+~ =" 9 , ~~~ >, ~~ ~~~ प सि १ ०१८००८८० ~~ = == काणना कथ ० 4 ०9५ न्ध, 2 क "भा जन्‌ - 1 स -उन्रन्थ ६ ठग १ ४ ग्र चु ^१-- ^ ॥ 1

अन्थाङ्ः २५ ओमत््क--: रायान्तमता

सुतसंहिता ।

श्री. 9 व्यासू त -त्भरान्वायञ णीततात्पयद्‌ ५ चछन्यारूसा समः । ॥

1

८ सजरान्विमस्य अर्थस्य यजवेमवखण्डस्य पूर्वो विभागः )

दुस्तकं क शा० रा० रा० पणशीकरोपाहव- हैवशासिभिः संशोधितम्‌ । तच्च ऋहवाद + चेभरणाजी उ।४द्‌ ` त्यनेन पुपद््ध पत्तन आन- - श्रमः द्रणालयं आयसासरे ; यित प्रकारितम्‌ ।

शाखिबाहनन्षकाब्दाः; १८ | स्वायसीक्ताः )

सिस्वाग्दाः १८९६ बभ हई ऽजिकारा राजशासनानुः ` दरल्यं सथादरूपर

ॐ तनश्द्रूदह्ाणे नम॑ः । श्रीमस्स्कन्दएराणान्तर्गता सूतसंहिता ।

श्रीमन्माघवाचा्यप्रणीततात्पयंदीपिकाख्यव्याख्यासमेता । तत्र चतुर्थस्य यज्ञवेभवखण्डस्य पर्वभागरूपो टितीयो विभागः ।

॥ श्रीः ॥ अथ सूतसंहितायाश्चतु्थं यज्ञवेभवखण्डम = 3

तत्न प्रथनोऽध्यापः।

एेश्चमायन्तनिर्खक्तमतिशोभनमादंराद्‌ ॥

नमामि विग्रहं साम्बं संसारविषभेषज््‌ ॥ ५ ॥ यद्यपि गतशखण्डे ज्ञानस्य स्वरूपं टक्तिसाधनना चोक्ता तथाऽपि- “ यनज्ञगिएमतमुल यण्न्वि अद्म सनातनम्‌ | नायं खेकोऽस्त्ययन्ञस्य कुतो$न्यः कुरुसत्तम” इत्यादिभगयद्रचनादनज्नशब्दम्य क्रिथामेदे केवर्प्रसिद्धिदर्शनात्तद्विरोपेन ज्ञानि माम्रदनाद्र इति ज्ञानस्य यज्ञषपता कमयज्ञभ्यः श्रेयोरूपता च दक्तव्या | उक्ता च संम्रहण भगवता- ^“ श्रेयान्द्रव्पमयायन्ञाज्ज्ञानयन्ञः परंतप "" इति । साऽपि निखूपयितव्येति यज्ञवेभवखण्डं चतुधेमारभमाणो भगवान्बादरा- यणः प्रथमतः एरापरदिवभणिधानमुपनिज्घ्राति--रेशगमिति । अत्र प्रथमार्थं नित्यनिरतिश्चयानन्दद्पत्वेन निष्कस्य प्रणिधानं द्वितीये च परमपुरुषार्थ प्रदत्वेन सकरस्य प्रणिधानं नमामीति जिकरमव्यापारस्य तन समपेणं चोप- निबध्यते । यदेशं निष्कं डारीरं स्वद्प्रं तदेष लोकानुग्रहाय स्वीकृतरीखाव- तारं सत्साम्बं नमामीति सबन्धः ॥ १॥ ॥ सत्रावसाने संनद्धाः स्ैवेदार्थुवेद्ने ॥ सर्वखोकरहिते य॒क्ताः सारासारविवेकिंनः ॥ २ ॥ स्ववेदार्थेति । परवेदाथवद्‌ परवेदाथस्पापि वेदने सूतमुखादुक्तक्रमेण परवे- दार्भं ज्ञात्वा कृतकृत्पानामपि यनीनां पुनरपरवेदार्थप्रश्न प्रयोजनं परविद्ान- पिकारिणां कर्मयज्ञद्रारा तदधिकारपरिद्धिर्यथा स्यादिति खोकानुग्रह एव भ्रयोजनमित्याह--सवैखोकदहित इति । निगदन्याख्यतोऽध्यायरेषः ॥ २॥ स्वाध्यायाध्ययने यक्ताः स्वस्थचित्तः सुनिश्रखाः ॥ सर्वोपद्रवनिर्मक्ताः सवंशद्विवनिताः ॥३॥

१ ड, "ज्स्वरू* । २ घ. "वेदिनः । स* । ४२

१2०

तात्पयदीपिकासमेता- [४ यज्ञवैमवखण्डे-

अभ्यागतानामातानामतिथीनां प्रियेवदाः ॥ मेत्या करुणया युक्ताः कृमतावप्यपेक्षकाः ॥ & ॥ परपष्टो महाप्रीताः प्रज्ञामानविवनिताः ॥

गवां शुश्रूषणे युक्ता गरुगुश्रषणे रताः ॥ ९ ॥ ब्रद्रसेवा ए\घल वेद्वित्पूजने रताः ॥

ऋजवो मृद्वः स्वस्थाः सवंददविवनजिताः ॥ & ॥ रुद्राक्षमारखाभरणाः सितभस्मावगण्ठिताः ॥ बिषुण्डावछिभिर्शप्रा जरावल्करुसंयताः ॥ ७ ॥ छिङ्गाचनपरा नियं शिवस्यामिततेजसः ॥ शिवाभिमानसंपन्नाः शिवभक्तेपरायणाः ॥ ८ ॥ शिवशब्दजपध्वस्तपापपञ्चरसुन्द्राः ॥ ससारविषष्रक्षस्य मलच्छेदनतत्पराः ॥ ९ ॥ श्रोतस्मातसदाचाराः सवगोत्रषयां वराः ॥ व्यासप्रसाद्संपनरं विश्वन्नानमहोदधिम्‌ ॥ १०॥ विश्वात्मवेदिन साक्षादिष्वस्तभवकाननम्‌ ॥ स्प्र्वा भक्या महासमानं तृष्ट: सूतम॒त्तमम्‌ ॥११॥ एतास्मन्नन्तरे श्रीमान्पहाकारुणिकोत्तमः ॥

सवनज्ञः सवभतानामभीष्टफटद्‌ः प्रभः ॥ १२ ॥ प्रादुरासीन्महातेजा रारो स्यं इव स्वयम्‌ ॥

तं दृष्ट मुनयः सवं विस्मिता गद्रदस्वराः ॥ १३ ॥ प्रणम्य दृडवद्रूमो दत्वा तस्याऽऽसनं वरम्‌ ॥ पादप्रक्षारुनं कृता श्रदया परया सह ॥ १९ ॥ गन्धपष्पादिभिदिग्येः पूञ्य पुण्यवतां वरम्‌ ॥ समाश्वास्य चिरं कार्‌ प्रसन्नमुखपड़जम्‌ ॥ १९ ॥

१ ग्‌. प्य्‌ ॥

2 अध्यायः] यतसहिता। ५३१

पप्रच्छुः सवेवेदाथं प्रसन्ना भाग्यगौरवाद्‌ ॥ सोऽपि सूतः स्वमाचाय स्मृरा शभ जगदरम्‌ ॥ १६॥ सवविद्यामयथीमीश्ां साक्षादिघ्रविनायकम्‌ ॥ षण्मुखं च सदा श्चद्धं प्रणम्य भवि दण्डवः- ॥ १७॥ कृ ताञ्ञखिपुटो भत्वा भुनीनारोक्य युत्रतान्‌ : वक्तुमारमते सूतः सववेदाथुत्तमम्‌ ॥ १८ ॥ महेश्वरं सवेजगदिभास॒कं _ दिवाकरादिपरथितोरसामापि ॥ अगोचरं भक्तेप्रःसरं सदा | नमामि रसंसारमहाविषौषधम्‌ ॥ १९ ॥ परानमतिं भवपाश्चनाश्नीं सदाशेवस्याप्यातसोभनप्रंदाम्‌ ॥ उमामिधासत्तमचित्तटरत्तिदां = नमामि नानाबिधलोकवेभवाम्‌ ॥ २८ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे स्ुतसंहितायां चतुथ यज्ञवेभवखण्डे

सववेदाथप्श्न नाम प्रथमोऽध्यायः ॥१॥ ॥ २ ॥ ४॥५॥ ६॥.७1 < ॥ ९॥ १०॥ ११॥ १५॥१३॥ १४॥ ॥ १५॥ १६ ॥ १७॥ १८.॥ १९ ॥ २० ॥ इति श्रीदह्तसहितारटीकार्या. तात्पंदीपिकाख्यायां चतुथं यज्ञवेभवखण्डे सद्वदाथप्रभ्ा नाम प्थमश्प्पापः॥ १॥

अथ दद्ितीपोऽघ्यायः।

भ्रीप्रुत उवाच- अथ वक्ष्यामि वेदां श्रणत श्रद्रया हिजाः॥

श्रद्धया ररत सवे फरखाय न्‌ कदाचन ॥ 9 ॥ मरनिप्श्नानन्त्यमथश्गष्दायंः ॥ ९ ॥

३३९ ` तात्पयदीपिकासमेता- [ यज्तवेभवखण्डे~

परापराविभागेन वेदाथो हिविधः स्मृतः ॥ वेदाथः परमः साक्षात्परातपरतरं परम्‌ ॥ २॥ परापरविभागेनेति । उपनिषदथेः परः । इतरस्त्वपरः । श्रूयते हि यण्ड- कोपनिषदि “द्रे विदे वेदितव्ये इति ह स्म यद्भह्मविदों वदन्ति परा चैवापरा च॒ । तत्रापरा, ऋग्वेदो यज्ञर्वेदः सामवेदोऽथववेदः शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति । अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते ”' इत्यादि । तदेवाऽऽह-बेदार्थः परम इति । परात्सकरादतिशशयेन यत्परं निष्करु तदुक्त द्वितयमध्ये परमो वेदाथं इत्यथः ॥ २॥ अपरो धर्मसंजञ स्यात्ततपरप्राप्तिसाधनम्‌ ॥ अधमः परिहाराय वेदाथतेन भक्तितः गीयते मनिशादृरः कदाचिन्न तु मुख्यतः ॥ ३ ॥ अपरोऽपि द्भिविधः। विहितां यज्ञादिधमः। प्रतिषिद्धो हिंसादिरधमश्च। तजाऽ ऽयस्य प्रयाजनमाह- अपर इति । तत्परेति । (तमेतं वेदानुवचनेन इत्यादि श्चतरित्यर्थः । अनन॒ष्टेवस्याधमंस्य किम्रपदेरेन तनाऽऽह--परिहारया- येति । उक्तं हि शाबरभाष्ये-“अधर्मोऽपि जिज्ञास्यः परिहाराय” इति। नतु मुख्यत इति । मुखमिव प्रथमः न्रेयःसाधनत्वेनानुष्टेया धर्मा मख्यः। तत्परि. पन्थित्वेन त॒ हानाय जिज्ञास्यः सनधमा जघन्य इत्यथः ॥ ३॥ धपमपारदारण धमस्तव्याकखां भवत्‌ ॥ ४ ॥ अन्याढरेन धमण श्रदयाऽनष्ितेन त ॥ वदाथः परमः साक्षात्समभ्यत्यव न संशयः ॥ 4॥ अधमपरिहारणेति । तदपरिहारे धमेस्य व्याकुरता कृष्णं प्रत्यज्ञनेन प्रप- जिता गीतासु- ^ अधमामिभवात्कृष्ण प्रहुष्यन्ति कुरुचियः ” इत्यादि ॥ ४॥ ५॥ सोऽयं स्वापरया शक्तया बद्वस्प्रतिमासते ॥ एकेव परमा शक्तिमाया दु्घटकारिणी ॥ ६ ॥ परमस्य वेदाथस्य स्वप्रकाशस्य कथमाषद्धः । येन धमानष्ठानेन तत्सि द्विशुक्तेत्वत आह-सोऽयं स्वापरयेति ॥ नित्यमरक्तोऽपि ह्यात्मा स्वाध्रितयां

मायादाक्तया बद्ध इव भासते । बद्धानां संसारिणामसंख्यत्वाद्धन्धहेतुमांयाऽप्य- १६. स्वप्या। २६्‌. स्टपरयातं ।२३ ग. भ्िततया।

२ अध्यायः ] दतसहिता । ` ६१३

संख्यातेति मतं वारयत्ति-एकेदेति । एकयैवानन्तजीवनिमतिस्येन्द्रनाखवदु- पपत्तो नानेका सा कर्पनीयेति ॥ ६ ॥

शिवस्यानन्त्रूपा सा विदध्या तुस्य नश्यति ॥ या विनश्यति सा माया चिन्मात्रे परिकल्पिता ॥५७॥ तस्था मापात्वं ज्ञानदिमार्यल्गेन सवर्थंयते--रिवस्मेति । शपथा ¡ आश्नरया- श्रपिभावे विषयविषयिभवे वा षष्ठी | शिवाश्चया शिवविधया च मादः जग- दुपादानम्‌ । आश्रयत्वोपाधिना नस्य जीवत्वम्‌ ¦ विषयत्वोपाधिना च प्व. मरति हि स्थितिः । मनु सर्वं्ने निरवये शिवे नाज्ञादं संभवति न चास जीवे मापाधीनो जीवोविभागो जीवाश्रया व मायेत्पन्योन्याजयादिपसङ्ादित्यत आह--चिन्मरेति । इर भतरे घट इन्त हि नघंटस्थ मृतनरुस्य घटक्षबन्धन्या- पारातस्वार्मनेव घटवति तास्मिस्तत्पंवन्ध आत्माश्चपाहितीये पटवत्यन्योन्या- श्रयान्तृतीयादिस्वीकारे चक्रक््यापतेत घटतदभावसराधारणमतलमात्रे घटस्य सबन्धः । एषं मायातदभावसषधारणे चिन्मात्रे मापाऽऽभ्ितेति॥ ७ ॥ क = क (क्य जधिषूनावशेषी हि नाशः कलिपितवस्तुनः ॥ भावस्यैव द्यभावसवं नाशोऽभावस्य भावतः ॥ भावाभावस्वगावाभ्यामन्य एव टि काल्पतः ॥ ८ ॥ नमु विद्यया माया नरयति उन्माययाऽविद्रानिव तन्नाओेन यक्त विद्रा नपि सद्वितीयः स्यादित्यत आह-अविष्ठानेति। मायायाः कल्पितत्वेन वना- ङास्तदंधिष्ठानान्न व्यतिरिच्यव इत्यथः । ननु प्रागस्तो घटस्य नाशो नाम जातः सन्धट एव । सतश्च घस्य प्रध्वंसो नाम प्रध्वस्त्वेनास्षन्ट एव । तत्नैव हि खोकस्य तत्पतीतिव्यवहारौ दरयेते नाधिष्ठानमातरे । तत्कथं नाश- स्पाधिष्टानावशचेषतेत्यत आह-भावस्येवेति । सषदसतोर्हिं परस्परोपमदेकत्वेन तज्नाश्चयोरन्योन्पासदूरता । सदसद्भिरक्षणत्वात्त मायायास्तन्नशस्य नापि- छानादतिरेकः । न हि शक्तिं साक्षात्कुबन्तस्तद्रपातिरेकेण तन्नं कल्ितरन- तस्य नाशं प्रतियन्ति व्पवहरन्ति वेत्य्थः। कल्पितनाशमधिष्टानन्यतिरे- केण व्यवहरन्तयुपहसन्ति कवयः-- "एतत्तस्य मखालिकियत्कमद्टिनीपनतरे कणं वारिणो यो गुक्तार्माणारित्यमंस्त स जडः गुण्वन्नयुध्मादपि। ` ऋ सरवषस्तकरेषु यप्रेति वदते पं लनपेष्रतम्‌ ।

तनाम

[1

१. ड. श्तं्येति । २ ग. स्थितं । ध. श्रतिः। ३ इ. पत्तर“ । ४क. ख. ध. भावता । ५, घ. कत्ता ।

२३१४. तात्पपंदीपिकासमेता- [ॐ यज्ञवेमवखण्ड-

अद्कयग्ररघुक्रियाप्रविररेत्या्दीपमाने शने कुनोडीय गतो ममेत्यनुदिनं निद्राति नान्तःथुचाः इति । संपरदायविदोऽप्याहुः (आत्मरेवान्नानहानिवा" इति । वथा 'निदरत्तिरात्मा मोहस्य ज्ञानत्वेनोपरुक्षितः' इति ॥ ८ ॥ ू अधिष्ठानस्य नाशो न सयत्वादेव सवेदा ॥ सवाधिष्ठानमीशानं पश्यन्नेव विमुच्यते ॥ ९ ॥ ईसानविषयं ज्ञाने वेदान्तश्चवणादिना ॥ जायते परह॑सस्य यतेम॒ख्याधिकारिणः ॥ १० ॥ नाऽऽश्रमान्तरनिष्स्य क्रमात्तस्यापि जायते ॥ ११ ॥ कल्पितवस्तुनो नाशशेद धिष्टानावशषः, अधिष्ठानस्य नास्ति किमव- शोषः । न हि तस्याधिष्टानान्तरमस्त्यनवस्थापातादित्पत भह-अधपिष्ठान- स्येति । प्रातीतिकं हि सत्यत्वं शुक्तिष्प्यादेः सत्येव प्रमातरि बाध्यमानस्य । षति प्रमातयबाभ्यमानस्य घटादेस्तु व्यावहारिकं सत्यत्वम्‌ । इहाधिषए्टनत्वे नामिमतस्य ब्रह्मणस्तु पारमाथिक सत्यत्वमित्यभिपरेत्य सवेदेत्यक्तम्‌ । यत देशान एवैकः स्वेतरसमस्तंकल्पितवस्तजाताधिष्टानम्‌ । अतस्तर्ज्ञानाचद्‌- ज्ञानविखस्कस्पितस्य निदृत्तिरिति । यदुक्तम्‌-'विद्या दस्य नरयति" इति तत्फरुतीत्याह-सवाधिष्ठानमित्ति । उक्तस्य परमपुरुषा्थंन्नानस्य करण- मधिकारिणं चाऽऽह-इशानविषयमिति ॥ ९॥ १०॥९९१९॥ ्रह्मरोकमवाप्रोति वनस्थो नेष्टिकोऽपि च ॥ ग्रहस्थः पितृखोकं च थिवनज्ञानं त भिक्षुकः ॥ १२॥ क्रमादित्युक्त क्रममवाऽऽह-तब्रह्मरोकमिति । क्रमाननुप्रविष्टस्यापि पितचररो- कस्य वनस्यत्वानन्तरभाविगाहंस्थ्पफरुत्वादनोपन्धासः । शिवज्ञानं जु भिक्षुक इति षान्नात्पारपयाभ्याम्‌ ॥ ९२॥

तत्रापि प्रथमों भिष्षन्नानेच्छोद्यवबाधकाव्‌ ॥ मह पापाद्यत्नन म॒च्यतं म॒ननंपुङ्गवाः ॥ ३३॥ चतुर्विधा हि भिष्ठकाः । कर्टीचकबहदकदसपरमहंसाः । तत्नाऽऽद्यस्य पारं- पयप्रकारमाह-तनापि प्रथमों भिक्षुरिति । जिज्ञास्ाप्रतिबन्धकपापनिवृत्तिः कुटीचकाश्नमधभनुष्टानफलम्‌ ॥ १३ ॥

1 1 ~> ~~ ~~ ~~~

१ इड. विरठसन्यादाय । २ क. ग. स्ञातत्वेः । ३ ड. "स्तवस्तकः | ४ ख. "ने चोद" ।

२ भध्यायः] चतसहिता। "३३९

हितीयः शान्तिदान्यारिज्ञानाङ्कन्छामवाप्रयात्‌ ॥

तृतीयोऽखिखवेदान्तश्रवणेच्छ मवाप्रुयात्‌ ॥ १९ ॥ हृद कधमानुष्टानफरस्प तु शमदमादिखमः एखम्‌ । हंसधमेस्य त॒ वेदान्त- युश्रृषा ॥ १४ ॥ “

चतथा ज्ञानमाप्रोरि वेदान्तश्रवणेन त॒ ॥

स एव कमसंम्यासी परहससमाश्रयः \

अन्ये काम्यपरियामारिष्चुका इरि कीरतिताः॥ ९५ ॥ श्रवणपुरःसरतच्वनज्ञानावाणिश्चतुथा प | १२॥

परोक्षं ्रह्मदिज्ञानं शाय्दं देहिकपूवंकम्‌ ॥

बुदिध्वंकृतं पापं कृस््ं दृहति वह्धिवत्‌ ॥ १६ ॥

शाब्दं ब्रह्मार्मविज्नानमपरोक्षं मएत्तरम्‌ ॥

ससारनाशकं प्राक्तं तमसश्ण्डभानुवतर ॥ १७ ॥

अतो विज्ञानखाभाय परहसो भवेदरिजः ॥ १८ ॥ श्रवणस्याप्यधिकारिभेदेन परोक्षापरोक्नज्ञानरक्षणफटविभागमाह--परोक्च

ब्रह्मेति ॥ ९६ ॥ १७ ॥ १८ ॥

कुटीचकाश्व हंसाश्च तथाऽन्ये च बहूदकाः ॥

ये भविष्यन्ति ते कयः प्राजापयेष्टिसं ज्निताम्‌ ॥ १९॥

ज्येष्टं दिजाः यः परहसाभिखाषिणः ॥

पश्चात्रेधातवीं कुर्युः स्वँ संयतमानसाः ॥ २० ॥ प्राज्ञापत्पेष्टीति । कुटीचकादिसंन्पासनर यार म्भे प्राजापत्येष्टिः कायां । स्मर्यते

“नप्रासापत्यां निषधप्पेषटि सववदसदक्षिणाम्‌ । आत्मन्यग्रीन्समारोप्य ब्राह्मणः प्रत्रजद्‌ ग्रहात्‌" ॥ इति । परहसस्त्वम्रेयीम्‌ । केचित्त साऽपि पराजापत्यामेवेत्याहूस्तनिरस्तं

जावाखोपनिषदि--"तद्धंके पाजापत्यामेवेएि दुबन्ति तदुं तथा न कुया- दाम्रेयीमेव कुर्यादब्मिर्हिं प्राणः प्राणमेवैतया करोति ' इति । तेधातवी-

"=+ ~~~ ~ +-=~-~-~---

१ख.पे हंसो । २ ड, सव्रेदसर्वैद' ३ ख. ग. "रमः । ८क.ग.घ. त्थैके। ५, ड, "दुत्थानं कु" ।

३2६. तात्पयंदीपिकासमेता- [ * यज्ञषैभवखण्डे-

मिति । चतुर्विधैरपि यथोक्तेष्टयनन्तरं जेधात्तवीषेषटिः कार्या । तरस्वश्पयुक्तं

तेत्तिरीयके--“^तस्मा एतं त्रिधातुं निकेपेदिन्द्राय रज्ञे पुरोडाशंमेकादशक-

पारं इन्द्रायाधिशजायेन्द्राय स्वराज्ञे" इति । उक्तेष्टयनन्तरं त्ेधातवीषा

जाबाङेऽप्युक्ता बेधातवीयामेव कुयोदिति । ऊैयदिवेत्य्थः ॥ १९ ॥ २० ॥ येऽनाहिता्रयो विप्रास्तेषां नेिविधीयते ॥ स्वस्वमग्रो त॒ होम्‌ ते यैः श्रदरापर्‌ःसरम्‌ ॥ विरजास्यैर्महामन्वेराज्येन चरुणाऽपि च ॥ २१॥ हतशेषं चरं साज्यं प्राश्याऽऽचम्येव सपिंषा ॥ परणोहुतिं एनः युः प्रणवेनाभ्रिजायया ॥ २२ ॥ सदां पनराघ्राय अयं ते योनिूखिजः ॥

१

इति मन्त्रेण कयुस्ते प्रेषोचारणमादरातव्‌ ॥ २३ ॥ सन्यासाध्वर्युणा दत्तं दण्डं काषायमेव च ॥ २९ ॥ परिग्र्य गररोः पाद्‌ प्रणम्य श्रद्रया सह ॥ वेदान्तश्रवणं कुयुज्ञाना्धं भिष्षुकोत्तमाः ॥ २८ ॥ अभ्िजायया स्वाहाकारेण ॥ २९ ॥ २८ ॥ २२ ॥ २४ ॥ २५ ॥ काम्यकर्मफरे दोषं विदित्वा प्रतिषिद्धवत्‌ ॥ काम्यकमं यजंस्त॒ल्यो भिक्चणा एरुतो भवेद ॥२६॥ काम्यक्मफ्रे दोषमिति । फलभागेन हि तच्जातीये रागस्तेन तादृशस्य कमणः पुनरारम्भस्ततः एं ततो राग इति संसारादनिर्गत्षरन्षणो दोषः । तत्पागिनस्तु नूतनफरखानुदयात्परवंकृतस्य च भोगेन क्षयानित्यनेमिच्िक- करणेन परत्यवायानुद यात्तत एव सत्वथ॒द्धया जिज्ञास्राश्नवणमननादिज्ञानसा- धनसपच्या मिक्षत॒र्पतेषामित्य्थः ॥ २६ ॥ न सन्ति जप्या मन््राश्च परहंसस्य सवेदा ॥ तरयीसारमिमं मन्त्र जपेनियं समाहितः ॥ प्रणवादपर जघ्वा कदा सर्ता भवत्यत ॥ ९७ ॥ _

व री

9 ग, `रामष्टाद" । २. कुुरेवेव््ः 1 ३ क. ग. घ. “निकल । » ग. घ. जपनिवयं ।

२ अध्यायः] ` द्तसंहिता। ३३७

(9. क9

ओड्रः सर्वमन्ध्राणायत्तमः परिीतितः॥ ओड्रेण श्वेनेव संसारास्थि तरिष्यति ॥ २८ ॥

नयीसारमिति । ““ प्रजापतिखंकानभ्यतपत्‌ ” इत्यत्र हि खेकजयसारा अभ्निवास्वादित्पास्तत्सारा ऋग्यज्ञुःसानवेदास्तत्सारा भभुवः स्वरिति तिस्रो र्याहृतयस्तत्सारा अकारोकारमकारास्टे मिरित्वा प्रणव इत्युक्तम्‌ “अकतार उकारो मकार इति तानेकधा समभरत्तदेचदामिति '” इटि ॥ २७ ॥ २८ |

उमाधविग्रहो देवो रद्रः सत्यादिलक्षणः ॥ संसारतारकरयासय प्रणस्यार्थं उच्यते ॥ २९ ॥ उमार्धेति । द्विविधं हि रिवस्य स्वदधयं निप्फ्डे सकट च । वन्न यन्निष्कलं सन्यादिरुक्षणं ए प्रणवस्य मुख्योऽयं इत्यथः ॥ २९ ॥ विष्ण्वादपोऽपि देवाश्च स्दरस्यास्यान्वयेन तु ॥ , कथचित्मणवस्याथां भविष्यन्ति न मुख्यतः ॥ ३०॥ यतिभिज्नानसिदयथम विमुक्तं महत्तरम्‌ ॥ स्थानं संसेवनीयं स्याचिन्तनीयं तथेव च ॥ ३१ ॥ अविमुक्ते महादेवः साष्षादिष्वेश्वरः प्रभः ॥ उपास्यमानः सुप्रीतो ज्ञानं साक्षासखयच्छति ॥ ३२॥ अविमक्ते महादेवमनपास्य विमक्तये ॥ नरः किचिद्धेषं रक्वा श्चामेदात्ति करिष्यति ॥ २३॥ कथचित्पमणवस्येति । पिष्ण्वादिग्रतयः सकडखा अपि निष्करृषूपानुगतत्वे- नानुसतंपीयमाना निष्करपरस्य प्रणवस्य रुल्षणया भवन्त्यथाः॥ ३०॥ ३१ ॥ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ तस्मान्ममश्चभेभक्या ज्ञानाथमविम॒क्तकम्‌ ॥ आधेमृते तथाऽध्यास्मे सेवनीयं तथेव च ॥ ३९ ॥ चिन्तनीयो महादटेवस्तत्रापास्याों न संशयः ॥ ग्रहस्थेश्च वनस्थ॑श्च तथा वं ब्रह्मचारिभिः ॥ ३९५ ५

कि | क 72 त, 8 1

१ इ, मिलिताः! २ ड. भवत्त ।३ग. वरू ।४ग. स्याप्यन्व । ५. तंववन्र ! [| द

६३८ ' तात्प्ंदीपिकासमेता-~ [ ४ यक्षवेमवखण्डे~

शतरद्रियसंन्नस्त मन््रो जप्यो महत्तरः ॥ शद्रनापी विम॒च्येत महापातकपञ्चरातर ॥ ३६ ॥ सम्यग्न्नानं च भते तेन मुच्येत बन्धनाद्‌ ॥ अनेन सदृशं जप्यं नास्ति सत्यं श्र॒तौ स्मृतो॥ २७॥ एषा पञ्चाक्षरी विद्या शतरुद्धियमभ्यगा ॥ पञ्चाक्षरे महादेवः सर्वदा सुप्रतिष्ठितः ॥ २८॥ अपिभृते मरतिमाबाद्मणादीं । अध्यात्मे स्वस्वश्पे च ॥ ३४ ॥ ३६५॥ | ३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ महादेवस्य सानिभ्यद्याष्टेमताश्च देवताः ॥ तत प्रतिष्ठिता एव रक्षे शाखा यथा स्थिताः ॥३९॥ व्यष्टिभिता इति । निर स्तसमस्तोपाधिकः परमात्मा स्व॑साधारण्याप्समष्टिः। तस्येवोपाधिपरिकदल्मितभागा व्यष्टयः । समण्टिव्यष्टिेपे निदशनमुक्तम्‌ । दक्ष इति ॥ ३९ ॥ वक्षस्य मूरखुसेकेन शाखाः पष्यन्ति वं यथा ॥ &०॥ शवे इद्रनपास्मीते प्रीता एवान्यदेवताः ॥ अतो सद्रजपादेव भुक्तिमुक्ती प्रिभ्यतः ॥ ४१ ॥ समष्टिसेवया व्यषटिफरुराम निदश्चनमाह--दृक्षस्य ग्ररेति ॥ ४० ॥ ४१ ॥ माया माहेश्वरी शक्तिः सच्वादिगुणभेदतः ॥ जीवमाक्रम्य संसारे भ्रामयत्यनिशं दिनाः ॥ २ ॥ माया माहश्वरीति । यदन्न वक्तव्यं तत्परथमखण्डे द्वितीयाध्याये “मन्मा- याराक्तिसंङ्प्रम्‌"' इत्यत्रोक्तम्‌ । सच्वादिगुणमभेदतो गुणवेचिन्येण रजस्तमो- मिनिसच्व प्राघधान्येनेत्यथंः। आक्रम्पेति । मायाक्रान्तो हि जीव इत्युक्तम्‌ ॥४२॥ स्वारसुखं च ज्ञानं च वैराग्यं शोक्ल्यमेव च ॥ ३ ॥ दुःखप्रहत्तिः कामश्च रोहित्यं रजसां भवेव ॥ मोरां च्रान्तस्तथाऽऽखस्यं काष्ण्यं च तमसां भवेत्‌ ॥%९॥

न भ भक =~-----~- ~ ० न व -०

१ ग. सव।धारत्वात्स । २३. सपण । नि °। घ. 'स्पेति २.।

२ अध्यायः] इतसहिता। ३६९

एवम॒त्तमसूपाश्च पदाथाः सत्वरुभवाः ॥ तथा मध्यनरूपाश्च पदार्था राजसाः स्मृताः ॥

विहीनास्तामसा एव परार्थाः संग्रहेण त॒ ॥ ८4 ॥ । 1 कायद्रारा व्यवःच्छनत्ति-षत्वात्ुखं चेति ॥ ४३ ॥ ठं | ४९॥

अतं मायामयः साक्षात्संसारः सवेदेटिनाम्‌ ॥ स शिवज्ञानमात्रेण सद्य एव निवर्तते ॥ ‰६ ॥

अतो मायामय इति । यतो मायागुगैः तच्वरलस्तमाभिरनमेतो ऽत इत्यथः || ४६ ॥

ज्ञानयज्ञेन विप्राणामास्तिकानाममानिनाम्‌ ॥

जायते परमं ज्ञानं नान्यथा मुनिपुङ्गवाः ॥ ७ ॥ ज्ञानयज्ञेनेति । ज्ञानयज्ञेन परं बरह्म साक्षाज्नायते । अन्यथा तु शब्दत एव बुध्यत इत्पथः ॥ ४७॥

यज्ञश्च हिविधः प्रोक्तः स्थूखसूक्ष्विभेदतः ॥ कर्मयज्नः समःख्यातः स्थरः सदाथवित्तमेः ॥ ज्ञानयज्ञो भवेर्सूक्ष्यः राक्षास्संसारबाधकः ॥ ४८ ॥ कमयज्नाभिधः स्थटचिप्रकारो व्यवस्थितः ॥ कायिको वाचिकश्चैव मानसश्रेति सुव्रताः ॥ ९ ॥ निर्यनेमित्तिकादस्तु कायिकः परिकीतितः ॥ मन्बाणां जपरूपस्त॒ वाचिको वेदवित्तमाः ॥ ५० ॥ देवताध्यानरूपस्त॒ मानसः परिकीतिंतः ॥ कायिकादाधेकः प्रोक्तो वाचेकों मतिमत्तमेः ॥ १ ॥ मानसो वाचिकाच्रे्ठो मानसो बहूधा स्मृतः ॥ ध्येयभेदेन सोऽप्येवस॒त्तमाधपमभेदतः ॥ २ ॥

टि विधस्तत्र देवस्य शिवस्य ध्यानमुत्तमम्‌ ॥ विष्ण्वादीनां त॒ देवानां ध्यानं चाधममिष्यते ॥५३॥

^-^ ~ ~~~ --~ [11 न भज क 1 ५९५५ ए, क ए

१क्‌. ग, घ. 'गतमत। २ ध्‌, "द्ज्ञानं सः । ३ न्न. -क्मप्रमे ।

३४० तात्पयदीपिकासमेता- [ यज्ञवैमवखण्डे-

अती मोक्षाथिमि प्राज्ञैः शिव एक्‌ ¦ शिवंकरः ॥। ध्येयः संवे परेत्यज्य शिवाद्न्यं त॒ देवतम्‌ ॥ ९ ॥ परमवेदार्थपसङ्खन कथितस्य ज्ञानयन्ञस्योत्कषसूचनाय यज्ञान्तराणि विभा- गेनामुक्रामति-- यज्ञश्च द्विविध इति । स्थूरुफरुत्वेन कर्म॑यज्ञस्य स्थौर्यम्‌ । सुक्ष्म विषयत्वेन ज्ञानयज्ञस्य सोक्ष्म्पम्‌ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ५० | ५९ ॥ ५२॥ ॥ ५२ ॥ ५ ॥ का अस्मन्नय श्चतिः साध्वी समाप्त वेदवित्तमाः ॥ ५५॥ जपक्तचितेमक्षाय ठेवा विष्ण्वाटयोऽपि च ॥ ध्येयाः पक्तेः शवो ध्येयः माक्षास्संसारमांचकः ॥६॥ अस्मिनथ श्चतिरिति । समाप्रा पयंवसिता “यदा चमबवदाकाञ्च वेष्टपिष्पन्ति मानवाः । तदा शिवमविज्ञाय दुःखस्यान्तो भविष्यति" इति शतिः शिवज्ञानमेव वदन्ती प्यानमन्तरेण ज्ञानासंभवात्‌, ज्ञानस्य धयानद्रारस्य मुक्तसाघनस्वे पयवसितेत्यथंः ॥ ५५ ॥ ५६ ॥ रुद्रं विश्ाधिकं विष्णं ब्रह्माणं चान्य॒मेव वा ॥ समं संचिन्तयन्साक्षास्सृंसारं परित॑ते ॥ ७ ॥ महापापवतां पुसां ए्रवजन्मसु सुव्रताः ॥ विष्णुः सवाधिक भाति न साक्षाप्परमेश्वरः ॥५८॥ विष्णः सवाधिको भाति नारकी स न संञ्चयः॥ विष्णुः सवाधिको नान्य इति चिन्तयतां नणाम्‌॥५९॥ नास्ति संसाराविच््छित्तिः कल्पकोटिशतेरपि ॥ तेषां नेव च मोक्षाशा कल्पकोटिशतेरपि ॥ ६० ॥ ्रह्यादिदेवतानां च विन्वाधिक्यं वदन्ति ये ॥ अधोमुखोध्वेपाद्‌ास्ते यास्यन्ति नरकाणवम्‌ ॥ ६१ ॥ विष्णोवां ब्रह्मणां वाऽपि तथंवान्यस्य कस्यचित्‌ ॥ साम्यं वदन्तिये तेषां न संसाराहिमीक्षणम्‌ ॥६२॥

ग, एव। >ग."ताः५ विः स । ३ ड. "मोचनम्‌ ॥ ६२ ॥

२ अध्यायः] यूत्षहिता । ` ३४१

रुद्रमिति । “विश्वाधिको रशुद्रो महि: इति श्रतिः । अनया श्रुत्या ङ्द्रस्य सर्वेभ्योऽप्याधिक्यस्योद्धोष्यमाणस्पापि केश्चिदज्ञाने कारणमाह- महापपेति । सर्वाधिको न भातीत्वन्वयः ॥ ५७ ॥ ५८ ॥ ५९ ॥ ६० ॥ | ६९१९ ॥ ६२ ॥ ध विष्णुप्रजापतीन्द्रादिदेरतासु मुनीश्वराः ॥ विंहीनासु शिवं पश्यन्मुच्यते भवबन्धनात्‌ ॥ ९३ ॥ शिवर्द्रमहादेवब्रह्येशानारिनामतः ॥ विष्ण्वादिदेवताः पश्यन्क्रमान्मच्येत बन्धनात्‌ ॥६९॥ शिवं सवात्तमं विप्रः टरिविरण्वादिनामतः ॥ चिन्तयन्धोरसंसारे पतयेव न सक्चयः ॥ ६५ ॥ यथाऽमार्यादिब्द्धिस्तु राज्ञि दाःय देहिनाम्‌ ॥ तथा विष्ण्वादरिबङधिस्त शिषे बाधाय देहिनाम्‌।।६६॥ अतः शिवः सदा ध्येयः प्राधान्येन मनीषिभिः ॥ ज्ञानयज्नासपरो यज्ञो नास्ति नास्ति श्चतो स्मृतो।६५७॥ ज्ञानयज्ञेकनिषएठस्य न किंचिदपि दर्मम्‌ ॥ महापापवतां नणां ज्ञानयज्ञां न रोचते ॥ ६८ ॥ प्रत्यत ज्ञानयन्नस्त प्रदरष्यो भासते सखतः ॥ विश्यं ज्ञानमत्पत्रं यस्य तस्य महात्मनः ॥ ६९ ॥ रिवर्द्रमहादेवव्रह्येशानादिनामस् ॥ रद्रमूतिष॒ सवासु शान्तिदान्याद्साधने ॥ ७० ॥ तिर्थकििपुण्डे रुद्राक्ष तथा भस्मावगण्ठने ॥ शिवरिङ्गस्य प्रनायां शिवस्थानेषु सुव्रताः ॥ ७१ ॥ परियग्रदिः प्रजायेत स्वभावादेव सर्वदा ॥ यस्य विन्नानिनस्तेष प्रहेषो वाऽपि जायते ॥ उपेक्षावान म ज्ञानी पश्ुविज्ञानवञ्चकः ॥ ७२)

----- 11 -----~-- ^~ 0 9

१ कु, ल्त. घ, निहीना । २ घ.धनः ॥७०॥ ३ कन्ख.ग. ध्‌, वस्य दिद्रप्‌। ४ ड. प्रदरेषश्चापि।

१४२. वात्पयदीपिकासमेता-- [ ४ यज्ञवेमवखण्डे-

उत्कृष्टे ऽपङृष्टबद्धिरन्थांय । अपकृष्टे पुनरुत्कषबुद्धिः श्रेयमे च ब्रह्मदषि- सत्करषादित्यतो विष्ण्वादिषु रिवबुद्धियुक्तेत्याह--विष्णुप्रजापतीति ॥ ६३ ॥ ॥ ६४ ॥ ६९ ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ क ॥ ७> ॥

स्व॑ नास्ति विदेषः साध्यसाधनपूवेके ॥ साक्षाहिज्ञानिनो विप्रा उपेक्षा्द्धिरेव हि ॥ ७३ ॥ रोफिकक्रियाकरापवत्पूजाप्रपश्चो ऽपि चित्तेकाटरयविरोधेन ज्ञानप्रतिबन्धक इति तत्पद्रेषिणः कथं विज्ञानवश्चकतेत्यत आह-सवेत्र नास्तीति । रोकि- केऽपि हि क्रियाकरपि, उपयोगमपरयतो ज्ञानिन उपे्ेव न त्वभियोगेनानु- ानमित्येतावन्न तु प्रद्वेषः । न हि शिवः स्वं जगदिति परयन्कचिदपि कथं भद्धिष्यात्‌ । अतो द्विषाणो विज्ञानबश्चक एवेत्यथंः ॥ ७२ ॥ तथाऽप्युक्तेषु सवषु रवेषु दिजपुङ्गवाः ॥ प्रियबुदिः स्वतो भाति बाधिताकाररूपतः ॥ ७९ ॥ तत्कि शिवपृजास्तुत्यादावपि विदुष उपेक्षेव | नदुपेकेस्याह-तथाऽपीति । उक्तेष॒ भस्मावगुण्ठनरद्राक्षधारणशिवपूजातन्मन्रजपाद्विषु तत्पसादवरखादेव रुग्धविज्नानस्याकृतघ्स्य तन्न कथं प्रियब्ुद्धिनं जायत इत्यर्थः| न दहि शिवाद्ेतविज्ञानाविरेधः स्पाहैतस्फुरणादिति चेत्तताऽऽह-बाधिताका- रेति । रञ्जुरियं नायं सपं इति र्लतत्वं साक्षात्कुवेन्तं सपश्रमनिवृत्ता- वपि सस्कारबरादम्धपटरन्यायेन वाधितस्पांवभानानुद्रत्ियंथा तत्वावबोधं न मतिवधाति, एवं पाक्तनसंस्कारबखादनुवतंमानस्पापि शिवपजादेः शिवसा- क्षात्कारं प्रति न प्रतिकूरतेत्पथः ॥ ७४ ॥ वाधिताकृरतो वाऽपि यस्य बुद्धिः स्वतो न हि॥ एष्वसों नैव विज्ञानी भ्रान्त श्व न संशयः ॥ ७५॥ शिवपृजादो यस्य बाधिताकारानुडृत्तिस्तस्य विद्यां प्रति न केवरं न प्राति- कर्यं परत्युवाऽऽनुक्ल्यमित्याह-बापिताकारतो दाऽपीति । एषु शिवपृजा- दिषु ॥७५॥ ४५ चह, , अ चिजी (~ कमावरम्बनेनव केचिजीवन्ति मानवाः ॥ ज्ञानावरुस्बनेनेव जीवन्यन्ये विमोहिताः ॥ ७६ ॥

१ घ. "पूसकेः ५ २.ग,. प्रदेषात्‌ ।

२ अध्यायः! | परतसंहित। । . ३४४

उनेककारि भैः केर *ठ। नयन्ञेस्य वेभवम्‌ ॥

मया मदृएरणाऽन्येवां न शक्यं परिभाषितुम्‌ ॥७७॥

तथाऽपि सुनयः श्रद्धामाचरमासाद्य केवरृम्‌ ॥

प्रशसन्ति महामाग्यान्न्ञानयञ्चस्य वैभवम्‌ ॥ ७८ ॥।

अशक्ता अपि विज्ञात ज्ञानयन्नस्य वेभवम्‌ ॥

श्रद्धया स्वाधिकागेण वदन्ति ्ञानवेभवम्‌ ॥ ७९ ॥ केचिदिति । अविदितज्ञानमागां जीवन्ति जन्मपरपराषन तु रदाचिन्यु-

स्यन्ते । श्रयते हि-

“अविद्यायां बहुधा वतमाना वय कृटार्था इत्यभिमन्यन्ति बाखाः | यत्कर्विणो र प्रेदयन्ति राणाचेनाऽनतुराः स्षीणरोकाइर्यवन्ते” इति । ज्ञानादरम्बनेनेनि । ज्ञानपरिपःकात्पागपरिपच्मति ज्ञानमेव पर्यापरमिति

मोहेन कमे त्यक्तवन्त इत्यथः । श्रूयते टि-"“ततो भूय इवतेत्मोपड विद्याया रताः" ईति । तेषां हि कफाम्पकमंत्यागान स्वगौदिमोगः। नित्पा- दचकरणनिगित्तप्रत्यवायप्रतिबन्धाद्ि्यापरिपाकानुदयाद्धोगमेन्नषमाभ॑द्रपश्र्टास्ते भवन्तत्पिथंः ॥ ७६ ॥ ७'> ॥ ७८ ॥ ७९ ॥

पुनः कणाद्कपिरुपभृतीनामपि स्वतः ॥

दषा न विदयते ज्ञाने विरोधेऽपि परस्परम्‌ ॥ ८० ॥

धजञक्तानपि श्रद्धया स्वाधिकारेणं ज्ञानवेभवं वदतः पुरुषानुदाहरति-

पुनः कणादेति । वस्तनि विकल्पानुपपच्या परस्परविरोधिनोरूभयोः पामा. ण्यास्भवादन्ययाप्रमाऽव उयभाविन्यपि तद्रादिनां श्रद्धापृवैमभिधानादेव न दोष इत्यथः ॥ ८० ॥

तेस्तैनिरूपितं ज्ञानं वस्तती नैव दर्शनम्‌ ॥

उपचारेण विज्ञानं श्रद्धाप्ूततया दिजाः ॥ ८१ ॥

ति कि तदपि तच्वदर्यनं नेत्पाहद-तस्तेरिति । विज्ञानमात्रं तु भवति न वनरपवर्मोपियोगि ज्ञानमित्यर्थः । “मोक्षे धीन्ञानमन्यत्न विज्ञान शिद्पशा- चछरयोःःः इत्यमरः ॥ ८९॥

१क.घख,घध्‌. णव |

३४४ ` तासपयदीपिकाकषमेता- [ छ यज्ञवैभवखण्डे-

व्यासः साक्षाच्छिवज्ञानी शिवस्यैव प्रसादतः॥ ८२॥ तस्परसादादहं साक्षाच्छिवन्ञानी न संश्चयः ॥ मया तस्संग्रहेणेव प्रोक्तं यष्माकमादराद्‌ ॥ ८३ ॥ मत्प्रसादेन विनज्नानयज्ञवेभवमास्तिकाः ॥ ज्ञातवन्तः कृताथाश्च ययं सयमिदं वचः ॥ ८४ ॥ इतः प्रव मयाऽन्ये्षां नायमर्थोऽभिभाषितिः ॥ व्यासो मम गरः पूरवे रहस्यं मेऽभ्यभाषत ॥ ८५ ॥ कस्त ज्ञानवान्क्थं वा तदीयज्ञानस्य कणादादिवतन विन्ञानमानत। तन्ाऽऽह~व्यास्र इति ॥ <> ॥ ८३ ॥ < ॥ <५ ॥ सारात्सारतरः साक्षादयमथंः प्रभाषितः ॥ गोपनीयस्त्वयं नियं भवदधिः परमास्तिकेः ॥ ८६ ॥ इति भ्रीस्कन्दपराणे सूतसंहितायां चत॒थं यज्नवेभव- खण्डे परापरवेदाथविभागो नाम हितीयोऽध्यायः ॥ २॥ अतत्वभृतः श्रद्धामान्रेणोक्तोऽपि न ष्ारः । अयं तु तच्वभूतोऽपि सारं इत्यथः ॥ <६ ॥ इति श्रीयूतसंहितारटीकायां यज्ञवेभवखण्डे परापरवेदार्थपिभागो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥

1 1

अथ त्ृतीयोंऽष्यायः।

सूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि कर्मयज्ञस्य वेभवम्‌ ॥

कमयज्ञास्चषा प्राक्त मानाभः सूकष्मदिमिः ॥ १ ॥ उदेशानन्तरं तत्क्रमेण यतः कमयज्ञो जिज्ञासितः, अतस्तद्रभवं वक्त म्रति- लानीते-अथात इति ॥ ९॥

१ दः. बकयरितः।

३ अध्यायः] चतसहिता । २३४५

एकः कृम्योऽपरो नियस्तथा नेमित्तिकोऽपरः ॥ प्राधान्येन रकं शदधिरार्थिकी काम्यकर्मेणः ॥ २ ॥ प्राधान्येन एर श्ुद्धिनियस्य फरूमाधिकम्‌.॥ केवरं प्रयवायस्य निरत्तिरितरस्य तु ॥ ३ ॥ फाम्यकमेनिमित्तफरुपापिः प्रधानम्‌ । अथौचित्त द्धिररि भवति । यदाहुः - “ विद्राहादिदेहेषु म हेन्द्रं पुज्यते पदम्‌ ” इति । नित्यस्य तु स ४द्ध- रेव प्राधान्येन फरम्‌ । नेमिकतिकस्य यायश्ित्तादेपाचदुस्तक्षपः -रखमि- त्यथः ॥ २॥३॥ काम्यरूपेषु यन्नेषु यतन्ते दया सद्‌ ॥ मन्दभाग्या नरा विधा टिर्यनेमिनिकासके ॥ महाभागाः प्रदतेन्ते तेषां मुरिरथत्नतः ॥ % ॥ परपरयाऽप्यपरवगानुपयोगिषु प्रत्युत नल्पतिवन्धकेषु काम्पयन्नेषु पे पष तास्ते मन्दभाग्या इत्याह-काम्यद्पेष्वित्ति । ये तु नित्यनेभित्तिकेषु पर- परया ऽपव्भयोमित्वममिसंधाय प्रवतैन्ते ते क्रमेण मच्पन्त इत्याह-नित्यने- मित्िक इति ॥ ४॥ + बद्धया ये वर्तन्ते श्रद्धया सह ॥ एषु यज्नेष सर्वेषु तेषां मन्द्फरुं भवेत्‌ ॥ ९ ॥ येतु सेष्वेवाभिसधिमात्ररहिता विध्युक्तमित्येव प्रवतन्ते ते मन्दफर्भा- गिन इत्याह--विष्युक्तमिति ॥ ५॥ शिवाराथनबुद्या ये यतन्ते श्रद्धया सह ॥ एषु यन्नेषु ते शीप्रं विमुक्तिफरमाप्नुयुः ॥ & ॥ ये त॒ तान्येनेःबेन्वराराधनलुद्धचा कुवन्ति तेऽत्पन्तनिष्कामतया बुद्धि द्वयतिशशयवन्तस्त्वरथा य॒च्यन्त इत्याद--ङिवाराधनेत्ति ॥ ६ ॥ अकताऽहमभोक्ताऽहमसङ्गाऽहमहं शिवः ॥ इति विज्ञाय मानेन स्वार्मानं तर्कतोऽपि चं ॥ ७॥

१. भ्यकर्मणः फ । ग. भम्यकर्मणो निमित्तफः" । चर. “प्यकर्मयि फ" । २ ङ. "त्मकरैः । म ¦ १ क. ष. दवेषु ¦ (क. ख. ~त तदु । ५ व. व

३४६ ` तात्प्षदीपिकाषषमेता- [ 9 यज्ञवैमवखण्ड-

कर्मयज्ञेषु ये नियं यतन्ते श्रद्वयाऽन्विताः ॥ ते महादृवविज्ञानमपरोक्षमवाप्नुयुः ॥ ८ ॥ यज्ञरूपं महाविष्णु यज्ञे पश्यन्त यं हिजाः ॥ ते त॒ वि.पनेमासाद केवल्यं ज्ञानमाप्नुयुः ॥ ९ ॥ प्राधान्येन महादेवो यन्नेरिज्यो न चापरः ॥ इति ज्ञाला यजन्ते ये तेऽपि विज्ञानमाप्नुयुः ॥१०॥ अकर्नादि षृपमोपनिषद मात्मतत्वं मानेन तदनुग्राहकतर्केण च विज्ञाय छ्मेयज्ञं कवत: शिवसाक्षात्कारः फखमित्पाह-अकताऽहमिति ॥ ७॥ < ॥ ॥ ९ ॥ १०॥ विष्णौ ब्रह्माणमिन्द्रं वा देवतान्तरमेव वा ॥ ११ ॥ प्रथानवबद्धया ये यज्नेयजन्ते मोहतोऽपि वा ॥ तं यान्त नरकं षार यावदामतस्षएवम्‌ ॥ ३९॥ अथवा यज्ञात्मको पिष्णरित्पभिक्तधाने विज्ञानं भवद्रि । पाधान्येन शिव एव यष्टव्यस्तदङ्कत्वेन ब्रह्मविष्ण्वादयः । शिवादन्यस्य तु प्राधान्येन यषटव्प- रवाभिसंधाने नरक पएवेत्याह-विष्णमित्यादि । मोहतोऽपि वेति । महतः परमादादिना । प्रमादान्तुच्छं कृत्वा ्ैटिति तक्यामे न दोष इत्पथः ॥ २१ ॥ ॥ १२ ॥ नामतश्वारथतो यस्तु महदिवो महेश्वरः ॥ स एव साम्बः सवज्ञ इज्यः सवमहामखः ॥ ३३॥ इत्थभावे कारणमाह-नामत इति ॥ १३॥ यानि रोकेऽनिषिद्वानि कमाण्यविहितानि च ॥ तानि शंभोमहाप्ूजेयेतज्ज्ञानं महामखः ॥ १९ ॥ यानि रखोकऽनिषिद्धानीति । अनिषिद्धान्यविदहितानिं च निमेषकण्डूयना- दीन्यपि शिवाराधनब्ुद्धश्ा कृतानि एरन्तीत्यथः ॥ ९४ ॥

~ ( क

यानि कर्माणि सर्वाणि निषिद्धानि श्रतो स्मतौ ॥

ॐ क क

तान चाञञराधनं रभाररयत ज्ञान महामखः ॥१९॥

ना नान > = =-= [1 ~~ ~~. क [वि

१क.स.ग.ड.च. त्तु । २ क. ग. इडिति । ३ दख. माभिति। डच. निनि)

३ अध्यायः 1] यतक्षहिता ) ` ३४७

किच निषिद्धानयप्येनमाह-पानि कमोणीति ॥ १५ ॥ इ-धरोथधिया पापान्यपि कर्माणि सुव्रताः ॥ भवान्त पृतान्यद्यन्तं सयमव न सशयः ॥ ५१६ ॥ त्न कारणमाह-इष्वरोर्थति ॥ १६ ॥ मा्रकाषं महानदः शचेष्कं कता दहेवथा ॥ तथेश्वरधिया पापं श्चुद्रविन्नानदं भवेद्‌ ॥ १७ ॥ तजोदाहरण माह --आद्रं कामिति ॥ १७ ॥ विध्युत्तकंमनिष्ठानामिषएस्य करणं तु यव ॥ साअप साक्षःन्महायनज्ञः सम्यम्न्ानस्य कारणम्‌ ॥१८॥ विध्यक्तकमनएानामानषएटकरण त यत्‌ ॥ तन्महापएतकं कतं संसारस्य उवतेकम्‌ ॥ १९ ॥ यत्पुर्वधं कमे सत्न फिमु वक्तव्यमित्याह --षिष्युक्तेति । विष्यक्तकर्मनि- छठानां यदनिष्टं तत्करणकतृणां ससारापादनमित्पथंः ॥ १८ ॥ १९ ॥ दुराचारषु सर्वषु [वना दृषस्व दशनम्‌ ॥ उपक्षागडरुत्पत्रा सा तस्याय ग्हामखः॥ ९२०॥ दुराचारिष्वपि दोषदशंनमरङपेक्ष्व कायां । उक्तं हि पतञ्जकिना ‹ मेजीकरुणापदितोपे्नाणां इडः खपण्यापुण्यविषयाणां भावनातश्ित्तप्रसा- दनम्‌ ” इति । तदाह-दुराचारिष्विति । यस्पं याहरयुपे्तान्रुद्धिः सा तस्य महामख इत्यथः ॥ २० ॥ . द्धाहतादिमाेस्थे देवताप्रतिमासु च ॥ देवताबुद्धिमात्रं यस्सोऽपि यज्ञः प्रकीरतितः। २१॥ बद्धाहवादिमागेस्थे परुषे तदीयदेवताप्रतिमास्वप्यादरमकृत्वा देवतावदद्धि- मानं समबद्धिस्वादरपिरुद्धं “ धनि चेव श्वपाके च पाण्डताः समदशनः इति न्यायेनेत्याह- उद्धति ॥ ९ ॥ वैदिकं तान्तिकं हिता माग स्वप्रज्ञया दिजः ॥ यत्र यो देवताब्राड करोति श्रद्या सह ॥ २२॥

[रि ना क क 9 त-क ० ~= न -जन- 9 क 2 1,

(म रणि

१च. "वर्थ धिः २ ड. "रथमिति ।.३ ज. 'कमौनष्ा" क. ग. ड. न्नाया यस्या" + ५च्‌.सा यस्या 1 ६ बग. घ. स्य दद

३४८ ` तात्प्थदीपिकाष्षमेता- [ ४ यज्ञवेभवखण्डे-

सोऽपि यज्ञ इति प्रोक्तो मया वेदाथवित्तमाः ॥ श्रदया सहितं सवं श्रेयसे भ्रयमे भवेत्‌ ॥ २३ ॥ वेदेष्वागमेषु वाऽनुक्तमपि यत्किचिदाराधनं यज्ञः किमुतं तन्रोक्तमित्याह- वेदिकं तान्निकमिति ॥ २२॥ २३॥ स्वञद्धया वेदशाश्रोक्ते तन्धोक्तेऽपि रिजोत्तमाः ॥ आस्तिक्यं दवताब्दििरपि छखामाय देहिनाम्‌ ॥२९।॥ स्वबुद्धयधीने प्रतिमादीं शाघ्रोक्ते च श्रद्धया विहिते रेषे भवति ॥ ९ ॥ फरेषु तारतम्यं तु विदयते सक्ष्मदशने ॥ २५ ॥ कायिकः कमयज्ञस्त॒ कथितः सप्ररेण त॒ ॥ भवन्तोऽपि महायज्ञं कायिकं रुत हिजाः ॥ २६ ॥ इति श्रीस्कृन्दषुराणे सूतसंहितायां चतध यज्ञवेभवखण्डे कमयज्ञवेमवनिरूषणं नाम ततीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ तावन्मान्र्मपि पयोप्र चेत्किमिति प्ागक्तनियमवि्ेषादेरित्यत आह-फरे- व्विति ॥ २५ ॥ २६ ॥ # इति श्रीद्धतसंहितारीकायां तात्प्यदीपिकाख्यायां चतुर्थे यज्ञवेभवखण्डे कर्मयन्ञवेभवनिदूपणं नाम ततीयोऽधष्यायः॥ ३॥

अथ चतर्थोऽध्यायः।

श्रीस्त उवाच- | अथाहं वाचिकं यज्ञे वक्ष्यामि श्रद्धया सह ॥ परात्परतरात्तस्माच्छिवाचतन्यरक्षणात्‌ ॥ 9 ॥ स्वशक्तेसांहेतादेव दिना ब्योतिम॑यः परः ॥ शब्दः सूक्ष्मः खमावेन प्रादुरासीद्‌खण्डितः ॥ २॥ उदेशक्रमानुक्तारेण कायिकयज्ञानन्तरं वाचकयज्ञं॒ वक्तं प्रतिजानीते-- भयथाहामति । तत्र प्रथमतो वागत्पत्तिमाह-परात्परेति । षदस्मिनध्याये

स जा ता ० =

१क.ग. ङ. च. "प्वाश्रनेः।२ग. "त मच्रोः। ३ग. तत्र ताव ¦ ४्‌, "दितो दे" । £ चः ` तिमेहेशवरः ।

9 अध्यायः 1 यूतस्हिता । ` ३४९

वक्तव्यं तत्सर्वं॑परथमस्य शिवमाहारम्यखण्डस्य पञ्चमे शक्तिपजाध्याये ५““मातका च त्रिधा परोक्ता” इत्यस्य शोकस्य व्याख्याने प्रपञितं तदेवेह तत्न तने प्रत्यभिज्ञाप्यते । अधिक्थांशो विवरिष्यते । विमशंहपतमोदिषय- भावनिरन्तरश्चिदशः परो बिन्दुः सर एवेश्वरः । तस्मातपरतरो. मायारीतो निष्कलस्तस्मानिष्करत्परतराद्यथोदरतरूपः स्वमायाशक्तिविधिष्टचैतन्य- ज्योतीष्पो चिन्दुपदाभिषेयः पर ईश्वरः जात्‌ इत्यर्थः । तदुक्तमागम-

५अगोत्पत्ति परवक्ष्यामि जातायां सर्वसंहुतंः |

एक एव शिवस्त्वास्ते पर्मानन्दरप्षणः ॥

उ गहदुत्पिहत्व्थं निष्करत्परपाच्छ्वित ।

सयदरः परस्तस्मात्‌" स्ति ।

तस्यात्परविन्दुशब्दाभिधयादचिदंशो वीजं विदचिन्मश्रांशो नादश्चिद- श्रोऽपरो बिन्दुरिति तिधा विभागस्मये दृष्टयः शब्दो जात इत्याह-शब्दः सूश््म इति । अखण्डित इति गृखकारणस्प विभर्वमानस्य बिन्दोः सवंगत- त्वा्तदात्मकतया सवेत्रानस्यत इत्यथैः । तथा सवगतस्यापि वेखर छपशब्द- वाक्यं च्रात्राग्राह्मत्वमव ह्क्ष्मत्वम्‌ । इनन्द्रयागचरत्व कथ तदवभाति इत्यत आह-- स्वभावेन प्रादुरासींदिति। स्वप्रकाशबिन्दुकार्यतया तदात्मकत्वेन स्वयमपि स्वप्रकार्चत्वस्वभ।वन प्रादूभौवः। एप एद शब्दः स्वपरकाशत्वात्सवं- गतत्वाजगत्कारणद।दारम्पाद् रष्दव्रद्मत्युच्यत ॥ १॥ ५ स॒ शब्दः पुनराधारे प्राणिनामास्तिकोत्तमाः ॥ पिण्डीभ्रततयाऽऽभाति तप्रजाम्ब्रनदप्रभः ॥ २ ॥ तस्येव शब्दव्रह्मणः परावाग्रपलक्ष्गदशाविशेपंमाहद-स शब्द इति।

तस्य स्वंगतस्यापि पाणिनामर्थकविक्षाहतुकपपरनजनितपवनसंबन्धनि- | बन्धना म्रलाधारस्क्षमप्रदेशावशेपे याऽभित्यक्तिः सा पिण्डीभावस्तयं वाभिव्यर्तस्वमरकाशस्यापि तस्यं यो वेशातिङ्ंयोऽस्वपकाशष्पतासा- म्याज्ञदप्रकाशेन प्रखद्धन तप्रजाम्ब्रनदषट्पणोपमीयत तपति । तत्र पिण्डी-

का १७०००७०७,

न~ { 8 ता 1

भी

+ इ. "पुस्तके मातका चितवरिधा प्रोक्ताः दधि विद्ते । रिव्रमादाप्म्यखण्डस्य पकमाध्याय त्विद्‌ प्रेव वाक्यं मृठे “ माठ्का च त्रिधा स्मृटा मक्षमा रूृक्मतगऽपि च” दति वते । अतोऽयं वणविरौ धरश्चिन्त्यः ।

१कं.ष.ग. ध. च. "ज्योतिरूपो। २ ड. "रावतवम्बः। > द. -शकत्वा। ४ कर. णटश्ा। ५ क. षणमा' । ६ क.ग.ध.ड.च. ति । प्िण्डरामतत्त्रेति।त । «ड. विषयाः +८द. "स्तस्मैवा* । ९क.ख.ग.घ. ड. च. स्म्यव्र १०क.ग. उ. शकद्ाटखयोः। ११च. पिण्टभा

५५ ~~-~~' [1

३५० ' तात्पयंदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञविमवखण्डे-

भावंदशोपहितो गखाधारस्थस्वपकाशो निस्पन्दः शब्दः परा वाभित्युच्यते। स एव मृखाधारादानामि विमशंशूपेण मनसाऽभिन्यक्तो वेशद्यातिशयदशापनसा- मान्यस्पन्दनषपः परयन्ती वागित्युच्यते । एते परापहयन्त्यो स्वप्रकाशात्वम- नोविषयत्वाम्पां निस्पन्दत्वसामान्यस्पन्दत्वाभ्यां वा प्रथक्त्वेन कचिनिर्दि- येते । इह तु विशेषस्पन्द विरदसाम्पेनेकीकृत्य पिण्डीभावजाम्बनदप्रमोभा- वाभ्यां विशिष्ैकस्वदूपतया निर्दैरयेते इति मन्तव्यम्‌ । अनेनेवाभिप्रायेण ८ मातृका च त्रिधा स्थृङेत्यत्र परापरयन्त्यो शुक्ष्मेतरण्पत्वेनेकीकृत्य ज विध्यं वणितमिति ॥ २ ॥ स॒ पुनतब्रह्मनाब्या तु प्रविश्य हृदयाम्बुजम्‌ ॥ विभक्तः सुक्ष्मरूपेण माति बह्धिप्रमः खतः ॥ ¢ ॥

तस्येवेदानी नाभेहेदयं प्राप्स्य निश्वयात्मिकया बद्ध्वा विषयीकृतस्य विशचेषस्पन्ददख्पस्य मध्यमावाग्ेपतामाह-स पुन्द्येति । बह्यनाड्या सुषु. ष्या विभक्त इति तत्तदथंविशेषविषयशब्दष्पविशेषोट्टेखिन्या बुद्धय निश्चित्य विकसिते विशेषस्पन्दषटप इत्यर्थः । अनेन मध्यमायाः परापरहय- न्तीभ्पां विशोषो वणितः । वैखरीतो विशेषमाह--्ष्मङपेणेति । परश्रोनग्र- हृणायोग्यतवं खुक्ष्मत्वम्‌ । स्वत इति स्वगोचर्या निश्चयात्मिकषा वबुद्धधे- त्यर्थः । आत्मीयवाचकातस्वशब्दाटबन्तात्तृतीया्थं सावंविभक्तिकस्तसिः । “ तसिरादिष्वाढृत चः" इति पुवद्भावः । वद्धिपभ इति परयन्तीवाग्रपादपि वैशद्यातिशयों मध्यमाया वाच उच्यते । वह्भिपरभा हि बाह्नतमोपहरणसषमर्था । तदसमर्थं जाम्बूनदप्रभत्वमिति विशेषः ॥ ४॥

ब्रह्यरन्धं पनः साक्षाच्छिवस्य स्थानमुत्तमम्‌ ॥ पिण्डीमततया प्राप्य प्रकाश्चानन्दखक्षणे ॥ ५4 ॥ तत्र संनिहिते भ विश्रान्ति छभते स्वतः ॥ आधारे परशक्तेस्त स्थाने शब्दः प्रकाशितः ॥ & ॥ परमेकाक्षरं साक्षाद्ववत्यस्यन्तश्चोभनम्‌ ॥ आज्ञासंज्ञान्महास्थानाद्ध्वं यस्स्थानमुत्तमम्‌॥ ७ ॥ वैखरी वक्तमारभते-त्रह्मरन्धमिति । परविर्येत्यनुषङ्कः । पुनरिति तु-

१ घ. "वदो । २ घ. “रस्थप्र। च. “रस्तु स्व ३ घ. “शयं द्यन्सामा। ४ घ. “भावा ५ ख. "क्ष्मतारूप । ६ य. च. प्रभाः स्वः । ७ ख. "तिरे । ८ ड. स्थान ।

४ अध्यायः} सतसहिता । ३९५१

शब्दार्थं । मध्यमात्स्थामाद्दयाद्रेखरीस्थानस्य ब्रह्मरन्धस्य भेदमाह--शिव- स्येति । शिवस्य साक्षष्त्स्थानमापरोक्ष्यस्थानम्‌ । शिवो हि परमानन्दष्पे- लगदुपादानतया स्वेगतोऽपि बह्मरन्ध उपास्यभानोऽचिरादपराप्तां भवति । हृद यभ्रूमध्यादिषुपास्तनास्थानान्तरेषु सभवरस्वपि ब्रह्मरन्भेऽविरादानन्दामिव्या त्त्यतिशयादु त्तममित्युक्तम्‌ । तथात्वे चाभ्यास्वतामनुभवः; श्तिम्मृती च प्रमाणम्‌ । श्रयते हि-सेषा विदतिनाम द्वास्तदेतनान्दनम्‌! इत्ति । स्मपंत- ^“मृष्न्यांधायाऽऽत्मनः प्राणमास्थितो योग वा्गाम्‌ । ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहर पामनुस्मरन्‌ ॥ यः प्रयाति क्त मद्भावं चाति म।स्त्पन संशसः इति;;ः५॥६॥ ७॥ षद्‌ ^ च [ (दिय तत्रस्थाञव दनाः अन्दः स्ूककास्रतामयाव्र ॥ ततीये परमाधारे पूरकं पण्यभाजने ॥ एकाकाग्खमाप्रोति स्वभःवेनाक्षरदयम्‌ ॥ ८ ॥ पविष्टस्य कृत्यमाह-पतत्रस्थ इति । द्विविधं ह्भगणां स्वहूपस्थरुदकष्मच)। तत्न स्थरं पर्शोतग्रहणयाग्यं केखरीरूपतामापन्नमकारादिक्षकारान्तबणतत्स- मभमिष्याहारपदवाक्वमन्राद्यातमकम्नेकम । सक्षम त॒ मध्यमाद्पपरित्यागेन वैखरीद्धपवाप्रामि यंख्परक्षणमेकं नादात्मकं प्रणवष्पम्‌ । प्रणो हिं कण्टोष्ट- यभिष्यङ्कचो बाज्ञः स्थूरो नादात्मकश्च । सकलशब्दोपादानमूतो मृधन्य- मिन्यज्यमान आन्तरः दक्ष्ममक्षरम्‌ । तस्य चाक्षरष्पप्राणाभिय॒ख्यस्प नादा स्मकता शब्द इत्यनेनोक्ता । उक्तं हि साम्बेन--"“आमित्पन्तनंदति नियतं यः म्रतिपाणशब्दो बाणी यस्मात्पमभवति परा श्ब्दतन्मानमभां” इति । वस्य मरधेनि प्राणेनाभिव्यस्यमानस्य सकल्वर्णोपादानत्वं शवरस्वामिभिरुकम्‌- ““नाभेरूत्थितः प्राण उरसि विस्तीगेः कण्ठे परिषृतो म्रधानमाहत्य पराब्त्तो विविधाञ्शब्दान्व्यनक्ति इति । अन च प्राणस्य नादामिव्यञ्चजकत्वप्‌ | तद- भिव्पक्तस्य त॒ नादस्येत परापटयन्तीमध्यमाष्टपस्य व्णोपादानता । अत एव पाणः रब्दीन्पनक्तीतुक्त न पुनः अरस्थित इति । उक्तो नादः प्रसत इत्युक्तं साम्बेनेव-

१. भवे तक्ष । २क.ग. घ. ऊ. च. "भिहा* । ३. "प्रप्त्याभि"। *च. "मुल्लल' ५ ग, अन्यत्र । ६ ग. 'ब्दादान्य्य" । ७ ध. प्रत ।

३९२ तात्पयैदीपिकसमेता- [ % यज्ञवेमवखण्डे~-

“यासा पित्रावरुणसदनादुचरन्ती त्रिषष्टि वणीनन्तः परकटकरणेः प्राणसद्धात्पस्ते ॥ तां पर्यन्तं प्रथममुदितां मध्यमां बुद्धिस्थं वाचे वक्ते करणविशदां वैखरी च पपच” इति ॥

परयन्तीमध्यमयेर्विखरौकारणे नादात्मके प्रणवेऽनुगतिमाह-तृतीय इति । परयन्तीमधष्यमास्थाननामिहृदयपेन्नयोकताक्षरस्थानस्य बह्मरन्भस्य तृतीय- त्वम्‌ । भ्रूमध्याद्यपेक्षया वर्गितादुत्कषात्परमाधारत्वम्‌ । वेखरीकारणभावस्य तज परिपएणेत्वास्परकत्वम्‌ । सकर्पुण्यफरूपरमानन्दाभिव्यक्तिस्थानत्वेन च पुण्यभाजनत्वम्‌ । अक्षरद्रयस्य ततरैकाकारता नाम परयन्तीमध्यमयोरनतगति- रेव । स्वभावेन तदात्मकतया । अथवा नादात्मकस्य प्रणवस्य पभावोऽयमुपवण्यते। इत्थं नामाये प्रणवो महाप्रभावः । यद्रिहेयोत्तरन वणे पिष्यमाणमहिश्नोऽजपा- मच्नस्यावयवभतं हमिति सर इति चाक्षरद्रयमनेकाकारतामापनम्‌ । तनन हेतुः स्वभावेनेति । स्वस्मादुक्ताक्षरद्रयेद्धावेन स्वभावेनोत्पाचेत्य्थः। तथा हि- रीखुयापरि ग्हीताधेनारीन्धरावतारस्य परशिवस्य पुभागोऽहमिस्युच्यते । भक तिभागः स इति।सा च प्रकृतिः पुंसा तादात्म्पमात्मनो यदाऽनुसंपत्ते तदाऽ. जपातः सोऽहमिति परमात्ममन्रो जातः । तन्न च सकारहकारयाखौपे संधो च कृते प्रणवो जात इति । वभत प्पञ्चसर-

“°ह कारः पुमानताक्तः स इति प्रकृतिमता ।

अजपेय मता शक्तिस्तथा द्िणदामतः ॥ चिन्दुदेक्षिणभागस्योा वामभागो विस्षगकः।

तेन दक्षिणवामाख्यो भागो स्नीपुससज्ञतो ॥

बिन्दुः पुरूष इत्युक्ता विसखगः प्रकृतिमता । पुस्पकृत्यात्मको हस्स्तदात्मकमिदं जगत्‌ ॥

पुष्प सारविदित्वा स्व सीऽहंभाममुपागता।

स एष परमात्माख्यो मनुरस्य भहामनोः॥

सकारं च हकारं च रोपयित्वा प्रयाजयेत्‌ ।

सधि च प्रव्पांख्यं ततोऽसो प्रणवो भवेत्‌ ॥ इति ॥ < ॥

१ग. ङ. च. खरयर। २क. ख. ग. च. 'यात्प्रनवस्चः । ङ. "याभावेनो। ३ डः -त्पायत इत्य" । ४च. श्वगभ्य ¦ ~^ क. ग. "दाञश्वपाः । ध. शदाक्चरदरप्रात्सोऽ्द । ड. ददा व्यस्ताक्षरपाः ¦ ६ ग. = ण्व । < भ पाल्य त" ;

-४ अध्यायः ] यूतसहिता । ` ६५१

अयमादयः परो मन्तः सुप्रसिद्धः स्वभावतः ॥

मननत्राणरूपलान्मन्त्र इत्यभिशब्दितः ॥ ९ ॥

इत उत्पत्या मात्रुकायास्तदुत्पत्या चान्येषां भच्राणां तदनुरधानार्थमस्य तावदाचमज्रतामाह-- अयमाय इति , सवेकारणत्वात्परः । तास्वादिव्पञ्ञक- स्थानानपेक्नत्वात्स्वभावतः सृपसिद्धः । अत्र मच्रपदं व्युत्पादयति--मननेति तत्त्वस्य प्रवोधनेनेनं संसारभयात्परित्राणे च ररल्ान्यल्यत्वात्‌ ¦ उक्तं ह-- ^ मननात्तच्वपदस्य त्रार्येते महतो मयात्‌" इति मन्नेत्वम॒रत इ ९॥

त्का परमा देवीं मन्बनाता महुश्चयी॥ अस्मादाद्यान्महामन्त्रादाविगाता स्वभावतः॥ १० ॥

यदथंमरस्य म्रत्वयुक्तमिदानीं ततो मात्रृकापा रत्पत्तिमाह- मातृकेति । मातृकातो हि सवे मच्रा उद्यन्त इति सा मश्रमाता । सा कथमस्मोनेतस- दत तर्ष महामन्रो न स्पादित्पथेः॥ २-॥

अधोमुखी भवेदेका एका उरध्वमुखी भवेत्‌ ॥

तस्माच्छ्ीमात्का श्चद्रा चांऽऽदयमन्जासिकीं भवेद्‌ ॥११॥

ननदाहूतज्ञवरम्बामिग्रन्ये प.णाभिव्यक्तस्येव नादस्य वेखरीरूपवर्णोत्पा- दकतोक्ता | साम्बस्तत्रे च-प्रागसङ्कात्पदूत इति । वेखरीषपशब्दोत्पत्तिसमये य॒ ग्वासपन्वासात्मकस्य पाणस्यापरमे व्पञ्चकप्राणाभावादनमित्पक्तो नादः कथं वैखरीय॒त्पादयेदित्यत आदह-अधोगु्वीति । तिविधं हि प्राणस्य स्वप्‌ । एकमधोमुखी भवेत्पूरकरूपमपानद्ृत्यात्मकम्‌ । एकमगरध्वमुखी भवेद्रेचकष्प प्राणात्मकम्‌। अनयोः प्राणापानयोः संधिः कुम्भकष्पं त्यानब्रस्पार्मकं वृतींपम्‌। तन्न प्रथमद्भितीययोरभावेऽपि वर्तयन व्पानब्रत्पात्पकेन प्राणेनाभित्यक्ती नादो वैखरी वाचं जनयति । तदुक्तं छान्दोग्ये--““यद्वे पराणिति क्त प्राणो यदपानिति सोऽपानः । अथ यः प्राणापानयोः संधिः सव्यानःसा वाक्‌ । तस्पादप्राणन- नपानन्वाचमभित्याहर ति" इति । अक्षरार्थम्तु । एकं इख्पमयोग्रुषी भवेत्‌ । एकमर्ध्वम॒खी भवेत्‌ । यत्तु नायोगयरखं नोध्यमुखं व्यानात्मकं प्राणस्य ख्पं तद्वि खरी जनयतो नादस्यामिव्यञ्जकमिति हृदयम्‌ | न युख्वत्वमुभयाः | तदमि-

१ द. भिसंह्नितः ! २ क म्जतान'ः ¦ उच. त्तस्यपः । ठग. वत इति मन््रम- ष्यते तदति । च. यते भयत इति मच्रमुः । “+. च्य्च्यः । ६ दख. ग. स्मादुतख ! ग. चाऽ्ञ्दयामः। < च, गूभिननाः।

४ +

५ ` तात्पथंदीपिकासषमता- [ ख यज्ञवेभवखण्डे-

यक्तनादाश्मकथणवस्य मृखमनश्नस्यातिरहस्यत्वेन गुशुप्रसदेकरम्यत्वाभिप्रापे- णाऽऽदेति | तथा चाग्रे विवररिण्यति । मन्रात्मिकीति च्व्यन्तम्‌ । “भस्य च्वौ'* इतीकारः । शद्धा चेति । उक्तप्रणवकारणतया तदात्मकत्वेन ज्ञातेव सती मातृका स्वात्मना ज्ञातत्वेन परिशद्धा नान्यथेत्यर्थः ॥ १९ ॥ आद्योऽये परमो मन््ः सुप्रसिद्धोऽपि सुव्रताः ॥ गुरूपदेशता ज्ञेयो नान्यथा शाञ्चकोरिभिः॥ १२ ॥ सर्वेषामाद्भ्रतस्य शवस्य परमात्मनः ॥ स्वप्रकाशस्वरूपस्य वाचकोभय परो मनुः ॥ १३ ॥ नास्यतः परमो मन्ना न समश्वास्य सुव्रताः ॥ सत्य सत्यं पनः सस्यमुद्धूत्य युजयुच्यतं ॥ १९ ॥ डक्तेनातिरहस्यत्वेन वेभवमेवास्य मनच्रस्य ज्ञेयमित्याह-आद्य इति 1 न॒ केवर रहस्य एव किंतु शुभसिद्धोऽपि “ ओमिति ब्रह्म, ओमि- तीदर सवं स्वे वेदाः प्रणवादिका ओमिति प्रतिपद्यन्ते" इति । “ एतद्ध यलुखयीं विद्याम्‌ । वाक्कषषुण्णा, ओङ्ार एवेदं -सवेम्‌ ” इत्यादिषु सर्वाश्र शाखास्वसकृद्यवहारात्हुपसिद्धः । सर्हीत्थिं प्रसिद्धस्य कथ रहस्यत्व- मिति चेत्‌ । यथोदीरितशब्द ब्रह्मदशाभूतपरापर्यन्तीमध्यमाढपतयाऽवतीयं व्यानाभिव्यद्ख्यतया सकरूवणेपदवाक्यात्यकशब्दोपादानमावेनाविद्वद्भिरिदि दुरधिगमत्वादिति श्रमः । श्रयते हि- (चत्वारि वाक्परिमिता पदानि तानि विहुत्रह्यमणा ये मनींषिणः। गहा त्रीणि निहिता नेद्क्न्ति तुरीयं वाचो मनुष्या वदन्तिः ॥ इति ॥ १२॥ १३॥ १४॥ त्रिचतुवस्सरं शेष्यं परीक्ष्य सततं पुनः ॥ इश्रादेशतो देयो मन्बोभयं मन्धिसत्तमेः ॥ १५ ॥ अपरीक्ष्य प्रदानेन शीरं मत्यमवाप्नुयात्र्‌ ॥ अमितः पुरुषार्थोऽपि दथा भवाति तस्य तु ॥ १६ ॥ अस्य मन्त्रस्य वेशिष्टये मया वक्तं न शक्यते ॥ सूनाजश्र तथा इवः सवन्ञंन शवन च ॥ ३७ ॥

[1 त

१६. समः स्याश्चसु.।रघ. उक्तो नाः । ३ घ. मच्रस"।

8 अध्यायः ] दवस्षहिता। ` ३५९

पसिद्धस्याप्स्य म्यस्य यहुक्तरीत्याऽतिरहस्यत्वं तदिदानीमाविष्करोति । त्रिचतुवेल्सरमित्यादि शिवेन चेत्पन्तेन ॥ १५॥ १६ ॥ १७॥

मन््राणां मातृमूता च मातृका परमेश्वरी ॥ ३८ ॥

बदिस्था मध्यमा मूर्दा विभक्ता बहूधा भवेत्‌ ॥

सा एनः क्रममदन मरःमन्रात्मना तथा ॥ ३९ ॥

मन्तरार्मना च पेदादिशब्दाकारेण च स्वतः ॥

सत्येतरेण शब्देनाप्याविभवति इत्ताः ॥ २२ ॥

परापरयन्तीदशपोरेकष्टप्पण रिथताया गणतुकाया बुद्धौ मध्वमादशायां

बहूधा विभागपापिमाह-उुदिस्थेति । क्रमभेदनेति । प्रथमतो नादास्मकप- णवङ्पेण पश्चाद्यनश्पप्राणामिन्यक्त्या ऊण्ठताल्वादिस्थानविशेषेषु वणंपद- वाक्याचात्मनाऽनुक्रमभेदः । महामन्नात्मना न,डरप्रणवात्मना मच्रात्मना, ऋग्यज्ञःसामादिष्पेण च ऋगादिक च मख्यो म्नः "'अहेबुधिर मच्रं मे गोपाय । पमषयघ्रापबिदा विदुः । कवः सामानि पङंषि"'इति श्रुतेः । स्वत स्वेनेव ङपेण शब्दो हि व्णंपद्वाक्यात्मकः । वस्त्ववस्तुविषपाभिता तदित रथा भवत्यक्तषणा वागेव पउनापि॥ १८ ॥ १९॥ २०॥

यथा परतरः शंभ्ररिथा ्क्तेशिवात्मना ॥

तथेव मात्का देवी हिषाम्‌ता भवेत्स्वयम्‌ ॥ २१ ॥

एकारकार्ण रकक्तस्तु वाचकश्वतरण तु ॥

शिवस्य वाचकः साक्षादियं पद्गामिनी ॥ २२॥

नन्वकारायाटिमकःया मातृकाया एकङ्पाया एव कथं श्रीकण्ठादिशिवम्‌-

सिप्तिपादकच्वं पर्णोदयादिशिवशक्तिग्रतिप्रतिपादकत्वं च तत्राऽऽह-पथा पर तर इति । उक्तास्परादपि परो निष्करः यः स परतरः । स यथा स्वप्रतिष्ठेन ष्पेण निष्कङः रिवः । कायोभियुखेन तु शक्यप्रतियोगिनिष्प्येण ष्पेण शक्तिरिति द्विषट्पो जातः । एवपियमक्षराटिमका मातृकाऽपि स्वकारणतया स्वानगवदिवप्राधान्येन शिवमूर्तीनां तथाविधश्चक्तिपाधान्येन च शक्तिर्वा नामपि प्रविपादिका किंन स्यादित्यथ; ॥२१\॥>२॥

१६्‌. दिप मुष्व्या मश्राः “अ ।

३५६ ` तात्पयदीपिकास्मेता- [ ४ यज्ञवैमवखण्डे~

अपद्‌ पद्मापते पदं चाप्यपद्‌ं भवेत्‌ ॥ पदापद्विभिागं च यः पश्यति स पश्यति ॥ २३ ॥ मजु सा मातृका वाड््नस्ातीतं शिवशक्त्यात्मकं परमशिवस्वरूषं कथं

अतिपादयेदित्यत आह-अपदं पद मापननमिति । पद्यते पाप्यत इति पदमि- न्द्रियगोचरं वस्तु । अपदमविषयं वाल्यनस्तातीतं सचिदानन्दाखण्डेकरसं ्ागुदीरितं पररिवस्वष्पम्‌ ““ अपदस्य पदेषिणः, अपि तहि पद्यते ” इति श्यतेः । तदेव स्वशक्तिमदहिभ्ना पागक्तरीत्पा परविन्दुनादादिक्रमेण परा पश्यन्ती मध्यमा वैखरीत्येवमात्मकं पदं जातम्‌ | पद्यते पाप्यतेऽनेन परं तत्वमिति परमंन्रात्मिका मातुकाविद्या परापद्रपन्त्याद्यात्मिका सा मात्रका परशिवस्व- रूप विदुषः पुरुषस्यापदं भवेत्त्‌ + अपदस्यापदनीयस्प बाल्रनसामोचरस्य भागुक्तपररिवस्वषूपस्य दात्री पतिपादपित्री भवर्वत्यथः।अविषयमपि तत्स्वह- पमविद्योपार्विं विषयीकृत्य पकाङयन्ती मानुकाविच्या स्वविषयावरणभूतामवियां समखमुन्मरुपन्ती यथोदीरितपरशिवस्वषूपं विदुषः स्वात्मतया प्रापपतीत्यथेः | यद्रा, अपदं पदमिति, नादात्मकं शब्दव्रह्म परा पयन्ती मध्यमा वैखरीत्येषं- ष्पे सत्पदं जातम्‌ । अस्ति हि परापरयन्त्याद्यवस्थ्स्यापि पदामिधेयता। श्रूयते हि~“ चत्वारि वाक्परिमिता पदानि” इति । तत्पदं सम्पग््ञातं सन््रर- भूतं शब्दब्रह्म स्वकारणत्वेनावगमयत्तत्परािहेतुम॑व्तीत्य्थः । इत्यमुक्तं पदाप्‌- दविभागं यो जानाति सर एवे पररिवस्वरूपं साक्षात्करोति ॥ २३ ॥

पट्स्थस्य जिता मन्त्रा भवेयुः पण्डितोत्तमाः ॥

पदाभ्यासपराणां तु न किचिदपि दुख्ुभम्‌ ॥ २९ ॥ उक्तरुक्षणे मातृकात्मके पदे तात्पर्येण परिशचीख्यन्यो वतते तस्येव तत्प-

भेदा म्रः सिष्यन्तीत्पाद-पदस्थस्येति ॥ २४ ॥

अंश एकः पद्स्यायमुपकाराय देहिनाम्‌ ॥

भवेरपोडशधा प्रवं पञ्चधा च हिधा एनः ॥ २५ ॥

पटद्स्यांशोऽपरः प्रवो हार्चिराद्रेदमाप्तयात्‌ ॥

अयश्िशत्यनभेद्‌ं तथेव दिविधं भवेत ॥ २६ ॥

एव रोकोपकाराय पदं बहुविधं मवेत्‌ ॥ २७॥

ज भा "ण ध म स म = ० क-म = नन ~ म -9 9 ज [0 ^"

१ कु, भागेचयः। ङ. च. भागन। २ च. मन्रमात्रकातिः। ३क.ग्‌. च्‌. पूव,

५ "वन

२ जध्यायः | सूतसंहिता । ` ३५७

परा परयन्ती म्यभा वैखरीत्येवंचतुरवस्थस्य पदस्य बस्तुरीर्योऽशो वेख- यात्मकः स एव भरीरिणां मेषणाध्येषणादिव्यवहारहेतुरित्याह- अंश एक इति । परश्नोजग्राह्लात्मकं वेख्यात्मकमेष पदां मनुष्णदयोऽमिव- दन्तीत्पथः “ गृहा तरीणि निहिता नेङ्खयन्ति तुरीयं वाचो मनुष्या वदन्ति” इति श्रतेः | स च वेखयीत्मकः राष्दः स्वत एवेकड- पोऽपि कण्ठताल्वाचभिव्यक्तिस्थानभेद)।ः्स्वरव्यञ्जनादिभेटेन नानां भजत इत्याह-- भवेरषोडरापेत्यादिना बहू विधं भवेदित्यन्पेन | अकारादिपिसगान्दषो- डशरस्वरान्मना प्रथम षोडशध) भवति । कचटतपादिपश्चउगोत्मन। पञ्चधा भवति । पुनरन्तस्वोप्ममेदेन द्वेधा । नेद गस्वरात्मक्ा यः पर्वाऽशः स एव साननासिकनिरन्‌नासिक्मदेन हिग्णितः रन्द्रार्धिदाद्धेद३।न्भवति । प्नश्च कायाः पश्चविशतिषादयो हकारान्ताः अष्टाविति । एवच जयलिशद्धेदवान्भवति। एवं स्वरत्पञ्चनभदनाक्तं षणेजावं द्विविधं भरेदित्यथ. ॥ २५ |! ५६ ॥ २७॥ एकैकोकारतश्के कार्यििगवेत्स्वतः ॥ वेदिकान्केचनाऽऽकारानुपजीवन्ति सिदे ॥ २८ ॥ तान्िकांश्च तथाऽऽकारारपजीवन्ति केचन ॥ खोकिंकानपि चाऽऽकारानपजीवन्ति केचन ॥ २९ ॥ इत्थं स्वरव्यश्चनार्मना ये पदस्याऽऽकारास्ते पत्येकं मचरास्तेष्वेकेकस्य जपात्साधकस्यामिरूिततिद्धिमवतीत्याह-एकेकाकारतश्चेति । अधिकारिभेदेन तानेवाऽऽकारभेदान्विभञ्य विनियुङ्क । वेदिकानित्यादिना । वेदाथाभिज्ञाः केचिद्विद्रांसः,कग्यज्ञःसामात्मकानाकारारस्वानुष्टानसिद्धय उपजीर्बान्ति । आग माभिज्नास्त्वन्ये हुफडादिरक्षणानागमेकसमधिशनम्यान्स्वानुषएानसिद्धपे व्यवह. रन्ति ॥२८॥ २९॥

यथा सदै महादवमुपजीवन्ति सर्वदा ॥ यथा वा शाक्तेर्माशस्य यथा वा भ्रतपञ्चकम्‌ ॥ तथा सवं पदाकारानुपजीवन्ति स्वेदा ॥ २० ॥ न केवरं यथोदीरितेः केशिदेव पदाकारा उषजीन्या अपि त॒ सवैप्राण-

भिर पीत्याह-- पथा सवे इति । शिवशक्त्यात्मकं परशिवस्वषटपमुत्पतिस्थिति- सपाधिष्नत्वेन यथोपजीत्यते कायंप्रपश्चेन यथा वा एथिव्यादिभतपश्चकं

३५८ ` तात्पयंदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवैमवखण्डे-

देहादयुपादानतयाऽवदयमाभ्नियते । एवमेव देवति्यञ्बनुष्यादयः पदाकारा- नस्वस्वभाषानुूपेण स्व॑दोपजीवन्तीस्यथंः ॥ ३० ॥

मात॒का परमा देवी स्वपदाकारमेदिता ॥ वैखरीरूपतामेति करणेविंशदा स्वयम्‌ ॥ २१ ॥ नन्वेते पदाकारा रेखर्पात्मका एव परभ्नोेण शन्ते वैखर्यास्मकत्वं तु कुतो मातृकाया इत्यत आह- मातृका परमेति । परापरयन्त्याच्यात्मनोद्रवा नानावणीरिमका मातृका ताल्वादि स्थानेषु करणविशेषेरभिग्यन्यमाना विस्प- ष्पा सती वेखयात्मकतां प्रतिपद्यत इत्यर्थः ॥ ३९ ॥

स्थूखा सुष्ष्मा सुसूक्ष्मा च भिविधा मानुकेश्वरी ॥ स्रा देवी शक्तिसंमिन्रा शिवस्यामिततेजसः ॥ ३२॥ बेखरीव्य विरेकेण परापर्यन्त्पाचास्मिका मातृका नेवास्तीति न श्रमितव्य- मिति परागक्तं मातृकात्रेविध्यं स्मारयति-स्थूरा दक्षयेति । एतच्छक्तिपजाविधो ‹“मातुका च त्रिधा स्थूखाः' इत्यन्न सम्पक्पपञितम्‌ । एवं त्रिविधःऽपि मातृका डक्त्यवस्थस्प शिवस्य प्रतिपादिकेत्याह-सा देवीति । शक्यप्रतियोगिक परधिवस्वषटपमेव शक्तिरिति पाक्प्रविपादिव वत्सभिन्ना प्रतिपाद्यप्रतिपादक- भावेन तस्स्वषटपाविष्ेत्पथः॥ ३२॥

च क वाचामगाचराकार मातकाथास्तथा परः ॥ २३२॥ (> (>> ७०९ क~, ् का ^». +

रह्याकष्ण्वाददवानामाचन्यः दयक्ष्मताबावः ॥

[क न्म ४ [5 + = (ब

चिन्मयः परचिहूपः शिवासंभिन्न एव हि ॥ २४ ॥

परापरयन्त्यायवस्थातः प्राक, बिन्दु नादाच्यास्मकं यन्मातुकायाः सक्ष्मंद्पं

तत्स्वप्रतिष्ठस्य परशिवस्वषटपस्य प्रतिपादकं सत्तदात्मकमेव भवतीत्याह- वाचामगा चरति । वाह्यनस्योरगोचरं ब्रह्मविष्ण्वादिभिरप्यचिन्तनयिं बिन्दु नार्दत्मकं यत्ुक्ष्मतरं ष्पं मातृकायास्तत्स्वप्रकाशे परशिवस्वरूपचेतन्येऽधष्य- स्तत्वाचिन्मयं चिद्यापं परभा्थतस्तत्स्वष्पानतिरेकाचिद्रप एवंभतः द्म मातुकाकारः शिवासमिन्नः स्वपरतिष्टस्य निष्करूपर्‌ शिवस्वरूपस्य प्रत्पायक इत्यथः ॥ ३२ ॥ ३४ ॥

१ ग. ^तिपाद्य- । २क.च.ग. "तावपिः। ३ ड. "ति्टितस्य। * क. ब्ल. ग. 'दा्या- त्म" । ५ क, ख. "मार्थतत्स्व" । धर. ५मभस्तत्स्व ।

५ मध्यायः ] सूतसंहिता । ३५९

बुध्वा मन््रजपं ङयादेवं मन्यस्थ वैभवम्‌ ॥ आचा्यमुसतः प्रज्ञाः सिध्यत्थेवाचिरेण तु ॥ आचार्यरहितो मन्ः पुंभोऽनर्थस्य कारणम्‌ + २५ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे मूतसंहितायां चतुर्थे यज्नवैभव- खण्डे वाचिकयज्नविवरणं नास चत॒थोऽभ्यायः ॥ 9 ॥ इत्थ मुक्तमाचार्यएुखाचो वेद तस्येव यच्रः परपार्थसाधकः नान्यस्येति बुब- सृपसहरति--व॒द्ष्वेति ॥ ३५ ॥ इति भीद्ठतसंहितादीकायां पज्नवेभवखण्डे वाचिकथहूविवरणं नाप्र चतथा घ्यापः ॥२॥

अथ पञ्चमोऽध्यायः

पूत उवाच- प्रणवं संप्रवक्ष्यामि भमामेन न विस्तराद्‌ ॥ परापरावभाग्रन प्रणवस्तु हवा मतः ।॥ 3 ॥ इत्थं सकक्मन्न परुमृतपञथाशद्रणासिमिकां प्रणवावपवेभ्यश्चाकारोकारमकार्‌- बिन्दुनादेभ्यः पञ्चभ्यः पश्चाशत्कराड्पेणात्थितां मानृकामभिधायाय तत्कार्‌- णमृतं परापर षरद्मात्मकं प्रणवं वकुमारभते-परणवर्मिति । “ एतद्रे सत्यकाम पर चापरं च ब्रह्म यदोङूारः' इति श्रतो यदुक्तं द्वेविष्पं तदमिपरच्याऽऽ- . परापरविभामेनति ॥ १॥ परः परतरं ब्रह्म प्रज्नानन्दादेलक्षणम्‌ ॥ प्रकषण नवं यस्मात्पर्‌ ब्रह्म खभावतः ॥ ९ ॥ तत्र फोऽसौ परः प्रणव इति तमाह-परः परतरमिति । सत्यज्ञानानन्देक- (स मायातत्कायािस्प्रष्ट यत्परशिवस्वशूप स परः प्रणवः । कृतस्तस्य प्रणव. 7ब्दामिषेयतेत्याशङ्च निकक्ति--प्रकर्पणेति । पस्मात्तत्परशिवस्वषटपं कार-

१ क. द. ङ, प्राह्गः ¦ ग. प्राप्तः ।

३६०. तात्पथदीपिकासषमेता- [ छ यज्ञवैमवखण्डे-

णान्तरमनपेकष्य प्रकर्वेण नवमशेषविक्रियाविरहेण कूटस्थनित्यं सत्परमानन्दप- काशनात्छ्वंदाऽभिनवमतस्तथाविधस्वश्पस्य प्रणवशब्दाभिधेयतेत्य्थः ॥ २॥ अपरः प्रणवः साक्षाच्छब्दरूपः सुनि्मरः ॥ प्रकषेण नवत्वस्य हेतुखास्मणवः स्मृतः ॥ परमप्रणवप्राप्निहेतुत्वात्मणवोऽय वा ॥ ३॥ पर प्रणवमाह- अपर इति । अस्यापि नामधेयानि ब्रते--प्रकर्षणेति । अनेन मन्रेण यथोक्तपरशिवस्वषङ्पं स्वात्मतया विदुषः पंसोऽभिनवत्वपरापिहेत्‌- स्तत्पकर्षण नवो भवत्यनेनेति व्युत्पत्या तत्मणवः । यद्वा यः प्रागुक्तः परमः प्रणवस्तद्राचकस्वेन ततपाप्त्युपायच्वाच्छब्दात्मकस्यास्य प्रणवाभिधेयता ॥३॥ पुरा प्रजापतिः साक्षाच्छदया परया सह ॥ ¢ ॥ भस्मोद्रूलितसवाङ्गघिपुण्डाड्भितमस्तकः ॥ जितेन्द्रियो जितक्रोधो नट वल्कर्संय॒तः ॥ ५॥ सदा पञ्चाप्निमध्यस्थः साम्बध्याभपरायणः॥ तताप परमं धारं तपः संवत्सरत्रयम्‌ ॥ £ ॥ स पनः शंकरस्यास्य प्रसादादम्बिकापतेः ॥ प्रथिवीमन्तरिक्षं च दिवं चारुनदास्तिकाः ॥ ७ ॥ स तानस्यतपष्टोकास्तेम्या वेदविदां वराः ॥ ओणि अ्योतीष्यजायन्त एथेव्या एव तत्र त॒ ॥ ८ ॥ अजायता्यिवाय॒श्च ब्राह्मणाश्वान्त॑रिक्षतः ॥ दिवां दिवाकरः साक्षाजगचक्षुरजायत ॥ ९ ॥ तानि चाभ्यतपञ्ज्योतींष्यजस्तेभ्या महारिजाः॥ अयो वेदा अजायन्त वेदानां प्रथमोऽनटात्‌ ॥ १०॥ यसर्वेदस्तथा वायोरादियास्सामसंल्ितः ॥ वेदानभ्यतपत्तां्च ब्रह्मा तेभ्यो महारिजाः ॥ ११ ॥

रीरिष ण 222 त 1 क क 2

यनयिणननननक

१६. न्तरीक्ष"।

५ अध्यायः] सूतसहिवा । ३६१

जीणि श्ुष्कान्यजायन्त तत ब्रह्मविदां वराः ॥ ऋग्वेदादेद ध = ऋग्वेदादेद भूस्तद य जुवेदाद्भवस्तथा ॥ १२ ॥ १ ~ न्यम तपस + सामवेदास्सुवस्तानि शुद्धान्यम्यतपत्परभः ॥ . ते ॐ क प ४ ०, तथा तेम्योऽभितप्रभ्यत्रयो वणां हिजोत्तमाः॥३३॥ | न ॐ. चट क ~ ९५ + जापन्तं क्रमणव कारस्ूयसमप्रमाः ॥ वि नत कोर ~, म अकारश्च तथकाय मकारश्वातं सुव्रताः ॥ १५ ॥ अथास्य सकट्वेदस्ारात्मकत्वमाविष्कत्‌ तरय. --' "प्रजाप तरकामयत प्रजायेय भयान्स्पाम्‌“ इत्यः पएरश्ठयादीताग्ननरोत्तरसारान्मना या सषिरुकता तामनत्र खव बोवाय छकः संग्रह्नति- पुरा ४ जापतिरि.पादिना सुत्रता इत्य. न्तन । प्रथित्यन्नरिन्नद्युखकानामभ्यादयः त्तारात्मकाः । तेपाग्रगदादयः। तषां च व्याहूतयः ¦ ताभ्पन्चाकरोकारमकाराः "यरारत्वेन सोकिकप्रकाशाः भजापतिना निःक्षारिता इत्पथः ॥४।५॥६॥७॥८॥९॥२१०॥ ॥ ९१ ॥ ९२॥ .३॥ १ तानकेधा तरमभरदज जामयतिप्रभः ॥ $ न ऋ, ® । च शकः ॥ तास्मन्ेवे [यवः माम्बः सववस्त्ववमासकः ॥ (~. . (श भ । प्रातागस्बतरस्तर प्रणवस्तस्य वाचकः ॥ ३५॥ किमेतावता प्रणवस्य सवंप्ारतन्पाद-तनेकरपेति | प्रजापतिस्तानेवाका- रादानेकत्वेन सयानित्तवान्‌ । तमात्‌ ^ आद्रणः'' इति गणे कृते, आमिति मच्रषटपं निष्पद्यते । अथास्य मच्रस्य मनच्रान्तराद्रेगिष्टयमाह- तस्मिने- वेति । यदु क्तरीत्या एयरव्यादिसवसारत्वेन निम: पणवस्तम्मन्नव मनने, आदर्शे मुखमिव स्वप्रकाशचद्रपः परशिवः प्रतितिम्बतसा भाषत | भनस्तस्य स प्रणवो वाचक जतिः । तथाच परमतं त्रं “तस्य वाचकः प्रणवः" इति ॥ १५ ॥ नि (क रच्छं 9 त त द न (न ध तप्रखहादवच्छभःग्भदादखणवाज्यपि मः ॥ £ भ्‌ त 4 त्प 5 वि ५ = सवविभामछ नत्यपभवद्पण्डतात्तसाः॥ ३६ ॥ तप्रापःपिण्डवत्पनिदिम्पिनस्वप्रकफारपरथिवयेतन्यन महफामायादतस्त- त्पणवोऽपि सर्ववस्त्यवभामफो जान इन्पह-दष् रराध ॥ ५६॥

६२. तात्पर्यदीपिकासमेता- [ ४ यंज्ञवैमवखण्डे-

ज्नातार्थ ज्ञातमित्येव वक्तव्ये सति तदिना ॥ ओमिति प्राह खोकोऽयं तेन ज्ञातस्य वाचकः ॥१७॥ अज्ञातं तथाऽज्ञातमिति प्राप्रे त॒ वाचके ॥ ओमिति प्राह लोकोऽयं तेनाज्ञातस्य वाचकः ॥१८॥ सदिग्धाथं त॒ संदिग्धमिति प्राप्रे त॒ वाचके ॥ जोमिति प्राह रोकोऽयं तेन संदिग्धवाचकः ।१९॥ जाकाञञादिपदाथानां ये शब्दा वाचका श्वि ॥ विना तानखिखाञ्शब्दाहीकं ओमिति भाषते॥२०॥ जतः प्रयोगबाहृल्यादूषटढ्ब्यादिशचब्दवव ॥ अकशाद्षदाथाना वाचकः प्रणवः स्परतः ॥ २१॥ सवावभासकवेन ब्रह्मणा सदृशः स्मृतः ॥ २२ ॥ इदभेव सवांवभास्कत्वमृपपादयति- ज्ञातां इत्यादिना ब्हणा सदशः स्मरत इत्यन्तेन । ज्ञाताज्ञातसंदिग्पेष्व्थेष्वाकाशाक््वि च प्रष्ठः सर्वो जनः किमिद भवता ज्ञातमित्यादिप्रश्नस्य ज्ञातपित्पाद्िप्रतिवचनपरिहरेण यस्मा- दोमित्येव प्रतित्रते तस्माञ्ज्ञाताज्ञातादिपदवदयमपि तत्तदस्य पर्ययतया वाचकः । यथा घटकुख्यादिशब्दानां पथुवु्रोदराकाररक्षणोऽथैः प्रातिस्विको वाच्य एवमस्याप्युक्तरीत्या सर्वेष््थेषु प्रयोगस्य रृढत्वात्सर्वावभासकत्वम्‌ । अत एव च्छन्दागाः प्रणवस्पानुज्ञाक्षरत्वमामनन्ति "तद्वा एतदनुज्ञाक्षरं यद्धि कचानुजानात्योमत्येव तदाह” इति ॥ १७॥ ९८॥ २९॥ २० २९॥ २२॥

# क ^

सववभासकं मन्त्रमिमं जपति यो दिजः ॥

सवम जजपस्वाक्त फट्‌ स ङमतजचंराद्‌ ॥ अतः सवे पारव्यञ्य सदा मन््रामेम जपेद्‌ ॥ २३ ॥ इतथं प्रणवस्य सवावभास्कत्वयुपपायय तद्धेतुकं पणवजपातिशयं दशै- यति-स्वावभासकं मञ्रपिति । एतद्वचत्तिरिक्तसकरुमन्रजपाद्यत्फएरं तत्पण- वजपेनेवाऽऽप्रातीत्पथंः । प्रणवस्य सवेमन्रात्मकत्वात्सववेदसारत्वाच्च । श्रूयते हि--"“यः प्रणवमधीते स सर्वमधीते" इति । “ओमिति प्रतिपद्यत एतद्ध यजुछयी विद्यां पर्पति'” इति च ॥ ५३ । |

म = न त मम थ ~

~ ज तज यि किमेक > त ७००. भोकर

५ १ व. "तद्रूपाति" ।

५ अध्यायः 1 यूवस्षहिता । ४६३

ऋषितरह्याऽस्य मन्त्रस्य गौयप्रं छन्द्‌ उच्यते ॥ परमात्ाभिधः शमदैवता परिकीतिंता ॥ २९ ॥ अकारो विन्दुसंयुक्तः शक्तेरस्य दिजोत्तमाः ॥ २५ ॥ उकारश्च मकारश्च हयं बीजं प्रकीर्तितम्‌ ॥ मोक्षा विनियोगोऽस्य पोक्तो वेदान्तेदिभिः॥२६॥ ऋष्यादिज्नानपुरःसर एव मच्र, जपाहं इत्यभिप्रेत्य तद्ाह-डषिब्रैरत्णदि । अस्य मन्रस्य सवावभासकत्वात्स्वेतरसकरमन्रेणःरसाधनतवमक्तम्‌ । न केवकं तावदेव पोक्न एवास्याप्ाध्ारणं फरूभित्याह--मोक्षायं इति '२४।२९॥२६॥ अद्धिश्च वायुः सूर्यश्च वणानां मुनयः क्रमाद्‌ ॥ गायत्री च तथा िष्टव्वृहती च यथाक्रमम्‌ ॥ २७॥ छन्दांसि बह्मविच्रेठा वर्णानां च यथाक्रमम्‌ ॥ ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च वणानां देवताः क्रमात्‌ ॥ २८ ॥ रक्तं गुं च कृष्णं च कमादर्णा उदाहूताः ॥ जाग्रत्छप्रसृएपिश्वावस्थाः प्रोक्ता यथाक्रमम्‌ ॥ २९॥ भूम्यन्तरिक्षस्वगांश्च स्थानानि क्रमशो विदुः॥ उदात्तप्रमुखा विप्राः खराः प्रोक्ता मनीषिभिः ॥ ऋग्यजःसामसंज्ञाश्च वेदाः प्रोक्ता यथाक्रमम्‌ ॥ २०॥ अग्रयो गार्हपयाभिदक्षिणायिस्तथेव च ॥ प्रोकश्वाऽऽहवनीयागरर्वणानां क्रमशो रिजाः ॥२१॥ प्रातमध्यंदिनं सायं कारा उक्ता यथाक्रमम्‌ ॥ रजः सच्चं तमश्चैव गणा उक्ता यथाक्रमम्‌ ॥ ३२॥ सृष्टिः स्थितिश्च संहारः करियाः प्रोक्ता यथाक्रमम्‌ ॥ उत्पततो च स्थितो नाशे विनियोगा उदाहतः ॥२३॥ अथेतस्पावयवानामकारोकारमकाराणां जपकारे स्मतन्यादष्याद्ानाह--

१ग्‌. गायत्री ¦! २. "श्रता" 1

३६४ तातप्यदीपिकासमेता-- [ ४ यज्ञवेभवखण्डे-

अभनिश्रेत्याषिनि विनियोगा उदाहृता इत्यन्तेन ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३०॥ ॥ ३९१ ॥ २२ ॥ ३३ ॥

अङ्गष्ठादिकनिष्ठान्तमङ्रीनां च संपिष ॥

क्रमादर्णज्रयन्यासः कतेव्यः सिदिमिच्छता ॥ ३२५ ॥

भद्भष्ठादीति । अकारादीन्यक्षराण्यङ्ुषटाचङ्गुलीनां त्रिषु संधिष्वङ््ादिकः निष्ठान्तं भ्रस्येक न्यस्तव्यानीत्य्थः ॥ ३४ ॥

अङ्गरीषु च सवासु प्रणवन्यास इरितः ॥ २५ ॥ भूरग्न्यात्मन इयादिमन््ाश्च कमशो दहिजाः ॥ विन्यस्तव्याश्च सिद्यथमङ्कलीषु हिजन्मना ॥ ३६ ॥

एवं वणेनयासं कृता तास्वेवाङ्राषु तत्समुदायात्मकः प्रणवोऽपि न्यस्तव्य इत्याह-अङ्खखंष्विति । मूरगन्पात्मन इत्यादयोऽङ्गमन्रास्तेऽङ्षटायङ्घखीषु ल्पस्तम्या इत्यथः ॥ ३५ ॥ २३ ॥ र

करमाहण॑तरयन्यासो नाभो हदि च मूधनि॥

८ = ह,

केतंव्यः सकयत्नन प्रणवन तथव च ॥ २७॥ पनरकारादिवणंन्यं विभज्य नामिहन्मथ॑श् प्रत्येकं न्यस्तव्यं ततस्तेष्वेव

स्थनेषु तत्समुदायस्य प्रणवस्य न्यासः कतेत्य इत्याह--क्रमाद्रणंति ॥ ३७॥

क ` 9

हदयादिप्रदेरोष क्रमेणेव दि जोत्तमाः ॥

भूरग्न्यात्मन इत्यादिमन््ाणां न्यास इरितः ॥ ३८ ॥ एवं न्यस्य विधानेन ध्याखा साम्बं त्रियम्बकम्‌ ॥ जपेन्मन््रवरं भक्या रक्षाणां दशकं दिनाः ॥ ३९ ॥ ततः सिध्यति मन्त्रोऽयं सयमेव न संशयः ॥ षुट्कमाणि प्रसिध्यन्ति तथैवा विभूतयः ॥ %० ॥

१ द. न्यासः! २ ड. सदारिवम्‌ ।

६ अध्यायः ] दतसहिता | ` ३६५

अपवर्भेः सखतःसिद्धः पापैः सवैः प्रमुच्यते ॥

सर्वविदयाख्यो भ्रूतवा यथेष्टं फरुमाप्तुयातव्‌ ॥ १ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सतसंहितायां यज्ञवेभवखण्डः प्रणव-

विचारो नाम पश्चमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

ततो हृदयादिरेशेषु भूरगन्यारमन इत्यङ्कमन्रात्यसदित्पाह--दृदरादीति ।

गेषं स्पष्टम्‌ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ४१॥ इति श्रीसतसहिता्ीकायां चतुथं यज्ञवेभर खण्डे प्रणवविनार्‌। नाम पमोःस्वष्पः॥५॥

अथ प््ठाऽन्पावः।|

सूत ऽवाच- सा्विर्रमथ वक्ष्यामि व्नादस्या शिरसा सह ॥ भ्रादिव्याहूतीनां तु मुनयः परिकीतिताः ॥ १ ॥ अतरिभरगरश्च ऊत्सश्च वापि गौतमस्तथा ॥ कश्यपश्चाङ्किराश्चति क्रभेण म॒निपुङ्गवाः ॥ २॥ व्याहूतीनां करमेणेव छन्दांसि कथितानि त ॥ द्वीगायत्रमायं स्यादुप्गिहा तदनन्तरम्‌ ॥ ३ ॥ अन॒ष्टब्बृहती परक्तघिष्रप च जगती तथा ॥ अगिवांयस्तथाऽकंश्च वामो वरुणस्तथा ॥ ¢ ॥ इन्द्रश्च विश्वेदेवाश्च क्रमेणव त देवताः ॥ व्याहूतीनां त सवत्र विनियोगः प्रकीरतिंतः ॥ “< ॥ इत्थं जयीस्ार प्रणवममिधाय प्रकृत्यादिचतुर्विंशतितत्वात्मिकां द्विना तीनां भक्तियक्तिकररी जयांमातरे सावित्रीं पस्ताति-सापित्रीमथेति । व्याह

तयो भृराचाः सप्र ¡ ओमापां ज्यातिरिति शिरः । अथंताषां व्याहुतीनामष्या द्नाह-मृरादिव्याहृतीनामित्यादि क्रमणेवतु देवता इत्यन्तेन । वागीशो

नो. >>> >

१ दख, ग. अ ॥ कदय । रव. उ, टू्तिनष् |

= ~~ (च पररि

३६६ ` तात्पर्वदीपिकासमेता- [ 9 यज्ञवेभमवखण्डे-

बहस्पतिः। “यय विज्ञावी स्वेव्याप॑द्रा भूभुवः शुवरिति सवां अनुखत्याऽऽदह- वनीय एव ज्ञंहवीथ ”' इत्येतरेयकश्ुतेः “सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह'” इत्यादि स्मरणाच्च यद्धकमेणि सवत्र प्राणायामादो चाऽऽसां विनियागः स्पष्ट इत्याह-व्याहृतीनां त्विति ॥ १॥२॥३॥४॥५९॥

विश्वामित्रो सुनिश्छन्दो गायत्र देवता रविः ॥ साविन्या वेद्विच्छरष्ठाः सव एवाधिदेवता ॥ & ॥ अथ गायन्या कष्याद्यानाह- विश्वामित्र इति । जन्मान्वरकृतोपासना- महिन्ना यः सूयेपदं पा्स्तन्मडलखाभिमानी जीवात्मना वतंमानस्तत्रत्पां विभ्‌- तिमनुभङ्के स खयौीऽस्या देवता । अन्तर्यामिषूपेण वस्यान्तवेतंमानस्तत्मे- रको यः परशिवः सोऽस्य मच्रस्यापिदेवतेत्यथेः॥ ६ ॥ त्रिपदा सा तु सावित्री षड्भिरवर्णश्चतुष्पदा ॥ जपे सा भरिपदा ज्ञेया पूजायां सा चतुष्पदा ॥७॥ अस्याः पादङ्कृप्िमाह-तिपदेति । सावित्री सवितुदेवताका ““ तत्सवि- तु्रेण्यम्‌'' एषा ऋगित्पादिङूपेणेति स्मरणात्‌ । ण्यपित्येतस्याक्षरस्य णिय- मिति विभागे सति चतुतिशत्यतरा । अषटभिररेः पादनयपात्मिका षड्भिः पाद चतुष्टपारिमिका “सषा चतुष्पदा षड्धा गायत्री" इति श्रतेः ॥ ७ ॥ ओमापो भ्योतिरियेतद्राय्याः शिर उत्तमम्‌ ॥ ऋषितरह्याऽस्य मन्धस्य च्छन्दो ऽनृष्टुप्प्रकीर्तिंतः॥ ८॥ देवता परमासेव प्रोक्तो वेदाथवेदिभिः ॥ यथेष्टसाधने चास्य विनियोग उदाहतः॥ ९ ॥ शिरसा सहेति पर्वं यदुक्तं तस्य शिरसः स्वरूपमाह-ओमाप इति। सस्पष्यौचनाह- ऋषिव्रद्येति । वेदा्थाभिन्गैरस्य मन्नस्यार्थं न्यायतोऽ- वधार्यं तदात्मकः परमात्मेव देवतेति निर्णीतं “ था तेनोच्यते सा देवता" इति न्यायात्‌ । सोऽथं आचार्थैरित्थं निषूपितः

“आपो ज्योती रस इति सोमागन्योस्तेज उच्यते । तदात्मक जगत्छषक रसस्तजाऽ्द्रयात्मक्म्‌ ॥

१ड. यपिज्ञा । रक. ताभ्‌ । ३ ड. पक्वा । * ख. 'नुदु्याः।५क. ख. ड, च, “जहावी* । ६ घ. उच्यते । ७ ड. "तष प्रो" ।

६ भध्यायः ] दतकहिता। ` ३६७

अगतं तदनाशित्वाद्धहच्वाद्नह्म उनयते ।

पदान-डात्मक बरह्म सत्यज्ञानादिलक्षणम्‌ ॥

तद्रभवः स्वरित्युक्तं सोऽहमित्योयुदाहतम्‌ ।

एतत्तु वेदसारस्य शिरस्न्वाच्छिर उच्यते" इति । < ॥ ९ ॥

सावित्री भिषदा ज्ञेया षटक्षिः पञ्चसीषका ॥

ज द्+पुखा शुदा पुण्डरीकदलेक्षणा ॥ १० ॥ अथारयाः साविन्या जलपकार ध्पात्तव्यां विराडारिण्कां भ्रार्वमाह - ताविन्री त्रिपदेति । जयः पदा अस्याः सा तथः । एवं षटलिः पञ्चेरीषकेत्यत्रापि बहु

्राहिः \॥ १०॥ ऋग्यजुःसामरूपाश्च पादा जस्याः प्रकीतिताः ॥ पूवा दिविप्रथमा ऊक्षिदितीया दक्षिणा मता ॥ ११॥ पाश्चमा देक्तृतीया च चतधा चोत्तरा मता \

रुध्वा द्किपञ्चमी ज्खाक्षेः षएटवधो टिक्प्रकीतिता।।१२॥ कफे पुनस्ते पादा इत्पाह-ऋग्यज्ञरिति । त्रयो वेदाः सावित्रीमर्तेः पादन यात्मना वतेन्त इत्यथः | उक्त हि स्ाविजीहुदये-""ऋग्वेदोऽस्याः प्रथम

ह शक

पादो भवति यज्ञुद॑दो द्वितीयः साम्डेदस्मतीयः'” इति । कुल्िष्रटु प्येवं विभज्य दशयति-पवा दिगित्यादिना॥ ११॥१२॥

जष्टाद्श्च एराणानि नाभिरस्या मनीश्वराः ॥ जगच्छरीरं साकन्या जाकाशमदरान्तरम्‌ ॥ १३ ॥ स्तना छन्दांसि हृद्यं धमश्चाक्चमकलमषम्‌ ॥

बाहवो न्याय्चाघ्रं त॒ कणी सांख्यदयं तथा ॥ १९॥ शिक्षावङ्गानि ज्ञीषाणि वक्वरमथि्महाद्यतिः॥ मीमासा क्षणं तस्याश्े्ट चाऽऽथरवंणी श्रतिः।॥१९५॥ ब्रह्मा ग्रा शिखा रशट्रो विप्णरासमा प्रकीतिंतः ॥ तस्याः सूक्ष्मशरीर च शाघ् वेदाननसंन्ञेतम्‌ ॥ १६॥

किं बहुना नामद्धपात्मकं सवैमपि जगद्विराडारिमकायास्तन्मृतैरवयवत्वेन परिकल्पयति-अ्टादशेत्यादिना वेदान्तस॑न्नितमित्यन्तेन । जगत्ए्रयिव्यादि-

३६८ . तात्पयदीपिकासमेता- [ छे यज्ञवेमवखण्डे-

भरतभौतिकात्मकं तस्याः स्थुरशरीरम्‌ । छन्दांसि गायत्यादीनि सप्र । धममशान्न मन्वादिप्रणीतम्‌ । सांख्यद्भयं निरीश्वर सेश्वरं च। शिक्षादीनि पश्चाङ्खान्यस्पाः शिरसि । उक्तं हि साविन्रीहूदये--““व्याकरणमस्याः प्रथमं शिरो भवति रिष्ना द्विभीयं कल्पस्त्रतीयं निरुक्तं चतुर्थं स्योतिषामयनं पश्चमम्‌”” इति । रक्ष्यतेऽ- नेनेति रक्षणं व्यावतैकोऽसाधारणो ध्मः ““अथात्तौ धममजिज्ञासा” इत्या- दिकं मीर्मांसाशाच्लमस्यास्तद्कन्नणम्‌ । अथवंणा दष्टा श्रुतिर्वेदो ऽस्याश्रेष्टाल्मकः। उक्तं हि-““रृक्षणं मीमांसा ! अथवेवेदो विचणएितम्‌” इति । पञ्चस्वपि शिरम्ु नद्येव शिरःकपारात्मनाऽवस्थितः । रुद्रः केरात्मना । हन्मध्येऽवस्थितो जीवात्मा विष्णारेव । “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा" इत्यादिक वेदान्तशाच्लमस्याः सक्ष्मशरीरम्‌ ॥ ९३ ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥

जन्तयथांमी शिवः साक्षात्साम्बश्वन्द्राधरोेखरः ॥

स्वशरीरे त सावित्रीं विन्यसेदक्षरक्रमात्र ॥ १७ ॥

एतावदीहशं सवं नामषपात्मक भाक्मोग्यष्पं जगद स्या म्रर्तित्वेन परिक-

स्पित दग्रपः परशिव एवेवंविधायाः साविन्रीमर्तेरन्तपीमिस्वेन परक इत्याह- अन्तयामीति । उक्तप्रकारेण ऋष्यादिन्यासपरःसरं सावित्रीमरतिं घ्याा मन्र- वणान्स्वशरीरे वक्ष्यमाणस्थानेषु न्यष्ेदित्याह- स्वशरीरे सिति ॥ १७ ॥

पादुङ्गष्े त गर्फे त॒ जट्षे जान्‌प्रदेशके ॥

ऊरुदेशे च गद्ये च दरषणे च तथेव च ।॥ १८ ॥ िप्रदेञचे नाभो च जठरे स्तनयोहदि ॥

कण्ठे च वदने तालं नासिकायां च चक्षुषोः।॥१९॥

श्रवोमध्ये रुखाटे च पूववक्तरे तथेव च॥

दक्षिणे पथमे चेव तथेव ब्राह्मणोत्तमाः ॥

उत्तरे च तथा मपरं न्यासः सम्यक्प्रकीतितः।। २०॥ तान्येव चत॒वरातिस्थानानि दरायति-पादाङ्ष्टे त्दित्यादिना॥ १८॥

॥ १९ ॥ २०॥ ॥

प्रथमश्चम्पकाकारों हितीयः श्याम एव हि ॥

ततीयः पिङ्गलः प्रोक्तश्चतथे सनिसत्तमाः ॥ २१ ॥

इनद्रनीरुसमपरख्यः पञ्चमः पावकप्रभः ॥

पष्ठ वद्िप्रभस्तदप्मप्रमश्वायिवर्णकः ॥ २२॥

ध अध्यायः] यतस्तहिता । ३६९

विदयुदर्णनिभः साक्षादष्टमः परिभाषितः ॥ नवमस्तारकावर्णो दशमः कष्णवर्णकः ॥ २३ ॥ तत्परो रक्तगोराभः श्यामस्तस्परमः स्मृतः ॥ - शु्कवणैः पीतवर्णो रक्तवर्णः परः स्मृतः ॥ २९ ॥ शुद्धव्णः परो वणेः पद्मरागप्रभः परः \ २५ ५ तरपरः शशिसंकाक्चः पाण्डुरः परमो मतः ॥ तत्परो रलमोराभ इन्द्रनीरममोऽथ गा ॥ २६ ॥ गोरक्तमदृशश्चान्यस्तत्परः सू्यमेनिभः ॥ नीखोतपल्दृख्प्रख्यो वणंस्तत्परमस्तथा ॥ २७ ॥ लट्खकन्देन्दुवणाभः साक्षादर्णेः परः स्मृतः ॥ तत्परां दीपसंकाश्चः क्रमादणाः प्रकीतिताः ॥ २८ ॥ अयेदामक्षराणां जपविधो ध्यातन्यान्वणोनाह--प्रथमश्चम्पकाकार इत्या-

दिना क्रमाद्रणाः परकीतिता इत्यन्तेन ॥ >१९॥ २२॥ २३॥ २४॥ २५॥ ॥ >६ ॥ २० | छि ॥ केचिदणास्त साविज्ि महापातकनाश्चनाः ॥ उपपातकपाषाना वणाः कचन बाधकाः ॥ फेचन क्ुद्रपापाना नाशकाः स्थन संसयः ॥ २९ ॥ एवंविधस्य वणज्ञानस्य प्रयोजनमाह-केविद्र्णास्त्विति। महापातको- पपातेकानुपातकषटपाणि जिविधानि पातकानि तान्यक्षरवर्णज्ञानानरयन्ती- त्यथः ॥ २९ ॥ नात्रतोयममं दानं न चार्हिपापरं तपः ॥ न साकितरीसमं जप्यं न व्याहूतिसमं हतम्‌ ॥२०॥ कथमस्य गापन्रीजयपस्य महापात्तकादिस्वपापप्रणाशहेतुपत्याश्चहबाऽऽह- नान्नतोयेति ॥ ३० ॥ । यो नोऽस्माकं धियत्रित्तान्यन्तयामिखरूपतः ॥ प्रचाद्‌यालरयच तस्य द्वस्य सव्रताः ॥२१।

१क.ख.ग. धर. णैः परो वर्णः पीतव । २ ५. 'तकश्नषद्रपा । 2.

३९७० ` तात्पयेदीपिकांषमेषा- [ ४ यज्ञवेभवखण्डे-

दीप्तस्य सवेजन्तनां प्रयक्षस्य स्वभावतः ॥ सवितः स्वात्मभूते तु वरण्यं सर्वजन्त॒भिः ॥ ३२ ॥ भजनीय रिजा भ्गस्तजश्वेतन्यरुक्षणम्‌ ॥ तच्छब्द्वाच्यं सवेन्नं जगत्सर्गादिकारणम्‌ ॥ ३३ ॥ स्वमायाशक्तेसंमिन्नं रिवस्द्रादिसंज्ञितम्‌ ॥ नीखग्रीवं विरूपाक्षं माम्बमत्यपरक्षितम्‌ ॥ ३५ ॥ आदिदयदेवतायास्त प्रेरके परमेश्वरम्‌ ॥ ॥ ३५ ॥ आदियनापरिज्ञाते वयं धीमद्यपास्मरे ॥

साविन्याः कथितो द्यथः संप्रहेण मयाऽऽद्रात्‌॥३६॥

यतो जपविधो जप्यमनच्राथभ्‌ नदेवताप्रतिपच्यथंमवरयं मच्रार्थो ज्ञातव्योऽ- तस्तत्पतिपत्तये साविन्नीमन्नं संग्रह्म व्याचष्टे-यो नोऽस्माकमित्यादिना भयाऽऽदरादित्यन्तेन । तृतीयपादे यच्छब्द भरव णास्पतिपत्तिसोकयौर्थं त पादं विष्रणोति । अन्तर्यामितया स्थितो यो देवः सर नोऽस्माकं पियो बुद्धीपेम- ज्ञानादिषु प्रचोद्‌ यात्परयेत्‌ । “चद्‌ प्रेरणे" इत्येबस्माह्टस्याडागमः । तस्य देवस्य दयोत्तमानस्य स्वयप्रकाश्चिद्रपस्य सर्वेपाणिहृदम्तुजमष्यवत्यन्तःकर- णादिसाक्षित्वेन वतेमानस्य सवितुः प्रेरकस्य शिवस्वरूपभतं तत्छषटिस्थितिषं- हारकारणतया प्रसिद्धं वरेण्यं सवेप्राणिसेव्यं भगा भजना्पापस्य मजेकं सत्य- ज्ञानादिरुक्षणं स्वमायार्ाक्तिवरोन रिवरुद्रादिसज्ञामापनं सूयमण्डलमध्ये तत्पे- रकत्वेनावस्थितं बाङ्यनसातीतमींर ग्विधं यत्परं बह्म तद्रयं धीमहि ष्यापेम। तदेवादमस्मीति जानीयामित्पथः । “ध्ये चिन्तायाम्‌” इत्यस्मा्धिङि छान्दसं ष्पम्‌ । तदुक्तमाचयेंः-“ध्ये चिन्तायां स्मरतो धातुनिष्पन्नं धीमहीत्यतः"' इति ॥ ३९ ॥ ३२ ॥ ३२॥ २३४॥ ३५ ॥ ३६ ॥ 1 गरोरुन्ध्वा द्वा तस्मे च दक्षिणाम्‌ 1 चतुविशतिकं क्षं नपेद्व्यग्रतः सधीः ॥ २७ ॥ एतादृशम गुरुगुखाञ्ज्ञातवत एव परश्चरणादिक्रियास्वधिकार इत्याह- एवमिति ॥ ३७ ॥

१क.ख.ग. घ्‌. ड. च. तस्यव)

& अध्यायः] छूतसंहिता । ३७९१

महापातकयुक्तोऽपि सिद्धमन्त्रो भवेदहिजः ॥ आज्येन शृटयान्मन्त्री सरस्ाणां चतुष्टयम्‌ ॥ ३८ ॥ उक्ताथज्ञानमहिश्ना महापातकादिरुछगमपि पाप नरयतीत्याह~--महापात- केति ॥ ३८ ॥ विनियोगानथानेन मन्परेणेव प्रसाधयेय्‌ ॥ ज्ञात्वा प्रातजेपेरियं सरसं श्रद्धया सह ॥ ३९ ॥ अपेक्िताये सकं कमते नाज संक्ञयः ॥ दत्वा खा(देरं सभ्य्घ्रताक्तं हव्यवाहने ॥ ० ॥ रा्म्रस्ते रवो विप्रा रभते धनयुत्तमम्‌ ॥ राहुसूयसमावाये तर्षयेद्रास्करं नरे: ॥ ९१ ॥ सवंकामसमृदिः स्यान्नात्र काया विचारणा ॥ करीषच्रेणतो हत्वा सपिंपा सह मानवः ॥ ‰२ ॥ गवां गोष्ठे सहभ्ं त॒ बहक्षिरां रमेत गाम्‌ ॥ शाल्यास्तण्डरहामेन कन्यासिदिभविष्यति ॥ ९३ ॥ सारी बीनस्य होमेन प्रजामि्टामवाप्नुयात्‌ ॥ साविन्या जलमादाय जघ्वा चाष्टपसटस्रकम्‌ ॥ ४९ ॥ जिषे हिनः कुयादःखप्रादिनिषरत्तये ॥ ्षीराहार जपेहक्षमपमृत्यविनाशने ॥ &५ ॥ छताहारो जपेदिदं रभते नात संचयः ॥ नाभिमात्रे जरे स्थिखा जपेद्छक्षं समाहितः ॥ &६ ॥ अकण्टकं महाराज्यं कमते नात्र संशयः ॥ पलाशपप्पहीमेन महतीं शरियमश्तते ॥ &७ ॥ वेतसे शहुयादप्ो दृष्टिं श्ीघ्रमवाण्रुयाव्‌ ॥ मध॒होमेन विप्रनद्रा राजानं वशमाप्रयात्र ॥ ८ ॥

१६, श्चाटिवीः।

२३७२. तात्पयेदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवेमवखण्डे-

पायसं मधुना इत्वा खीवशं लभतेऽचिरात्‌ ॥ केवर छतहोमेन सवान्कामानवाप्तुयात्‌ ॥ ९ ॥ जनस्य होमतश्वान्नं प्राप्नुयाद्चिरेण तु ॥ पञ्चगव्याशनो रक्षं जप्तवा जातिस्मरो भवेत्‌ ॥५०॥ जानुमात्रे जरे स्थला जपेखपयथिदिद्मखः ॥ युद्धे विजयमाप्नोति सहक्षं कोधसंयतः ॥ ५१ ॥ पेहिकामुष्मिकेषु सवेषु फरष्वस्य मन्रस्य विनियोगानाह-विनियोगान- थानेनेत्यादिना जपच्छन्ुविंनरयतीत्यन्तेन ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ४१ ॥४२॥४२॥ ॥ ४ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ ४७॥ द<८ ॥ ४९॥ ५० ॥ ५१ ॥ अर्कस्य समिधो हृत्वा तीक्ष्णतेखेन साद्रम्‌ ॥ सप्राहान्मारयेच्छ्मृते विप्र न सशयः ॥ ५२ ॥ जरते विषम्‌ । ब्राह्मणं शल्ुमृत इत्यथः ॥ ५२ ॥ रातः प्रतिकृतिं भमाबारिस्याऽ ऽख्यां च तद्धदि ॥ समाक्रम्य त॒ पादेन जपेच्छश्विनश्यति ॥ ५२ ॥ तद्‌ धृदीति । तस्याः प्रतिकृतहृदय आख्यां शतरोनांमान्नराणि स्खिदित्यथः ॥ ५३2 ॥ सावित्री प्रतिोमा स्यादभिचारेष कर्मसु ॥ मारणे वणशः शबरोत्रह्यास्चं प्रतिखोमतः ॥ ५९ ॥ अथ मारणविधानस्य मन्राचङ्कपिमाह- सावित्री प्रतिखोमेत्ति । मन्रवणानां प्रातिरोम्येन प्रारोऽच्रम्‌ । तदुक्तमाचायः--^“प्रतिरमपाये वर्णानामच्रमाहु- मनीषिणः” इति । वणंशः प्रातिखोम्येन पठितोऽयं मन्न ब्रह्माच्नं तदभमिचार- कमसु प्रयोक्तव्यमित्थयेः ॥ ५४ ॥ गरुपसादतो ज्ञेयम्‌नथकरमन्यथा ॥ शान्तये ज॒हयादप्रा रतेन पयस्राऽपि वा ॥ पञ्चगव्यन वा हत्वा तिख्वा शान्तिमाप्नुयात्‌ ॥९५॥

(ज ०० < १-७०० -न्नन्क-------=----- ~ = = या ममम जाया ~ग भन ~~~ [ती --------~----~

१ क. ख, घ्‌. रत्तं हिते । २ क. घ. ङ, च. तमाक्रम्य । ३ क. "नोर्महाल्रं। ष्‌. च्‌, श्ययमथंः ।

६ अध्यायः] सतसहिता । " ‰७३ एतच्च गुष्टपदेशव्यतिरेकेण प्योक्तुरनर्थावह मित्याह- शरूपस्ादत इति । अस्य चाल्रपरयागस्यापशूहार विधिमाह-शान्तय इति ॥ ५५॥ आप्रपणस्य हामन सवज्वरावनाशनम्‌ ॥ उदुम्बरमवाश्र्थगोगजाश्वामयक्षयः ॥ ५६ ॥ पयसाऽऽग्येन वा हुता शान्तिः सर्व॑चतुष्पदाम्‌ ॥ शान्तय सवदाषाणा जानम जट जपेत्‌ ॥ 4७ \ जभिमन्त्य सितं भस्म न्यसेदताटिशान्तये ।' ५८ ॥ बहुनाक्तन क विप्रा जपनास्पान्च हामनतः॥ अभीष्टं सर्वमाप्रोति नाच संदेहकारणम्‌ ॥ ५९ ॥ द्रव्यविशोषहीमाज्ज्वरस्यापशममाह-आम्रेति। स्प्मन्यत्‌ ॥ ५६॥ ५७॥ ॥ ५८ ॥ ५९ ॥ ज्ञानेच्छां तपप्रसादेन लयते च दिजोत्तमाः ॥ साव्न्राजपयन्नन ज्ानयज्ञमवाप्नयाव्‌ ॥ ६० ॥ इति श्रीस्कन्द्पुरःणे सरतपरहितायां चतुर्थं यज्ञवेभव- खण्डे गायत्रीविवरणं नाम षष्ठोऽध्यायः॥ ६ ॥ ज्ञानेच्छामिति । “ तंभतं बेदानवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपक्षाऽनाशकेन"' इति श्तेवंदानुवसनाद्भिः परतच्वस्वष्पगोचरा विषि- दिषोत्पादनीया तां साकिन्याः प्रसादादेव रभते । सततजपेन निमंरुचिसः सन्पररिवस्वषू्पगोचरं साक्तात्कारज्ञानमपि प्राप्रपादित्पथः ॥ ६० ॥ इति श्नीश्तसहिनारीकायां चतुथं यज्ञदेभवखण्डे गायनी विवरणं नाम षष्ठोऽध्यायः॥ ६॥

१ डद. तमेवं ।

२७४ ` तात्पयदीषिकाष्षम्ता- [ 9 यज्ञवैभपखण्डे-

अथ सष्मोऽध्यायः।

सूत उकवाच-- त्म “< ् (^ ॥ आत्ममन्तरं प्रवक्ष्यामि समसेन न विस्तरात्‌ ॥ ॐ = के) क ऋषित्रह्याऽस्य गायत्रं छन्द आरमेव देवता ॥ नो ० श ~ ४ न्तं ५ वि रान्तान्तं शक्तिरस्योक्ता तदन्तं बीजमुच्यते ॥ १ ॥ इत्थं सावित्युपासनेनोत्पसविपिदिषस्य परशिवस्वरूपगोचरविद्योत्पत्तिसा- धेनमन्रमाह - आत्ममन्नमिति । नागप्रदाचवस्थासाक्षिणो जीवात्मनः परमा- त्मण्पताप्रतिपादकत्वादात्ममनच्र इत्यजपाऽभिधीयते । एतदुपरिष्टात्स्वयमेव प्रतिपादयिष्यति) अस्य मच्रस्य ऋष्याद्यानाह-ऋषि््रद्यत्पादि नोच्यत इत्य- स्तेन । शान्तान्तमिति। शकारस्यान्ः षकारस्तस्यान्तः सकारः स इति शक्ति- रित्यथंः । तदन्तमितितच्छब्दन सकारः पराग्रयते । तस्यान्तो हकारः । ह मित्यस्य मन्रस्प बीजमित्यर्थः ॥९॥ ( (9९ अके <, श चू] न थ्‌ विद्या शक्तेभवेद्रीज शिव एव न चन्यथा ॥ “> च नपे [न्द्‌ (~> र्‌ तु [| [| तनाय परमा मन्त्रः रवशक्यात्समकः स्मरतः ॥ २॥ एवं बीजरक्तपाल्पमना विभक्तस्य मन्नस्य शिवशक्तिवाचकत्वेन तदात्मकतां भतिपादपितुमथात्मिके बीजशक्ती आह-- विद्या शक्तिरिति । य॑ पर शिवस्वद्- पक्विद्रू पणी सेव शक्तिस्तत्पतिपायं निर्प्करं परशिवस्वषूपं बीजमर्थस्वरू- पमेतदुभय शाब्दात्मकेन शक्तिवीजरूपभागद्वयेन प्रतिपा्यते। वथा हि- सस्प- ज्ञानादिलक्षणं निरस्तस्मस्तोपाधिकं स्वरपतिष्ठु सर्वप्रतयमभतं चेतन्यं हि परश्ि- वस्वष्पं तत्पत्यगथवाचिना ऽहंशब्देन प्रतिपादयितं शक्यते । तदेव शिवसख- दप स्वमायावश्चाच्छकयप्रतियोगितवेन निषप्यमाणं तत्पराग्भतं शक्तिः । साऽपि परागयवाचिना स इति पदेन प्रतिपाच्त इत्युक्तं बीजशक्त्योः शिवश्तिस्व-

पपरतिपादकत्वम्‌ । तस्मादयं बौजशक्तिसमुदायषूपो मच्रः शिवशक्तयात्मक इर्य; । तदुक्तमाचरधैः-

“ह कारः पुरुषः पोक्तः स इति प्रकृति्मता । प॒स्पकृत्यात्मको हंसस्तदात्मकमिदं जगत्‌" इति ॥ २॥

१ ड. त्पदन्तं । २ ड. च. धनं मः । २ ड.यातु पर 1 ४्ग. ध. ड. 'ष्वठप।५ ख, च. थेरूप" । ६ ग. '^त्यभ्रपं चै" ! ७ कु. ५. च. अहंकारः पमान्प्रो्तः ।

७ अध्यायः ] दतसहिता | ` ३७९६

एतदबुदध्वा जपेन्मन्त्रं बीजशक्यास्मना बधः ॥

ध्यायेत्साम्बे महादेवं सेसारामयमेषजम्‌ ॥ ३ ॥ इत्थ मध्रस्यायेममिधाय जपस्तमयेऽस्य घ्यानं विधत्ते--एतद्वुदध्वेति । उक्तलक्षणं शिवशक्त्यात्मकं निष्कलपरडवस्वषूपं स्वीकृतलीराबिरहमर्धना- रौन्वर्‌ ष्येयपित्यर्थः । तदुक्माचा:- अरूणकनकवर्णं पन्रसंस्थं च भौरी- हरनियमितचिद्टं सांम्यताननपानम्‌ ॥ भवतु भवदभीष्टप्र(प्पे पाशयड्म- भयवरदविदिनं रृण्मधाम्विकेशम्‌' इति ॥ ३॥ यस्त दादशसारस्लामम जपातं नयथः ॥ तस्य सवाणि पापां विनश्यन्ति न सशषः॥५॥ उक्तध्यानविशिषटजपस्य फटप्राह- यस्त्विति ॥ ४॥

अथवा प्राणसेचारः सकारः परिकीर्तितः ॥

हकारोऽपानमंचारो देह देहभ्रतां सदा ॥ ^ ॥ त्थं वक्ष्यमाणप्रकारमनृ्धातुपशक्तस्य मन्दप्रज्ञस्य ताल्वोष्ठपुटादिष्यापा-

र निर्व॑त्यं जपविधिममिधाय ततोऽ! संस्कृत चित्तस्य मध्यमाधिमारिणस्ताल्वी ्पुटव्यापारनेरपक्ष्पेण लपविधि वन्तु पर्वाक्तयोर्षीजशक्तपात्मनोमच्रभागयोरनु संधाने प्रकारान्तरमाह- अथवेति । मुख्यप्राणस्य पराङ्मुखन्रत्तिरपानस्तथा सति स इत्येतत्पदं परागथवाचकम्‌ । तस्य प्राणव्त्तेश्च पराक्त्वस्बन्धात्पा- णव्ृत्पात्मक एव स इति मच्नमागः | हशब्दस्य च प्रत्पगयत्वादपानब्ृत्तेश्च प्रत्यङ्मुखत्वात्पत्यक्त्वसाम्येनापानबृत्यातमक एव हर्मिति स॑न्नरभागः। एव- मतो मच्रभागों प्राणापानन्रच्यात्मना स्वदेहे स्वंदाऽनुवर्तते इत्यनुषयेयमि- त्पथः ॥ ५ ॥

एव यस्त ।वजानातं मन्रमाचासप्रवकम्‌ ॥

सांऽजषन्नापं हसास्य जपत्येव न सशयः ॥ & ॥ अस्त्वेवं मच्रभागयाः प्राणापानात्मकता तदनुष्षधानस्प कोऽतिशय त्यत आह-एवं यस्त्विति । एवमक्तपकारेण प्राणापानात्मना वतमानं मन्न प्राचायमुखाया वेद स स्ाधक)ऽजपन्नपि ताद्ाष्टपएटव्यापार्दानवत्य जपमकुर- १क.ख. घ. च. देवतां २ग. संदधाः । ३ क, मन्नविभागः।

३७६ वापर्यदीपिकासषमेता- [ ४ यज्ञवेमत्रखण्डे-~

श्नपि पाणापानब्रच्यात्मना मन्रस्यानुड्त्तेजपत्येव स्वेदा । अत एवेयं विचाऽज- पेत्पाख्पायते ॥ ६ ॥

9 शीम ~ त

इदशीमजपां विव्ामास्तिक्याद्ररुमक्तितः ॥ ७ ॥

यो विजानाति पापानि बुदिपूर्वंकृतानि च ॥

तस्य नश्यन्ति सवाणि नात्र कायां विचारणा ॥ ८ ॥

भक्तिश्नद्धापुरःसरमुक्तमथंमतिनेशित्येनातुसंधानस्य वाचिकजपादतिशयित

फराह - ईदी मजपामित्पादिना विचारणेत्यन्तेन । अत्र बुद्धिपवंक्रतानीति विश्चेषितत्वा्यथोदी रितद्वादशसह स्जप विधावज्ञानकृतस्य पापमात्रस्य क्षयः । अत्र तु ज्ञानकृतस्यापीति विशेषः ॥ ७॥ ८<॥

अथवा जीवमन्नोऽयं जीवास्मप्रतिपादकः ॥

अहशब्द्स्य रूटव्वाह्ाकं जविात्मवस्तान ॥

शक्मन्तः सकाराख्यः परमश्ररवाचकः ॥ ९ ॥

इत्थमधिकारिणां मच्रानसधाने विशेषममिधायाय ततोऽप्युत्कृष्टस्य श्रषण-

मननादिसस्कृतवचित्तस्योत्तमाधिकारिणो हसमत्रानुस्धाने विशेषं वक्तुमारभते- अथवा जीवेति । मन्नस्य परवमागोऽहंशब्दो जाग्रदायवस्थास्राक्षिणो जीवात्म. नोऽमिधायकः। यतस्तत्राहं भुख्यहं दुःखीत्यहशब्दो रस्या खोके प्रयुज्यते | ष॑दे च ““ सोऽहमस्मीत्यग्रे व्याहरत्ततोऽह्‌नामाभवत्तस्मादप्येतद्यामनितोऽयमहमि- त्पेवाग्र उक्त्वाऽन्यन्नाम परव्रते'" इति । तस्मान्मच्नस्य पृवंभागो जीवात्मप्रतिषा- दक इत्यथेः। परव शक्तिप्रत्तिपादकतया व्याख्यातो यः स इति मन्नभागः सोऽपि स्वशक्तिजगदु त्पत्तिस्थितिर्यकारणं यत्पारमेन्वरं तस्व तद्वाचक इत्यथः ॥९॥

प्रकृताथं प्रसिदस्वासपसिद्ः परमेश्वरः ॥ १० ॥ महदाद्यणपर्यन्तं जगत्सवं चराचरम्‌ ॥

जायते वतते चेव रीयते परमेश्वरे ॥ ११ ॥ कुत इत्यत आह-प्रकृताथं इति । प्रसिद्धं प्क्रान्तानुभतास्तच्छब्दाथाः | परमे-

श्वरश्च प्रसिद्धत्वादत्र प्रकृताऽथः। सा पुनः प्रसिद्ध्विंयदादिपरमाण्वन्तस्य चरा- चरात्पमकस्य जगतः सृएटिस्थित्िख्याधिकरणतयाऽपिगन्तव्या । तदधिकरणत्वं चेवमान्नायते--““यतो वा इमानि मतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति ।

[1

~~ -------+~-+--~ ~

१ कृ. अतश्चेयं। २घ. नध्वियेः। ३ घ. वा बीजम-ः।४घ. वा बाजिति। ५क.भग ध. ड. सुखादः ।६घ. द्धप्रकृतानः ।

७ अध्यायः] सूतसंहिता । । ३७७

यत्मयन्त्यमिसविशन्ति"” इति । “आत्मन भआद्यशः संभतः” इत्यादि च । तस्मात्कापप्पञ्चस्य स्परणतया प्रसिद्धः परमष्वरस्तच्छब्देन स इदि मन्न भागेनाभिधीयत इत्पथः ॥ १०॥ ११॥

ससारिखेन भातोऽदहं स॒ एव परमेश्वरः ॥ सोऽहमेव न संदेहः स्वानुमतिप्रमाणतः ॥ १२ ५ हंसयीः शबर हिता पदयोः सहितीययोः ॥

पूणाऽहमेवं जानीयाद्वधमा्रस्वभावतः ॥ १३ ५

इत्थं पदाथविभिधाय वाक््पाथेमाह- त॑ारितस्वेनेति । एदीतपंगतिकैः देरमिहितानां पदार्थानां पश्चादःकःङृन्षासंनिश्वयाग्यतावशाद्यः संसर्गः स एव वाक्याथं इत्यमिहितान्वयबादिनो योग्येतरपदार्थान्वितस्वाथा िधायकानि पदानीत्यन्विल्ामिधानवादिनो रिशिष्टो वाक्यार्थः । तदुभयमन्र न संभवति । इश्वरस्वदूपव्पतिरिक्स्य वस्त्वन्तरस्याभावात्‌ । तस्माद्ान्त्या भेदेन प्रति- पन्नस्य जीवस्य परमाथतो यत्परशिवतादात्म्यं स एव वाक्यार्थः । नतु तमः- पकारावद्विरुद्धस्वभावयोरनयोः कथं तादासम्य घटते । तथा हि-अहश- ब्दस्य मखिनसन्वप्रधानमायाकायान्तःकरणावच्छिनं कतत्वभोक्रृत्वादिविरिषए किचिज्ज्ञं प्रत्यकवेततन्यं वाच्योऽथैः। सर इत्यस्य च विथुद्धपषचप्रधानमापोपाधिकं कतुंत्वभो्तवादिसक्रसंसारव्यवदहारातातं सवेज्ञं जगज्जन्मादिकारणं (सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌" इत्यादिश्चत्या परोक्तेग निर्दि चेतन्यं वाच्योऽर्थः । इदटग्विधयोः फथमेकत्वसंमपष इति । सत्यम्‌ । अत एव रक्षणा प्रवतंते। सा च वाच्याथद्रयविरूदधांशपरित्यगेनाविरूद्धांतस्वीकाररूपभाग- त्पागरुक्षणा । तथा हि-ब्रह्मगस्तावत्छच्चिदानन्देकरमरात्मकसवं श्चत्या परति. पादितम्‌ । जीवस्य च जाग्रदाद्वस्थासु व्यावरततेमानास्वेक्यष्पेणानुद्रतेः सदू- पत्वं तत्साक्चित्देन चिद्रूपत्वं परपरेमास्पदत्वेनाऽऽनन्दषटपत्वं च स्वानुभवसि- द्रम्‌ । एवं च रकिचिज्ज्नत्वप्तवज्ञत्वप्रत्पक्त्वपरोन्नापरोन्षत्वादिषिरुद्धांयमुभयत् परित्पज्याविशुद्धयाः सबचिदानन्दादिरुन्नणयाजविन्वरस्वद्पयोः परस्परता- दात््यं भागत्पागरक्षणया हसमनच्नः प्रतिपादयति । उक्तं हि-

“मानान्तर विरोध तु मुख्याथंस्य परिग्रहं । मख्यर्थनाविनाभूते प्रतीतिरंक्षणोच्यते'" ॥ एतत्सव मभिपेत्योक्तम्‌ “ संस्तारित्वेन भातोऽहं षष एव परमेश्वरः" इति॥

* ~~~ = ----~ - * ~ त ज 9 मिनो मन ०0 ध 1 मोक

१६्‌. गव्य । २क. व. भरध. च. त्प ॥ 2

९७८ तात्पयेदीपिकासमेता- ] ४ यज्ञैमवखण्डे-

अहं सष एवेति शब्दशक्त्या जीवस्याखण्ड बरह्मतादात्म्थे प्रतिपादिते, अर्थां दहह्मणः शोधिताहमथतादाल्म्यं तद्यतिहारेण निदिशति-सो ऽ हमेवेति । एत- देव तादात्म्यरक्षण एव वाक्याथ तेत्यस्प ज्ञापकम्‌ । तथाचोक्तम्‌- ““संसगौ वा विशिष्टो वा वाक्यार्थो नान संमतः। अखण्ड करसत्येन व क्यार्थो विदुषां मतः” इति ।

इत्थं ीवेन्वरयोः परस्परतादास्म्येनाखण्डे करसत्वे सिद्धे जीवस्याबह्मत्व- सद्वितीयत्वादिभ्मोऽपस्रति । इश्वरस्य च परोक्षत्वानात्मत्वादि निवतेते। तदप्युक्तम्‌-

“प्रत्यग्बोधो य आभाति सोऽद्रयानन्दलक्षणः । अद्रयानन्दषूपश्च परत्यग्बोधेकलक्षणः ॥ इत्थमन्योन्यतादारम्यप्रति पत्तिथंदा भवेत्‌ । अब्रह्मत्वं त्वमर्थस्य व्यावतेत तदेव हि ॥

| तदथंस्य च पारोक्ष्यम्‌” इति । उक्तरुक्षणे च हंसमच्राथं प्रमाणमावादसंगतिमाशद््य तंज विद्रदनुभवं प्रमाणयति-स्वानुभरतिरिति॥ १२॥ १३ ॥ श्रुतिरप्येवमेवाऽऽह परमाथ॑प्रकाशिनी ॥ सयसंप्रणविन्नानसुखरूपो महेश्वरः ॥ १४ ॥ सोऽप्यनुभवो विधुरपरभावितकामिनीसाक्षात्कारवदथेव्यवस्थापको नेत्या- शङ्न्य शति संवादयत--श्चुतिरपीति। साऽप्युक्ताथविश्द्धमेव द्वा सुपर्णेत्पादो प्रतिपादयतीति विशिनष्टि परमाथति | तत्न हि पारमाथिक जीवनह्मता- दात्म्यं समाने बन्न इत्युत्तरमन्रेण प्रतिपादयतुमविद्याकल्सितजीवेन्वरभेदम्रति- पादनाद्या इपणत्यादिकमपरमाधिकप्रकाशचकम्‌ | अतः "तत्वमसि “अहं बह्मा- स्मिइत्यादिकेव श्रुतिः परमार्थग्रकाशिनी । साऽप्युक्तमर्थं प्रतिपादयतीत्यर्थः। उक्तं जीवेन्वरतादात्म्ययुपपाद यतुमीश्वरस्य निरूपाधिकं दृपमाह-सत्यस- पृणति । मनु “ अस्थरुमनण्वहुस्वमदीघमशब्द मस्पशचमदूपमन्ययम्‌ "” इत्या- दिश्रवणाञ्च परशिवस्वष्पं स्थरत्वादिसकरुधमेर हितं सत्यत्वादिप्रद्ृत्तिनिमि- केः सत्यादिशब्दैः कथं प्रतिपादयितुं शक्यत ॒ इति । उच्यते । चन्द्रस्पेक- त्वेऽपि वीचीतरद्गादयुपाधिबहुत्वेन बहुषु चन्द्रेष॒ कट्पतेष्वयं चन्द्रोऽयं चन्द्र इत्यनुब्रत्तिप्रत्ययवराखन्द्रत्वं सामान्यं यथा करप्यते, एवं सद्रूपस्य परशि-

[7

१६. यद्र । २ ड. "तिरफण। ३ ध. "दास्मिकट। ४ ड. कयार्थो वाक्यवत्तावन्ने । त्वेन वाक्यार्थे सि ।

७ अध्यायः ] दतक्षहिता। ` ३७६.

वस्येकत्वेऽपि स्वणाणवशेन स्वस्मिन्परि्कालस्पतादछ् महदादिन्धक्तिषु सन्धटः सन्पट इत्याच्नुढृत्तव्यवहारबरात्सत्यत्वज्ञनत्वानन्दत्वाक्षेनि परापरसामा- म्यानि परिकरुप्यन्ते । अत एषोकमाचर्यिः--भानन्दो विषयान॑भषो नित्यं चेति सन्ति धमः" इति । एवं च सत्पादिशब्दाः परापरसोमान्यवाचिनस्त- दाश्रयमलखण्डं परशिवस्वषूपं लक्षणया प्रतिपादयन्ति । अत एवोक्तं छोकि- फान्येव सत्यादीन्यखण्डं रक्षयन्ति ¦ संपृ्णशब्देन देशकाख्वस्तुरततरिषिध- परिच्छेदराहित्यरूपमानन्त्यमभिधीयते । नेन च पामान्पव्णक्तिभेदोऽपि वस्तुकृतो निषिद्धो मवति । न च सत्पादिपदेष्वेकेनेव परशिवस्वष- रक्षिते तदतिरिक्तस्य मेयस्याभावात्पदान्तरानयंक्यमिति शद्धनीयम्‌ । असत्यत्वज- उत्वदुःखषटपत्वादयो यावन्तो भनान्त्या एरशिवस्ष्पेऽध्यस्तास्तद्याग्त्तिपरः- त्वात्सत्याद्यनेकपदोपादानस्य । तदुक्तम्‌- ^ मिभ्पात्वादि यदध्यस्तं ब्रह्मण्येतत्य बाधनम्‌ । [नापदैहिना नेति ब्रह्म तेरुप वणक्ष्यते ' इति ।

श्वुतिरपि सत्यज्ञानादिषटपतां परशिवस्य दश्चयति--“ सत्यं ज्ञानमनन्तं

ब्रह्म ” ^“ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म” इति ॥ १४॥ जहं चाव्यभिचारितारसरस्वभावो न्‌ संशयः ॥ अहमव्यमिचयेव साकषिताद्यामेचारिणाम्‌ ॥ १५ ॥

इत्थं परशिवस्थ नेजं ृपममिधाप जीवस्यापि तादगरपत्वं प्रतिपादयितुं तावर्सद्रपतामाह-अह चेति । जाग्रदादिषु व्यावतमनिष्वहमथस्य चेतन्य- स्येकषटर्पतयाऽनुक्त्तेरव्यभिचारितण्त्सदपतेत्यथेः । असिद्धो हेतुरित्यत आह- अहमव्यमिचार्यञेति । व्यभिचारिणां व्पावतंमानानां जाग्रदादिसाक्ष्याणां साक्तित्वात्स्वद्पाननुपवेशेन सान्नादीप्षितत्वादहमथस्पात्यभिचारिता । वथेक- स्येव दीपस्य घटपटादिषु बहुषु परस्परन्यभिचारषु प्रकादयषु प्रकाशकस्य तस्य भेदाभादादव्यभिचारितवं तद्रदित्यथः। एतदव्यमिचारित्वं तापनीषोप- निषचेवमान्नातम्‌-“ तं वा एतमात्मान जाग्रत्पस्वप्रमसुषुप्रं स्वप्रऽजाग्रतम- सुषुप एषुपेऽजाग्रतमस्वग्रम्‌ । तुरीयेऽजाग्रतमस्वप्रमसुषुप्रमत्यमभिचारिणम्‌ इति ॥ १५॥

्नातमज्नातमप्यथं सदाऽहं वेद्‌ केवलः ॥ सोऽर्थो मां न विजानाति ततोऽविच्छिन्नचेतनः।।१६॥

ज जा ०१ म ० भक ०१.५५० कि

१ ध्‌. 'नुभावो । २ ग. 'साम्यतामा। ३६. कदेव ।४्च. परतया ।५क. घ, षृप्ैऽ-. जाप्रतमस्वप्रं मु । ६ च. ततोऽदं छिन्न।

३८० ' तात्प्थदीपिकासमेता- [ 9 यज्ञवैमवखण्ड-

इत्थमव्यभिचारित्वेनाहमथस्य सद्रूपत्वं निधाय चिद्रूपतायुपपादयति-ज्ञात- मिति । ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञातमन्तःकरणकृत्तिः, तया चक्वुरादिसंप्योगवशादाद्यो घटादिविषयो यदा व्याप्यते तदा साक्षिचेतन्यं ज्ञानविषपीकृतं विषयं ज्ञातत्वेन प्रकाशयति तस्मिनेव समयेऽतिरिक्तं सवेमन्ञानक्रोडीकृतमन्नात स्वेनैव प्रकाश- यति । तदुक्तमाचाथैः- “सर्वं पस्तु ज्ञाततयाऽज्ञाततया वा साक्षिचैतन्यस्य विषयः” इति । तदिद युच्यते--““ज्ञातमन्ञातमप्यथं सदाऽहं वेदेति । "न हि द्र ्ैषर्विपरिखोपो विद्यते" इति श्चुतेज्ञानस्य सनातनत्वम्‌ । ननु वेदेति तिडा रमाश्रयः कतांऽभिधीयते। स च द्रव्यषूपः। ज्ञानं तस्य गुणः। अतः कुताोऽ- हमर्थ॑स्य ज्ञानात्मकतेत्यत आह-केवरु इति । अयो दहर्तात्यित्न यथाऽम्रेरेव द्रधृत्वमेवमेनापि प्ाप्राप्राप्रविवेकेन ज्ञानस्येव प्रकाशकत्वम्‌ । घटज्ञानं पटन्ना- नामिति मेदप्रतीतिस्तु तत्तदन्तःकरणवृच्युपाधिकृता । अतस्तद्विषयपविशि- टान्तःकरणतदरत्तिसाक्षित्वेनावस्थित आत्मा केवरं चिद्रूप एव । एतदेवोप- पादयत्ति-सोऽथं इति । यदि ज्ञानात्मको द्रव्यष्प आत्मा ज्ञाताज्नञातत्वाभ्यां विषयं प्रकायेत्तरिं घपयदिरक्षणपरागर्थाऽपि स्वप्रतियोगिभूतं प्रत्यगर्थ जानीयान्न च जानाति । तस्मादहमथंः केवरं चिदात्मक एव ॥ १६ ॥

चितोऽन्यशेषताभावाचितोऽचिच्छेषता न हि ॥ रारावादरिपदाथानां चेतनवप्रसाक्तेतः ॥१७ ॥

नन्‌ विदाधारो द्रव्यरूपः कुत इत्यत आह- चित इतति । अव्यभिचारि- साक्िचेतन्यस्य त्यमिचारिसाक्ष्परोषतानुपपत्तेरित्यथैः । तथा दि- द्रव्यषूप- स्पाऽऽत्मनः शेषश्चिदिति वदन्वादीं प्रष्टव्यः किमसावात्माऽचिदात्मकाोऽ- थवा चिद्रप आहोखिद्धेतन इति जधा विकरप्याऽऽचं प्रत्याह --चितोऽचिच्छे- षतेति । न हि प्रतिज्ञामात्रेण वस्तुसिद्धिरित्यत आह-ररावारीति । यदीयं चिंज्नडस्याऽऽत्मनः शेषः स्याज्ज डत्वाविशेषाच्छरावादीनामपि चिच्छेषत्वेन चेतनप्वप्रसद्धः । तस्माज्जनडस्पाऽऽत्मनश्चिच्छेष इति तावन्न युक्तम्‌ ॥ १७ ॥

चिच्छेष्तवं च नास्त्येव चितशिन्न हि भिद्यते ॥ भिद्यते चेदाचचिर्स्याच्चितोऽचिचवं विरुध्यते ॥ १८॥ नादि द्वितीय इत्याह-चिच्छेषत्वं चेति । अस्मिन्पक्षे चिदूषस्याऽऽत्मन- धिच्छेष इत्युक्तं स्यात्‌ । तच्च न युक्तम्‌ । शेषशेषिभावो हि मेदर्सव्यपेक्षः।

१ कृ, घ, मन्यत्रापि ।२ग्‌. घ. ड. च. "वटाश्िद्रः ¦! ३ च. "चिद्रात्म"। ४ ग. सत्यापे" \

७ अध्यायः ] चूतसहिता । ` ६८१

यतोऽत्र चितः सकाशाचिदन्तरस्य भेदो नास्ति । ओपाधिकमभेदत्यतिरेकेण प्रकाशात्मतयेकत्वावगमात्‌ । ननु चितश्चिदन्तरस्य पारमार्थिको भेदो दश्यत शएवेत्यत आह-मिद्यत चेदिति । यद्युपाधिसंपकैत्यतिरेकेण चित्स्वत एव भिन्ना स्याद्धटादिवञ्चितो भिन्नत्वेन तस्या अचित्वमापतेत्‌ । इष्टपत्तिशद्ं चारयति-चितोऽचिच्वं विरुध्यत इति ॥ १८ ॥

तथा चिचेतनस्यापि न शोषत्वमवाप्नयात्‌ ॥ शोषते सति तस्सिदिस्तत्सिददां शेषता चितः। १९॥

नापि तृतीयो ऽन्योन्याश्नयप्रसक्तेरित्याह--तथा चिच्ेतनस्पापीति । यस्प चिच्छेषः स चेतनः । यश्चेतनस्तस्य चिच्छष इत्यन्पोन्याधीननिषशूपण- त्वेनेकतरस्याप्पसिद्धिरित्यभे; । इत्थं चितो ऽन्यशेषत्वानिषपणात्स्वप्राधान्येन केवर विदेवाहमथः ॥ १९ ॥ जतीऽन्यशेषता रेके चितो भ्रान्या प्रतीयते ॥ सुखस्वभाव एवाह सदा प्रमास्पद्त्वतः ॥ २० ॥ नतु ज्ञातो घटः, अहं जानामीत्यादौ चितोऽन्यशेषत्वपरतीतिः कथमित्याशङ्अ प्रान्तिरेवेत्पाह-भतोऽन्यशेषतेति । इत्थं जीवस्य चिद्रूपत्वयुपपाचाऽऽन- न्दष्टपत्वमाह-खुखस्वभाव इति । सदा भृतभविष्यद्वतंमानरन्नषणकार्त्रयेऽपि परपेमास्पदत्वानिरतिशयानन्दात्मक एवाहमथंः । उक्तं हि-““परपरमास्पदतया मान भवम सदा । भयास्षमिति यो द्रष्टा सोऽहमित्यवधारय'' इति । परमेमास्प- दत्वं चेवमाज्नायते “न वा अरे पत्युः कामाय पतिः पियो भवत्यात्मनस्तु कामाय पतिः परियो मवति” इत्यादिना धनवा अरे सर्व॑स्य कामाप सर्वं परियं मव- त्यात्मनस्तु कामाय सवं मियं भवति" इत्यन्तेन । तथा हि खोके घो यच्छेष- त्वेन परियः स ततोऽपि प्रियतमो दश्यते । यथा पुत्रस्य भायांदयः पुजरशेष- तया पितुः प्रियास्तेभ्योऽपि पुत्रः पितुः पियततमों भवति । एवमेव परतिजाया- पुनादयो यस्याऽऽत्मनः शेषतया परियाः स आत्मा सवेस्माद पि मयतम इति गम्यते । तथा चोक्तम्‌-

पु्वित्तादयी भावा यस्य शोषतया प्रियाः । द्रष्टा सर्वैप्रियतमः सोऽहमित्यवधारप'” इति ॥

तस्माननिरतिरयपेमास्पदत्वादह मथस्य परमानन्दषटपत्वं सिद्धमित्यथे,॥०॥

नि न ण्डक

ध्न ज -- ----~ ----------=----------- त ा्काक

१ कृ. येत । इ* । २ क. ग, घ. च. “रव चेवा । ३ च."पतामा' । ४ डः. रवेदिति ।

३८२ ` तात्प्दीपिकास्मेवा- [ ४ यज्ञवेभवखण्डे-

असुखस्य न हि प्रेमास्पदत्वं परिदृश्यते ॥

नाहमन्यस्य षो हि शेषी सवस्य सवदा ॥ २१ ॥ हेतुरस्तु साध्यं मा भूक विपन्ने बाधकमित्याशद्धुय हेत्‌च्छित्तिपसङ्क एव वाधक इत्याह--असुखस्य न हीति । ननु सुखानात्मकस्य शुखसाधनस्य दुःखाभावस्य च प्रमास्पदत्वं हश्यते कथमनेनाऽऽनन्द हूपतासिद्धिरित्यत आह- नाहमन्यस्येति। एखसाधनदुःखामोवो हि शुखशेषतया परियो, अहमथंस्त्वनन्य- शोषस्वेनं स्वरधानतया प्रेमास्पदत्वा्पंरानन्दद्पः कि न स्यादित्यर्थः ॥२९॥ पूर्णोऽहं सर्व॑साक्षिखास्सर्वेदा परमाथतः ॥ अपूर्णो युगपत्स न विजानाति कश्चन ॥ २२ ॥ पूर्णत्वमप्येन्वरषूपमहमर्थं योजयति- पर्णो ऽहमिति । सवेदा भृतभविष्य- द्तंमानेषु करेषु सवाय जाग्रदा्यवस्थाञ स्वदेशे वर्तमानस्य घटपटादिष- दार्थस्य परमाथतो बीद्याभ्यन्तरभेदराहिस्येन स्वाविचापरिकल्पिततया सान्ना- दीरक्षितुस्वादहमथंः पणेः । देशकाखवस्तुकृतावच्छेदरहित इत्यथः । उक्तप्रकारं साक्षित्वं परिच्छिनस्य न संभवतीत्याह-अपृणं इति । युगपत्समसग पमेव सर्व वस्तु ज्ञातत्वेनाज्ञातत्वेन च यस्मात्स्ाक्षिचेतन्यं गोचरयति तस्मात्सर्वं गतम्‌ । अवथाविधं चेद्यगपतसर्व ज्ञातुं न शक्नुयादित्य्थः ॥ २२॥

सेसारवजितः साक्षात्सदा परमेश्वरः ॥

अहं संसारसाक्षिलात्तथा संसारवजितः ॥ २३ ॥

एव-्यवोक्तं पारमेश्वरं सत्यज्ञानादिलक्षणं रपमहमर्थे योजयिसा संसायं. ससारित्वरक्ष५"र, यो भेदभ्मस्तमपि व्युदस्यति-संसारषमित इति । षिश्- द्षत्वप्रधानमायोप) ष्िकत्वादपरतिहतज्ञानवैराग्पादिसंपन्नो जगत्कर्ता परमेश्वरः संसारवनितः । स्वमायापर्ज॒म्मितस्य संसारस्य मिथ्याला्रगतेः । “असङ्गो न हि सञ्जते" इत्यादिशुतः-प्‌ । ननु विथद्धसत्वमधानमायोपाधिकत्वादुक्त परमेश्वरस्य संपारवाजतत्वं मर -नसच्वपधानमायाक्रान्तस्य जीवस्य कथं तद्राहित्यमित्यत आईइ--अहं षंसारौत ` । यः साक्षी स साक्ष्याद्भिनो दष्टः । यथा घटरसाक्ष्पाद्वटसाक्ती । तथा ससार रपी तरवस्तुवत्साक्षिमास्यत्वात्साक्ष्यं तस्मात्संसारारसाक्नी विविक्त एवेत्यहमथोऽपि सप्पारबजित एव 1 पथा रोके विवदमानयोरेव जयपराजयौ । साक्षिणस्तु तटस्यतेष केवरुम्‌ । यस्तु कृट- पक. च.म्मवोहि।दक.ष.म्रियो। रग. नप्र 1 जग. "त्सपृनपक्य्‌ घ. च. स्वस्य । ६ घ. 'क्षितत्वदिश्च. 1.

७ अध्यायः] दचतसहिता । ` ३८३

साक्षी तयोमेध्ये पुरुषविशेषे स्वात्मतया पक्षी करोति स तदीयजयपराजयभा- गपि भवति । एवमेवान्तःकरणं स्वात्मतयाऽभिमन्यमानस्पैव चैतन्यस्य तदी- यस्सारः, न तु तदनुपाहेतस्याविक्रियस्य साक्षिचैतन्यस्येत्यथंः ॥ २२ ॥

एवं वाक्यानुसारिण्या यक्तयाऽऽचायपएरःसरम्‌ ॥ अहं स सोऽहमेवेति दिजानीयादहिवेक्षणः ॥ २४ ॥

क 6 क,

इत्थ मन्रपदाययोजविन्वरयोः साषप्ययुपपायय पागुक्तमेकस्वविन्नानमुपसंह- रति-एवमिति । वाक्ये प्रमाणेन प्रगदाहूतं तत्वमस्यादिकं हंसमश्रप्रतिपा- दय स्यायस्यान्यथात्वनिराकरणं युक्तेरनुसरणं नाम । उक्तं हि- “्रत्यक्नदिः प्रमाणस्य तकौऽनग्राहको भवेत | पक्षे विपक्षजिन्ञासाविच्छेदस्तदनुग्रहः'' इति । एवं युक्तिपुरःसरमाचायेमुखाद्रद्यासेरत्वरक्षणं दंसमन्राथं जानीयादि- त्यथः ॥ २४ ॥ यं एवमात्ममन्त्रेण जीवात्मपरमात्मनोः ॥ पारमाथिकमेकतं सुदृढं परिपश्यति ॥ | ०९ क ४.९ क स एव ब्रह्मविन्मुख्यो नेतरोऽन्ञानमोहितः ॥ २५ ॥ इतथं श्रवणमननाभ्यामथं निश्चित्य कृतनिदिष्यास्नः सहढमसभावनावि- परीतभावनाविरहितं यथा भवति तथा जीवपरमामनोवास्तवमेकत्वमनेन मन्रेण यः साक्षात्करोति स एव ब्रह्मविदां श्रेष्ठः । यस्त्वितरस्तद्विखु्षणोऽह- मन्यः सोऽन्य इति जानाति नासो ब्रह्मविदपि त्वज्ञानमोदितः। उक्तं दहि भगवता-- (“अज्ञानेनाऽ ऽवतं ज्ञानं तेन मुद्यनित जन्तवः इति । श्युतिश्च-"“अथ योऽन्यां देवतामुपास्तेऽन्योऽसावन्य।ऽहमस्मीतिन स वेद यथा पः'' इति ॥ २९ ॥ एवभ्रतं परिज्ञानं यस्य जाति यदा भुवि ॥ तदेव तस्य संसारविनाशो नास्ति संशयः ॥ २६ ॥ अथेतस्य साक्षात्कारज्ञानस्य फरुमाह-एवमिति । बरह्मात्मेकत्वगोचरः

साक्षात्कारो यदा जायते तद्नन्तरक्षण एव सवांनथेमृखाविद्याया निढृत्ते- स्तत्कार्यमूतः संसारोऽपि विदुषो निवत॑ते। न तु स्वगादिफख्वदेशान्तरे कला-

[री

भजनम = न ० > = 6 = ए 1

१ ग, स्वात्मात्मतया । २घ. स॒ददं पयति दहिजाः। ३६. ड. च. भतप ।

३८४ ` तात्पयदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवैमवखण्डे-

न्तरे वा प्राप्रव्था मुक्तिः । यस्मात्पत्यगात्यनः स्वाभाविकं बह्मात्मत्वं तदवि- द्यातिरोधानवशादपाप्रमिव स्वशूपसाक्षात्कारपयेन्तमासीत्‌ । तत्साक्नात्कारे च अह्माकारमनोवृत्यवच्छिनचेतन्येन तस्यामविद्यायां सगरं निवररितायामावर- णापगमेन स्वाभाविकं ब्रह्मात्मत्वं तस्मिनेव क्षणे तत्रेव देशे विदुषा प्राप्यते । श्रूयत हि- ‹“भिद्यते हदयग्रन्थिरिशथन्ते सवसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कमांणि तस्मिन्दृष्टे परावरे" इति । ८५ तस्य प्राणा उकत्क्रामन्त्यत्रेव समवलीयन्ते" इति च ॥ २६ ॥

हंसविद्यामविज्ञाय मुक्तो यलं कृरोति यः ॥ स नभोभक्षणेनेव ्भिद्रत्ति करिष्यति ॥ २७ ॥ इदशीमजपां विद्यां जानत एव मुक्तावधिकारो नान्यस्येति दशंयति-हष- विद्यामिति ॥२७॥ हंसविद्या परा चेषा परमन््रप्रभेदिनी ॥ संवैशधर्यप्रदा स्ेदेवतातृपिकारिणी ॥ २८ ॥ अस्याश्च जपमात्रेण दीघाय॒ष्यमवाप्नुयाव्‌ ॥ आरोग्यं विजयं विद्यामवाप्रोति न संशयः ॥ २९ ॥ बहुनोक्तेन किं विचा हंसाख्या सर्वकामदा ॥ हंसहंसेति यो ब्रूयास्स्वेदा शिव एव सः ॥ ३० ॥ इत्थं युगषून्परत्यात्ममन्नस्य मुक्तिसाधनत्वममिधाय, रेहिकफरसाधनत्वमपि दशयति-हंसविया परेत्यादिना स्वेकामदेत्यन्तेन । परमच्रप्भेदिनी । अभिचारार्थं परेः शत्रुभिः मयुक्ता ये मारणमन्रास्तानपि सम्पगिभिनच्येषा हंष- विद्या । प्राणापानास्मकत्वादस्य मच्रस्याऽऽयुेद्धहेतुत्वम्‌ । हंसहंसेति । यस्त॒ मथमनुसंधातुमशक्तः स्वेदा हंसहंसेति यो ब्रयत्सोऽपि कार्क्रमेण शिव एव भवेदित्यर्थः ॥ २८ ॥ २९ ॥ २० ॥ शिवेन विष्णुना चैव ब्रह्मणा सर्वदेवतेः ॥ आदृता हेसविद्ययमयचिरादेव सिदिदा ॥ ३१ ॥

१ ग. टम्तद्क्त ।

७. अध्यायः ] ` श्ूतसंहिता। ` ३८१

अथास्य मन्नस्य शीपरफकषाधनत्वमाह-शिवेनेति । इत्थं नामैषा हंसविचा

महाप्रभावा ब्ह्मविष्ण्वादयः सवै देवा अप्येनामाद्रियन्ते । अतोऽय म्रः प्रेप्सितं फर शीघं प्रयच्छतीत्पर्थः ॥ ३९१९ ॥ रेचकं पूरकं मुक्तवा कुम्भके सुस्थितः सुधीः -\॥ नाभिकन्दे समो कता प्राणापानौ समाहितः॥ २२॥ मस्तकस्थामतस्वादं पीत्वा ध्यानेन स।द्रम्‌ \ दीपाकारं महादेवं चरन्तं नाभिमध्यमे ॥ ३३ ॥ अभिषिच्यामतेनेव हैसरद॑सेति यो जपेद्‌ ॥ जरामरणरागाद्‌ न तस्य मवि वद्यतं ॥ ३५ ॥ अथ नित्पस्राघनयोग दशथंयति-रेचकमित्पादि । नामिकन्द इति । नाभि मरे वतमानः कन्दो नाभिकन्दः ! नाभिचक्रमिति यावत्‌ । तस्य वायमदक्षिण- भागयोद्र नाड्याविडापिङ्गखख्य । तयोर्मध्ये नाभिकन्दस्य मध्यादुत्थिता मह्मरन्धपयंन्तं प्रताऽधोवक्ना नाडी सषश्ना नाम । ततोऽधस्तान्प्रखधारादु- त्थितः पवनः ुषुश्रावक्तरस्य पिहितल्वासपा््वनादीम्पामेव प्राणात्मना निग च्छति । तदाहुराचायाः ^“उभयाल्िक्यधोदरत्ता नाडी दीघा भवरञ्ुः । अवाङ्मुखी सा तरयाश्च भवेत्पन्षद्रये द्वयम्‌ ॥ तत्न या प्रथमा नादी सा सषुश्नति कथ्यते। या वामेडत्ि सा भोक्ता दक्षिणा पिङ्कख मता ॥ देहेऽपि मरखधारे ऽस्मिन्सयुचति समीरणः । नादीभ्पामस्तमभ्येति भाणतो द्विषडङ्कले" इति । एवं च रेवकपरकङकुम्भकेषु प्राणायामेषु पिङ्रेडाखषुन्नाख्पा एतास्तिस्रो नाख्यः क्रमेण विनियुक्ताः । उक्तं हि- ““रेचयेन्मारूतं द्या दक्षिणं परयेद्रामया मध्यनाड्या पुनः । धारयेदीरितं रेच कादिन्नयं स्यात्वखादेन्तविदयाख्यमात्रातमकम्‌'” इति । तथा स्वकपरकाख्यं प्राणायामद्रयं मुक्त्वा पवनामभ्यास्पाय्वन छषुज्रामर- खस्याऽऽवरणमदधास्य म॒खाधाराहुस्थितं पवनं तस्यां भवेय कुम्भकप्राणायामे सुददमव स्थित इडापिङ्खरार्भ्या मघ्राऽघां मखमभदन स्चरन्ता माणाकवाना नानि.

59» क कक 77. |

~ ~~~ --~ ~~~

# कटाः षोडश्च १९ द्वा्िशदन्ताः ३२ तथा व्या रद्रया ६४ दूति नेयम्‌ । १ ड. "खा हंसवियाण््यमच्नात्म ।

४९

८६ तात्पवैदीपिकाप्षमेता- [ 9 यज्ञवैमवखण्डे~

कन्दे खमो कृत्वा पवेरानिगंमादिविषभ्यं यथा न भवति तथा तनैव निरोध्य समा. हिव एकाग्रचित्तो खधीर्ध्यैयगोच॑रशोमनज्ञानः सन्पुषुश्नया ब्रह्मरन्धपयंन्त पञ तपवनपेरणेन द्रवीभूतद्रादशान्तस्थितचन्द्रमण्डलात्सतं इषुश्नान्तगंतमय- तप्रवाहमेवंगुण विशिष्टध्यानेन स्वय सादरं पीत्वाऽमृतमयदेहः सनाभि. भध्यमे नामिकन्दस्य मध्यादुत्थिते हृत्पग्रे स्थितं ज्वछन्तं प्रकाशयन्तं दीपाकारं दीपवत्स्वयंप्रकाशम्‌ । अथ वा नामिचक्रमघ्यदेशवर्तिनो जाठ- रभः शिखा हदयक मरुस्थाग्रतो यत्छुषिरं तन्मध्ये दीपरिखावद्वति्ते तद- वच्छिनत्वात्परशिवोऽपि दीपाकारः । श्रूयते हि- “तस्यान्ते सुषिरं सक्ष्मं तस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितम्‌ । तस्य मध्ये महानयिर्विश्वार्विरविश्वतोमुखः॥ सोऽग्रभुगििमजंस्तिष्ठमाहारमजरः कविः। (तिर्य गृष्वेमधःशायी ^" मयस्तस्य संतता )॥ संतापयति स्वं देहमापादतटमस्तकम्‌ । तस्य मध्य बह्िरिखा अणीयोष्वां व्यवस्थिता नीरुतोयदमध्यस्या विद्यष्टेखेव भास्वरा । नीवारशक्वत्तन्वी पीता भास्वत्यणृपमा ॥ = तस्याः शिखाया मध्ये तु परमात्मा व्यवस्थितः" इति ॥ एवंभूतं हंसमनच्रपरतिपाद् पररिवमुक्तरीत्या हृदम्बुलमध्येऽमृतेनाऽऽद्ात्य यो हंसमन्रं जपेत्तस्पाजरामरत्वं भवति । आचार्यरप्ययं योग उक्तः- ‹^हुसाण्डाकारमेन सतपरमरधं प्रधेचन्द्राद्ररन्तं नीत्वा सोषुश्चमां निरितमतिरथ, व्याप्रदेहोपगात्नम्‌ । स्मरत्वा संजप्य मन्न पङतिविषशिरोरुग्ज्वरोन्मादमरता- पस्मारादींश्च मच्री हरति दुरितदोभांग्यदास्दिदाषान्‌' इति ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥

एवं दिने दिनि -कुयाद्णिमादिविमूतये ॥ इश्वरतवमवाप्रोति सदाऽभ्यासपरः पमान्‌ ॥ ३५ ॥

उक्तप्रकारेणेभं योगं परत्तिदिनं यञ्जनस्पाणिमादिविभतयोऽपि न दरं इत्याह-एवांमति ॥ सवदा ऽभ्यस्यत इन्वरत्वप्रात्निमाह-इग्वरेति ॥ २५ ॥

मन अन न > जजन --- ~ = = ००० ~~ ~~~

# धनश्चिदान्तमतं ग ° पुस्तकऽधिकम्‌ ।

--- ----~ * ~~~ भलर

१ ख. संस्थित । २ ड. रोन्मादभतादिबानाप"। ३ग. घ. “रेण मन्योः, ४ ख.घ.च. दरत।

कनन >

७ अध्यायः 1 | सूतसंहिता । ३८७

बहवोऽनेन मर्भेण प्राप्ता नखत्वमास्तितः॥ हंसविद्यामूते रोके नास्ति नित्यत्साधनम्‌ ॥ ३६ ॥ किं बहुनाऽनेनेव पोगेन नित्यत्वं पाप्यत इतोऽन्यभित्पत्वसाधनं नास्ती- स्पाद- बहवो ऽनेनेति ॥२६॥ | यो ददाति महाविद्यां हंसाख्यं पोरमेश्वरीम्‌ ॥ तस्य दस्य सदा इृवाच््टया परया सह ॥३५॥ गुरु शुश्रूषाजनितारष्टसहकृतेवषा दसविद्या फरुपदेत्यमिप्रेत्पा५ऽह--पो ददाति ॥ ३७॥ ्युमं वाऽश्युभमन्यदा यदुक्तं गृरुणा भुवि ॥ तर्छयाद्विचारेण शिष्यः संतोषसंयतः ॥ ३८॥ गरूवाक्यमपि प्षवेदा न रुद्घनीपपित्याह--थुभमिति ॥ ३८ ॥ हंसविद्यामिमां रुब्ध्वा र॒रोः शुश्रूषया नरः ॥ आत्मानमात्मना साक्षाद्रह्म बुद्ध्वा सुनिश्ररः॥३९॥ एवे गरूथश्चषापरोऽनयेव विया ब्रह्मभूयं प्राप्नोतीत्याह -ईंसविद्यामिति । आत्मानमन्तःकरणादुपाधि विविक्तं प्रत्पक्चेतन्यमात्पना ब्रह्मात्मेकत्ववि- षयेणान्तःकरणेन ॥ ३९ ॥ देहजायादिसंबन्धान्वर्णाश्रमसमन्वितान्‌ ॥ &० ॥ वेदाञ्शाघ्चाणि चान्यानि पाद्पांसुमिव यजेव्‌ ॥ न गरं संयजेित्यं जानन्नस्य कृतं नरः ॥ ४१ ॥ इत्थमनया विच्या प्रत्यगात्मनो ब्रह्मत्वं साक्षात्करतवतो जगत्यन्यदुपादेय नास्तीत्याह- देहजात्पादीति । वणां ब्रौद्मणजात्पादयः। जात्यादतिजातिग्र- हणेन तत्तदेशोपाधिकावान्तरजातिर्विबक्षिता | शान्नाणि चान्यानीति । अन्यश्चा- चछाणीत्यथ॑ः । इत्थं सवपरित्यागस्योक्तत्वात्तन्मर्ध्यपतितत्वेन गुरोस्तदुपदिष्टस्य च ज्ञानस्य त्यागपरसक्तो तन्निवारयति--न गृकूमिति.॥ ४० ॥ ४९॥

१६्‌. इ, परमेश्वयं । > क्‌. ग. च. "भतं प्राः ३ ड. ब्राह्मणादयः । ड ड. “ध्यपाति ।

४८८ ` तात्पयंदीपिकाप्षमेता- [ ॐ यज्ञवैभवखण्डे-+

गरुभर्तिं सदा कुयाच्छेयसे भ्रयसे नरः ॥ गुरुरेव शिवस्तस्य नान्य इयत्रवीच्छातिः ॥ ४२ ॥ युक्तिषाधनेषु गुषभक्तिरत्यन्तमन्वरङ्मित्याह- गुरुमक्तिमिति । भषसे श्रेयसे बहूतराय श्रेयसे । निःश्रेयस्ायेति यावत्‌ ॥ ४२॥ # र क ` श्या यदुक्त परमायधमतन्न सशयाऽन्यच्च ततः समस्तम्‌ ॥ श्याऽविरोषे च भवेखमाणं नो चेद्नथांय न च प्रमाणम्‌ ॥ ४३ ॥ ( क अ, इति श्रीस्कन्दपुराणे सुतसंहितायां चतुथ यज्ञवेभव- खण्डे हसविद्याविवरणं नाम सप्तमोऽध्यायः॥७॥ अत्र निःश्रेयसस्वदटपे बहवो विप्रतिपद्यन्ते | प्रमाणप्रमेयादिषोडशपदार्थानां तच्वन्ञानानिःश्रेयसाधिगम इति नेयायिकाः । द्रव्यशगुणादिषटपदाथोनां साधम्पवेधरम्यज्ञानं निःश्रेयस इति वेशो षिकाः। परकृतिपुरू षविवेकख्णतेः संसा- रविख्य इति सांख्याः । एवमन्येऽपि स्वमतानुसास्गान्ययेव प्रतिपचन्ते, तत्कुतो ब्रह्मात्मेकत्वरक्षणो मोक्ष इत्याशङ्क्या ऽ ऽह--श्रुत्येति । श्रुत्या वेदान्त- वाक्येन यद्रह्मात्मेकत्वयुपक्रमोपसंहारादिषड्तात्पयरिङ्खसद्भावात्तात्पर्थेण प्रतिपादितं तत्परमाथमेव । तस्यान्यथाभावो न शङ्नींयः। नाप्यस्मिन्र्थ संशयः। यत एवं ततः सवंशाघ्र श्रुत्या सहार्विरुद्धं चेत्प्रमाणं नो चत्तच्छाच्नमप्रमाणमत एवानथहेतुश्च भवतीत्यथः ॥ ४२ ॥ इति श्रीमाधवाचार्येण विरचितायां स्रतसहिताटीकायां तात्पय- दीपिकाख्यायां चतुर्थ यज्ञवेभवखण्डे हंसविद्याविवरणं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

अथाष्टमोऽध्यायः |

दत उवाच षडक्षरं परवक्ष्यामि समासेन सुशोभनम्‌ ॥ येन संसारविच्छकत्ति्रद्यनद्रादिविभ्रूतयः ॥१॥

१ र,ध. ड. च. "न्ते । प्रमेयप्रमाणादि" । २ क. द्ृद्यीक" ! २ घ. 'द्धावतात्प ।

< भध्यायः सूतसंहिता । -३८९

इत्थं शिवशक्त्यात्मकं युक्तिसाधनमात्ममन्नगमिधाय तथाविधं षडसषरमश्ं वक्तुमारभते-षडक्षरमिति । न केवख्मेतन्भुक्तिसाधनं ब्रह्मत्वादिपदमप्येतेनेव प्राप्यत इत्याह -- येनेति ॥ \॥ ऋषित्रह्माऽस्य मन्त्रस्य गायत्रं छन्द्‌ उच्यते ॥ द्वताऽस्य शवः साक्षत्सयज्ञ(नसुखाहसः ॥ ९ ॥ अथ ऋष्याद्यानाह --क्षित्रहमति ॥ २ ॥ शाक्तिमहिः्री सा च मुवनेशाक्षरं भव॑त ॥ नीजं मायाविशिष्टस्तु शिवः पवोकलक्षणः ॥ ३॥ सोऽपि तच्छन्द्‌ एव स्थान्यासः पञ्चाक्षरः करमाव्‌ ॥ अ््ठादिकनिष्ठान्तं विन्यसेदक्षर करमाव ॥ ९ ॥ मस्तके च रुकटे च हृदि नाभ। पद्ये ॥ पुनः पञ्चाक्षरणेव पञ्चाङ्ग विसन्यं्तरमात्‌ ॥ < ॥ शक्तिमहि्रीति । अस्प मच्रस्यार्थदपा शक्तिरारममन्रवत्सविद्भूपिण्याचा शक्तिरेव । सा च प्रतिपाद्यप्रतिपादकयोरभेदार्स्ववाचकरिवशब्दामकः सञ्श- व्दात्मकवीजं भवेदित्यथः । इत्थं बीजरौक्ती संस्मृत्याङ्गशाचङ्करुीषु देहावयवेषु प्रणवस्हितानि पञ्चाक्षराणि न्यसेदित्याह-- न्यासः पथाक्षरेरित्पादिना | पुनरे भिरेवाक्षरनजराज्ञतानि पञाद्गानि हृदयादिषु न्यसेदित्याह-- पुनः पञ्चेति ॥ ३॥ ठ ॥ ५॥ शि „+ प्रणवं प्रथमं विद्ादहितीयं ठ नकारकम्‌ ॥ मकारं तत्परं विद्याच्छिकारं त॒ ततः परम्‌ ॥ 8 ॥ वकार पञ्चम [व्याच .पष्टमव च ॥ इथं षडक्षरं विदयाजाबारोपनिषद्रतम्‌ ॥ ७ ॥ अथ स्वरूपपरिज्ञाना्थंमनषराण्यनुक्रामति- प्रणवमिति । न केवर्मेत- त्षदक्षरं मञ्चमात्रमपिस्वौपानिषदमात्मतच्वं परतिपादयितुमोपनिषत्स्वेवाऽऽ- ज्ञातम्‌ । अतोऽस्य मन्नस्य प्रभावो निरवधिरित्पमिमेत्याऽ ऽह-जाबाख पनिषद्रतमिति । तत्न हि जावरोपनिषचेवमान्नायते-- (भय हैनं ब्रह्मचारिण ऊचुः किजप्येनाम्रततवं ब्रूहीति । स होवाच याज्ञवरक्यः शातरुद्रियेगेत्येतानि इ वा अमृतनामधेयान्येतेहं वा भग्रृतो भवति इति । रातरद्रियनान्ना जप-

~ ~~~ "~~~

"~~ ---~------------~~~--~--- ~~ --

१क.ख. च, "षर । च. क्षैः ऋ । २ क, ख. "राक्ति सं ।

३९०. तात्प्वीपिकासमेता- [४ यज्ैमनखण्डे-

स्यामृतस्वसाधनत्वमाश्नातम्‌ । तेषु च माम ममः शिवाय च हिवततराय चेत्या- क्नायते | ("वस्तुतस्तु बृहस्वावारोपनिषदि प्रणवसदहित एव षडक्षरो मन्नः पठित इति तत्वम्‌) ॥ ६ ॥ ७ ॥ मन्त्रः साङ्गः समाख्यातो मन्त्रार्थः कथ्यतेऽधुना ॥ सय ज्नानपरानन्द्स्वरूपस्य शिवस्य तु ॥ ८ ॥ इत्थं मच्रस्वषटपममिधाय तदर्थं वक्तं परस्तोति- म्रः साङ्क इति । तत्र भन्नावयवस्य शिवपदस्या्थमाह- सत्यज्ञानेति ॥ ८ ॥ असंश्तया शिवस्यायं शिवशब्द्स्तु वाचकः ॥ नमःशब्दं नमस्कारवाचकः परिकीतितः॥ ९ ॥ ननु पथोदीरितं सत्यक्ञानादिरुक्षणं परशिव स्वषटपं वाञ्नसागोचरं “यतो वाचो निवतन्ते । अप्राप्य मनसा सह '' इति श्रुतेस्तत्कथं रिवपदेनामिधीयत इति तत्राऽऽह-असंष्क्तयेति। असंष्क्तयाऽसंपकेण तादकस्वरूपमस््ष्टेव शिव- पदं छक्षणया प्रतिपादयतीत्पथेः । अथ नमःपदायमाह-नमःशब्द इति ॥९॥ प्रहतारक्षणः प्रोक्तो नमस्कारः पुरातनैः ॥ प्रहता नाम जीवस्य शिवात्सयादिरुक्षणाव्‌ ॥१०॥ भेदेन भासमानस्य मायया न स्वरूपतः ॥ संबन्ध शव तेनेव सोऽपि तादार्म्यलक्षणः ॥ ११॥ नमस्कारस्वषटपमाह--प्रहूतेति । “णम प्रह्त्वे शब्दे च" इत्यस्मादसुनि नमःराब्द्स्य निष्पत्तेरित्यथेः। अस्य च प्रह्वीभावस्य पयेवसानभूमिमाह-प्रहूता नामेति। न्यग्भावेन नमस्कतेग्यपरत्यासत्तिः प्रह्रत्वम्‌ । तच्च मायया परशिव- स्वह्पाद्धेदेन परिकल्पितस्य जीवस्य पुनस्तत्स्वष्पेण तादात्म्यरत्षणे संबन्धे विश्राम्पतीत्यधेः॥ १०॥ १९॥ . नियसिद्धः रिवः साक्षास्खरूपः सवदेहिनाम्‌ ॥ तस्मादुमत्सोजावस्य नोपादेयं हितं सदा ॥ १२॥ न हेयमहितं तदर्स्तुतो न प्रतीतितः ॥ एवं विद्यात्रकाराथं मकाराथं उदीयते ॥ १२ ॥ ` ॐ घनुश्विहगतं क. ध. ड. च. पुस्तकेषु नास्ति । १ ख. नतं यद" ।

< अध्यायः ] सतश्वहिता । ३९

इत्थं पदद्रयस्याथममिधाय वाक्यार्थमाह- नित्यसिद्ध इति । उक्तविषं पररिवस्वरूपयुदिरयाहं जीवः प्रह्वो भदामि । तत्खषटपेगेकीभ्रय तदात्मनाऽ- खण्डेकरसो भवामीत्यथंः । तस्मारसवैषां जीवानां नित्योदितं परश्चिवचैतन्य- मेव साक्तात्स्वषटपम्‌ । एतमेव वाक्यार्थमनुसंधानसौकयय प्रणवो ऽभिधते । लीवे- ग्वरतादात्म्यप्रतिपादकस्य सोऽहमिति परमात्पमन्रस्य सकारहकारपोखपेन ्रणवोत्पस्यभिधानातत्‌ । तहुक्तमाचर्धैः-

“सकारं च हकारं च रोपयित्वा प्रयोजयेत्‌ । सधि वे पूवैषुपारूयं ततोऽसौ प्रणवो मवेत्‌” टति। एवंहपस्याथस्यो कप्रायत्वात्पुनरत्र नोक्तः । उक्तमर्थं हेतूकृत्य पकारा- न्तरेण मन्न व्यारव्यास्यन्नमःपदावयन्स्य कारस्माथमाह-तस्मादिति। यस्मात्परमा्थंतो जीवः शिवस्वूपानतिरिक्तस्तस्मात्स्वरूपलिज्ञासोजविस्य स्वेदा वस्तुतः परमार्थत उपाव्यं हितमपि नास्ति । हातम्पमहितमपि नास्ति । परशिवस्वषटपातिरिक्तस्य सवस्य पिथ्पात्वाद्धेयोपादेयविभागो ना- स्तीति । यत एव तस्प्रतीतितो न भवति । प्रातीतिकस्पाविद्यमानत्वात्‌ । तस्मात्परमा्थोपाधो हेयोपादेयौ सवेदा न स्त इत्यर्थः । एतावता ह रयपपश्चनि- षो नकारा इत्युक्तो भवति । उपसेहरति--एषं विचादिति ॥ १२॥१३॥

मकारो ममशब्दाथों टुप्रस्वेको मकारकः ॥ व्यावहारखिदटयाऽयं नमस्कारः प्रकीयते ॥ १९ ॥ तस्माचतुथींशब्द्स्त प्रोच्यते न हि वस्तुतः ॥

जोारशब्दः सर्वाथवाचकः परिकीतिंतः ॥ १५ ॥

मकारार्थमाह- मकार इति । एकस्य मकारस्य च्छान्दसां खोपः । अता ममेति शब्दस्य योऽर्थः स एव मकारस्याप्य्थेः। ननु नममशब्दो नमस्कार- मरतिपादकमनव्ययं तचोगात्‌ “ नमःस्वस्तिस्वाहा “ इति शिवशब्दाच्तुर्था तत्कथमुक्तोऽथंः संमच्छत इति तत्राऽऽद--व्यावहारिकेति । न दहि वस्तुत इति । न खल परमार्थतो नमशाब्दस्य नमस्कारोऽथैः । भपि तद्मेस्मदु्त एवेत्यथः । ज्ञातान्नातादिसरववस्त्ववभासकत्वस्य मगेवोपपा- दितस्वात्मणवेनात्र दरयप्पश्चरुन्नणः सर्व ऽ्थः प्रतिपादयत इत्याद-ओद्रशब्द इति ॥ १४ ॥ १५॥ |

१ ङ. एव्रमेव ।

३९२. तात्पयदीपिकाप्षमेता- [ ४ यत्ञरेमवखण्डे~

प्रयोगादेव सर्वत्र सर्वार्थः शिव एव हि ॥ तस्माच्छिवस्य पर्णस्य प्रणवो वाचकः स्मृतः ॥१६॥ कुत इत्यत आह-पयोगादिति । उक्तमेतज्ज्ञाताथं ज्ञातमित्यादिना । इत्थं पदाथानुक्त्वा वाक्याथंमाह- स्वार्थः शिव एव हीति । प्रणवप्रतिपादितो यः स्वोऽथौ सो शिव एव हि यस्मादेवं तस्मान्मम हेयमुपादेयं वा किमपि नास्तीत्यर्थः । अयममिप्रायः । यथ्यदनुविद्धं भाषते तत्तत्र परिकल्ि- तम्‌ । यथा सर्पैधारादयो रज्ज्वा इदमंरो तथेव सदनुविद्ध सर्वं र्यं भासते । तस्मास्सद्रपे बरह्मणि परिकल्पितस्य च भोक्तृभोग्यास्मकस्याऽऽरोप्यस्य प्रपश्च- स्यापिष्ठानयाथारम्पज्ञानेन विरये सत्ति स्वपरतिष्ठमद्भितीयं परशिवस्वषूपमे- वावतिष्त इति । श्तिश्च ““ आत्मेवेदं सवम्‌ † ““ इदं सर्वं यदयमात्मा ^ इत्यादिका परशिवस्य सा्वांत्म्यमाह । यस्मादक्षौ सवांथीत्मकस्तस्मादेव सर्व- वस्त्ववभाक्षकः प्रणवः परिपणस्यं वाचको जात इत्याह-- तस्मादिति ॥१६॥

वाच्यवाचकमभावश्च रृक्ष्यरक्षणताऽपि च ॥ अन्योन्यताऽपि नास्त्येव परमा्थनिरूपणे ॥ १७ ॥ अभावादेव सर्वस्य रिवाद्न्यस्य सर्वदा ॥ अस्ति नासि मषा भाति न मातीस्यादि मायया॥१८॥ कल्पितं चित्सुखानन्तपरमात्मशिवारमनि ॥ मायातकायंमप्यस्माच्छिवास्सत्यादिरुक्षणाव्‌ ॥ प्रयक्षसिद्धान्नास्त्येव परमार्थनिरूपणे ॥ १९ ॥ ननु तत्स्वरूपस्य च वाल्यनस्रातातत्वात्पमणवस्य कथ तद्वाचकत्वं सक्षकत्वं च॒ तस्यवा कथं वाच्यत्वरक्ष्यत्वादयो धम इति तत्नराऽऽह-वाच्येति। वाच्यवाचकत्वादयो व्यवहारदष्येव परमाथतो न सन्तीत्यथः॥१७।॥१८॥१९॥ अथ किं बहुनोक्तेन शिवादन्यन्न विद्यते ॥ २० ॥ शिवस्वरूपमेवाऽऽदहरिद सवं विचक्षणाः ॥ सर्वस्वरूपमज्ञानादृश्यते न तु वस्ततः॥ २१ ॥ किं बहुना सिवस्वषटपातिरेकेण किमपि नास्तीर्पाह । अथेति । श्रूथते

न क 0० = ^ ~ ~ क

१ क. ख, स्यतस्यवाः। २ ख. "हुजगदेतद्विचः।

< मध्यायः 1] दतसहिता | २३९३

हि--“नेह नानाऽस्ति किंचन” इति । ननु प्रतीयमानमिदं जगत्कथमपलक- पितुं शक्यत इत्यत आह-शिवस्वरूपमेवेति । इत्थमद्भितीये परथिवस्वष्पे घस्य जगत आरोपादन्यत्रामाव उक्तस्तज्ापि शिवादन्यन्न वियत्त इत्यपोदि- तत्वात्शवेस्य नगतो मिथ्यात्वयुक्तं भवति । तदुक्तम्‌-

“नान्यन्न कारणात्कार्यं न चेत्तत्र & तद्भवेत्‌"” इति । एदं चाषिद्यावशशा- देव हरयप्रपञ्चस्यानुभवो न परमाधंत इति ॥ २० ॥ २९॥

( ९ ५ [| एष एव हि मन्त्रार्थः सयं सयं न चान्यथा ॥ वेदाः सवं पुराणानि स्मृतयो भारतं तथा ॥ २ ॥ अन्यान्यपि च शाघ्चाणि तथा तकःश्च सर्वलः ॥ ज्व, [ क ५९ रीवागमाश्च विविधा जाममा वैष्णवा अपि॥ २३॥ जन्यागमाश्च विदुषामनुभूतिस्तथ्व च ॥ अस्मिन्नर्थे स्वसंवेद्य पर्यवस्यन्ति नान्यथा ॥ २५ ॥ षडक्षरवाक्याथेमुपषहरनुक्तस्पाय स्यान्यथात्वशङ्ं निवारयति-एष एवेति।

श्ुतिस्प्रतिपुराणादयो ऽ प्यस्मिनथं पयेवस्यन्ति । इतोऽन्यथात्वं न शङ्नीय- मित्पाह-वेदा इत्यादिना । अत्र हि प्रपञ्चस्य मिथ्यासं जीवपरमात्मनोरेकत्वं तस्य चाऽऽत्मनः सरचिदानन्दृषूपत्वभद्ितीयं चेत्येतावन्मन्राथत्व न प्रतिपादित. मेतस्मिनर्थ तावद्वेदान्तानां तदनुसारिणां स्मरतीतिहासपुराणानां चेदंपयेमविवा- द्म्‌। अन्येषामपि तेर्धिकानामीर ग्विधन्पवहारमकुबंतां पायेणेतदमिमतमेव।तथा हि-तन्न सां ख्यपातञ्चरुरोवास्तावदात्मनः सचिद्रपत्वमद्गी कुवते । द्यपि व्यव- हारदशायां परकृतिपाकृतरुलषणप्रपञ्चस्प सत्यत्वमात्मनानातवं च व्यवहरन्ति तथाऽपि केवल्यदशायां स्वषटपपरकाशव्यतिरेकेण तस्य सवस्यानवभानं वणं- यन्ति।आस्मयाथात्म्यज्नानरक्षणायाः परकृतिपुरूषविवेकख्यातेर्हि केवल्यम्‌ ।तथा- विधन्नानोत्तरकाङु प्रङतिपाकृता्थात्मकं जगत्सवंथा न भावं चेत्तदस्तित्वं कथं निश्चीयेत । ज्नेयसिद्धज्ञाना्धी नत्वात्‌ । अत आत्मयायातम्पज्ञानेन निवर्तितमेव तत्त स्मात्पपञ्चस्याज्ञानस्य ज्ञननिवत्पेत्वेन मिथ्पात्वमवरयमभ्युपगन्तभ्यम्‌ । ज्ञाननिवत्पीनां क्तिषप्यादीनां मिभ्यात्वदशैनात्‌ । किंच "'दछृतार्थ तं प्रति नष्टमप्यनष्टं तत्साधारणत्वात्‌" इति पावञ्जरं दनम्‌ । अनेन च अरक़ति-

१ ङ. स्वसवेयः पर्यवस्यति नाः । २ घ. चैदमय्यमः। ङ. चेद्‌ तात्पर्यम । ३ ड. “त्मनो नाः । ड घ. किलङ़ताः | ५०

३९४ तात्पवेदीपिकाकसषमेता- [ छे यज्ञवेमवखण्डे-

प्राक्ृतिकाच्पकं जमन्मक्तापेक्षया नष्टं तदितरपेक्षया विद्यमानमेवेति पुरुष- विशेषापेक्षया तस्याभावसद्रावौ प्रतिपायेते । तच्च तन्मिथ्यास्वेऽवकल्पते । पुरुषविशेऽमपेक्षयेकस्येव वस्तुनः सद्वावाभावयोः थक्तिषूप्यादो दशनात्‌ । तत्र हि काचकामटादिदोषदूषितनेत्रः पुरुपः शक्तो प्यसद्ावं प्रतिपद्यते । तदित- रस्तु श॒क्तिस्वष्पमेव जानंस्तत् दप्याभावमवगचस्छति । न हि पारमार्थिकं घटादि पुरुषविशेषं प्रति सद्भावासद्धावां युगपत्पाप्रोति । तस्मातस्वषपज्ञानपयं- नतमनुवतंमानस्य तत ऊ्ष्वैमप्रतिभाक्षमानस्य भपञ्चस्य वेदान्तिनामिव सांख्यादीनामप्यविशेषान्मिथ्पात्वं सिद्धम्‌ । अथापि कस्मान्न व्यवहरन्तीति चेत्‌ । श्नोतुङद्धिस्माधानार्थमिति त्रम । सर खल प्रथमत एव सवं मिथ्येत्युक्ते कथमेतद्भटत्त इति व्याकुङितमनस्का भवेत्‌ । तन्मा भूदिति सत्यत्वेन्यवहार्‌ एव केवम्‌ । आत्मनानात्वस्य जीवेश्वरमेद स्प च मुक्तावनवभातत्वेनेव प्रपश्च- वन्मिथ्यात्वं यदि व्पवहारदशायामेक एवाऽऽत्मेत्यमिधीयत्त तदा तत्तदुपाधिप- रिकल्पनेन जीवेन्वरव्यवस्या शृखटुःखादिष्यवस्था च प्रयास्तमथेनींया स्यादित्यमिप्रायेगेव तन्नानात्ववणैनम्‌ । मुक्तो तु वेदान्तिनामिव साँख्यादी- नामपि केवखास्मस्वदूपपतिमास्र एष संमत इति परमाथतो ऽद्वितीयत्वमात्मनः सिद्धम्‌ । व्यवहारमान्न ओपाधिकं स्वाभाविकमिति केवकं विवादः । आनन्द्‌- रपत्वं च पातञ्जरसनभाष्यकारोदाहूतत्वाज्ञेगीषन्योपाख्यानादवगम्पते । जेगीषव्यो हि परमयोगीश्वरो योगमदिश्नाऽणिमाद्यष्श्वर्य प्राप्य बहून््रह्म्- गान्सस्मरत्य तत्र सवनोपरतो दित्यज्ञानेन साक्षात्कृते स्वात्मतक्वे कृतप्रण- धानः परम्ि्योगेश्वयंप्राप्रास्वणिमादिषु किं सुखमनुभूतं त्वयेति पष्ट न किचिदिति प्रत्युक्तवान्‌ । अणिमाद्या विभूतिः केवरुमुखात्मिका कथमेवं वदसीति प्रष्टः सननवोचत्‌। सत्यम्‌ । सांसारिक सुखापेक्षयाऽगणिमायेन्वयंमधिक- छखावहम्‌ । केवल्यापेक्षया तु दु ःखात्मकमेवेति । एवं चात्यन्तानुकूख्ेयख- मात्मन उक्तं भवति। एतदेवाऽऽत्मन आनन्दरूपत्वं नाम तथाऽप्यानन्दषूप इति न व्यवहरन्ति । सुखेष्वेवाऽ ऽनन्द शब्द स्य व्युत्पत्तेः । इत्थं नैयायिकवेशेषिकादी- नामपि मते ज्ञानान्मोक्षः, भुक्तस्य स्वव्यतिरिक्तानात्मरन्नगजगतोंऽप्रतिपत्तिः समानेवेति तेरपि सांख्यादिवदात्माद्वितीयत्वं पपञ्चमिय्यात्वं चावदश्यमद्- कायम्‌ । बहमन्द्रादिपदादपि श्रेयस्त्वेन म॒क्तेः प्राथ्पेमानत्वादत्यन्तानुक्‌- खबेद्यत्वं च । नन्‌ ते नवगणानामत्पन्तोच्छेदो मोन इति यक्त ज्ञानस्या,

१ डः. "ध्याते क ।॥२ग. घ. "धीयते त ३ ड. "न्दरूपस्य । ४ च. `तोऽशरीराभावाज्ज्ञा- नद्यामावात्समा १ ५ ग. तनग्‌ ।च.तेन्चग्‌ः | च

८ अध्यायः ] अतसहिता। ३९५ प्यभावमिच्छन्ति । सत्यम्‌। आत्मस्वष्टपचैतन्यस्यात्यन्तनिरविंकदपकत्वात्तेषाम- नवभानाभिमानः । अत एव ज़ान्यवादिनोऽनवभानमा्मेव नास्तीति परति- पनाः शास्न्नटषया प्रात गजाभावज्ञाने स्येव यथा खोकिकजनस्यादशनामि- मानो ्राहकविज्ञानेस्य निविकर्पकत्पात्‌ । एवमेवा ऽऽ त्मस्वद्पचेतन्यस्यात्यन्त- निर्विंकल्पकत्वाह्धोकिकज्ञानाभावविषयरेवं मुक्तौ ज्ञानराहित्यवणनम्‌ । शून्य- वादेऽप्ययमेवामिप्रायो योज्यः । विज्ञानवादिनस्तु क्षणिकन्नानप्रवाह आत्मेति वणेयन्ति । तेषां मतेऽपि सांदृतस्य विषयोपपुवस्य विद्यय; विनिष्त्तो विशुद्ध. ्ञानपततानोदयो युक्तिः। उक्तं हि-र्णीसंततिः स्सुरति निर्विषयोपर्‌ःगेति ; रतानो नाम नानाव्पक्तीनां नैरन्तर्येण वँवेनम्‌। तबानुभवई्शायां सेवेय दीपञ्वारे तिवदे- कत्वेनानुभूयमानत्वम्‌। तथाचानुनव त आत्मन रेक्ये सिद्धे युक्तथा यत्तस्य क्षणम- क्गंसमयनं तद्धाघ्चायक्नषणिकत्वसाघनाय यतसत्ततक्षणिकमिति व्यप्रेरनेकान्तिक- त्वपरिहारेण समथना्थम्‌ । न च प्रयोजनवश्ाद्रस्तुनोऽन्यथात्वं शाघ्रकतां कथं पतिपादये दिति राङ्नीयम्‌ । यतो भद्राः स्वप्रकाश विज्ञानाकार एव घटादिनं तु बाह्न इति बाह्याथास्ति्वमपरपतो बोद्धाननिराकर्तुं स्वान॒भवसिद्धं ज्ञानस्व स्वप्रकाशत्वं परित्यस्य नित्पानुमेयतामाहूः । तथासति ह्ययं घट इत्यादिज्ञा- नेषु ज्ञानत्पक्तेरपत्यक्षत्वात्पत्यक्षत्ेन प्रतीयमानो घपयचाकारो बाद्याथंस्त- स्येवेति तेषामभिपायः। एदं विज्ञानवादिनोऽपि सोऽहमद्राक्षं स एवेदानीं स्णशामीति पूरवात्तरक्नषणयोरेकत्वप्रतिर्मघानेनाऽऽत्मनः स्थायित्वं स्वानुभवसिद्ध

त्षणभङ्कसमथनं तदुक्तप्रयोजनायेषेति । अस्मदु क्ताथंतात्पयं नेव व्याहन्यते । मीमांसकानां शघ् तु मिन्नविषंयत्वाद्यथोदीरितमास्मस्वषटपं न विरुणद्धि । तथा हि-केदाप्रामाण्यवादिनो बोद्धान्निराकृत्य तस्मामाण्यं समथययना भद्रः प्राभाकराश्च वेदोक्तं पागरोमादिकं निवैत्पं स्वग।दां ततफषछम॒पभ)। क्तं देहाति- रिक्तः कश्चिदात्मा कतां भोक्ताऽस्तीति तननास्तित्ववादिनश्चावांकारदनिराचक्रुः । कतुत्वभोक्तत विशिष्टार्मस्वषृपर््रतिपादनस्येव स्वशाघ्रपरतिपाद्ययागदानायो- पायकत्वात्तावन्मात्रस्वदूपमात्मनस्तैः प्रतिपादितम्‌ । न स्वोपनिषदं कतत्व- भोकत्वादिसवैविक्रियार हितं पम्‌ । तदवगमस्य सशाच्रे परय।जनाभावात्‌ । प्रत्युताकनातमन्ञ ने सति कर्मस्वधिकारभङ्खपसङ्खा्च । तदुक्तं भगवद्धिमाष्य- कारेः--“अनुपयोगाद धिकारवियेधाच्चः' इति । ननु कनत्मस्वषूपपमतिपादनं

१ ध. "नस्यानिः । २. शस्य विनिः ।३ख. घर, व्रिमुक्तिः।४ क. ख. घ चन्वतेमानम्‌ ^. ५ कं. ख. च, यं ज्वा । ६ क. ख. घ. "षाय ।

३१६. तात्पथेदीपिकाषषमेता- [ ४ यत्तवेमवखण्डे-

तदतिरिक्तस्वरपास्तित्वनिषेधपरं कस्मा भवति । तदस्ति्वाङ्गीकारादिति क्रमः । तजन तबद्रटचायाः- “इत्याह नास्तिक्यनिराकरिष्णुरात्मास्तितां भाष्यकृदत्र युक्त्या ॥ दृटत्वमेतद्विषयश्च बोधः पयाति वेदान्तनिषेवणेन”” इति ।

गुरुमतानुसारिणा भवनायनाप्युक्तम्थंवादाधिकरणे--अथवा न वेदा- न्तानां चोदनेकवाक्यता । अथातो ब्रह्मजिज्ञासेति शाच्नान्तरस्थितरिति । तस्मान्मीमांसकानामप्युपनिषदेकस्तमधिगम्यमद्वितीयन्रह्मात्मेकत्वममिमतमे- वेति तच्छाच्चमप्यस्मदुक्तेऽय पयंवस्यति । एवं शाघ्नान्तरमागमान्तरं चास्मि- न्नव योजनीयम्‌ । किंच । स्वेषामपि वादिनामात्मानात्मविवेकबोधो मुक्ति- साधनत्वनामिमतः सष च बोधः सत्येव चित्तेकारय इति तत्सर्वथाऽभ्युपेयम्‌ । तसिमिश्च सति यथामतं प्रत्पगात्मस्वषशूपं स्वप्रकाशववेनावरयमाविभवतीति न तन्न यतनीयमित्याह-अस्मिन्र्थं स्वसंवेद्य इति । श्रुतेः प्रवरुतरप्रमाणता- तत्परतिपाद्यस्याथस्पान्यथात्वं न समावनीयमित्याह- नान्यथेति ॥ २२॥ ॥ >२॥ २४॥

बाध्यबाधकतां यान्ति व्यवहारे परस्परम्‌ ॥

समुद्र इव कटोरा इति वेदाथसंग्रहः ॥ २५॥

ननु प्रमाणप्रभेयादिषोडशपदाथौ इति नैयायिकाः । द्रन्पगुणादयः र पदा्थां इति वैशेषिकाः । अव्यक्तमहदहंकृतिप्रश्चतीनि चतुविंशतिस्तत्वानीति सांख्याः । शिवशक्तिसदाशिवेश्वर विद्यातच्वपरश्रतीनि षट्‌ त्रिशत्तत्वानीति शेवाः। एवं बहुधा विप्रतिपन्नानां कथमेकस्मिनेवार्थं पयवसानमित्याशङ््याऽऽह-बाध्य- बाधकतामिति । एकस्येव दरयप्रपश्चस्य प्रमाणप्रमयादिबहु विधकस्पनया व्यवहार एव वादिनां परस्परं विप्रतिपत्तिः । जगत्कारणमते परमेश्वरस्वष्प सा नास्तीतीमम्थं प्रत्याययितुं समद्र इव कटोरा इतिदष्टान्तोपादानम्‌ । पथा ^“ आत्मन आकाशः संभूतः ”” इति तेत्तिरीयके वियत्मुखा खष्टिरुक्ता । छान्दोग्ये तु ^“ तत्तेजोाऽष्जत ` इत्ति तेजआदिका । ““ स प्राणमषजत प्राणाच्छद्धाम्‌"" इति कचित्छष्टौ प्राणपायम्यम्‌ । एवं सखषटवयविषयायां विप- तिपत्तौ सत्यामपि सष्टः परमेश्वरस्येकष्पत्वात्तस्मिन्विपरतिपत्तिनौसिति । उक्तं हि~““कारणत्वेन चाऽऽकाशादिषु यथाव्यपदिषटाक्तेः" "इत्यन 'सगेक्रमविवादेऽपि नासौ सखष्टरि विद्यते" इति । एषमनापि दश्यप्रपश्चव्यवहार विष्ये द्यपि वैम-

जण त भ र ण ५,२.०१

९ कः. वैपरीत्यमस्ति ।

< अध्यायः ] ` अतसंहिता । - ४९७ त्यमस्ति तथाऽपि तत्कारणभते यथोदीरितस्वद्पे परशिवे विवादो नास्तीति युक्तं तत्र स्वेषां शाच्राणां रेवाद्यागमानां च पर्यवसानमित्यर्थः ॥ २९ ॥ मन्थः कथितः कृत्स्रः पौरश्व्याऽधुनोच्यते ॥ आचायमुखतो मन्तरं ज्ञावा सां समाहितः।॥२६॥ यथाशक्ति धनं तस्मे प्रदत्वा तदनज्ञया ॥ स्ञानं भिषवणं कृत्वा मस्मना शाकभोजनः ॥ २७ ॥ फटम्रूखाशनो वाऽपि हविष्याश्ची यथावखम्‌ पवताग्रे नदीतीरे सागरान्ते शिवाख्ये ।¦ २८ ॥ वने वा निभेये शुद्धे परास्मखे)दङ्मखोऽपि वा ॥ समाहितमना भ्रूतवा स॒खमासनमाम्थितः ॥ २९ ॥ प्राणायामत्रयं कला सुनि छन्द्स्तथेव च ॥ देवतां चं तथा शर्तं बीजं स्मृता मनोरपि ॥ ३० ॥ करन्यासं पनः कृता तथाऽङ्गन्यासमेव च ॥ पञ्चाङ्गमपि विन्यस्य गरं स्मृत्वाऽभिवन्य च ॥३१॥ म्रः कथित इत्यादि स्पष्टम्‌ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥३०॥३९॥ हृखण्डरीकमध्ये तु सोमसूयायिमण्डर ॥ विदयुेखेव कल्याणं ज्वरन्तं वह्विरूपिणम्‌ ॥ ३२॥ शिवं ध्याखा जपेन्मन्ं रक्षाणां षट्‌ समाहितः ॥ त्पयेक्षमेकं त॒ जह्याच्च सहस्रकम्‌ ॥ २६३ ॥ आज्येन पयसा वाऽपि परलाराकृसमेन वा ॥ ततः सिभ्यति मन्बोऽस्य मक्तेमुकतिफरुप्रद्‌ः ॥ २९ ॥ अथवा साम्बमीश्चानं श्रीसदाशिवमेव च ॥ नृत्यमानं तथा देवे भ्याचा मन्त्रं त॒ साधयेत ॥२५॥ हृच्पण्डरीकेति । हद म्ब मध्ये पीठं परिकर्प्य तन्मध्ये सरयसोमाग्िम ण्डलरानि यथाक्रमं द्वादशाषो डशंदशकरात्मकान्पुत्तरोत्तरमान्तरस्वेन संचि-

का ~ ¬ ५ ~ ~ च ----*--~न

१. च यथाहक्तिबी | २ क. च. शकः" ।

३९८. तात्पवयदीपिकासमेता- [ छ यज्ञवैभवखण्डे-

न्तनीयानीत्यर्थः । अत्र तु सोमद्धयाम्रिमण्डरु इति पाठक्रमो न विवक्नितः` अस्मदुक्तकरमस्येवाऽऽगमेः प्रतिपादनात्‌ । यदाहुरागमिकाः- ““दराग्रं व्यापकं पूर्वं पजयेत्सूयमण्डर्म्‌ किञ्चरकव्यापकं दक्षि पुजयेत्साममण्डरम्‌ ॥ प्रतीच्यां कणिकाव्याप्रं पजयेदग्रिमण्डरम्‌'' इति । प्पश्चषारेऽप्युक्तम्‌-- मध्येऽनन्तं पद्यमरिमश्च श्यं सोमं वद्धिं तारवभर्विभक्तेः'' इति ॥२३२॥ ॥ २३ ॥ २४ ॥ ३५ ॥ अथवा प्राकृतं भावं स्वीयमु्छज्य स्वेदा ॥ शिवोभ्टमिति संचिन्तय साधयेदिदम॒त्तमम्‌ ॥ ३६ ॥ मन्वस्य साधनं प्रोक्तं विनियोगः प्रकीर्यते ॥ निरस्यं दादशसादहक्चं जपेद्क्त्या समाहितः ॥ २३७॥ सम्यग्ज्ञानणवं रन्ध्वा संसारान्ि तरिष्यति ॥ लक्षप्चाञ्चतं जप्ता कारणेश्वरमार्प्ययात्‌ ॥ ३८ ॥ कक्षाणां तु शतं जप्ता साक्षाद्रद्रस्वमाप्नुयात्‌ ॥ अशीतिरक्षं जप्ता तु नरो विष्णुखमाप्नुयात्‌ ॥२९॥ षष्टिखेक्षजपेनेव लभते ब्रह्मणः पटम्‌ ॥ चत्वारिशतिमिरुक्षेविराडस्मानमाप्तयाव्‌ ॥ ४० ॥ विंरा्क्षजपेनेव दीषमाय॒रवाश्चयाव्‌ ॥ षट्कर्माणि प्रसिध्यन्ति दश्चरुक्षनपेन त॒ ॥ विनियोगः समाख्यातः पूजा दृवस्य कीर्यते ॥‰१॥ अथवा भाकृतमिति । पकृतिरव्यक्तं तदुत्पन्नं पाकृतमन्तःकरणादि तादा- स्म्यरक्षणे भाव परित्यस्पानवच्छिनस्य स्वप्रकारशचिदात्मनः शिवोऽहमित्य-

हंग्रहेण परशिवस्वषट्पत्वं ध्यायन्मन्रं जपेदित्पथः॥ २६ ॥ २७ ॥ ३८॥३९॥ | ४० ॥ ४१ ॥

१ च. यथाऽह । २ ड, "लक्षं जपन्नेव ।

ध्यायः ] पतसहिता। ४९९

हत्पयकणिकामध्ये मन्त्रेणानेन पूजयेत्‌ ॥ २ ॥ अथवा मण्डर सोरे चन्द्रमण्डलकेऽथवा ॥ अग्रो वा प्रतिमायां वा शिवं नित्यं प्रपूजयेत्‌ ॥‰३॥ आसनं प्रथम दृद्यादावाद्नमनन्तरम्‌ ॥ ` अध्य ततः परं दद्यासादं चैव ततः परम्‌ ॥ ‰९ ॥ पुनराचमनं दद्यालज्ञापयेचु ततः परम्‌ ॥ वासो दद्यासखनय्॑नापवीतं मषणाति च ॥ &५ ॥ गन्धं पुष्पं तथा ध्रूपं दीपमोटनमेव च \ माल्यमारेपनं ददययात्नमस्कस्य विसर्जयत्‌ ॥ षटक्षरेण मन्त्रेण सत्रं डर्याहिचक्षणः॥ ६ ॥ उत्तमाधिकारिणो बाद्पूजातो मानस्तपजेव श्रेयसीत्यमिपेत्य पर्वं तामाह । हत्पदेति । तन्नासमथंस्प मप्यमाधिकारिणः रशिवपजाव्िधागाधारमेदमाह-अथ- वेति । तन्नाप्यक्षस्कृतचित्स्याऽऽह- प्रतिमायां देति ॥ ४२॥ ४३॥ ४४॥ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ ह्र्पद्मकणिकामध्याद्यादावाहनं बधः ।! ‰७ ॥ उद्वासने च तत्रैव नरः द्रया समाहितः ॥ सर्वमुक्तं समासेन नराणां म॒क्तेमुक्तये ॥ ४८ ॥ तस्मास्सवे परित्यज्य षडक्षरपरों भवेत्र ॥ षडक्षरेण सर्वाणि सिथ्यन्त्येव न संशयः ॥ ९९ ॥ इति श्रीस्कन्दएराणे सूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभव- खण्डे षडक्षरविवरणं नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८॥ ननु स्वंगतस्येश्वरस्यं कथमावाहनोद्धासनं संभवत इत्यत आह--दहृत्प- द्ति। यद्यपि पारमेश्वरं स्वद्पमाकाडवत्सवंगतं तथाऽप्यन्पत्रानमिव्यक्तं हुद्‌- म्बुजमध्ये विशेषतोऽभिव्यक्तिमद्भवति । उक्तं हि भगवता-'इश्वरः सवभूतानां हृदेशेऽज्जन तिष्ठति । श्रामयन्सवभूतानि यनच्राढानि मायया इवि । अत एवाभिन्पक्तयनुसधानाननुसंधानें एवाऽऽवाहनोद्रासने इत्याहुरागमिकाः-

5५ . तास्पर्वदीपिकासमेता- [४ यज्ञवेमवखण्डे.

‹'आबाहनमभिम्यक्तिन्पक्तयभावो विसजेनम्‌'” इति । गोष सुगमम्‌ ॥ ४७ ॥ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ इति श्रीद्तसंहितातात्पैदीपिकायां चतुर्थे यज्ञवेभवखण्डे षडक्षरवि- वरणं नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

अथ नवमोऽध्यायः।

सुत उवाच- ध्यानयज्ञमधेदानीं प्रवक्ष्यामि समासतः ॥ शण॒त श्रद्धया ययं भक्तिम॒क्तिफर्प्रदम्‌ ॥ १ ॥

इत्थ वाचिकयज्ञममिधाय ततोऽप्युत्करषटं मानसक्रियानिवत्यमुपासनाषटपं ध्यानयज्ञं वक्तु परक्रमते--घ्यानयज्ञमिति ॥ १॥ परात्परतरं तच्वं ध्येयं मूयांत्मनेव तु ॥ न स्वरूपेण साकषिखादात्मखाहिषाधेखतः ॥ २ ॥ ध्येयस्वषटपापरिज्ञाने ध्यानस्य निर्विषयत्वेनानिष्पत्तेस्तत्स्वषूपं निधार- यति-परा्परति । नामरूपात्पकपपञ्चस्याङ्रावस्थो बिन्दुः परस्ततः पर, तदुपादानभूता माया ततेऽपि परः परतरः स्वप्रतिष्ठोऽद्वितीयः परशिवः! एतच्च वाचिकयज्ञपरस्तावे परात्परतरादस्मादित्युपपादितम्‌। इरणिधं सनिदा- नन्देकरसमद्वितीयं स्वप्रतिष्ठं मायातीतं यत्परशिवस्वष्ूपं तच्ं तत्स्वरूपेण ध्यातुमशक्य तवः केनचिदुपाधिना विशेष्य तद्विशिष्टमेव ष्येययित्यथंः | ननु निरूपाधिकषूपस्य स्वष्पेण कस्मान ध्येयतेत्यत आह--साक्षि्वादित्या- दिना। विजातीयमनोब्रच्पव्पवहितध्येयाकारसजातीयमनोद्रत्तिप्रवाहे ध्पानम्‌। तथा च पातञ्चरुद्नम्‌--““तन्न परत्ययेकतानता घ्यानप्‌ इति । भतो ध्येयस्यान्तःकरणटृत्तिव्पाप्यस्वमष्टव्य तचाज्ञानादृतस्य विशेषस्याऽऽवरणनि- हेरणायेमिति निरावरणमद्वितीयं स्वप्रति स्वशूपपकाशोनान्तःकरणतदु च्यादि- सवेवस्त्ववभासकत्वात्सात्षिभतमीह गिविध निरूपाधिकं परशिवस्वषूपं कथमन्तः- रणद्रत्तिव्याप्रयात्तद्यापा वा सेव इृत्तिरुपाधिरिति तस्य सोपाधिकत्व स्यत्‌ । तस्मात्सवेसाक्षत्वेनान्तःकरणद्रस्पविषयत्वाजिरूपाधिकेषटपस्य न ध्येयत्वम्‌ ।

१ ख, कस्वू ।

*अध्यायः ] बतसहिवा । ४०९

भच सवंप्रत्यक्त्वादपि ध्यानाविषयत्वमाह-आत्मत्यादिति । यथोदीरितनि- ह सवेपाणिहदयेऽन्तःकरणादिभ्यः स््वैम्यः प्रत्यग्भूतं य आत्मा सर्वान्तरः” । “अन्तः प्रविष्टः शास्टा जनानां सर्वात्मा इति तेः । अन्तःकरणं च स्वभावतो वहिमुंखं “पराञ्चि खानि व्पतरुणरस्व- भिस्तस्मात्पराङरू्परयति नान्तरात्मन्‌" इति श्रवणात्‌ । अतः ˆ परागरथ- विषयेणान्तःकरणेन स्वेपरत्यग्भूतं निरुपाधिक पररिवस्वष्पे कथं विषयी क्रये । तस्मादात्मत्वादपि तत्स्वषूपं न ध्यानगम्यमित्य्थः। किच कंरपर- वविशेधादपि न ध्येयत्वमित्याह--विषयिल्रत इति । विषयिणो जानस्प वेषयत्वानुपपत्तेरित्यथः । ष्यानविषयो हि ध्येयं तचार ध्यातुस्वरूपभ्‌नज्ञा- 7नतिरिक्तम्‌ । तभाचेकस्येव कमेकवूभः वर्षणो विरोध आयत । न चान्तः. ररिणादुपाधिविरशिष्टस्य ठ्यावृतवं निरूपःधिकस्वटपस्य ध्पेयत्वमिति सम्रतम्‌। वेशेष्यांशचे कमंकतृभावविरोधस्य तादवस्थ्यात्‌ ॥ ५ ॥

भेदाभावाचे भेद्रय नचरमलादेव रस्ततः ॥ उमाधविग्रहा शक्रा चन्द्रार्धकृतशेखरा ॥ ३ ॥ नीख्ग्रीवा भिनेजा च प्रसन्नवदना श्चुभा॥ वरदाभयहस्ता च विचित्रमङ्टोञ्न्वखा ॥ ¢ ॥ स्वंक्षणसंपन्ना सवाभरणभूषिता ॥ स्वस्वरूपानसंधानप्रमोदादेव केवखात्‌ ॥ 4 ॥ महाताण्डवसंयक्ता ब्रह्मविष्णुशिवादिभिः ॥ ध्येयाऽऽद्यन्तविनिमंक्ता या म॒तिः श्ुतिदशिता ॥६॥ सेवास्ाधारणा मरतिः परासरतरस्य तु ॥ ये सद्‌ा परमां मतिं ध्यायन्ति हुद्याम्ञजे ॥ इमां ते परमां मक्त मृक्ति च प्राप्नुवन्ति हि॥७॥ ननु ध्यातुर्जौबाद्धयेय ईश्वरोऽन्य एव । तथा चोक्तदोषपरिहार इत्यत आह-मेदाभावादिति । “अयमात्मा ब्रह्म" “अहं ब्रह्मास्मि" इति वाक्यादै- क्यप्रतिपत्तेरित्य्थः । नन प्रबरुतरेण प्रत्यक्षेण भेदोऽनुभूयत एवेत्यत आह-

१ च. क्रियते । २ घ. ध्यातुः स्वहूपमूतज्ञानाति' + ३ च. विेषांशे । ५५१

०२. तादर्थदाविनार्भेता- [ ४ यज्ञवैमवखण्डे-

भेदस्येति । मेदावगाहिनो ज्ञानस्य सेवेयं ज्वारेतिन्ञानवद्धमत्वयुपरितनेऽ- ध्याये प्रतिपाद पिष्यते | तस्मान्निरूपाधिकं परशिवस्वष्पं म्यात्मनेव ध्येयं न तु स्वषटपेणेति सिद्धम्‌ । तां सवेजनसाघारणायुत्कष्टां परशिवम्रतिं दशेयति- उमार्धत्यादिना । श्चतिदरितेति । ““उमासहायं परमेश्वरं प्रभं त्िरोचनं नीख- कण्ठं प्रशान्तम्‌” इति । “सत्य ज्ञानमनन्तं ब्रह्म इति च श्चुतिः॥३॥ ॥ ४ ॥ ५॥ द ॥ ७॥

ज्ञानान्नानमहामायाछरृक्षणाविदयया सह ॥ अभेदेन स्थितं विप्राः परात्परतरं पदम्‌ ॥ ८ ॥ स्वप्रधानतयोपास्यं तथेवास्वप्रधानतः ॥

क ®

क र क समप्रधानसूपणाप्याद्रण मनाषामः ॥ ९ ॥

इत्थं करचरणादिविशिष्टमूत्यात्मनः परशशिवष्पस्य, ध्येयत्वमभिधाय गरति- व्यतिरिकैरपाध्यन्तरेरपि विशिष्टं तद्धयेयमित्याह-ज्ञानाज्ञानेति । ज्ञायतेऽ- नेनेति ज्ञानं मायायाः सक्वपरिणामष्पान्तःकरणवृच्िः । तथा तमशरिणाम- पो जाड्याकारोऽज्ञानम्‌ । स्वाश्रयाव्यामोहकरी दुषेटैकारिणी माया सेव स्वाश्रयन्पामोहनक्ामथ्ययुक्ता चेदविद्या । एते चत्वारः परशिवस्वद्पस्यो- पाधयः । एतेष्वेकेन विशिष्ट परतकच्वम॒त्तममध्यमाधमाधिकारिमिः स्वप्रधा- नस्षमप्रधानास्वपरधानरूपेण त्रिधोपास्यमित्याह-स्वप्रधानतयेत्यादिना ॥८॥ ॥ ९ ॥

स्वप्रधानतया तच्वम॒पास्ते शुद्धमानसः ॥ तथेवापक्रचित्तस्तु परत्वं दिजोत्तमाः ॥१०॥ स्वपरधानतयेति । उपधेयपर श्िवस्वष्परप्राधान्येने्यथेः ॥ १० ॥ अस्वप्रधानरूपेण तथा मयस्तु मध्यमः ॥ समप्रधानरूपेण तत्वे ध्यायन्ति साद्रम्‌ ॥ ११ ॥

अस्वप्रधानदूपेणति । उपधेयपर शिव स्व षूपमुपसजनीकृत्य ज्ञानान्ञानादपा- विप्राधान्येनेत्यथः ॥ १९१९॥

१क. च, ग, ड. मापि ।

९ अध्याबः 1 यतषंहिता । „ श०३

प्ाप्नरस्तु यः शक्तेस्तेनाभिन्नं परं पदम्‌ ॥ स्वप्रधानादिरूपेण तरिधोपास्यं विचक्षणेः ॥ १२॥ तथा राक्तस्त॒ यो ज्ञानाकारस्तेनेकतां मतम्‌ ॥ परतच्वं बिधोपास्यं परिज्ञामवतां वराः ॥ १३ ॥ मायाकारकतापन्नमपि तवं मनीषिभिः ॥ १५ ॥ उपास्य जिविधं परोक्तं तथैवाविद्ययैव तु ॥

अभेदेन स्थितं ब्रह्म भिधोपास्यं मनीषिभिः ॥ ३५ ॥

` तनेवोपाधीनिविभज्य देशेयति- जाढ्याकार इत्यादिना मनीषिमिरित्प- न्तेन ॥ १२॥ १३ ॥ १४॥ १५॥

जन्ये च शक्तेराकारा ये विदन्ते विचक्षणाः ॥ तैरप्येकत्वमापन्रं तत्वं तन्मनीषिभिः ॥ ३६ ॥ उपास्यं त्रिविधं नियमतीव श्रद्धया सह ॥ इक्षणोपाधिसंपन्रे परतच्वमपि दिनाः ॥ स्वप्रथानादिरूपेण बिधोपास्यमतिप्रियात्‌ ॥ १७ ॥ किच ज्ञानाज्नानादिन्यतिरिक्ता इच्छाक्रियाचा ये शक्तेराकारविशषास्तदुपा- धिकमपि परशिवस्वद्पं यथोदीरितेरथिकारिभियेथाक्रम स्वप्रधानादिषूपेण त्रिधोपास्यमित्याह-अन्ये चेति । एवं वक्ष्पमाणेष्वपि सोपाधिकष्पेषु मति- नेशित्यानसरारेणाधिकारितविध्यात्स्वपधानादिषूपेणोपाधितरे विष्यं स्वेत्रावग- न्तव्यम्‌ | ““ स रेक्षत खोकान् छले ”' इति ^“ तदेक्नत बहु स्पां प्रजयपिय इति श्रवणात्स्वप्रतिषटस्य परशिवस्य पाणिक्मवशात्खष्टव्यपयपारोचनात्म- कमील्षणं सिखल्नापरपयौयं तदुपाधिकमपि त्वं ध्येयमित्याह--इक्षणेति ॥ १६ ॥ १७॥ सत्वं रजस्तमश्वेति गृणा ये ब्रह्मशक्तिजाः ॥ तेरप्येकतमापन्ने परं ब्रह्म यथाक्रमम्‌ ॥१८॥

१६. श्यायाये। २ ख. " नेमैल्यानु'।

०४. तांपदी पिकासिमेता- [ # यज्ञतैमवखण्डे-

खः प्रजापतिविंष्णारेति भेदमुपेति च ॥ १९ ॥

ते जगरना्सर्गादेः कर्तारः कार्यरूपिणः ॥

उपास्याक्िग्धि नियं 7१ सं सटणाकैमिः॥२०॥

सत्वरजस्तमोगणात्मिका या परशिदस्वष्पाभनिता माया तस्याः प्रख्यद-

शायामत्पन्तनिविकल्पकत्वात्तदीयगुणा अप्पविभागापना एव भवन्ति । भत एव साँख्येरुच्यते--“ सत्वरजस्तमोगुणानां साम्यावस्था भख्प्रकृतिः “ इति । परमेश्वरस्य सिसक्षायां जातायां तत्परतच्नमायाया अपि विचिकीषौ जलायते । तदवयवभृताश्च सत्वा्या गणा अन्योन्य प्रविभक्ताः शन्तः प्रकटी भवन्ति । तेछिमिरूपाधिभिर्विशिष् परशिवस्वटपं बह्मविष्ण्वादिषन्ञा रभते । अतस्तहुपाथिकमपि पष्वत्रिधोपास्यमित्याह-सच्छमिति । कि बहूना बरद्मादिस्तम्बान्तं चराचरात्मकं जगत्सन्निदानन्दे पररिवस्वष्पे परि- कस्पितम्‌ । तथा हि--यदनुविद्धं यदरयते तत्तत्र परिकल्पितं यथो सपे धारादयो रज्ज्वा इदमंरो सचिदनु विद्धं चेदमनुभरयते । तस्मात्सचिदानन्दात्मके पर शिवस्वरूपे परिकल्पितम्‌ । आश्रयते च-““सद्धीदं सवं खःषदिति। चिद्धीदं सवे काशते काशते च" इति ॥ १८ ॥ १९ † २० ॥

तेग्रदीतास्तथा विप्रा मर्तयसिप्रकरतः ॥ चित्तपाकानुगरण्येन चिन्तनीया मनीषिभिः ॥ २१॥ एवं चाधिष्टानभतस्षचिदादि रक्षण ब्रह्यात्मनाऽविमागापनं ब्ह्मरद्रादिचे- तनाचेतनास्मक स्वं जगल्पूरवेवस्स्वप्रधानादिषूपेण त्रिधोपास्यपित्याह- तैश हता इत्यादिना वाज्य्वेदभिरित्यन्वेन ॥ २९॥ अग्न्यादित्यादिदेवा ये निहीना मध्यमाः पराः ॥ ते च ब्रह्मात्मना नित्यमुपास्या एव साद्रम्‌॥ २२॥ भगन्यादित्पादीति । मनुष्पादीनामिवागन्यादिदेवानामप्यधिकारतारतम्पो- धीनाधममध्यमोत्तमभाषेन ते षिष्यमवमन्ततव्यम्‌ ॥ २२ ॥

१ ध. ^त्तम्बपर्यन्तं । २ क. "था स्नृसपोद" । ख. "था सपसूत्रधाराद' । ३ क. ग. घ. च, "(साशेदातम' | ४ ग. 'ह्यविष्यरु' । ५ घ. व्रिहीना । ६ क. ग्‌, ड. च, 'म्याधीनमध्य" ।

९ अध्यायः] ` ` सूतसंहिता । . .४०९

शब्द्स्पञ्चोदिसंज्ञा ये पदार्थाः पथ तेऽपि च ॥ उपास्या तरद्मरूपेण महाप्रात्नेमनीषिभिः ॥ २२ ॥ जाका्यादरीति भूतानि याति ताति मनीषिभिः ॥ ब्रह्मरूपतया नित्यद्रपारयानि महात्मभिः ॥ २६ ॥ शब्दस्पशादीति । आकाशादिभूतपञ्चकस्य कारणमूताः पश्च तन्त्रः शब्दस्पशादिनोच्यन्ते ॥ २३ ॥ २४॥

भोतिका अण्डभेदाश्च ब्रह्मरूपेण सादरम ॥ चिन्तनीयाश्च विदद्धिवंदवेदान्तपारमाः ॥ २५! अण्डमध्ये स्थिता खोका एतेऽपि ब्रह्मवित्तमाः ॥ ब्रह्मरूपतया निस्यमुपास्या एव दूरिभेः ॥ २६ ॥ खोकान्तवतिंनो देशा एतेऽपि दिजपुङ्गवाः ॥ ब्रह्मरूपतया नित्यमुपास्या मुनिसत्तमेः ॥ २७ ॥ मेरूमन्दारप्र्वाश्च पर्वता विविधा दिजाः ॥ ब्रह्मरूपतया नितयमुपास्या वेदवित्तमाः ॥ २८ ॥ नदीनदादयः स्व देवष्यादिविनिर्मिताः ॥ ब्रह्मरूपतया नित्यसुपास्याः परुषोत्तमेः ॥ २९ ॥ वापीकूपतडागाद्या अपि वेद्परायणाः ॥ ब्रह्मरूपतया नित्यमुपास्याः पुरुषाधिकेः ॥ ३० ॥ वनानि यानि रेके तु विविधानि महत्तमाः ॥ तानि ब्रह्मतया नित्यमुपास्यानि तपोधनः ॥३१ ॥ सम॒द्राश्च सदा विप्राः समुद्रान्तग॑ता अपि ॥

संगरमा अपि सद्रह्य भ्यातन्या एव केवरम्‌ ॥ ३२ ॥

१ग.ड्‌. च, दाहपा ।

४०६.

तात्पयदीविकालमता- [9 वज्ञवैमवखण्डे-

दिश्चश्च विदिशश्वैव दिवारात्रं तथेव च ॥ अनागरतादयः काला उपास्या ब्रह्मरूपतः ॥ ३३ ॥ अण्डजं जारजं चेव स्वेदजं चोद्भिजं तथा ॥ ब्रह्मरूपतया नियमृषास्या मोहवर्जितैः ॥ ३४ ॥ ब्राह्मणाः क्षत्रिया वेश्याः शद्रा अपि च संकराः ॥ ब्रह्मरूपतया नित्यमुपास्या एव सुरिभः ॥ २३५ ॥ आश्रमा ब्रह्मचर्याद्यास्तदाचारा अपि दिजः ॥ ब्रह्मरूपतया नियसुपास्याः परमास्तिकैः ॥ ३६ ॥ महापातकप्रवीणि पापानि सुबहूनि च ॥ ब्रह्मरूपतया नियमुपास्यानि महत्तमः ॥ ३७ ॥ धर्मसंन्नाश्च ये विप्रा उत्तमाधममध्यमाः ॥

तेऽपि ब्रह्मतया नित्यमुपास्योः पण्डितोत्तमेः ॥२८॥ सुखं दःखं तयोभो गः साधनं तस्य सुव्रताः ॥ ब्रह्मरूपतया सर्व॑मुपास्यं सत्यवादिभिः ॥ ३९ ॥ कर्ती कारयिता कर्मं करणं कार्यमेव च ॥

0

ब्रह्मरूपतया सवंमुपास्यं चेतनोत्तमेः ॥ %० ॥

॥ २५ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ २० ॥ २१ ॥ ३२२ ॥ ३३ ॥ ३४॥ ॥ ३५ ॥ ३९ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ४० ॥

प्रमाता च प्रमाणं च प्रमेयं प्रमितिस्तथा ॥ ब्रह्मरूपतया सर्वमुपास्यं मानमानिभिः ॥ ४१ ॥ विधयश्च निषेधाश्च विद्याविये तथेव च ॥

ब्रह्मरूपतया सर्व॑पुपास्यं वेदवेदिभिः ॥ ५२॥

१ ड. ` स्याः सुमटृत्त । २ घ. दवादिभिः ।

९ अध्यायः ] यतसंहिता । ४०७ मानमानिभिरिति । मानं पमाणं मन्तुं निर्णेतं शीख्मेषां तैः । प्रमाणवेदि- मिरित्पथः ॥ ४९॥ ४२॥ जवन्ध्याश्च तथा वन्ध्या वादाश्च विविधा अदि॥ ब्रह्मरूपतया सर्व॑मुपास्यं वाक्यवेदिभिः ॥ ९३.॥ भवन्ध्याः सफखाः । वन्ध्या निरथंकाः ॥ ४३ ॥

यद्यद्स्तितयथा भाति यदयन्नास्तितयाऽपि न ॥ तत्तद्रह्मतया नित्यमुपास्यं बह्मवित्तमेः ॥ ९ ॥ इत्थं भ्रतभोतिकात्मकं क्षवे जगद्रद्नात्मनोपःस्पमित्पभिधायानक्तसंग्रहा- पाऽऽह-पद्यदस्तितयेति । अस्तिप्रत्ययविषयस्वेन नास्तिप्रत्ययपिषयत्वेन च भास्तते तत्सर्वं ब्रह्मात्मददेन ष्येयमित्यथंः । भावाभाजनात्मकस्य कस्यचिदपि वस्तुनोऽसच्वादु व्यतिरिक्तस्य भावाभावात्मकस्य स्वस्य संग्रहः ॥ ४४॥ इत्थं स्वे यः साक्षाद्रह्मोपास्ते सनातनम्‌ ॥ स याति ध्यानयज्ञेन साक्षादिज्ञानमेश्वरम्‌ ॥ &4 ॥ ध्यानयज्ञस्य माहास्स्यं कल्पानां कोरिकोटिभिः ॥ मया मत्तोऽधिकैरन्येरपि वक्तं न शक्यते ॥ ६ ॥ ध्यानयज्ञं विना सक्तो यतन्ते मोहिता जनाः॥ पायसात्र पारेयनज्य भक्षयन्ति महाविषम्‌ ॥ ७ ॥ स्वात्मकत्वेनोक्तं ब्रह्मोपासनमु पसंहरंस्तत्फर्माह-इत्यमित्यादिना । श्प्ररो- पितस्य सर्वस्पाधिष्ठानब्रह्यद्धपताध्यानेन समौसादितेकाग्येण मनसा चा पिष्ठानष्पं तत्पराशवस्वष्पं साक्षात्कुयादित्यथः ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ ध्यानयन्नं विना रिचिच्छुवांणो मुक्तिसिद्धये ॥ अक्ष्णाऽपि शब्दं ग्रह्ाति विना भ्रोत्रेण केवखम्‌ ॥५८॥

१ ग, घ, "वातममक । २ ग. "दयता । ३ ङ. च. "मादि" \

४०८: तात्पर्वदीपिकासमेता-- [४ यज्ञवेभवखण्डे~

अश्वमेधादयो यज्ञा अशेषा वेदद्र्थिताः ॥

मुनीन्द्रा ध्यानयन्नस्य करां नार्हन्ति षोडशीम्‌॥४९॥ ध्यानयज्ञपरो मयः शिव एव न चापरः ॥ ध्यानयन्नैकनिष्ठस्य न िंचिद्पि दकुमम्‌ ॥ ५० ॥ ध्यानयज्ञपराणां तु प्रसादं द्रुते शिवः ॥

शिबोऽपि साक्षारसर्व॑ज्ञः संसारविनिवर्तंकः ॥ ५१ ॥ बहुनोक्तेन किं सवे समासेन मयोदितम्‌ ॥

कुरुष्व वेदविन्मृख्या ध्यानयज्ञमशङह्िताः ॥ ५२ ॥

इति श्रीसूतसंहितायां चतुर्थे यन्नवेभवखण्डे ्यान- यज्नविवरण नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९॥ यथा शब्दाद्युपब्धो भरोत्रादीन्द्रियमक्षाधारणं करिणमेवं ज्ञानयज्ञं प्रति

ध्यानयज्ञो ऽसाधारणकारणमित्पाह-ध्यानयज्ञमिति। सुगममन्यत्‌ ॥ ४८ ॥ ॥ ९ ॥ ५० ॥ ५१ ॥ ५२॥

इति श्रीखतसंहिताधेकयां तात्पयंदीपिकाख्यायां चतुर्थ यज्ञवेभवखण्डे घ्पानयज्ञविवरण नाम नवमोऽध्यायः॥ ९॥

अथ दशमोऽध्यायः ।

सूत उवाच- सथेदानीं प्रवक्ष्यामि ज्ञानयज्ञस्य वैभवम्‌ ॥

[ (भ क च

ज्ञानयज्नारपरो यन्नो नास्ति विप्राः श्रत स्मरतो ॥१।॥

१० मध्यायः | दतसहिता | ४०६९

इत्थं कापिकवाचिकमानसेः कमेमिः पक्षीणकर्मषस्य मुमुक्षोः परशिवस्व- हूपावगमाय ज्ञानयज्ञ पस्तोति--अथेति । यन्नान्तरादस्य वैरक्षण्यमाह- ज्ञानयज्ञादिति । छतां तावत्‌ “ब्रह्मवेद ब्रह्मैव भवति” “श्रह्मविदाप्रोति परम्‌” “तमेवं विदित्वाऽति मरत्युमेति'' ““तस्येवाऽऽत्मा पदवित्तं विदित्वा न कर्मणा ङ्प्यते पापकेन इति ज्ञानस्खान्यनेरपे््येणेष्‌ सा्नादपवमं पाधन- त्वमान्नातम्‌ । स्प्रतावपि- “श्रेयान्द्रव्यमयायन्नाज्ज्ञानयन्ञः परंतप । सवे कर्मांखिरं पाण ज्ञाने परिसमाप्यते” इति ॥ “्तज्नस्याऽऽत्मविज्ञानाद्विथद्धिः परमा मताः" इति मनुस्मरतौ॥ १॥ 4 क्रि ® "ऋ, ॐ # १९ । स त) ज्ञानं बहविधं प्रोक्तं वेदाथज्नानपारभैः ॥ २ ॥ ॐ ® कन > क ध स्वरूपमकं विन्नान [रवस्य परमात्मनः ॥ कष ि ॥ भेकी 8 4 जक तदेव मायातक्तायभेदेन बहधा ऽपवेद्‌ ॥ ३ ॥ सृष्टेः पाक्स्वप्रतिषठितमद्भितीय परशिवस्वषटपमृतं स्वपकारिज्ञानं तदेव सुष्टदयुत्तरकारुं मायातत्कार्योपापिवशाज्जीविभ्वरादिमेदं भजत इत्याह- ज्ञानं बहु दिधमित्यादिना ॥>॥३॥ कर्‌ क [, वि [ (य मायाकारण सबद जडशक्तः [शवस्यत॒ ॥ ज्ञानमाश्वरसज्ञ च नवन्त जमता भवत्‌ ॥ ¢ ॥ तत्र जगननियन्तुरीश्वरस्य स्वरूपमाह-मायाकारेणेति । शक्यप्रतियोगिक प्रशिवस्वषूपमेव संविद्रूपिणी परशक्तिरित्युकतं ततो व्यावतंयति--जडशक्ते- रिति । वेदान्तिभिमवेति या मीयते सांख्येरग्यक्तं प्रकृतिरिति साऽजर पर शिवस्य जडशक्तिः। साच गरणसराम्यं विहाय रजस्तमसोरत्यन्तामिभवेन विशद्धसकत्वभधानमायाकारेण यदा परिणमते तदा तदुपाधिकर चेतन्यं सवेज्ञो जगत्कतेश्वरो भवेदित्यथः ॥ ४ ॥ श र ० (4 (4 [क 9 क कतेरावेद्याकारण सबद्ध जावस्ज्ञतम्‌ ॥ [क > कि ® | क ~>, जीवसंज्ञं त विज्ञानं द्ेधा डक व्यवास्थतम्‌ ॥ । ॐ 9 र त्प ®^ ॥ ज्थतो सुख्यमेकं तु ज्ञानमन्यसपरततितः ॥ 4 ॥ मक्िनिस्वपधानमाया स्वाश्नयत्यामोहकत्वाद विचेल्युच्यते । तदुपाधिकं तञ्ज्ञानं जीवसंज्ञं रमत इत्याह-रकेर चेति । तस्येव जीवरसंज्ञस्य द्वेवि- ८५

४१०. तात्पयैदीपिकासमेता- [ 9 यज्ञेवेभवखण्डे~

ध्यमाह-जीवसंज्ञमिति । सत्रेकम्थ॑तो मुख्यमन्यत्पतीतितो स॒ख्यम्‌ ॥ ५ ॥ कि (+> थ क अविद्याबद्धविन्नानमथतो मुख्यमुच्यते ॥ शृ सू श मि [ क्य ५.4 (®> क ॥ स्थूरकसूक्ष्मशरीराभ्यामवच्छिन्नं प्रतीतितः ॥ & ॥ एतदुभयं दशयति-अविद्याबद्धेति । जीवस्योपाधिभृता मरिनिसत्वपधाना या मायाऽविद्यापरपयाया सा स्थखसृक्ष्मशशीरद्रयकारणत्वेन जीवस्य कार- णशरीरमित्युच्यते । तत्संबद्धं तदु परितं स्वषूपचेतन्यं परमाथतः स्वपरव्यव- हारहैतुः प्रकाशचिदात्मकत्वाद्थ॑तो मुख्यमविद्याकायभूतं यत्स्थूरक्ष्मात्मकं शरीरद्रय तेनावच्छिनन तत्न शरीरद्रये कारणत्वेनान॒गत मायावयवभूतं स्वपरका- शचेतन्याध्यातेन तदात्मकेनेवंभूतं यदन्तःकरणं तदबृत्युपादानमृतं सच्चं तद- नुभवतश्चित्परकाशषपत्वात्मतीतितो. मुख्यं परमाथतस्तु तस्य सत्वस्य जटत्व- मेवाप्निनाऽयःपिण्डवत्स्वरूपचेतन्येनेकीभरतत्वात्तस्य ज्ञानस्वव्यपदेशः ॥ ६ ॥ ® ( ॐ [कम स्वप्रचारान्रय [चत्त जावरूपप्रकासकम्‌ ॥ त र ज] द छ १ खरं ्नात्रतवहेतुजीवस्य दुःखितवादेश्च कारणम्‌ ॥ ७ ॥ एवं विधष्ठत्वरपरिणामरूपान्तःकरणतट्‌ बृ तति संबन्धादेवाविद्योपहितिजीवचेत- न्यस्य ज्ञातृत्वकतृत्वभोक्तत्वादिसकरुत्यवहारसवन्ध इ्याह--स्वप्रचाराश्रय- मिति । स्वराब्देन चित्तं पराग्रदयते । स्वस्य प्रचारा विषयाकारवत्तयस्तत्सं- घातात्मकमित्यथः । तथाविधान्तःकरण तादारम्पाध्पासेन तदीयकतृत्वभोक्- त्वादेश्चेतन्येऽध्यासादस्य जीवभ्रकाकत्वम्‌ । संकरः संसारोऽन्तःकरणस्येव नाऽऽत्मनः पारमार्थिक इति श्रूयते “कामः संकल्पो विचिकित्सा द्धाऽन्नद्धा धूतिरधृतिहीधींभरित्येतत्सवं मन एष'' इति ॥ ७॥ ( (भ ९ [क ४ प्रमाणश्रान्तसदहाययाकारण म॒नाश्वराः ॥ ® ॐ @ ७ © €~ + बहुरूपं भवाचेत्त कारुकमाकपाकतः ॥ < ॥ कथमन्तःकरणस्य कतृत्वभोक्तृत्वाद्कारणत्वमित्या्र्क्य तदुषपाद्‌- यितु प्रमाणादिकृच्यात्मना नानाष्पतामाह-- प्रमाणेति । कारकमविपाकत इवि । काखो हि कमेपरिपाकस्य हेतुः । काख्वशात्छखटुःखहतुभूतानां पृण्य- पापास्मनां प्राणिकममेणां यः परिपाकः फर्प्रदानोन्युखत्वं तस्मादस्यथेः।॥। < ॥ ॐ @ क ( (क्ति तत्तदाकारसंभिनं विज्ञानं स॒निपुङ्गवाः ॥ @ = „क प्रमाणन्नरान्तसदहज्ञानामस्यच्वर्तऽनवाः ॥ ९ ॥

१ च. नः पारं पाः।

१० अध्यायः] - सूतसंहिता । ४११ तत्द्विषयाकारवेचित्पादेव परमाणादिभेदन्यपदेश इत्याह- तत्तदिति । विज्ञानमिति । स्वष्पचेतन्यतादारम्याध्यासेनेकीभूतमन्तःकरणटृत्तिज्ञानमि- त्यथः ॥ ९ ॥ अदुष्टकरणोत्पन्रं विज्ञानं मुनिपुङ्गवाः ॥ प्रमाणज्ञानमिद्युक्तं मनिभिः सूष्ष्मदशिभिः ॥ १० ॥ तत्र प्रमाणस्य स्वषूपमाह-अदुष्ेति । काचकामरादिदोषद्षिलं चक्षरा-

दिकरणं क्तषूप्यादिविभ्नमस्यानवधारणष्पस्यं संशयस्य च जनकमिति ततो व्यावतेयति-अदुष्टेति ॥ १० ॥

दुष्टकारणविन्नानं भ्रान्तिज्ञानं प्रचक्षते ॥ कोटिहयावरम्बि स्यारसंदेहन्नानमास्तिकाः ॥ ११॥ इरथमेवेदमित्येवरूपं यस्स्फ्रणं इथाः ॥ स एव निश्चयः प्रोक्तः सम्यग्दक्ञेनतत्परेः ॥ १२ ॥ भ्रान्तरुक्षणमाह- देति । दुष्टकारणवज्ञादतस्मिस्तद्धद्वि्रान्तिरित्पथः। सरायं रुप्षयति-कोटिद्रयेति । स्थाणुषा परुषो वेति विरुद्धानेककोटिद्रया- रम्ब ज्ञानं संशय इत्यथः ॥ २१९१ ॥ १२॥

ज्ञानस्य तेन संबन्ः प्रामाण्यं कथितं मया ॥ प्रमाणज्ञानसामग्रयः षण्मयाऽभिरहिता बुधाः ॥ १३॥ ईटक स्फरणं यस्मिन्द्धिदृत्तिविशेषे तस्येव पामाण्यमित्याह-ज्ञानस्येति। एवं चायं घट इत्यादिद्ृत्तिज्ञानेषु स्वाकारसमपकघटादि विषयस्फरणसद्वावा- तेषां प्रामाण्यम्‌ । इदं रजतमित्यादिविभ्नमज्ञाने त्विदमाकारगोचरा मनो- दृ ्तरेतद्वृ्यवच्छिनचेतन्धस्थमायापरिणामदूपा शुक्तपधिष्टानचेतन्यस्यमा- याविवतैरजत गोचरा परा वृत्तिरिति बृत्तिद्रयम्‌ । तदुभयमपि शक्तपधिष्टन- भाक्त्वेन वृत्यवच्छिनतेन चोभयत्रानुगतमेकभतचेतन्यममित्पनक्ति । तच्च वृत्तिद्रयामिव्यक्तत्वादारोप्यािष्ठानरक्षणं विपयद्वयं संसषटत्वेन स्फारयति । तथा च विशिष्स्फ्रणस्येदमाकारविण्यमना्रततेश्च सवन्धामावात्तत्राष्मा- ण्यम्‌ । इदमाकारमात्रस्फरणस्य च संबन्धात्तस्मिनंरो प्रामाण्यम्‌ । उक्तं हि-

१ग.घ. श्स्यचमसंः। २. इ. न्यस्मा ।

४१२. तात्पयदीपिकास्तमेता- [ 9 यञ्चवैमवखण्डे-

८“सवै वस्तु्ञान धर्मिण्य्नान्तं भकारे त॒॒विप्यः"' इति । तच भेमाणं षद धमित्पाह-प्रमाणज्ञानंति ॥ ९३ ॥

तैका ऽभावविज्ञानसामग्री कथिता हिजाः॥ अन्या त॒ भावविज्नानसामग्री परिकीतिता ॥ १९ ॥

भावामावरुन्षणविषयद्रेविध्येन तेषां प्रमाणानां द्रेविष्यमाह-तत्रै- फेति ॥ ९४ ॥ नपलछढ धयो # (न यद्योग्यानपरब्ध्येव जन्यं विज्ञानमास्तिकाः ॥ [ क [ [ भ प (९ तत्स्यादभागवज्ञान धामका वद्‌ावत्तमाः ॥ ३९4 ॥ तत्राभावमग्राहकप्रमाणमाह-- योग्येति । अनुपरुम्भमाजस्याभावज्ञानजन- कत्वमतिप्रसक्तमिति विशिनष्टि योग्येति । प्रतियोगिन्यतिरिक्तप्रतियोगिग्र- हणस्षामग्रीसत्वमनुपरुब्धेयग्यत्वम्‌। तथाविधयाऽनपरुव्ध्या यत्पमेयाभावगो- चरं ज्ञानं जन्यते तदभावग्राहकं प्रमाणमित्यथः । तदुक्त- ““प्रम्राणपञ्चके यत्र वस्तष्पेण जायते । वस्तसत्तावबोधा्थं तत्न भावः प्रमाणता" इति ॥ ९५॥ (रभस [७ ® * = [की इान्द्रयारपन्नावज्ञान प्रयक्ष पारभाषतम्‌ ॥ 0 [^ ® (५ णस्‌ व्याप्रजन्यपारज्ञानमनमानामताष्यत ॥ 38 ॥ भावम्राहकाणां मध्ये प्रत्यक्षं सक्षयति-ईइन्द्रियोत्पन्नेति। उक्तं हि-इन्द्रि- यार्थ॑संनिकपोत्पन्नं ज्ञानमत्यभिचारिव्यवसखायात्मकं प्रत्यक्षमिति । अनुमान स्वद्पमाह- व्याष्ठीति । नियतस्तबन्धयो्व्याप्यन्यापकयोधृमागन्पोमध्ये व्पाप्यदशेनबखद्यापकगोचरज्ञानं तदनुमानं व्याप्यदशेनाद्यापके बुद्धिरनु- मानमित्ति तत्वविदः॥ १६॥ क [ । सादश्यहत॒ज ज्ञानसुपमानमुदाह्तम्‌ ॥ थ ९ @ (~ क = 9 श ~ जथापात्तते प्राक्त विप्रा अतपपात्तेजम्‌ ॥ १७ ॥ उपमानं रक्षयति- पाद श्येति । नगरे पवंमनुभतगो पिण्डस्य वनयुपेयुष- स्तन्न गवयं साक्नात्क्षेत। नार्गारिकस्यनिन सही मदीया मोरिति गवयनि- एसा र₹यहेतुकमसं्निहितगोगतसाहट7यपिषयं यज्ज्ञानं तदुपमानमित्यथेः । अथौपत्तिस्वषूपमाह- अथापत्तीति । अनुपपद्यमानाधदहेनादुपपादके बुद्धिर

ना क न ०-०-०० ~~ भ द ~ -- ~ जाक

१. ग.घ.च्‌. वज्ञाः। २. प्रामाण्यं । ३ग. घ. ड. द्रैराद्यमाह ।

१० भध्यायः] ब्रतसहिता। ` ४१३

थापत्तिः। यथा जीवतो देवदत्तस्य एहाभावो बहिःसत्तामन्तरेण नावकल्पत

इति तत्सत्तामन्यज्न कल्पयति । बहिस्तद्भावगोचरं ज्ञानमर्थापत्तिरि- त्पथंः ॥ १७ ॥ तासयें ०.० शब्दोर = तात्षवापतशब्दात्थज्ञान शान्द्म॒दाहतम्‌ ॥ शब्दस्त्‌ ्रह्मविच्छेष्ठा्निविधः परिकीतितः ॥ १८॥ जक्षराणि तथा विप्राः पदानि च तथेव च ॥ ( (अ [ ओ कि १ वाक्यानि चेति तत्रापि केषां चिदरदिजपुङ्गवाः ॥१९॥ अथाऽऽगम रक्षयति-तात्प्थेपितेति । ˆउपक्रमोपसहारावभ्यासोऽपुषता'पटम्‌ ! अथेवादोपपत्ती च रद्धं तात्प्योनश्चये' । इत्येवंभृततात्पयेरिङ्खोपिताच्छब्दाद्यदभिधेय गोचरं ज्ञान तच्छब्दं प्रमाणमि- त्यथः । तस्याक्नरपदबाक्यभेदेन तरे विष्यमाह-शब्दस्त्विति । केषांचिदाचा- यांणां मते वणोनामेवा्थवाचकत्वमित्याह- केषांचिदिति । यदाहु्माष्य- काराः--* वणां एव तु शब्द इति भगदानुपवषः' इति । एकाथ प्रतिपादक- त्वोपाधिपरिश्हीतानां बणानामेवाथवाचकत्वं ततोऽतिरिक्तः स्फाटपरपयायः शब्दो नास्तीत्येवकाराथंः ॥ १८ ॥ १९ ॥ थं ॐ न व्‌ | ज, अथानामक्षराण्येव व।चकानि तथेव च ॥ $ 90 ५ (क ६ अथनामाप कषाचसदानवव दिजात्तमाः ॥ २० ॥ ततः र्फोटवादिमतमाह-अथांनामिति । केषां चिन्मतेऽथानां पदान्येव वाचकानि बहुषु वर्णषृन्चारितेष्विदमेकं पदमिति या बुद्ध्यते तरद्विषयभ्रतो वणौभिन्द्चः पदस्फोटः । तदुक्तं वाक्यपरद।य-- ५ नदैराहितबीजायां मध्येन ध्वनिना सह। आब्रद्दपरिपाकायां बद्धौ शब्दो व्यवेस्थितः'' इति ॥ स॒ एवार्थस्य वाचकः । वणीस्तु केवरं तदभित्यक्िहेतवों नाथामिधायका इत्यवधारणाथः ॥ २० ॥ ^~ ८. ~ ~ वाचकानि च वाक्या तथव ब्रह्माकत्तमाः ॥ अथौनामापि केषांविरमाणानि प्रदीपवत्‌ ॥ २१ ॥

१ग. घ, 'स्तत्द्धा° । २घ. "पत्तिश्च छि" ।३घ. कारः ॥ १८ ॥

९१४. तात्प्दीपिकासमेता- [ 9 यज्ञवैमवखण्डे-

वाक्य स्फोरंमाह-वाचकानीति । केषां चिन्मतें वाक्यस्फोट एव शब्दः स एवार्थस्यामिधायकः । पदानि तु तद्यञ्जकत्वेन तत्स्वद्टपे परिकल्पितानी- स्प्थः । तदुक्तं केयटकारेण--^“ वाक्यमेव वाचकम्‌ । वाक्यार्थं एव वाच्यः । पदानि तु वण॑वदनथकान्येव “ इति । वाक्यपदीयपेऽप्युक्तम्‌-

“द्विधा केश्ित्पदं भिन चतुधां पञ्चधाऽपि वा। अपोट्‌धृत्येव वाक्येभ्यः परकृतिप्रत्ययादिवत्‌ इति ॥ २१॥ भवन्त्येकाक्षराण्येव पदानि दिजयपुक्गवाः ॥ अक्षराणि च संभरय पदानि स्य॒स्तथेव च ॥ २२॥ एकाक्षरानेकान्षरमेदेन पदानां द्वैविध्यमाह--भवन्त्येकेति ॥ २२ ॥ पदानां सम॒दायस्त॒ भवेदहाक्यं दिजोत्तमाः ॥ प्रधानं गुणभूतं च दिविधं वाक्यमीरितम्‌ ॥ २३ ॥ अथ क्रियाकारकपदसय॒दायात्मकं वाक्यमाह-पदानामिति । एका्थाव- च्छेद्‌कमाकाङ्क्नासंनिधियोग्यतावतपद कदम्बकं वाक्यमित्य्थः। तदुक्तं जेमि- निना-अधकत्वादेकं वाक्य साकाङ्क्षं चेद्विभागे स्यादिति । तस्य प्रधान- गुणभावेन द्वे विध्यमाह -- प्रधानमिति ॥ २९२ ॥ महावाक्यमिति प्रोक्तं प्रधानं मुनिपुङ्गवैः ॥ युणभत त॒ यहाक्य तद्वान्तरसज्ञतम्‌ ॥ २५ ॥

ते एव विभज्य दशंयत्ति- महावाक्यमिति । यत्फख्वदथावबोधकत्वात्प- धानमनन्यशेष वाक्यं तन्महावाक्यम्‌ । यत्तु तच्छेषभताथप्रतिपादकत्वेन गृण- भृत तद्वान्तरवाक्यमित्ययः ॥ २४ ॥ उभयं चेकवाक्यं स्यादुधैकस्वविवक्षया ॥ पदानि शक्या स्वाथानां वाचकानि तथ॑व्‌ च ॥२५॥ तसचद्व वाक्या स्वाधाना बावूक्रान्‌ च्‌ ॥ तापय तु [हधा विप्राः प्राक्त वाक्यविशारढः ॥९६॥ महातात्परयम्‌रक स्याद्वान्तरमथतरद्‌ ॥ महातापर्यरोषं स्याद्वान्तरसमाह्यम्‌ ॥ २७॥

१

जि स १५ -अनकनक १

१६. 'दप्रक्षमाः ।

१० अध्यायः] खतसहिता। ` ४२१९९

एवं पदेकवाक्यस्वषूपमभिधाय वाक्यैकवाक्यपरपि लक्षयति । उभयमिति । पधानगुणभावेन वतेमान वाक्यद्भयमपि पनरेकपयोाजनपरिग्हीतत्ेनेकवा- क्यतां प्रतिपद्यते । तथा ।है--"“ दरशंपूर्णमासाभ्यां सखर्मकामो यजेत "' इति प्रधानवाक्यम्‌ । (समिधो यजति” इत्याद्यवान्तरवाक्यानि तानि फृलभावना- पे्नितेकरणेतिकतेन्यतापतिपादनेन दशूपूणंमासवःक्येन केमर्थक्यवशात्सब- ध्यन्ते तदेतद्वाक्येकवाक्यम्‌ । तदुक्तं भट्राचर्यैः--

स्वाथबोधे समाष्ठानामङ्ाहत्वा्येक्या ॥ वाक्यानामेकवाक्यत्व पुनः संहत्य जायते" इति ॥

पदाधन्ञानपूवकत्वाद्राक्यायज्ञानस्य तरथैप्रतिपादनपुरःसरमभिहितान्वयवा- दिमतमान्नित्य वाक्याथप्रदिपत्तिप्रकारमःह-- पदानीति । वरदान तावज्जाति- गंणादिप्रवरत्तिनिमित्तकेष्व्थषु गृहीतसगतिरान्पेवा्थं प्रतिपादयन्ति । तेषां तत्तदथप्रतिपादने यत्साम्यं सा पदशक्तिस्तया शक्त्या गापानयेत्यादिवाक्येषु गवानयनाच्थीनामभिधाबृत्या प्रतिपादकानि गवादिपदानीत्पर्थः । तत्पति- पादकत्वं नाम संगतिग्रहणसमये सहच तस्पाथविरेषस्य स्मारकत्वम्‌ । उक्तं हि-“ पदमभ्यधिकाभावात्स्मारकान विशिष्यते इति । तारक्पद- समदायात्मकानि वाक्यानि संगत्िग्रहणमन्तरेणेव तात्पयतः स्वास्य विशिष्टद्पस्य प्रतिपादकानि । तथा हि-- वाक्य तावत्पदकदम्बकम्‌ । तच गवानयनादिकतेव्पततादि पस्य विरिष्ा्थस्य प्रत्यायनाय प्रयुज्यते । “विशि- एाधप्युक्ता [ह सममिन्पाहूतिञने इति न्यायात्‌ । तस्मात्तत्छमभि- व्याहारान्यथान॒पपच्या पदस्मारितानामथौनां संसगं्पो विरि वाक्याधथेः पदाभिहितेः पदायेरुक्ष्यते । तादक्पदार्थपत्यायना्पदानामप्येतस्मिन्विरिष्टे सामध्परमस्ति तदिदं तात्पयम्रच्पते । यदाहुभट्रपादा-

^° विम्रश्चति सामर्थ्यं वःक्याथऽपि पदानि नः।

वाक्या्थौ रक्ष्पमाणो हि सवैतरेवति च स्थितिः ' इति।

तथाच विशिष्टस्य वाक्यार्थस्यैवावगमाय पदकदम्बके प्रयुक्ते तत्रत्यैः पदेरमिधाद्रच्या यत्स्वाथप्रतिपादनं तदवान्तरेव्यापार एव पर्यवसानबृत्या तात्पयापरपययंया तत्सप्॑ पदकदम्बकयुक्तरुक्षणवाक्याथेस्येव बोधकम्‌ । तदुक्तं मीमांसावार्तिककारेः-

१ घ. 'मभिल । २. "तका ३ ड, न कमथवः। ४ ध. 'क्याभप्रज्ञा। ५ क. ग. घ, वायः । ६ ग. र ए*। ७ क. ख. यतया ।

४१६ ` तात्पयक्षीपिकीाप्षमेता- [ ४ यज्ञवेभव्रखण्डे~

“ साक्ना्यथपि कुवन्ति पदार्थपरतिपादनम्‌ ।

वणौस्तथाऽपि नेतस्मिन्पयेवस्यन्ति निष्फरे ॥

वाक्यार्थमितये तेषां परवृत्या नान्तरीयकम्‌ ।

पौके ज्वाखेव काष्ठानां पदाथेप्रतिपादनम्‌ ” इति ॥

तदिदगुच्यते “ तात्पयादेव वाक्यानि स्वाथानां बोधकानि च ”” इति ।

उक्तप्रकारेण पदकदम्बकस्य वाक्याथं परत्पमिधायकत्वाभावाद्धोधकत्वमेवे- त्यथः । गुणप्रधानभावेन वाक्यस्य द्रे विष्यात्तदथावबोधोपायभूतं तात्पयंमपि द्रेधा भिचत्त इत्षाह- तात्पर्यं तिति । प्रधानवाक्येषु महातात्पयंमवान्तर- वाक्येष्ववान्तरतात्पयमित्यथेः ॥ २५ ॥ २द ॥ २७॥

तत्रैवं सति वाक्यानि कानिचित्पण्डितोत्तमाः ॥ निषेधरूपाण्येव स्यस्तथा विप्रास्तु कानिचित्‌ ॥२८॥ विधिरूपाणि चान्यानि कानिचिदूदिजपुङ्गवाः ॥ सिदाथबाधकान्पव तत्रव सति वाडवाः॥ ९९ ॥ इत्थ वाक्यं तदथगप्रतिपादनप्रकारं च निष्प्य विधिनिषधसिद्धाधबोधक- त्वेन तस्य वाक्यस्य जेविध्यमाह-ततरेवमिति । “ नकरुञ्चं भक्षयेत्‌ "” इत्यादीनि निषेधषूपाणि वाक्यानि । “ अर्मिहोतं ज्ञहुयात्‌ ” इत्यादीनि विधिरूपाणि । ^“ सत्य ज्ञानमनन्तं बह्म ” ““ पत्नस्ते जातः इत्यादीनि सिद्धाथबोधकानि । वाडवा इति । ब्राह्यणा इत्यर्थः । तथा चामरः-*आश्न- मोऽल्ली द्विजात्यग्रजन्मभरदेववाडवाः” इति ॥ ५८ ॥ २९ ॥ कृतंम्यविषया एव निषेधा विधयोऽपे च ॥ सदार्थबाधके वाक्य कफके बदक तका॥ २०॥ दप्रकारामात प्राक्त म॒नभिः सूक्ष्षदाशभः ॥ प्राप्रप्राप्रपर चकमपरर पाण्डतात्तमाः ॥

नतव्रत्तस्य स्वतः साक्षादाषस््यव [नवरतकम्‌ ॥ २३ ॥

तत्र विधिनिषेधप्रतिपादकं वक्यद्रयं क्रियाविषयमेव न तु वस्तुयाथाल्म्प- प्रतिपादनपरमित्याहद- कर्तव्येति । सिद्धाथबोधकमपि लोकिकवेदिकमेदेन द्विविधम्‌ । तदपि पुनद्रेधा भवतीत्याह-सिद्धाथबोधकयिति । हारे कण्ठदे दास्थे सत्पपि हारो नष्ट इति यस्तद्रवेषणाय प्रयतते त प्रति कण्डे हार्‌ इवि

---“~ ----~---~ = ~+" तामा भ क ८० > = 9 -न ~~~ ~> = ----

१ ख. "क्यायोचृगनेःचपां । २ क. ख. पाकज्वाठ्व ।

१० अध्यायः ] | सूतसंहिता । -४ १७

यद्वाक्यं तत्प्रवं पाप्रस्येव हारस्य पनः पापकस्वात्पाप्पा्िपरं पदवाक्यम्‌ । वाल्यात्पश्चति शहानिगेतस्थाऽऽत्मनो द्विजत्वमजानानस्प शद्रोऽहमिति गराद्रत्वममिमन्यमानस्य शृरस्त्वं न भवसीति यच्छरद्रत्वनिवारकं वाक्यं तनि- टृत्तस्येव हषस्य पुननिवतंनानिदृत्तनिवतंकम्‌ ॥ २० ॥ ३१ ॥

प्रयक्षादिप्रमाणानि पञ्च च ब्राह्मणोत्तमाः ॥ ३२ ॥ कृतव्यावषय वाक्यमनात्माकषयाणि त 11 पराग्धेकनिष्टत्रासयकंलादारमवस्तनः ॥ ३२ ॥ अतः प्रयक्चप्वैस्त प्रमाणैरखिदैरपि ॥ प्रयग्रतः शिवो ज्ञातं न शक्यः सदजन्तभिः॥२५॥ इत्थं प्रत्यक्षादिप्रमाणानि सप्रपञ्चं निषप्य सिद्धाथबोधकोपनिषद्राक्येरेव वेद्य यत्परशिवस्वषटपं तत्र तैद्यतिरि कानां तेषां प्रारणण्यं नास्तीस्पपादयति- प्रत्यक्नादीति । प्रत्यक्षादीनि हि माणानि परागर्थेकविषयाणि । तत्र प्रत्य षस्य तावत्‌ “पराचि खानि व्यतृणत्स्वयम्‌ स्तस्मात्पराङ् परयति नान्तरा- त्मन्‌" इति पराथंक विषयत्वं श्चुतम्‌ । अनुमानादीनामपि बाधितविषयत्वेन पराग्थविषयत्वम्‌ । “नेह नानाऽस्ति किचन” इति परागर्थस्येव बाधाद्‌ । तस्मादात्मतया सर्वेप्रत्यग्भतः परशिनस्तेज्नातुं न शक्यत इत्यथः । “य आत्मा सवान्तरः'” । “अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानां सात्मा इति च श्ुतेः॥३२॥ ॥ २३ ॥ ३४ ॥ प्रयगात्मा शिवः साक्षात्र परागं आस्तिकाः ॥ पराचीनस्य स्वस्य ह्यनासमस्वप्रदद्यनतर ॥ ३९५ ॥ तस्य पररिवस्वष्पस्य सर्वमरत्यक्त्वमिति हरुवन्विपक्षेऽनात्मत्वपरसङ्खो बाधक इत्पाह- परत्य गात्मति ॥ ३५ ॥ सिद्धार्थबोधकं वाक्यं ङाकिकं किंचिदास्तिकाः ॥ अनात्मविषयं तेन शिवो ज्ञातुं न शक्यते ॥ ३६ ॥ सिद्धार्थावबोधकानार्मापि मध्ये यत्पुत्रस्ते जात इत्यादिकं तदपि परदिव. स्वषटपप्रत्यायकं प्रमाणं न भवतीत्याह-सिद्धाथति ॥ ३६ ॥

१ख. र्वाः) २६. व्यतिरेकाणां । ग, ड, तथ्यतिरेकेण । ३ च, वाधल््रात्‌ । ५५३

४१८ तात्व्वदीपिकास्षमेता- [४ यज्नवेभवखण्ड-

किंचिससिद्धार्थकं वाक्यं खोकिकं श्रुतिचूवकं प्रयग्रपे शिवे साक्षाखमाणं भवति हिजाः ॥

वेदान्ताना महावाक्य प्रयग््रह्मकता्थगम्‌ ॥ २७ ॥

यन्तु ब्रह्मात्मेक्यवबोधकं तत्वमस्यादिवेदान्तवाक्यं तदनुषारि स्यरतिपुराणा- दिवाक्यं च तेनेव प्रमाणेन यथोदीरितमद्भितीयं परशिवस्वषटपमवगम्पत इत्याह- किंचिदिति सर्वप्रत्पग्भते निष्पपश्चे परशिवस्वष्प उपनिषद्वाक्यमेवान्यवधा- नेन प्रमाणम्‌ । स्मरतिपुराणादिवाक्यं तु मृरमृतश्ुतिसापेक्षत्वाद्यवधानेन परमा- णम्‌ । अतस्तत्र साक्षासपामाण्यमुपनिषद्वाक्यस्येवेत्यर्थः । श्रुयते हि-तं त्वोप- निषदं पुरुषं एच्छामि"” । “नावेदविन्मनुते तं च्रहन्ते सवौनुभुमारमानं संप- राये" इति । उपनिषत्स्वेवाधिगत. ओपनिषदः, अत एव परस्मिन्ब्रह्मण्युपनि- घद्वाक्यस्पेव प्रामाण्यमिति भमवान्व्पासः सूत्रयामास “'शाच्नयोनित्वात्‌"' इति । अस्य त्रस्य द्विर्तायवणेके ब्रह्मणः दाघ्प्रमाणकत्वमथतस्तदेतत्सश- ह्याक्तम्‌-

(“अस्त्यन्यमेयता ऽप्यस्य किंवा वेदेकमेयता। धट्वत्सिद्धवस्तत्वाह द्यान्येनापि मायते. ॥ रूपलिक्गादिराहित्यदस्यामान्तरयोग्यता । ते त्वौपनिषदेत्यादो परोक्ता वेदैकमेयता” इति ।

५सवे प्रत्पयवेदये वा ब्रह्मषटपे व्यवस्थिते । प्रपञ्चस्य प्रविख्यः शब्देन प्रतिपाद्यते" ।

इति यट्वद्मणः स्ैप्रमाणवेद्यत्वं तत्पपञ्चरूपस्येव न निष्प्रपश्चस्पेत्यवि- रोधः ॥ ३७ ॥ भूमानन्दशिवप्रापिसाधनं परिकीतितम्‌ ॥ क ® @ [ (अभ्य तदेव च्रान्तिसिदस्य संसारस्य निवतेकम्‌ ॥ ३८ ॥ प्राप्रपराएठिपरं निग्रत्तनिवतेकमिति यत्सिद्धाथबोधकवाक्यस्य भेदद्रय तदुभ- यपं वेदान्तवाक्यं भवतीत्याह-भूमानन्देति । निरतिशशयानन्दपरङिवस्व- रपं युमुक्षुणा परवैमात्मतया पराप्मेव पुनर विद्यावशात्तिरोहितमभृत्‌ । प्राप्तस्येव तस्य पा्ठिः कण्डगतचामीकरवदह्ह्यविदाप्रोतीति प्रतिपाद्यते । तस्मिन्परशिव- स्वरूपे स्वभावतो निदृत्तस्य संसारस्य प्रान्त्या प्रसक्तस्य तत्स्वदपयाथास्म्यम- तिपादनेन निवततेकत्वात्तच्वमस्यादि वाक्यं निव्त्तनिवतंकमित्पथंः ॥ ३८ ॥

[1

~~ ड --+-~-~--- ------~ ~ ------~---~~ = ---~- ~+ ~~ ~~~ + >~,

१ स, त्यानास्तिमा । रग. संपरये। ३ ख, शतं तत्सप्र। ग. ड. त्वं सतप" ।

१० भध्यायः 1 शतसंहिता । ४१९

जात्मा स्वभावतो बद्धो यदि स्यादेद्वित्तमाः ॥ नेव मुच्येत संसाराजन्मान्तरशतैरपि ॥३९॥ भवेदेवं यद्यात्मनः संसारः कल्पितः स्यात्छ तु तस्य स्वभावसिद्ध एवेत्यत

भह--भात्मेति । वस्तुस्वभावसिद्धस्योपायङ्तेनाप्यपनेतुमशक्यलादनिर्मोक्ष- सङ्‌ इत्यथः ॥ ३९ ॥

यस्य यो वेद्विच्छेष्ठाः स्वतो धर्मोन चान्यथा ॥ धर्मिणा सह तन्नासो भवयेव न चान्यथा ॥ &० ॥

ये त्वेवमात्मनः संसारः स्वाभाविक दृत्याहुस्तेपां ध्ादिधर्मस्य षपादेर्धैमरिमा घटादिना सहैव नालो दष्ट इति धमेभतसंसारनिशृत्तौ धार्मभूत आत्माऽप्युच्छिचेतेत्याह--यस्यति ॥ ४०॥ आत्मनो नेव नाशोऽस्ति कदाचिदपि सुव्रताः ॥ वपे घटादर्ना निर यतो शस्तं दृष्टो विप्रा जनार्मनः ॥१॥ इ्टापत्तिरित्यत आह-आस्मन इति । न वट स्वानुभवतिद्धस्याऽ ऽत्मस्वष्ट- पस्य नाशः संभवति । “असह द्येति वेद चेत्‌" इत्यसत्व निराकृत्य “अस्ति ब्रह्मेति चेद्वेद सन्तमेनं ततो विहः" इति श्रुत्या तत्स्वहपस्य सवेदास्तित्वभ- तिपादनादत एव “नित्यो नित्यानां चैतनश्चेतनानाम्‌" इति तस्य नित्यत्व- व्यपदेशः । “स पयगाच्दछक्रमक।यमव्रणमस्नाविरर शुद्धमपापविद्धम्‌ । (अस्थ्‌ख्मनण्वहस्वमराब्दमस्पर्चमषूपमन्ययम्‌'' इत्यादिश्चतिमिस्तस्य सवं- विक्रियारदहितत्वे प्रतिपाद्यते ! अतश्च तस्य नाश्चो न संभवति । वस्माद्विकार- प्रपञ्चस्येव घटपटादेनाीशो द रपत इत्यथः । एषे द्यारमनो नाशस्पासभावनीय- त्वात्तद्धम॑तया प्रतिपन्नस्य संसारस्य पारमार्थिकतवे विचयाऽपनेतुमश्चक्यत्वाद- निमोक्षप्रसक्तेरात्मनः संसारो आान्तिपरिकल्पित एवेत्यभ्युपगन्तव्यः॥ ४१॥ जात्मभेदस्तथेवाऽऽत्मव्रह्ममेद्श्च सुव्रताः ॥ उपाधिनैव क्रियते न खतो मुनिगुङ्गवाः ॥ ४२ ॥ इत्थं परमशिवस्वद्धपस्य प्रत्यगात्मनो बोधकं प्रमाणं परमायेतः संसाररा- हित्यं चोपपाद्य तनानात्वन्यवहारो जीवेनवरभेदश्च न पारमायथक इत्पाह- आल्ममेद्‌ इत्ति । उपाधिनेमेति । उपोधरीन्वरस्प विशुद्धसत्छप्रधाना माया । जीवानां त॒ मर्नसत्वपधानाऽविद्या तत्कार्याण्यन्तःकरणानि । एवमुपापि- नानाल्वादेकस्येव परश्िवयैतन्यस्य नानाठश्रम इत्यथः ॥ ४२ ॥

४२० .. तासपर्धदीपिकाषमेवा- [४ यज्ञवैमवखण्डे-

घटाद्यपाधिसंपकादाकाशस्य भिदा यथा ॥ ३ ॥ एकमेवेति वेदान्तास्तात्पर्थेण महेश्वरम्‌ ॥

जआहुशिव्रपतां भेद्श्चितो नास्येव सवथा ॥ &% ॥

एकस्येवोपाधिवशान्नानास दृष्टान्तेन द्रढयर्स्वाभाविकमकत्वं निगमयति- घधटादाति । वथकस्येवाऽऽकाशस्य षरग्रहाद्यपायिस्रबन्धवशादयाकाशो ण्टा- काश इति नानात्वपरिकल्पनं तद्वदेव जीवेन्वरनानाल्वमित्पथं; । श्रयते हि- (एको देवः सवभतेष गढ: स्वेव्यापी स्वेभ्रतान्तरात्मा” । “एक एव तु भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । एकधा बहुधा चेव हश्यते जख्चन्द्रवत्‌"' ॥ ^“सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌" “एकमेवाद्वितीयं बह्म" “नेह नानाऽस्ति किचन?-इत्यादिश्च तिमिः स्वगतसज्ातीयविजाततीयरहितस्य चिदात्मनस्ता- त्पर्ैगेकत्वप्रतिपादनादित्यथः । किंचाऽऽत्मनानात्वं वदृन्वादी पष्टव्यः किमा- त्मनः स्वपकाशचिद्रपेण नानास्वयुताह परत्पयविषयान्तःकरणवि शिण्वेत्यश्पे- णेति । नाऽऽच इत्याह-चिहूपतो भेद इति । देवदत्तादिपमातुविशेषेष्वहं- त्पयविषयदया चैत्येषु च व्यावतेमानेषु निष्कष्टचिन्मा्स्येकषूप्येण सवे- जानुढृत्तेने तद्धेदकल्पनावकाश इत्यथः ॥ ४३॥ ४४॥

४, चैयरूपेण भेदस्तु चेयस्येव चितो न हि ॥ [ क्ष्य ( (य क, (किर छ | त्‌ आत्मभतः शेवः साक्षाेन्मात्रज्यातेरव हं ॥५५॥ अस्तु तर्हिं परमातृरक्षणेन चैत्यष्पेण भेद इति द्वितीयः कल्प इत्यत आह-- चैत्परूपेणेति। पमातृरूपेषु चेत्येषु उयावतंमानेषु चित्सवेत्रानुढ्त्तेस्ततो भिन्ना । अनुग्त्तं व्याहृत्तादन्यदितिं जातिग्यक्त्यादो दष्टत्वादतश्वेत्यष्ूपेणो- दयमानो मेदश्चेस्यस्येव न चितः। न हि घटपटयोभेदो नभस्तो नानात्वमावहती- त्यर्थः। तर्हिं तथाविधचेतन्यङूप एवा ऽ ऽत्मेत्पाशङ््या ऽऽ ह--आत्मभत इति । चिन्मात्रज्योतिरिति। मानशब्देन सर्वप्रमातुषु चित्संबङितो नानाकारशे- त्पांशोऽम्तःकरणपरिणामो ऽदंकारो व्यावत्यंते। अतस्तस्य नानात्वेऽप्यनुगत- विदेकशरीरस्याऽऽत्मनो भेदो नाऽऽशङ्नीय इत्यथः ॥ ४९॥

घटादीनां तु चैयानामनारमसस्य दर्शनात्‌ ॥ आरमनोऽपि खतो भेदमाहः केचिन्मुनी शवराः ॥४६॥

१च्‌, "तो मद्रा" । २ ड. बहुधा चेकथःवे'। ३ ख. ग. घ. चय । घ. तिन्यः।

१० मध्यायः] . सूतसंहिता । . ४२१

विमतोऽहंकारो ना$ऽत्मा चिद्धास्यत्वाद्वटादिवदित्यभिगेत्याऽऽह-घयदी- नामिति । इत्थं स्वमते चिद्रूपस्याऽऽत्मन एकत्वयरपपाद परमतं दूषधितुमुपन्य- स्पति--भात्मनोऽपीति । स्वत इति । स्वभावत एव नोपापिवशादित्यर्थः | तथा च काणादं चतरम्‌-““नानात्मानो स्यवस्थातः'” इति। सांख्याश्चाऽऽहुः- (“जननमरणकरणानां परतिनियमादयुगपत्पवृत्तेश्च एरुषवहुत्वं सिद्धं तँ गण्यवि- परयया्ैव” इति । आत्मन एकतवे चैतरमेत्रादि गात्रेषु सुखटुःखव्यवस्थाया अनु- पपत्तेजंननमरणादि पभरतिनियमादेश्वानुपपन्नत्वात्पतिशरीरं नाभैवाऽऽत्मन इति तेषामभिप्रायः ॥ ४६ ॥

तन्न सगतमेव स्यादात्मा भेदस्य साधकः ॥ 0 ~ (> ॥ि > = „क भद्साक्षी शिवो ह्यासा कथं भित भवेददिजाः॥५७॥ आमन ठेक्येऽप्योपाधिकमेदस्वीकारादप्येतःसवंमुपपचत इत्यभिप्रेत्य दृष- यति- तदिति । आत्मनो भेदः स्वाभाविक इति यत्तनन संगतमित्यर्थः । कुत इत्यत आह-आत्मेति । विपदादिभूतभोतिकप्पञ्चस्तावदात्मनः सकाशानि- ष्पद्यते ^“ आत्मन आकाशः समरतः “ इर्ादश्रुतेः । भेदोऽपि प्रपश्चान्तः- पातित्वात्तस्मादेवात्पद्यत इत्ति वक्तव्यम्‌ । तस्मादुत्पच्युत्तरकारीनी मेदस्ततः पवंमवस्थितस्यानादेरात्मनः कथं धमः स्पाद्यद्योगादात्मा मिचेत । तस्माद्धेद- साधकत्वादात्मनो नानात्वं न युक्तमित्यथः। विमतो मेद आत्मनः स्वाभाविको धमो न भवति चिद्भास्पताद्भयदिवदित्यमिपरच्याऽऽह-मेदसाक्षाति ॥ ४७ ॥ अत आत्मनि भेदस्तु भ्रान्तिसिद्धो न वस्तुतः ॥ एकस्य नभसो भेदो यथा च्रान्व्या प्रतीयते ॥ ४८॥ विपक्षे वित्स्वषटपवत्तस्य साक्षिभास्यत्वे हीयेतेत्पमिपरेत्योपाधिक एवाऽऽ- त्मगतो भेद इति स्वमतं सदृष्टान्तयुपसदरति-- भत इति ॥ ४८ ॥ यस्य यत्स्वत एव स्यात्तदृन्यत्तस्यप सव्रताः ॥ अन्योपाधिप्रयुक्तं स्यादिति छोके ग्यवास्थतम्‌ ॥। अतः स्वतोऽहितीयस्य भेदो भ्रान्तः परात्मनः॥४९॥ उक्तमेदस्योपाधिकतवं ङौकिकन्यायप्रदशंनेनोपपादयति- यस्येति । यस्य छल्‌ स्फटिकादेयच्छङ्कवादिकं स्वाभाविकं रूपं तस्य ` तद्विरुद्वरक्तिमादिष्पं

----- ~~~ -=-------- ~ ----------

१. "क्षितं भाः! च. शक्षिणामाः।२घ.च्‌. रक ङ|

४२२. तात्पदीपिकासमेता- [४ यज्ञपैमवखण्डे-

जपाकुघुमादयुपाधिपयुक्तमेव । यस्मादेवं रोकिकीं व्यवस्थाऽतः कारणादा- समनः स्वाभाविकद्वितीयत्वविरोधी भेदोऽप्यन्योपापिपयुक्त एवेत्यवरयमभ्यु- पगन्तव्यम्‌। ननु रक्तस्फटिक इत्यत्र जपाकुषुमसंनिधानासंनिधानाभ्यां स्फटि- कस्य रक्तिश्न आओपाधिकत्वमवगन्तुं शक्यतेन तथाऽऽत्मनो भेदस्येति तत्राऽऽह- श्रान्त इति । अयमर्थः--आत्मचेतन्पस्पाविद्यातत्कायांन्तःकर- णाद्युपाधिसंबन्धस्यानादिसिद्धत्वादुपाधिव्यतिरेको नास्तीति तद्वेदस्यापाधि- कत्वं न ज्ञायते। अतः पीतः शद्भुं इतिवदन्यदीयधरमस्पान्यत्राऽऽरोपादार्मगतो भेदो ्ान्तिसिद्ध एवेत्यथं;* ॥ ४९ ॥

अङ्गीकृय घटादीनां मेदे वेदा्थपारगाः ॥ ५० ॥ निरस्तश्चाऽऽत्मभेदस्तु पटादीनां भिदाऽपि च॥ प्रान्तिसिदा न सस्याक्ता तकंतश्च प्रमाणतः ॥१॥

नन्वात्मनो मेद ओपाधिक इति वदतोपाधिभतस्यानात्मनो मेदः पारमार्थिक इत्यभ्युपगतं स्यात्तथा चाऽऽत्मनोऽद्वितीयत्वं स्वाभाविकमित्पेतत्कथं सिष्ये- दित्यत आह-- अद्कीकृस्येति । घटात्पटो भिन्न इति योऽपमनात्मगतो भेदा- वभाक्षः सोऽपि श्रान्त एव न पारमार्थिकः प्रमाणत्तकाभ्प्नं निष्पयितुमश्क्य- त्वादित्यर्थः । प्रमागतर्को च्रे दशेपिष्येते ॥ ५० ॥ ५१ ॥ घटादीनां भिदा तावन्न भ्रान्तेव प्रतीतितः ॥ प्रतीया सस्यरूपेव व्यवहारे मुनीश्वराः ॥ 4२ ॥ ननु घटपटादिगतो भेदो ान्तिषिद्धश्चेत्तर्दिं तन्न पवतंमानस्य पुरु षस्य व्यवहारे विसंवादः स्यात्‌ । नहि भ्रान्तििषद्धे धकिरजतादां प्रत्त व्यवहार सवाद्यत इत्यत आह-पयदानामिति । घटदानां परस्पर या भेदः नासा शक्तिषप्यादि व्यवहारदशायां श्रान्तः सति प्रमातयंबाधितानुभवह्ि- द्त्वात्‌ । शक्रषप्यादिकं तु सत्येव प्रमातरि बाध्यत इति युक्तस्तत्न विस- वाद इत्यर्थ; । स्वं हि त्िविधम्‌ । प्रातीत्तिकं थुक्तिषटप्यादो । व्यावहारिक सच्चं घटपटादौ । सवदा वाध्वेधु्ंरक्षणं पारमा कं सत्वं बरह्मणः । तत्न पारमा्थकप्तच्वाभावामि परयेणानात्मप्रपञ्चमेदस्य श्रान्तिसिद्धस्व यक्तम्‌ । व्यव- हारतस्त॒ सत्यद्प एवेत्याह-- प्रत्येति ॥ ५ ॥

[रि 1 निक क 9 ॥ वी 0 -------- ० नन ज ~> ~~ > ~ -न----- = = ~ ०90

# अ्पदमधिकमेति चिन्यम्‌ ।

किना वाता जन्‌ त्ति 0 कुक म र. ७००० ०» ~ -----~ ~ ~~~ 0 0

१६. इन्तपा । धृ. विसंवाद्यत । ३ग. संवाद ।

१० भध्यायः ] । चतसहिता 1 ४९३

क स्वरूपत्वेन वा विप्रा धर्मतेनेव वा भिदा ॥ अपि वषशतेनापि वस्तुतो न ८० ॥ ५३ ॥

स च व्यावहारिको भेदो वस्तुषटपत्वेन ततोऽतिरिक्धर्मत्वेन च वादिभि- रद्खीकृत इत्याह -- स्वषपत्वेनेति । तत्र तावत्पाभाकरा घटा्पटो भिन्न इत्यत्र घटपतियोगिघटितं पटस्वषपमेव भेदो न ततोऽतिरिक्तं इत्यद्धी कवते । ततश्च स्वरपस्येव भेदत्वे तद्ग्रहणवद्धेद ग्रहणस्यापि भ्रतियोग्यनपेक्षतवप्रसङ्ग रति । निर्विकल्पके वस्तुस्वष्पात्मना दष्टस्य भेदस्य सविकस्पकव्थवहारे प्रतियोभि- सापेन्नतोपपत्तेरयमनयोभेद इति प्रतिपत्तवंस्तुस्वरूपातिरिको धम एव मेद इति वेशेषिकादयः । ननु व्यवहारदिसंवषदाभावाद्धेदः प्तय एव चेतकृतम- द्वितीयत्ववातेयेत्यत आह--अपि वर्षति । मदस्य पत्सत्यत्वं ब्रह्मण इवन तत्पारमार्थिकम्‌ । वस्तुतो निषूपयितुमशक््यत्वात्‌ । तथा हि--स्वरूपमेदप- ्षस्तावन्न युज्यते । निविकल्पकवत्सविकल्पकेऽपि गतियोग्यनपेक्षत्वप्रस- दरात्‌ । न हि वस्तुस्वष्पग्रहणं प्रतियोगिग्रहणमपेक्षत । ¡कच प्रतियोगिघटित- भेदस्य स्वषपत्वे मेद विशेषणतया परत्ियोगिनाऽपि स्वषपेऽन्तभावापञ्चा- दात्मा भिन्न इत्यादावात्माद्रेतमापतेत्‌ । किंच । बिदारणात्मको मेदो वस्त॒नः स्वरूपं चेदभेदेका्थसमवायिन एकत्वस्य विनाशारस्वषपभेदवादिनः किमप्येकं वस्तु न सिध्येत्‌ । तदुक्तं चिस्छखाचार्थेः-

^“ स्तावेक्षत्वात्सावधेश्च तचे द्वैत पखङतः । एकामावादसंदेहान्न द्पं वस्तुनां भिदा "' इति ॥ ५३ ॥

जन्यतोऽन्यस्य भद्‌: स्यानैकस्येव सदा खद ॥ अन्यत्वं वस्तनो भेदे सिदे सिध्यति योक्तिकम्‌।॥५४॥ नाऽपि धर्मभेदपक्षो यक्त इत्याह-अन्यत इति । घटातय भिनोऽयम- नयो्भैद इत्यादि वि शिष्टज्ञानेनैव हि धमिप्रतियोगघधितो भेदो गद्यते । नेत- दुक्तं विकल्पासहत्वात्‌ । तत्कि भेदमेव गोचरयेदुत वस्त्वपि । यदि वस्त्वपि तदाऽपि भेदपरव॑कं तद्रोचरयेत्तत्पर्वकं वा भेदमाहोस्विचयुगपदेवोभयम्‌ । नाऽइद्यः | घ्मिपरतियोगिवस्तुप्रतिर्पात्तिमन्तरेण भेदमात्रस्य प्रत्पतुमशक्यत्वात्‌। अत एव मेदपवेको वस्तुग्रह इत्यपि परास्तः । प्रथमतो धार्भपरतियोगिरक्षग वस्तु शदीत्वा पश्वादधेदं श्न तीति तृतीयोऽपि न युक्तः । शब्दवुद्धिक्मणां तिक्षणावस्थायित्वाद्भिरम्थव्यापाराभावात्त्‌ । नापि चतुथः । भेदज्ञानस्य धामि

५ क. षरमेपक्चो । `

४२४ . तास्थदीपिकासमेता- [४ यज्ञवेमवखण्ड-

रतिथोगिज्ञानं हि कारणम्‌ । तस्थ च नियतपूर्वक्षणसत्वनियमेन योगपच्ायो- गात्‌ । किचास्मादिदं भिन्नमिति भेद गोचरं विशिष्टज्ञानं विरोषणभ्रतधाम- भ्रतिथोगिपरःसरमेवेष्टव्यम्‌ । दण्ड देवदत्त इत्यादेः स्वस्यापि विरिष्टज्ञानस्प विशेषण विशेष्यतत्सबैन्धिज्ञानपूर्वंकत्वनियमात्‌ । तदुक्तप्‌- (“विशेषणं विशेष्य च संबन्धं छोकिकीं स्थितिम्‌ । ग्रहीत्वा संकर्य्येतत्तथा प्रत्येति नान्यथा" इति ॥

किच विशेषणविशेष्यभवश्च भिन्नयोरेव । न हकं वस्तु स्वयमेव विशेषणं विशेष्यं च भवति । तथां च येन भेदेन तौ विशेषणभूतौ धार्मप्रतियोगिनो भिन्नौ स किमयमेव भेदो भेदान्तरं वा । अयमेव चेदात्माश्रयः । मेदान्तरमपि भिनयोरेव धमिप्रतियोगिनोरिति तस्यापि भेदपरःसरत्वम्‌ । स चेत्पथम एव तदाऽन्योन्याश्रयता । अथ वृतीयस्त्वन्यो भेदस्तदा चक्रकापत्तिः। यदि भेद. व्यक्तिपरंपरा स्वीक्रियते तदाऽन्तिमस्पापि मेद स्ये वमेवेति तदसिद्धया मर्मृत- भेदपयंन्तमसिद्धेरनवस्था मृरक्षयकरी स्यात्‌ । तदुक्तं चित्एलाचार्थेः-

““युगपद्भहणायोगादनवस्थाप्रसङ्कतः । परस्पराश्रयत्वाच्च धमभेदेऽपि नाक्षधीः'” इति ।

एतस्सवेमभिप्रेत्याऽऽह--अन्यतोऽन्यस्येति । अक्षरौथ स्त्वन्यस्माव्छल्व- न्यस्य भेदो घटात्पटो भिन्न इत्यादिना निरूप्यते । न ह्वेकस्येव भेदो निषूष- यितुं शक्यते मेद ग्रहणस्य प्रतियागिग्रहणपूवेकत्वनियमात्‌ । अन्यत्वं च भेदे सिद्धं किष्यति । भेदश्च धर्मिपरतियोगिनोरन्यत्वे सिद्धे नपश्चाद्धेदः क्िष्यतीत्या- त्माश्नयान्योन्याश्नरयचक्रकाद्यापत्तिरित्यथः ॥ ५४ ॥

एकमेवाहितीयं सदित्याह श्तिराद्रावर ॥ मायामात्रमिदं दैतमिति चाऽऽह परा श्चतिः।॥५५॥

इत्थं तकंतो भेदं निरस्य तकोनुग्राह्य भेदाभावबोधके प्रमाणमप्याह-एक- मेबेत्यादिना । “सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌" इति । “एकमेवाद्वितीयम्‌” इति च्छान्दोग्योपनिषत्‌ । ततरैकमिति स्वगतभेदो निवाते । एकमखण्डे- करसमरित्यथेः । एवकारेण सजातीयमेद निरासः । अद्वितीयमिति विजातीयः भेदोऽपि निरस्यते । परमार्थतः सद्रपस्य परशिवस्वषटपस्याद्वितीयत्व प्रमाण-

# अच पश्वाद्धेद इृत्यनपेक्षितम्‌ ।

--~ -~ ~~ [1 ~>

१ क. ग. वलक्ष । २ ख. घ. "बन्धक्ञाः। ३ क. ग. घ. च. “था चैतेन । ४ ग. काप" । ५१. घ्‌. तीये प्र ।

१० नष्यायः ] इदतसंहिता । ४२५

मुपन्यस्यानात्मनो भेदप्रपञ्चस्य मिथ्यात्वेऽपि श्रुतिः प्रमाणभित्याह--माया- आत्रमिति । “मायामात्रमिदं द्रैतमद्वेतं परमार्थतः" इति माण्डूक्योपनिषदि श्छोकरूप वाक्यम्‌ । अयमथः । षदिदं पराग्रपं र रयं जमत्तत्सर्वे मायामात्रं केवछ मायामयमेव । स्वप्रतिष्े ब्रह्मणि मायया परिकस्पितत्वात्‌ । अपिष्ठानयाभा- रम्यज्ञानेन मापार्यां निव्तितायां तत्कार्यस्यापि रिदृत्तेः परमार्धतोऽद्ितीयं अर्म परिशिष्यत इत्पथः ॥ ५९ ॥

एकतवं पश्यतो मोहः कः शोकं इति घाऽऽह हि ॥ हितीयाहै भयं नाल्पे सुखमियपि नाऽऽह रि॥०4६॥ एवं मायया स्वस्मिन्परिषफस्ितस्य प्रस्थ मिथ्यात्वं निश्चित्य प्रर्षगा- त्मनः सवात्मकपररिवस्वषपन्चाने यत्फरं वत्ापि श्रुति परमाणयति-पएफलं परयत इति । वाजसनेयकमन्रोपनिषयेवमाश्नायते-'`परिमन्स्याण मतानि आसवाभद्धिजानतः। तनन को मोहः षः: शोक एकःत्वमनपञ्यतः” इति । अचि- षएानबह्मयाथात्म्यज्ञानेनाविचातत्कायम्‌तप्रप्चस्य विकयानिरतिशयानन्दव्रह्मा- स्मेक्य सान्तात्कुवेतो विदुषः शोकमोहयोः प्रतक्तिरपि नास्तीत्यथः । जगन्मि- थ्यातवानङ्धीकारेणाऽऽत्मनः सद्वितीयत्वरस्वकारे श्रुत्तिरेव बाधं पत्तिपादयती- त्याह--द्वितीयादिति । "दद्वितीयाद्वे भयं भदित" इति वाजक्तनयकम्‌ । द्रेता-

वीकारे ह्न्यस्मादन्यस्य भीरपरयं स्यात्त्‌ । अतो द्वैतमेव भयावहमित्थं तेत्तिरीयके च ब्रह्मात्मस्षात्कारस्याभयसाधनत्वं भेददशेनस्य भयस्ाधनत्वं चाऽऽख्रायते--““यदा द्वेष एतस्मि्नटश्येऽनात्म्पेऽनिरुक्तेऽनिरपनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते । अथ सोऽभयं गतो मवति । यदा छयेवेष एतस्मिह्दरमन्तर करुते । अथ केश्य भयं भवति” इति । एषं देताङ्गकारे श्ुत्येवानिष्टापात्तं दर्शपिवेष्टहानिरपि श्चत्येव भरतिपादितति तागुदाहरदि-नास्पे शख मिति । छन्दोग्पोपनिषदि सप्रमेऽघ्याये सनत्कुमारेण नारदायोपर्द्ष्ट वाक्यम्‌--““भरमा त्वेव विजिन्नापितव्या यो वे मूमा तर्षु नास्पे इर्मस्ति इति । यदपरिस्छ्निं परशिवस्वषूपमद्विताय तदेव शुखं निरतिद्ययत्वात्‌ । सावेभोमपभ्रतिब्रह्मरोकान्ते परिच्छिनि यत्दुखमुचरोत्तरशतगुगतमवस्थितं वस्य सावि्ययत्वात्क्षपिष्णत्वाच् ुखत्वभव नास्ति । अवो नित्पनिरतिश्चय- इखात्मका भमव जेय इत्यथः ॥ ५६ ॥

५ ~ ~~~ ~~ ११११ 1 णी भोगाय | 1 भा 9 = ०9 [1 न = कत ११७१, क ०५ [भी मो ~~ - ^"

+ अत्रा्थं इत्यधिकः प्र्वमयमथं इत्यस्य सत्त्वादेवमेवतादरस्यल,ऽग्रऽप्यृह्यम्‌ ।

१६. प्ररागर्थ ¦ य प्राय्रपं। २\क. श्रनेभ ५५४

४२६. ताल्यषदीपिकासमेता- [४ यज्ञवैमवखण्डे~

जतस्तकममाणा्यां वस्त्वेकलवं सुनिश्वितम्‌ ॥ विदुषामनुमूप्या च वस्त्वेकतवं सुनिधितम्‌ ॥ ५७ ॥ इत्थं श्चतिभिरात्मनस्तात्पर्यणाद्वितीयत्वपरतिपादना्पर्वोक्ततकेवरात्तदथो- न्यथात्वशक्मया अप्यनुदयादद्धितीयं पररिवस्वष्पमुपनिषदेक्वेचयमिति सिद्ध- पित्युपसंहरति-अत इति ॥ ५७ ॥ वस्तेकतं महावाक्यादेव जानन्ति ये जनाः ॥ ते म॒च्यन्ते हि संसारा्यथा स्वप्रप्रबोधनात्र ॥ ५८ ॥ वस्त्वेकत्वमिति । यथा स्वग्रपरपश्चो बोधमात्रानिवतेते न तन्पत्कमपिक्षते। एवभेव वेदान्तमहावाक्यजनिताह् ह्यात्मेक्यसाक्षात्कारज्ञानादेवाविद्यामयपष- ्चोऽनायासनेव निवतेत इत्यथः ॥ ५८ ॥

भेददशनमास्थाय सुक्ति वाञ्छन्ति ये नराः ॥ ते महाघोरसंसारे पतन्त्येव न संशयः ॥ ५९ ॥ प्रमाणतकीम्यां निर्णीतमभेदं परित्यज्य भेद्मेव स्वीद्वंतो बाधमाह-- मेदेति । “गत्योः स म्रत्युमाप्रोति य इह नानेव ष्यति" इतिश्ुतेरि- व्यथः ॥ ५९ ॥ सवमतेष चाऽऽस्मानं सवेम्‌तानि चाऽऽस्मानिं ॥ संपश्यन्नाप्मयाजी स्यारस्वाराज्यमधि गच्छति ॥६०॥ प्रतीतः सर्वात्मानुभव एव ज्ञानयज्ञो न ततो ऽतिरिक्तः कथिदित्पाह- वें भूतेष्विति । श्रयते हि--*“यस्तु सर्वाणि भ्रतान्यात्मन्येवानुपरयति । सवभ तेषु चाऽऽत्मानं ततो न विजुगुप्सते" इति ॥ ६० ॥ सवभ्रतानि संपश्यत्रासमन्येव मनी शराः ॥ संसारसागरादस्मादुत्तीणः स्यान्न संशयः ॥ ६१ ॥

अधान्वयन्यततिरेकाभ्पायुक्तविज्ञानस्यव युक्तिस्ताधनत्व कमणस्तदस्ताधकत्व चाऽऽह--सवेभूतार्नात्वादिना । अध्यायरोषः स्पष्टः ॥ ६९॥

बहवो ऽदैतविज्ञानारिमक्ता भवबन्धनात्‌ ॥

क न

अहेतज्ञानयन्नन न तल्यो विद्यते क्रचेद्‌ ॥ &२९॥

१ स, तचः सवत्म्यान ।क.ग.ध. ड. च. छ. ततस्र ।॥

१० अध्यायः] । स्ससहिवा । ४२७

हेतविज्ञानमासा युक्ति वाञ्छन्ति ये नराः ॥ ` ते महामोरहसंसारसपदष्टा न संशयः ॥ ६३ ॥ आत्मयाथास्म्यविज्ञानयन्नं सक्सवा नराधमाः ॥ क्रेयास्ूपेषु यज्ञेषु यतन्ते माययाऽऽव्रताः ॥ ६९& ॥ ये छङ्षयन्ति संसारसमुद्र कर्मयज्नतः ॥ ते महातमसा सवै पश्यन्येव रविं विना ॥ ६५ ॥ ज्ञानयज्ञोडपेनेव ब्राह्मणा वाऽन्यजोऽपि वा ॥ संसारसागरं वीत्वा मक्तिपारं हि गच्छति ॥ ६६ ॥ अहो माहेश्वरन्नानं यत्नवेभवमास्तिकाः ॥ अविज्ञाय नरा छोके यतन्ते सारवर्जिते ॥ ६७ ॥ अपि देवा न जानन्त ज्ञानयज्ञस्य वैभवम्‌ ॥ किं बुनमांनवा विप्राः शिवो जानाति सर्ववित्‌ ॥६८॥ सर्वध्मसमोपेताः शिवभक्तेपरायणाः ॥ प्रसादादेव श्द्रस्य जानन्ति ज्लानवेभवम्‌ ॥ ६९ ॥ प्रसादरहीनैः पापिष्ठे्मर्‌ष्येत्राह्मणोत्तमाः ॥ ज्ञानयज्ञः परिज्ञातं न शक्यः सर्वसाधनेः ॥ ७० ॥ ज्ञानयज्ञेकनिष्ठानां नावाप्यं विद्यते क्रचित्‌ ॥ न हेयं विद्यते संवे ब्रह्मरूपेण भाति हि ॥ ७१ ॥ न मया शक्यते वक्त ज्ञानयज्ञस्य वेभवम्‌ ॥ मुनिभिश्च तथा देवेस्तथाऽन्येरपि जन्तुभिः ॥ ७२ ॥ श्चया शिवेन वा विप्रा ज्ञानयज्ञस्य वैभवम्‌ ॥ कथंचिच्छकंयते वक्तं सयमेव न संशयः ॥ ७३ ॥

॥ ६२॥ ६३॥ ६४ ॥ ६५॥ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ ७९ |

॥ ७२. ॥ ७द ॥

१ च. च|

४२८ तात्पर्वदीपिकासमेता- [४ यज्ञैभवखण्डे-

इति श्रीस्कन्द्एराणे सूतसंहितायां चतुर्थे यज्नवेभवखण्डे ज्ञानयज्ञविवरणं नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

इति श्रीद्तसंहितारीकायां तास्परयैदीपिकाख्यायां चतुर्थे यज्ञवैभवखण्डे ज्ञानयज्ञविवरण नाम दशमांऽध्यायः॥ ९०॥

अथेकादशो ऽध्यायः ।

सूत उवाच-

भूयोऽपि ज्ञानयन्ञं त॒ प्रवक्ष्यामि समासतः ॥ महाप्रीया मुनिभ्रेएठाः शणताऽऽनन्दसिदये ॥ १ ॥ इत्थं प्रत्यगात्मनः परशिव स्वषूपत्वज्ञानमेव य॒क्िसाधन तत्र वेदान्तवाक्य-

मेव प्रमाणं न तु मानान्तरामत्येतावत्परतिपादितम्‌ । सप्तारित्वास्तसारित्वादिवि- रुद्धस्वभावयोः कथमेकत्वं संगच्छत इति तत्प्रतिपाद सिक्ुमध्याय आरभ्यते- भूयोऽपीति ॥ १ ॥

धर्माधर्मास्िताबदियेषामस्ति मुनीश्वराः ॥

तेऽपि विज्ञानसपन्ना इति मे निशिता मातिः ॥२॥

धर्माधर्मफरास्तिखन्नानं येषां हदि स्थितम्‌ ॥

तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निध्िता मतिः ॥३॥

श्रतिस्मृयादिविश्वासो येषामास्त सदा हादे ॥

तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निशिता मतिः ॥ £ ॥

पररोकास्तित्वब्दिर्येषामस्ति मुनीश्वराः ॥

तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निशिता मतिः॥ 4॥

यमतक्किकरास्तिखन्नानं येषां हदि स्थितम्‌ ॥

तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निशिता मतिः ॥ ६ ॥

१ घु, ` त्मक्प ।

११ अध्यायः] ` श्ूतसंहिता। ४२६

भूतप्रेतादिसिद्धावन्ञानं येषां हदि स्थितम्‌ ॥

तेऽपि विज्ञानमेपन्ना इति मे निध्िता मतिः ॥ ७॥

यक्षरक्षादिसद्वावो येषां भाति प्रमाणतः ॥

तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निशिता मतिः॥८॥

मुनीनामस्तिताबदियेषामस्ति मुनीश्वराः ॥

तेऽपि विज्ञानसपन्ना इति मे निधिता मतिः ॥ ९ ॥

इन्द्रादिदेवतास्तिखं येषां चित्ते प्रकाशते ॥

तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निश्चिता मतिः॥ १०॥

तन्न प्रथमं पुरूषाथेप्ताधनं ब्रह्मात्मविन्नानमास्तिक्ययुक्तस्येवेदि दशयति--

धर्माधर्मास्तितेत्यादिना । व्यवहारतत्सिद्धपमाणमभावाच्छासरान्तराद्धमादीनाय-

स्तिदवज्ञानं येषामस्ति तेषां यथोक्तपरतच्वन्ञानात्परंपर्या तत्साधनभरतविज्ना- नसपत्तिरस्त्येवेत्यर्थः ॥२॥३॥४॥५॥६॥७॥८॥९॥ ९० ॥

ब्रह्मा विशिष्टो देवानामिति जानन्ति ये जनाः ॥

तेऽपि विन्ञानसंपन्ना इति मे निधिता मतिः॥ ११॥

ब्रह्मणी विष्ण॒मत्करष्टं ये जानन्ति प्रमाणतः ॥

तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निशिता मतिः॥ १२॥

विष्णोविंशिष्टं श्ट्रं ये विजानन्ति प्रमाणतः ॥

तेऽपि विज्नानसंपन्ना इति मे निश्चिता मतिः॥ १३५

सद्रादीश्वरम्॒छष्टं ये जानन्ति सुनिश्चितम्‌ ॥

तेऽपि विन्नानसंपन्ना इति मे निध्विता मतिः॥ १९ ॥

$धराद्धिको भाति येषां चित्ते सदारिवः ॥

तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निशिता मतिः ॥ १५॥ अथ ब्रह्मादीनामप्युत्तरोत्तरद्कष्मत्वेनोत्कषप्रतिपादनद्वारा परशिवस्वषूपस्प

निरतिशयोत्कषपरतिपादनम्पाजेन तत्पदार्थं शोधयति--ब्रह्मा विशिष्ट इति । एयिव्यादीनि पञ्चभरतान्युत्तरोत्तरं कारणसेनोरकृष्टानि तेषाम।धपा ब्रह्मविष्ण-

४३९ तात्पयदीपिकाप्षमेता- [४ यज्ञवेभवखण्डे~

शद्रेशवरसदाशिवाः पञ्च ॒ब्रह्मम्रतंयस्तेप्युत्तरोत्तरयत्कृष्टा इत्यथः । परथिव्या- दीनां ब्रह्मादयोऽधिपतय इत्यागमेरुक्तम्‌- “शरयिन्यंवनिखकाञ्चास्तेषामप्य धिपान्पसेत्‌। ब्रह्माणं च हरिं रशुद्रमीश्वरं च सदाशिवम्‌ इति । स्वयमपि पञ्चव्रह्माध्याये दशं यिष्यति सदाशिवेश्वर इत्यादिना ॥ ११ ॥ ॥ १२॥ १२ ॥ ९४॥ १२५ सदाशिवादपि श्रेष्ठं ब्रह्माणं ये जना बिद: ॥ तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निभिता मतिः॥ १६॥ बरह्मणः परमं साक्षादिष्णँ जानन्ति ये जनाः ॥ तेऽपि विनज्ञानसंपनना इति मे निभिता मतिः ॥ १७॥ विष्णोस्तु परमं साक्षाद्दं जानन्ति ये जनाः ॥ तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निशिता मतिः ॥ १८॥ सदारिवादपि श्रेष्ठमिति । आकाश्चाधिपात्सदाशिवादपि रजःसच्चतमोगु- णोपाधिकाः महाभृतष्षटिस्थितिसंहतिव्यापारा ब्रह्मरष्णसद्रा उत्तरोत्तरं शनेयांस इत्यथः । पर्वोक्तास्तु ब्रह्मा्या भौतिकखष्टचादिहेवव इत्येषां भेदेनो- पादानम्‌ । एतदेव मूत्यष्टकं वायवीयत्तहितायां नामाष्टकेनोपदिष्टम्‌- “शिवो महेश्वरश्चैव रद्रो विष्णुः पितामहः संसारवे्ः सवेन्नः परमासमेत्युदाहृतः '' इति ॥ १६ ॥ १७॥ १८ ॥ इक्षितारं परं रद्राये विजानन्ति मानवाः ॥ तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निभिता मतिः ॥ १९॥ इक्षितुयं विजानन्ति सर्वज्ञं नितरां परम्‌ ॥ तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निधविता मतिः ॥२०॥ कारणं ब्रह्म सर्वेषां विशिष्टमिति ये विदुः ॥ तेऽपि विन्नानसंपन्ना इति मे निथिता मतिः ॥२१॥ कारणत्वोपरक्ष्यं ये सवोर्ष्टं शिवं विदुः ॥ तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निधिता मतिः ॥२२॥

7 क --------~--*-~--------~ --=-~

१ क. 'प्युकष्य उत्तरोलतरमियः । २ घ. *व्यम्ब्वनि* । ॥

११९ भध्यायः ] तसंहिता । ४३१

इंक्षितारमिति । तमोगुणोपाधिकाद्भद्रादपि वतः पागवस्थं “स ईक्षत खोकान्च सजे” इवीक्षणोपाधिविश्िष्टं परशिवचैतन्यं नरष मित्यथः । $्षणं दीष द्रजःसस्प्रष्टसच्वपरिणामरूप सखषटव्यपयीखोचनम्‌ । ततः पाकारीनं विश्दस- त्वपधानमायोपाधिक परशिवचेतन्यमेव सर्वज्ञः। स हि बह्मषिष्णवाद्यपेक्षया नितरां परः जगदाकारेण विवर्तिष्यमाणमायापिष्ठानतेन तत्कारणं यत्स्व- प्रतिष्ठ परशिवस्वश्प प्रागुक्तानां बरहरादीनः सर्वेषामपि कारणत्वाच्छेष्ठमि- त्यथः । तस्यापि कारणत्वोपाधिविशि्टात्ततीोऽपि कारणत्वोपरक्षितं रच]. नन्देकरसं यत्पर शिवस्वषपं तत्सोपाधिकात्सवेस्मादप्युक्कृष्टमित्पर्थः ॥ १५. ॥ ॥ २० ॥ >९१॥ २२॥

अस्ति जीवो न नास्तीति ये जननि प्रमाणतः ॥ तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निशिता मतिः॥२३॥ इत्थं सर्वोत्कृष्टप्रतिपादनव्याजेन "“अस्थ॒रुमनण्वहस्वमस्पशंमदहपमन्ययम्‌"' इत्यादिश्चतिमिः सवेधमेराहिस्येनावगमितं निरूपाधिकं षरं ब्रह्म “'तच्वमसिः इति महावाक्ये तत्पदेन रक्ष्यं तद्रद्यन्एदितग्‌ । अथ त्वपदरक्ष्यमपि स्वष्पं दृशेयति- अस्ति जीव इत्यए्डिना । नास्ति जीव इति गन्यवादी हि प्रपञ्च वादात्मनोऽपि शन्यत्वं मनुते । तस्याप्पात्मनानात्वोपाधिजगत्पतीतिश्ान्ति- सिद्धेति मतम्‌ । तथाच निर्धिष्टानभ्नमस्य निरवधिकवाधस्यासतभवात्तद धिष्ठाना- वधित्वेन किचित्च्वमेष्टव्यम्‌ । जमत्मतीतिचाधयोरधिष्ानतेनावधित्ेन च द्रस्तु परिशिष्यते तदस्माभिरात्मेत्युच्यते । अता श्रमवाधान्पथानुपपत्या गृन्यवादिनाऽप्पात्मास्तित्वमङ्खीकार्यमित्यथेः ॥ २२ ॥

देहाद्न्यतया जीवे ये जानन्ति प्रमाणतः ॥

तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निशिता मतिः ॥ २४॥

अस्त नाम यः कश्चिञ्जीवात्मासतु देहातिरिक्त नास्ति । अचेतनानामपि भूतानां देहाकारेण मेखनवराज्चेतन्यामित्पक्रिरिति ये विप्रतिपन्ना खोकाय- तिकास्तानिराकसोति-देहादन्यतपेति । अयमभिप्रापः--सुखित्वदुःखित्वा- दिजयद्रेकिन्पस्य पण्यपापररुत्वात्करुरदैहातिरिकषस्य स्वगनरकादिसंचारि- णाऽनङ्खीकारे तदस्तभवाद्भातिकाद्रषाददद्रटनावस्य व्यतिरकावहयभावादे ह।तिरिक्तः परखोकभाद्ष्िदात्मा विद्यत इति ग्रतिपत्तत्यम्‌ । श्रतिश्चर-

१क्‌.घ्‌. च. ज. णेह विङ्द्धस । >२क.ग. घ. भस्त । ३ कनक्ञगच च. कछ, ऊज यतास्ता

४३२ तालवर्वदीपिकाषषमेता- [४ यज्ञवैभवखण्डे-

‹“अस्तीत्येवोपरग्धग्यः” इति तस्यास्तित्वं प्रतिपादयति । किव जननम- रणादियुक्तो देहः कथं तद्रहित आत्मा स्यात्तद्राहिस्वं चाऽऽत्मनः शरयते-- “न जायते नियते वा कदाचित्‌" “अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणः" 'इति । अतं एव मगवान्बादरायणोऽपि “एक आत्मनः शारीरे भावात्‌” इत्यधिकरणेन देहातिरिक्तात्पसद्भावं परतिपादयामासर ॥२४॥

प्राणादन्यतषा ऽऽत्मानं यं जानन्ति प्रमाणतः ॥ तेऽपि विन्ञानसंपत्ना इति मे निशिता मतिः ॥२५॥

प्राणादिह्षि । पाणापानादिपश्चवृर्पात्मकस्य प्राणस्य सुषु सद्भावेऽपि पिशेषोपषृष्ध्यभाषात्तद तिरिक्त एवोपर्ब्यव्य इत्यथः ॥ २५ ॥

इन्द्रियेभ्यः परं जीवं -ये जानन्ति प्रमाणतः ॥ तेऽपि विन्ञानसपन्ना इति मे निधिता मतिः ॥ २६ ॥ मनसाऽन्यतयाऽऽत्मानं ये जानन्ति प्रमाणतः ॥

तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निधिता मतिः! २७॥ इन्द्रिेभ्य इति । चक्षुरादीनां करणत्वात्तत्पेरकः कर्ताऽन्य एवेत्यथः ॥ २९ ॥ >७ |

कषणप्रध्वंसिविज्ञानादात्मानं ये परं विदुः ॥ तेऽपि विन्नानसंपन्ना इति मे निथिता मतिः ॥ २८॥

बुद्रचहंकारतो जीवं ये विदुभिन्रमास्तिकाः ॥

तेऽपे विज्ञानसपन्रा डते मं निाशेता मातः ॥२९॥ चित्तादन्यतयाऽऽत्मानं ये जानन्ति प्रमाणतः ॥

क ऊक क क

तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निशिता मतिः ॥३०॥ बुद्धयहंकारादीनामपि करणत्वादेव नाऽऽत्मत्वमित्याह-भरणप्रध्वसीत्या- दिना । आ्मस्वषपभूत विज्ञानाद्यावतेयितुं क्षणप्रघ्वंसीति विशेषणम्‌ । अत्र विज्ञायतेऽनेनेति करणव्युत्पत्या निश्चवयद्पा मनोदृत्तिः क्षणप्रध्वं सिनीं विज्ञा- नङञब्दायेः। आत्मविषया तद्‌ विविक्ता मनोदृरत्तिरहंकारस्तन्म्ररुत्वात्ससारान्थंस्य

कय

पीपी 1 --*+ ~" ५-9-०9

१ क. घ. ग. ड च. छ. ज. विपध्िद्‌ ।

११ अध्यायः] ` दतसंहिता । ४३३

तस्य दुःखषूपत्वम्‌ । संशयितमर्थं निश्ेतुं तद्धीना या मनोवृत्तिस्तच्ित्तेम्‌ । एतच्च संकर्पविकल्पात्मकस्य मनसोऽप्युपरक्षणम्‌ ॥ ८८ ॥ २९ ॥ ३० ॥

सवप्रययिनो जीवं विभक्तं ये विदुर्ुधाः ॥ क (९ @ क ॐ ® (4९ तेऽपि विज्नानसंपन्ना इति म निधिता मतिः ॥२१॥ स्वेप्रत्ययिन इति । बुद्धयहकारादचःः कामसंकल्पाद्याश्च प्रत्यया इत्तयो यस्मिनन्तःकरणे तत्सवंपत्ययीत्यथेः । अन्तःकरणचतुष्टयंरवषूपयक्तः प्रप. ्वप्ारे- ^^परेण धाज्ना समनुपद्द्धा मनस्तदासा च महानुभावा । यदा तु सकल्पविकल्पद्रत्या यद। पननिश्टिन॒ते ददा सा॥ स्याद्‌ बुद्धिसंज्ञा च यदा प्रवेत्ति ज्ञातारमात्मानमदंकृतिः स्यात्‌ ॥ तदा यदा सा त्वभिधीयते तचित्तं च ।निध।रितमधगेषा'' इति॥ ३१॥ जाग्रत्स्वप्नसुषृप््याख्यं वेद्‌ धामत्रयं तु यः ॥ स एवाऽऽत्मा न तद्ृश्ये दृश्ये तसिमिन्प्रकलिपितम्‌ ॥३२॥ जग्रदिति । एवं देहादिषव्यतिरिक्तो यश्िदात्मा जाग्ररस्वब्रषषुप्राख्या- न्स्थानविशेषान्स्षाक्षितया जानाति स एवाऽऽत्मा। तस्यच जाग्रदादिस्थान- विशेषसाक्षित्वमेवाऽ ऽघ्नायते । सोऽयमात्मा चतुष्पाजरागरितस्थानो बहिःप्रज्ञः स्वप्रस्थानोऽन्तःपरज्ञः सषुधिस्थान एकीभूत इति । त॑स्य प्रतिपादकोऽये छक भआचायकतः- “त्ष धामष् यद्भोज्यं भोक्ता यश्च प्रकौतितः। वेदेतदूभयं यस्तु स भुञ्जानो न छिप्यते'' इति ॥ ननु तस्याऽऽत्मनः सद्भावे प्रमाणमस्तिन वा न चेच्छश्िंषाणतुख्यता । अस्ति चेद्विषयत्वाद्धयादिवदर्यत्वापत्तिरित्यत आह-न तद्र्यमिति । उप- निषद्धाक्यजनितमनोदृत्ति विषयत्वेन बृत्तिव्याप्यत्वे सत्यपि स्वप्रकाशस्य साक्षिचेतन्यस्य फरुव्याप्यत्वाभावन षटादिवहूरयत्वमित्यथः । जगत्तु तरस्व-

ष्पे मायया पररिकद्पितत्वादयधिष्ठानप्रकानेव प्रकाशत इति फरष्याप्यत्व- स्यापि सद्धावाहश्चा व्याप्यं दरयमिति व्युत्पच्या दयं भवेदित्यथेः ॥ ३२ ॥

१ घ. श्ययतो जी" । २ च. "स्यस्व ।३ क. ग. च, तस्याय॑प्रः । ध. तस्यापिप्र ॥

क च, चेत्तद्धि" । ५ च. प्रकादयत । ५५५

४३ तात्पधद्ीपिकासमेता-- ` [ ४ यज्ञवेमवखण्ठे+

्रिधामसाकिणं सेयज्नानानन्दादिरक्षणम्‌ ॥ स्वमहंशब्दर्क्ष्या्थमसक्तं स्वदोषतः ॥ २३ ॥ त्रिधामसाक्षिणमिति । साकिचेतन्यस्यापि सत्यादिस्वषटपस्वमा्ममन्राथक- थनप्रस्तावे “अहं चाव्यमभिचारित्वात्तत्सद्भावान्न सशयः: इत्यादिना सम्यङ््‌- निषपितम्‌ । शंरग्विधं यश्चैतन्यं तदेव महावाक्येषु “'तच्वमसि? “महं बह्मास्मि” इत्यादवन्तःकरणादिविशिष्टं॒वचेतन्यवाचकेस्त्वह मादिपदेरुक्ष्य वाच्यस्याथस्य वाक्याधल्वानुपपत्तेः । उक्त हि- ‹"वाच्यस्याथस्य वाक्यार्थ संबन्धानुपपत्तितः । तत्सबन्धवशात्पाप्रादन्वषाट्धक्षणोच्यते' इति ॥ तच्च सर्वेष्वपि दोषेषु न सक्तम्‌ । “असङ्गो न हि सञ्जते"' इति श्रुतेः ॥३३॥

ज्ञाताज्ञातदयाद्न्य ज्ञातान्नातस्य भासकम्‌ ॥

प्रमाणञ्चान्तिदत्तीनामगम्यं त्मकाशकम्‌ ॥ ३५ ॥ ज्ञाताज्ञातेति । ज्ञातमन्तःकरणवृ र्या विषयीकृतम्‌ । अज्ञातं भावष्पाज्ञानेन क्रोडङृतम्‌ । तदुभयस्माद्रिरुक्षणम्‌ । परमाथेतो निरविच्यस्य निरूपाधिकस्य स्वप्रकारास्य वदुभयविषयत्वासभवात्‌ । अत एवमान्नाग्ते तख्वकारोपनि- षदि-“अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधि इति । स्वप्रकाञ्ञचिदात्मक- त्वादेव तस्य ज्ञाताज्ञातद्रयस्य भासकम्‌ | उक्त हि-“सर्वं वस्तु ज्ञाततयाऽ- ज्ञाततया वा साक्षिचेतन्यस्य विषय एव इति । प्रमाणन्रान्तीति । केनविहू- पहितस्येवाऽऽत्मस्वरूपस्य प्रमाणदिषयलानिरूपाधिकस्य तद्विषयत्वम्‌ । ^“नेव वाचा न मनसा परां शक्यो न चकुषा" इति श्चुतेः। स्यत तत्पमकाशकं तासां परमाणादिदृत्तीनां स्रा्निसेन मासकम्‌ । तदूक्तम्‌-"“अन्वःकरणतद्‌- बृत्तिसाक्षी चेतन्य विग्रहः” इति ॥ ३४ ॥ स्वेयेभातं निराधारं ये जानन्ति सुनिशितम्‌ ॥ तेऽपि विज्ञानसंपन्ना इति मे निधिता मतिः॥ ३५॥ स्वयभात्तमिति । “न तत्र सयां भाति न चन्द्रतारकं नेमा विदधतो भान्वि कतोऽयमगप्निः । तमेव भान्तमनुभाति सव तस्य माप्ता स्वमिदं विभाति इत्ति शतेः। स्वयपकाशमानमित्यथः। निराधारमाधाररहितम्‌ । “स भगवः कस्मि-

मी, (यी

+^ ति त णाक म त => य-म ०9

नल न~

१ ध. स्यं सत्यह्वानादिः । २ क. "लात्तत्सद्धावो न सं । ब, “लात्सत्स्वभावो न सं“ ।

गृ. द. च. 'त्वात्सद्धावो न स ।३ध. इ. "वस्वरूपा। ४ ग. क, निर्रयस्य । ५ क. स्वयमान्तं । ५अ. रके ने" ।

१२ भध्यायः] | दवसहिता १९ म्धतिष्ठितं इतिं स्वे मदिन्ि परतिष्ठितः” इति श्तेः ' एवं सम्यङ्निश्ितं देहा- न्तवेर्तिनमात्मानं पे जानन्ति तेऽपीत्यादि पवत्‌ ॥ ३५ ॥ उक्तलक्षणमाप्मानसुक्तरुक्षणमीश्वरम्‌ ॥ एकं पश्यन्ति ये विप्रास्तर्कतश्च प्रमाणतः ॥ ३६ ॥ तथा स्वानुभवेनैव गुरूक्यः च प्रसादतः ॥ त एव ज्ञानसंपन्नाः शपथयाम्यहम्‌ ॥ ३७ ॥ जतिरहस्यमिदं कथितं मया गुरुप्रंपरया च समागतम्‌ ॥ श्चतिभिरीरितमांर्मबिशयुदधये न पठितन्यमसजनसंसदि ॥ ३८ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां भन्नपषैमवखण्डे ज्ञानयन्नविशेषो नामेकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ इत्थ शोधितो तच्व॑पदार्थो दश्चं यित्वा तयोरेक्यं वेदान्तमहावाक्येः प्रमाणे- स्तदनुक्रेस्तर्कश्वावगन्तव्यमित्याद--उक्तरक्षणमिति । इगममन्यत्‌ ॥३६॥ ॥ ३७ | ३८ |

इति श्रीद्तसहिवादीकायां तास्पयदीपिकाख्यायां चतुर्थं यज्ञवेभ- द्खण्ड एकादशोऽध्यायः।॥ २१॥

अथ द्रादशोऽष्पायः।

कक

सूत उवाच- | भरयोऽपि ज्ञानयज्नं तु प्रवक्ष्यामि समासतः ॥ मुनयः परया भक्या शृणुतातीव शोभनम्‌ ॥ १॥ पवैस्मिन्नध्याये दर्यं तस्मिन्धकल्पितमिति द उयप्रपचस्य यत्करिपितत्वेन मिथ्यात्वं सूचितं तदिदानीमद्भितीये परमरिवस्वषटपे प्रप्स्पाध्यारोपापव- दाभ्वां प्रतिपादयितुमपक्रमते-भूयोऽपीति ॥ ९॥ | ब्रह्म सत्यपरानन्द्प्रकारानन्तङ्क्षब्‌ ॥ अप्रच्यतास्ममावेन संस्थितं सवद्व त॒॥२॥

% २६. तात्पर्वदीपिकासमेता- [ॐ यज्ञवैमवखण्डे-

अधिष्ठानभृतस्य ब्रह्मणस्तावनिरूपाधिकं ृपमाह--ब्रह्येति । “सत्यं ज्ञान- मनन्तं बह्म” ““विज्ञानमानन्दं ब्रह्म" इति श्तेः । अखण्डेकरसस्य बरह्मणः सत्यादिपदान्यन्‌तजढदुःखान्तवचनिरासेन खक्षकाणीति पाक्पत्तिपादि- तम्‌ ।* अप्रच्युतात्मभावेनेति ¦ अपरिदुप्रपत्यगात्पत्वेनेत्यथः । अनेन च ब्रह्मणोऽनात्मत्वनिरासः । सदेव त्विति । न केवरु तच्वज्ञानादुषध्व॑मेव ब्रह्मण आत्मभावः किंतु ततः प्रागपीस्यथंः ॥ २॥

आत्मशक्तिसमायोगादनाचन्तादतकिंताव्‌ ॥ अप्रतीतमिवाऽऽभाति स्वयभातमपि दिनाः ॥ ३॥ सदप्यसदिव प्राज्ञः सदैकमपि भिन्नवत्‌ ॥ तादशाकारमापन्नः संसारीवावभासते ॥ ॥

ममु सितभास्वराकरेण सामान्यतो ज्ञातं नीखुप्रषटतननिकोणत्वादिविशेषाका- रेणाज्ञातं वस्तु रजताचारोप्यस्पाधिष्ठानत्वेन दृष्टम्‌ ! जह्य तु स्वप्रकाशत्वेन सर्वात्मना भातमति कथं तस्पाधिष्ठानत्वमित्यव आह-अल्मशकतीति ॥ आस्मनः शक्तिः स्वस्मश्चेतन्यमात्र आधिता माया न तु सांख्यामिमतपरकृति- वत्स्वतद्नेत्यथेः। भनादयन्तादिति । तथाविधमायाया आत्मनश्चानादित्वात्तदुभ- यानधितस्बन्धोऽप्यनादिः । तच्वन्ञानन्यतिरेकेण मायाया अप्यन्तवच्वराहि" त्यत्तत्सबन्धो ऽ नन्तश्च । कथमीरल्याया तर्सबन्धश्च कथं स्वम्रकाशे परलि- वस्पदूपे संभवतीति तत्नराऽऽह-अतार्केतादिति । विचारास्हादित्थेः । तथा- विधमायासंबन्धवद्ात्स्वप्रकाशमपि तह्द्याभातमिव भवति । आवरणशक्तयाऽ5- वृतत्वात्‌ । अत एव सद्रूपमप्यविद्यमानमिव भवत्यद्भितीयमपि नानाविधोपा- विंबन्धवशान्नानाकारप द्भवति । स्वतोाऽससारत्वेऽपि तत्तदन्तःकरणतादा- त्म्याघ्यासात्तादक्त्व मापन्न चिन्मात्रं ससारीव भवति । अत उक्तं हि वार्तक- करेः- “अक्षमा भवतः केयं साधकत्वप्रकस्पने । किं न परयसि संसारं ततरेवाज्ञानकस्पितम्‌ ' इति॥ ३॥ ४॥ क कय रप्‌ क ब्रह्मणाजमन्नरूषं त॒ चतनाचेतनात्मकः ॥ विभागः कलितः शक्तया न स्वतः पण्डितोत्तमाः॥०५॥ एव च स्वप्रकाशेऽपि तस्मिन्मायाशोक्तवशात्स्वेमपि संभावयितुं शक्यमिति तस्पाधिष्टठानत्वस्भवं प्रतिपा चेतन्ःचेतनात्मके द्विविधं जगदारोपयितुं

१२ अध्यायः ¡ इतसंहिता। ४३७

तस्याधिष्ठानस्य मायावशविध्यमाह- ब्रह्मण इति । अभिनेऽखण्ड एव न्ह्मणा छप मापाश्क्त्यपा स्व गणापधानन ₹जस्तमागुणपधानन च चेतना. चेतनात्मकं भागद्रय परिकस्पतं न स्वत इति । यत एतन्माययेवातो न स्वाभाविक इत्यथः ॥ ९॥ ब्रह्मणश्चेतनाकारे कलिता चेतनाभिदा ॥ सवज्ञत्वादेका स्तम्बपयन्ता माययेव त ॥६॥ उत्कषश्चापकर्षश्च मायया तेषु कल्पितः ॥ नियन्तृत्वनियम्यत्वाद्याकाराश्च प्रकस्पिताः ॥७॥ ब्रह्मणो ऽचेतनाकरे महामायाबर्ेन त ॥ महदादिजगच्छन्यपर्यन्तं परिकस्मितम्‌ ॥ ८ ॥

उत्कर्षश्वापकर्षश्च जगस्यपि मुनीश्वरः ॥ कांलेपतः सवतोपरिक्तं व्यवहारे तु मायया ॥ ९ ॥ अथेतयोवरेद्माकारयोः कुतर कस्य परिकल्पनमिति तदुभयं विभञ्य दशयति. ब्रह्मणश्चेतनाकार इत्यादिना । सत्वगुणस्य प्रकाशात्मकत्वात्तदु पाधिक साका- रश्चेतनाकारो रजस्तमसोस्तद्विपरोतत्वात्तदुपाधिक आकापोऽचेतनाकारः । तजर चेतनाकारे विशुद्धसच्छग्रधानमायोपाधिकमीन्वरं सर्वज्ञमारभ्य रत्रम्बपयन्तो भोक्तपपञ्ो मायया परिकल्पितः । तत्र भोक्तष कमवशात्एखित्वदुःखित्वादि- तारतम्पमीन्वरस्यच तेषां च नियन्तत्वनिपम्यस्वादयश्च धमाः । एतत्सव माययव प्रकल्पितमित्यथेः । अचेतनाकरे त॒ वियदादिभृतभातिक जगदभाव- पयन्तं भोग्यद्टपं परिकल्पितम्‌ । उक्तं हि- ^^तमःप्रधानः प्षेत्राणां चित्पधानश्चिदात्मनाम्‌ ॥ परः कारणतामेति भावनाज्ञानकमेभिः'' इति । जगत्यपीति । यथा भोक्तृप्रपञ्चे तद्रज डप्रपञ्ेऽप्युत्कषौपकषपादिकं सव व्यवहारविषये मायया परिकल्पितमित्यथः ॥ ६॥७॥८॥९॥ वर्णाश्रमास्तथा विप्रा वर्णसांकयमेव च ॥

तद्धमाश्च विभगेन माययेव प्रकल्पिताः ॥ १० ॥ एवै प्पश्चान्तर्मतानां वणाश्रमादीनामपि मापया परिकर्पितत्वेन

तके

१ क. "तोध्किं। २ क. ध. व्णास्तथाऽश्श्रमा विप्रा ।

६६८ तात्प्वदीपिकाततमेता- [४ यज्ञवेभवखण्डे-

मिथ्यात्वं साधयति--वणीश्रमास्वयेत्यादिना । वद्धा इतिं वभेधमां आंश्चभ. धप्राधित्यर्थः ॥ १० ॥

नियोज्यत्वं च कर्ततं भोक्तत्वं च तथेव च ॥ वर्णाश्रमादिनिष्ठानां माययेव प्रकल्पितम्‌ ॥ ११ ॥ विधयश्च मषधाश्च श्चातस्मृयादरूपणः ॥ मायया इवदवस्य पदयवत्पारकालपताः ॥ १९ ॥ धर्माधर्मौ तयोर्विप्राः फर तत्साधनान्यपि ॥ कलिपितानि मरामोदाद्रह्मणो न खभावतः ॥ १३ ॥ रागदेषादयो दोषाः शान्तिदान्यादयो गणाः ॥ अपि माहश्वर ज्ञान माययव प्रकाल्पतम्‌ ॥ १५॥ नियोञ्यत्वं चेति । ““दशपुणंमाक्षाभ्यां स्वगंकामो यजेत इतिवास्यश्र वणसमनन्तरमधिकारिणः पुरुषस्य मयेदं कतेव्यमिति यन्नियोगवबोदधत्वं वनि- योज्यत्वम्‌ । तडुक्तं शाङिकानाथन-- “नियोख्पः स च कार्थं यः स्वकीयत्वेन बुध्यते" इति । गुरुमतेऽप्यपुर्वं सिश्रथः । तदेव कृत्युदेश्यत्वे सति कृतिक्ाध्यत्वात्कायं स्वात्मनि परुषस्य निपोजनान्नियोग इति च व्यपदिश्यते । “कृतिसाध्यं पधानं यत्तत्कायंममिधीयते । कायेत्वेन नियोज्यं पः स्वात्मनि मेरथन्नसौ ॥ नियोग इति मीमसिनिष्णातिरमिधीयवे'" । इति शाखिकानाथेनोक्तत्वात्‌ । कतृत्वं तु दिषयाकारभावापनस्थ धात्व- थस्य निष्पादनद्भाराऽपूवेनिर्वंतंकत्वम्‌ । तच्वन्यफरुमागित्वं भोक्तृत्वम्‌ । अपि महेश्वरमिति । महेश्वरो विश्ुद्धस्च्वप्रधानमायोपाधिकः सवेज्ञस्तस्य- यत्सवे गोचरं निरतिशयं ज्ञानं तदपि माययेव परिकल्पितं सत्वपरिणापित्वादि- त्यथः । अथवा महेश्वरो निरूपाधिकः परशिवस्तद्भिषयं बेदान्तमहावाक्यजनितं यदरत्तिज्ञानं तदपि भायया परिकल्पितं तद्धि परिकह्पितमपि स्वपिषयावरभा विद्यां निवतेयत्स्वयमपि कतकरजोन्यायेन निषतते ॥ ९९॥ १२॥ १३॥ १४॥

वेदिकास्तान्िका मामा अपभ्चशास्तथेव च ॥ स्वतन््स्याम्बिकाभरमांययेव प्रकल्पिताः ॥ १९५ ॥

१२ ध्यायः} ` श्तसंहिता। १३९

अपश्रशाः कापाखदयः ॥ १९५॥ दयद्स्तितया भाति यद्यन्नास्तितया तथा ॥

तत्तत्सर्व महादेवमायया परिकल्पितम्‌ ॥ १६ ॥ यद्यद स्तीति । अवरिष्ट भावाभावात्मकं स्वे जगदपि पररिवस्वषूपे -माय-

येव परिकल्पित म तु पारमार्थिकं सदित्यर्थः ॥ १६ ॥

चेतनाचेतनाकारो ब्रह्मणो यो प्रकल्पितौ \

तौ शिवाद्न्यतो न स्तः सम्यगथैनिरूपणे ॥ १७ ॥

सवज्ञत्वादिका भेदाः स्तम्बान्ता ये प्रकल्पिताः ॥

ते [सिवाद्न्यतो निस्थं न मन्त्येद निरूपणे ॥ १८ ॥

इत्थमद्भितीये परशिवस्वद्पे मायावशाचेतनाचेतनास्मकस्य पण्चस्य परि-

कट्पितत्वोकतः पर शिवस्वषटपव्यतिरिके कारणे तर्तत्ता निरस्ता । तत्रापि परिकरल्पितत्वाभिधानाच्छक्तिषप्या।दवदपारमाधिरत्वमःयुक्तम्‌ । अथ त्वबा- धितन्यवहार विषयत्वात्तस्य मायाकल्पितत्वमसिद्धमित्याशङ्याधिष्ठानपरशिव- स्वरूपयाथात्म्यज्ञानोत्तरकार बाधदरनपताम्यन शुक्तिष्प्यादिवत्तस्यापि माया- परिकर्पितत्वमारोपक्रमेणेव समथयते--चतनाचेतने्पादिना । सम्यगर्भनि- रूपण इति । परमाथंपयांरोचनापाम्‌ "एकमेवाद्वितीयम्‌" “मायामात्रमिदं द्वैतं“ “नेह नानाऽस्ति किचन” इत्यादिश्चतिवरात्पररिवस्वहपस्याद्ितीय- त्वेऽवगते तन चेतनाचेतनविभागो मायापरिकर्पित एवेष्टत्यो न शिवस्वष्ट- पादन्यत्वेन युक्त इत्यर्थः । एवं सवज्ञत्वादिका इत्यादो सर्वेत बाधदशंनबरेन शिवस्वष्पान्यतया पारमाथैकप्तचवायोगात्स्वन्नत्वादिकमपि सवं चेतनाचेत- नात्मकं जगत्तत्स्वष्पे मापया परिकस्पितमेवेत्यथः ॥ ९७ ॥ ९८ ॥

उक्करषश्वापकर्षश्च यस्तेषु परिकल्पितः ॥

सोऽपि नेवास्ति मेदेन शिवासम्यङ्निरूपणे ॥ १९॥

बरह्मणोऽचेतनाकारे कटिपतं यजगदूढधाः ॥

तच्च नैवास्ति भेदेन शिवात्सम्यङ्निरूपणे ॥ २० ॥

उत्कर्षश्चापकर्षश्च यो जगत्यपि कल्पितः ॥

( क

सोऽपि नैवास्ति भेदेन शिवारू म्यद्ूनिरूपणे ॥२१॥

[कक 1

१ ङ. प्रकीर्तेताः ॥

ठंटं९

तात्प्थदीपिकासमेता- ' [४ यज्ञवेभखण्डे-

वणश्चिमादयो भावा मायया ये प्रकल्पिताः ॥ तेऽपि शंभोनं भेदेन सन्ति सम्यद्निरूपणे ॥ २२॥ नियोज्यत्ादयो भावा मायया ये प्रकलिपिताः ॥ तेऽपि शंमोनं भेदेन सन्ति सम्यङ्निरूपणे ॥ २३॥ विधयश्च निषेधाश्च मायया ये प्रकलिपताः॥ बरेऽपि क्च॑मान मेदेन सन्ति सम्यट्निरूपणे ॥ २४॥ धमाधमादिरूपेण मायया ये प्रकल्पिताः ॥

तेऽपि शंभोनं भेदेन सन्ति सम्यङ्निरूपणे ॥२५॥ रागदेषादिरूपाश्च मायया ये प्रकल्पिताः ॥

तेऽपि शंभोन भेदेन सन्ति सम्यङ्निरूपणे ॥ २६॥ वैदिकास्तान्विका माग अपभ्रंशाश्च ये दिजाः ॥ तेऽपि शंभोनं भेदेन सन्ति सम्यङ्निरूपणे ॥ २७॥ यद्यदस्तितया यद्यत्रास्ति वस्त॒ मुनीश्वराः ॥ तत्तच्छंभोनं भेदेन विद्यते सूक्ष्मदशने ॥ २८ ॥

॥ १९ ॥ २० ॥ >१॥ २२ ॥ २३ ॥ २४ ॥ >५॥ ५६ ॥ २७ ॥ २८ ॥

अतश्च संक्षेपमिमं शृणुध्वं

जगरसमस्तं चिद्चिसपरमिन्नम्‌ ॥ स्वशक्तिक्कप्र शिवमात्रमेव

न दवदेवात्एथगस्ति रिंचिव्‌ ॥ २९ ॥

इति श्रीस्कन्द्एराणे सूतसंहितायां चतुथं यज्नवेमव- खण्डे षडक्षरविवरणं नाम द्वादशोऽध्यायः ॥१२॥

एव पारमार्थकसच्व स्यापवादेन प्पञ्चस्व मायामयत्वसिद्ध्भिथ्यात्ं सिद्ध- मतः पररिवस्वरूपादन्यन्नास्तात्यद्वितीयत्वं सिद्धमित्युपषहरति-अतश्चेति । स्वस्मिनान्निता माया स्वशक्तिः ॥ २९ ॥

इति श्रीस्कन्द पुराणे सूतसंहिताटीकायां चतुर्थं यज्ञवेभवखण्डे ज्ञानयन्ञविशेषो नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ ९२॥

१३ भध्यायः] | सूतसंहिता । ४८४१

नयोदशोऽध्यायः ।

सूत उवाच- मूयांअपे ज्ञानयज्ञं त॒ प्रवक्ष्यामि समासतः ॥ - गह्यादृह्यतमं सुक्ष्म श्रण॒त श्रद्धया रिजाः ॥ १ ॥

एव मायातत्कायंटपप्रपञ्चस्य ज्ञाननिवत्पेत्वेन मिथ्यात्वं “साध्य सवि पायाः परशक्तेरपि परशिवादन्यत्वशङ्यः प्रसक्तं मिथ्यात्वे निषूपयितुगपक्र- मते-भयोऽपीति ॥ १॥ क था य॒ = । हिनो चिन्मात्राश्चयमाधायाः शाक्तयाकारं हिजोत्तमाः ॥ अनुप्रविष्टा या संवितिविकरपा स्वयंप्रभा ॥२॥ मायेवास्य परा शक्तिरिति श्रमं व्युदसितुं परस्याः शक्तेः स्वषपं दर्शयति- चिन्मात्रेत्यादिना । भोक्रभोग्यात्मकेस्य प्रपञ्चस्य सनियन्तृकस्य सेः प्राक्प- रीनावस्थायां विकल्पहत्‌नामभावात्परशिवस्वरूपमत्यन्तं निर्विकल्पकं स्वप तिष्ठ मवति तत्स्वषूपेऽध्यस्ता मायाऽपि विकल्परहितेवावतिष्ठते । सा च प्राणि- कमपरिपाक्वशादीषद्धिकल्पिता सती शिवरक्तिविभागस्यापि तदानीौमभावात्त- दुभयस्ाधारणं चिन्मात्रमेवाऽऽश्नरयतया स्वीकरोति। चिन्मान्नदूपः पररिवाऽपि तस्संबन्धवशात्किचित्स्वपरतिष्ठतां विहाय तदभिमुखो भवति । नन्वसङ्लोदासी- नस्य परानन्द स्वषटपस्याविक्रियस्य परशिवस्य मायावष्टम्भेन कुता जगत्छषटचा- दिहेतस्वं पाणिकमणां परिपाकवशादिति चेन्न । तस्य स्वतच्रस्य तत्पारतन्या- मात्‌ । स्वमोगा्थमित्यपि न युज्यते । तस्याऽऽप्रकामत्वात्‌ । न च खंख- धेमित्यपि युक्तम्‌ । तथात्वे गिरिनदीसयुद्रादिवे चित्यस्य शुखच्वादिवेचित्यस्य च प्रतिनियमायोगात्‌ । नैष दोषः । प्रतिनियमस्य परिपक्रप्राणिकमतारतम्य- हेतुत्वात्‌ । न चैतावता परशिवस्य कमपारततपापत्तिः । स्वस्तकल्पनिमित्त- त्वात्‌ । जमत्सषटचादि खीखोपक्रमावसरे निरैतुककार्योत्पत्तिर तपरसद्गहेतुरिति पुण्यपापादीनां शखदूःखादिदेतुत्वं तहु पभोगेहतुत्वेन प्रतिनियतप्रपञ्चनिर्माणं च संकर्प्य प्रशिवः स्वमायावशाद्धीरखयां प्रवृते । तस्य च स्वक्षकस्पस्य यत्वाविघाताय सर्वेष्वपि ब्रह्मकल्पेष समानाकारा एव दषएचादिखंखा करोति । अतो जगद्वेचिन्यनिपित्तस्य पुण्यपापदिरपि स्वसकल्पहेतुत्वाज्जग-

र,

न १५ छ, जका कनः तक

भ ~~ ~~ [1

१, "तितं भ । २ क, ध. ज, "तिष्ठतं त्रिः । ३च. सङ्ग दै" \ ४ ख. ड, प्रवतेते। ५५६

४४२ तादी पिकासमेता- [४ यज्षवेभवखण्डे-

त्षगादिडीखायां प्रवृत्तस्य परशिवस्य न स्वातन्यभङ्कः । अत एव मगवान्वा- दृरायणः परमेश्वरस्य सृष्ट्यादि पत्तो राजादिवत्केवटं रीरेव करणमिति चूजयामाप् “लोकवत्तु खीराकेवर्यम्‌!' इति । तथा च शिवशक्तयभयष्पसाधा- रणं चिन्मात्रमाभिता प्ता माया पएनरद्िधा भवति । शक्यप्रतियोगयनधीननिद- पणविषयत्वाकारेण तदधीननिषूपणविषयत्वाकारेण च । एवयुपाधिदरेविष्या- दुपधेयचिन्मात्रमपि द्विधा भिचते । तत्न शक्यपरतियोग्पधीननिद्पणा माया सा शक्तिः सखिर्पवनादिसमायोगपरवशादुच्छरनावस्यस्य बीजस्य यथा ऽङ- रावस्थां तथेव पाणिकर्मेपरिपाकवक्ादुपवितेषपाया मायाया जगत्काहेतुभ्‌- ताङ्रावस्था सेत्यथः । शक्यप्रतियोग्यनधीननिषपणो यो मायाया आकारस्त- दुपहितं चेतन्यं शिवः 1 जगद ङ्करढपिण्या शक्तया यदवच्छिन्नं चेतन्यं तस्य या संदिद्रपिणी सरा परख शक्तिरित्युच्यते । अतश्चोपाधिपरिच्छेदादेवैकस्येव चिन्मात्रस्य रिवशक्तयात्मना विभागः । परमाथतस्तु चिन्मात्रतयेकत्वमेवे- त्थः । तदुक्तमागमिकेः- (चिद विदनुग्रहहेतोरस्य सिष्टक्षायं आद्य उन्मेषः ॥ तच्छक्तित्वममिहितमविभागापन्नमस्येव'” इति ।

तदिदमुच्यते--"“चिन्मात्राश्रयमायायाः शक्तयाकारेऽरतपरविष्टा' इति | शिवमाहात्म्यखण्डे तच्छ क्तिपूजाविधो विस्तरेण प्रपथितम्‌ । यतः परशिव- स्वरूपमेव राक्यपरतियो गिनि पणोपाध्यवच्छिन्नतया परा शक्तिस्तस्मात्साऽपि सचिदानन्दादिषपेवेत्याह-निर्विकल्पेत्यादिना । विकल्पहेतुविशेषाणां निर्वि- दोषे वस्तुनि स्वभावतो विरहानिर्विंकल्पा । स्वयपरभाऽपराधीनप्रकाशा स्ि- दानन्दाखण्डेकरसेत्पथः ॥ > ॥

सदाकारा परानन्दा संसारोच्छेदकारिणी ॥ सा शिवा परमा देवी शिवाभिन्ना शिकंकरी ॥ ३ ॥

संसारोच्छेदकारिणीति । संसारस्पोच्छेद उन्मरखनं तद्धेतुभृता । परमेश्वरः स्वशक्तिवशास्लद्ु य॒मुनुन्ससारान्मोचयति “"शक्तो यया स रंभूर्भक्तो गृक्तोच पथगणस्यास्यः' इत्युक्तत्वात्‌ । यद्वा बह्माकारमनोडच्पवच्छिनेव संवित्षंसार- निवरतिकेत्य्थः। एवगुणविशिष्टा संविस्सेव शिवकरी सर्वप्राणिनां सुखकारिभी । अतं एव शिवा शिवशब्दामिधेया । वक्ष्यमाणानां शाक्तीनायुपादानभूतत्वात्प- रमा सर्वे्कृष्टा । देवी शक्यप्रपञ्चस्येन्वरी । शिवाभिननेति । अस्याः शिवस्य च

१६. तदशाया।

१३ भध्यायः] ` अतसंहिता। | ४४३

परमायेतः पूर्वीक्तविन्भात्रशटपत्वादेदो नास्तीत्पर्थः । तथाच शिवशक्तयोरभेदाब- भष एव पिथ्यान तु प्रपञ्चवत्स्वहूपमपीत्यर्थः॥ २ ॥

जगत्कारणमापन्नः शिवो यो मुनिसत्तमाः ॥ सा तस्यापि भवेच्छक्तिस्तया हीनो निरर्थकः ॥ ¢ ॥ इत्थं सामान्यरूपिणा परां शक्ति निरूप्य सेव शक्यविसेषपतियोमिनिद- पिता सती तत्तद्विरोषशक्तपात्मिका भवतीत्पाह-जगदित्यादिता । जयत्वः- रणमिति भावपरो निर्देशः । यः शिवो जगत्कारणत्व मापन्नो जगद्हूरहपभ्न- क्तयवस्थाया ऊर्वं जगदाकारविवर्तिष्यमाणमायाधिष्ठानदयात्तस्यापि हिवस्थ सा पूर्वोक्ता परा शक्तिरेव जगनिमांणशक्तिढप) भवेत्‌ । तया रक्तया रहितः शिवो निःराक्तित्वाजगनिमागःसम्थं इत्यर्थ. । एवमुनरन स्वन योज्यम्‌ ॥ ४॥ सर्वज्नसं गतो यस्तु शिवः साक्षादुपािना ॥ सा तस्यापि भवेच्छक्तिस्तया दीनो निरर्थकः ॥ ५॥ ईक्षितं गतो यस्तु शिवः साक्षादुपाधिना ॥ क क # सा तस्यापि भवेच्छक्तिस्तया हीनो निरर्थकः ॥ & ॥ शिवस्य जगत्कारणत्वावस्थायामुपाधिभूता माया ज्ञानक्रियाशक्तिसाम्य- वती सा यदि विशद्धसचखप्रधाना ज्ञारशक्त्याऽपिक्ा स्यात्तदा तडुपाधिकः शिवः सर्न्नो मवति। यदा तु क्रियाशक्तपाऽधिका तदा तदु पायिकः सात्ताच्छिवि एव सखष्टन्यपयौरोचनात्मकस्येक्षणस्य कतं। भवति । एतदुक्तं भवति । एक एव परशिवः साक्षादुपाधिवज्चातसश्चधा भवति । अनुदतज्ञानक्रियाशक्तिका या माया तदहुपदहितः शिव इत्युच्यते । तस्याः शक्यमतियोर्यर्धीननिदधपणो पष आकारस्तदूपाधिकः शिवः शक्तिः । यदास मायोदूतसमपरधानज्ञानक्रिया प डक्तिका तदुपाधिक्‌ परशिवस्वषटपं जगत्कारणम्‌ । ज्ञानशक्तपाधिक्पात्सवन्नः। क्रियारशक्तपाधिक्यादीक्षितेति । एवं च रिवस्यावस्थामेदा भगमिकेः थद्धव- स्वानीति व्पवहियन्ते । तदुक्तम्‌- ८“श्रद्धानि पञ्च तक्वान्याद्ं तेषां वदन्ति शिवतत्वम्‌ । क्विसदारिवतच्वे ईश्वरविद्याख्यतत्वे च" इति ॥ तेषां रक्षणमपि तेरेवक्तम्‌-- | °“कशिवतकत््वमथो वक्ष्ये सदाद्यप्रभवं परम्‌ । अप्रमेयमनिर्दैशयमनोपम्यमनामयपम्‌ ॥

४४४ ता्पर्षदीपिकासमेता- [४ यज्ञवेभवखण्डे-

दध्म स्वगतं नित्यं धुवमव्ययमीनश्वरम्‌ । शक्तितखं ततो जातं सिसक्नोः परमात्मनः ॥ उन्मेषः प्रथमस्तस्मादमिन्न शिवतच्वतः। सदाशिवं ततस्तत्त्वं क्रियाज्ञानसमां शाकम्‌ ॥ तत्वमीश्वरसनं स्यात्सश्वयेसमादृतम्‌ । क्रियाशक्त्या परिक्षीणं ज्ञानशक्त्याऽधिकाठृतम्‌ ॥ विद्यातच्वमतश्वेशास्स्वज्ञं मञ्ननायकम्‌ | क्रियाशक्त्यशशवबर ज्ञानराक्त्यशहीनकम्‌'' इति । इक्षितुत्वं पररिवस्याऽऽग्नरातम्‌ “तदन्त बहु स्यां प्रजायेय" इति ॥ ५॥ &॥ | यस्तु द्रत्वमापत्नः शवः साक्षादुपषाषना ॥ सा तस्यापि भवच्छक्तस्तया हराना नेरथकः ॥ ५७॥ यस्तु वष्णुत्वमापन्नः [शवः साक्षादुपाधना ॥ सा तस्यापि भवेच्छक्तेस्तया हीनो निरथकः ॥८॥ यस्तु ब्रह्मत्वमापन्नः शिवः साक्षादुपाधना ॥ सा तस्यापि मवेच्छक्तेस्तया दीनां निरथकः ॥ ९ ॥ तदुीक्षणोत्तरकारं विचिकीर्षोमायायाः सच्वरजस्तमोगणा विभक्ता भवन्ति तदूपाधिकः रिषो ब्रह्मविष्णरुद्रसंज्ञा खमते । तत्र श्द्रस्य बहिस्तमोयुक्तस- त्वगुण उपाधिः । सत्वेनाऽ ऽकृतं तमां विष्णोः। ब्रह्मणस्तु केवरु रजः । तत्त- दुपाष्याधिक्यादुद्रः परः सच्वमानरहिताहद्यणः सकाशाद्धहिःसच्वोपाधिको विष्णः श्रेष्ठ; । एवमीदग्रप पुपाघ्याधिक्यत्वं स्वयमेवोपदिष्ट सूत गीतायां भरति प्रादयिष्यति “यस्य मायागतं स्म्‌ "' इत्यादिना ॥५७॥ ८॥९॥ सदाशिवतवं यः प्राप्तः शिवः साक्षादुपाधिना ॥ सा तस्यापि भवेच्छक्तिस्तया हीनो निरथकः ॥१०॥ ईश्वरत्वं गतो यस्तु शिवः साक्षादुपाधिना ॥ सा तस्यापि भवेच्छक्तेस्तया हीनो निरथकः ॥११॥

१कृ. ख, त्ानरक्तया।२क. ख. णंक्रियाश ।३क.ष्ल्‌, मू । ज्ञानञ्च ।

१३ भध्यायः ] | घूतसहिता । ४४९ सदाशिवत्वमिति । गुणपविभागानन्तरं शब्दस्पशेतन्मान्रषटपाणि बष्ष्मम्‌- तानि क्रमेणोत्पच्न्ते । तत्र शब्दतन्मानोपाधिकः सदाशिषः । स्पर्शतन्मानो- पाधिकः शिवे इश्वरः । हेपरतगन्धतन्मातोपाधिका शुद्रविष्णब्रह्माणः । रद्र विष्णुब्रह्मणामेव भोतिकखष्टाुपाधय इत्यन ए्रयद्नोक्तम्‌ । एकषटपाणामय्युपा- धिवेचिन्याद्रेदो विद्यत एवेत्यभिपेत्येकादशाष्याय उत्कषपरतिषादनंस्मणे ब्रह्मादयो द्विरूपात्ता इत्युक्तम्‌ ॥ १० ११॥ हिरण्यगभखं यस्तु शिवः प्राप उपाधिना ॥ सा तस्यापि भवेच्छक्तिस्तया हीनो निरथंकः ॥१२५ मूत्रात्मतं तथा यस्तु शिवः प्राप्त उपाषिना॥ सा तस्यापि भवेच्छक्तिस्तया हीत निर्कः ॥१३॥ हिरण्यगभत्वमिति । वियदादि्क्ष्मभृत गतेः पञ्चमिः सत्वा ैरारब्धं तम- षए्यन्तःकरणं हिरण्यगमस्योपाधिः । तत्नस्ये रज्चेरार भ्यः समणटिषटपः प्राणः द्तात्मन उपाधिः ॥ १२॥ १३॥ विराडरूपं गतो यस्तु चिवः साक्षादुपाधिना ॥ सा तस्यापि भवेच्छक्तेस्तया हीनां निरथकः ॥१९॥ विराद्खूपमिति । पञ्चभूतेषु जातेषु तदारब्धो ब्रह्माण्डादिरक्षणः स्थख्प- पश्चो विराज उपाधिः॥ १४॥ स्वराडरूपं गतो यस्त॒ शिवः साक्षादुपाधिना ॥ सा तस्यापि भवेच्छक्तिस्तया हीनो निरथकः ॥१५॥ सभ्राइ्रूपं गतो यस्तु शिवः साक्षादुपाधिना ॥ सा तस्यापि भवेच्छक्तेस्तया हीनो निरथकः ॥१६॥ तदन्तगंतलिङ्गशरीरसमष्टिः स्वराजः । कारणत्वेन शरीरद्रयानुगतमव्या- कृतं सन्नाज उपाधिः । एतच्च शिवमाहास्म्यखण्ड एकादशे ऽध्याये विस्तरेण प्रतिपादितम्‌ ॥ १५॥ ९६ ॥ इन्द्रादिखोकपालानां रूपं यः भराप्वाञ्शिवः ॥ सा तस्यापि भवेच्छक्तेस्तया दीनो निरथकः ॥१७॥ हन्द्रादिखोकपारानामित्पा्यया उपाधयः स्पष्टाः ॥ १७॥

४४६ वा्पर्पदीपिकाषषमेता- [४ यज्ञवेमवखण्डे-

देवादीनां गतो यस्त॒ रूपं शंमुरूपाधिना ॥ सा तस्यापि भवेच्छकतेस्तया रीनी निरर्थकः ॥१८॥ मनुष्यत्वं गतो यस्तु शिवः साक्षादुपाधेना ॥

सा तस्यापि भवेच्छक्तेस्तया दीनां निरथकः ॥१९॥ देवादीनामिति । आदिश्ब्दादष्ुरगन्धवादयः ॥ १८ ॥ १९ ॥

तिर्यगा दिस्वरूपं यः शिवः प्राप्त उपाधिना ॥

सा तस्यापि भवेच्छक्तेस्तया हीनो निरर्थकः ॥२०॥ ओषधीनां स्वरूपं यः शिवः प्राप् उपाधिना ॥

सा तस्यापि भवेच्छक्तेस्तया हीनो निरर्थकः ॥२१॥ वनस्पतीनां रूपं यः शिवः प्राप्र उपाधिना ॥

सा तस्यापि भवेच्छक्तिस्तया हीनो निरर्थकः ॥२२॥ भक्ष्यभोज्यादिरूपं यः शिवेः प्राप्त उपाधिना ॥

सा तस्यापि भवेच्छक्तेस्तया हीनो निरथकः ॥२३॥ नदीनदादिरूपं यः शिवः प्राप्त उपाधिना ॥

सा तस्यापि भवेच्छक्तिस्तया हीनो निरथकः ॥२९॥ पवतादिस्वरूपं यः शिरवंः प्राप्र उपाधिना ॥

सा तस्यापि भवेच्छक्तिस्तया ₹ीनो निरर्थकः ॥२५॥ ससुद्ररूपं यः प्राप्तः शिवः साक्षादुषाधिना ॥

सा तस्यापि भवेच्छक्तेस्तया हीनो निरथकः ॥२६॥ विदयुद्रपं गतो यस्तु शिवः साक्षादुपाधिना ॥

सा तस्यापि भवेच्छक्तिस्तया हीनो निरर्थकः ॥२७॥ सवाकारं गतो यस्त॒ शिवः साक्षादुपाधिना ॥

सा तस्यापि भवेच्छक्तेस्तया हीनो निरथकः ॥२८॥

१ क..ज. "व: साक्षादपाः! २ क. ज. "वः: साक्षादुपाः। ३ ज. "वः साक्षादुपा । ज्ज, "वः साक्ञादुपा ।

१३ अध्यायः] ` तसहिता । ५४७

तियंगादीति । आदिशब्देन पक्षिसरीखपादयः ॥ २० ॥ २९१ ॥ २२॥ ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७॥ २८ ॥ एषा सा साक्षिणी शक्तैः शंकरस्यःपि शंकरी ॥ शिवाभिन्ना तया हीनः शिवः साक्षानिरथकः ॥२९॥ इत्थमेकस्या एव परशक्तेनोनाविधशक्यप्रतियो गिवे चिन्पवशातत्तद्विथेष- शत्तयात्मना नानात्वमभिधाय परमा्थतोऽद्वितीयसचिदानन्दादिलक्षगेवेत्यु- सहरति-एषा सेत्यादिना । एषा शक्तिजैगत्कारणत्दाचार्मना शंकरस्य एर- शिवस्थापि तत्तन्निमाणहेतुतया सुखकरी । यद्वा स्वीकृत री खावतारस्य पा- त्यात्मना इुखकरी । शिवशक्त्योरूमयोर पि परगाथरश्िन्मत्रहपत्वाचिछव- स्वरूपादनतिरिक्ता चिन्मात्रख्पिण्या तया र्दि शिगे हीनः स्यात्तदा चिन्मा- नातिरिक्तस्य सवस्य मिथ्यात्वात्तदतिरिक्तस्वषूपान्तराभवेन शिश निःस्व- पो भवेदित्यथंः ॥ २९ ॥ न शिवेन विना शक्तिनं शक्तिरहितः शिवः ॥ उमाशंकरयोरेक्यं यः पश्यति स पश्यति ॥ ३० ॥ भतः शिवशक्त्योश्चिन्मात्रेकरारीरस्वात्पर स्परमविनाभावमाह-न शिवेनेति। एवं शिवशक्त्योधिन्मान्रहपेणेकत्वं यः साघ्तात्करोति सर एव ज्ञानीत्यथंः॥३०॥ उमाक्चंकरयोभेदं ये पश्यन्ति नराधमाः ॥ अधोगखोष्वपादास्ते यास्यन्ति नरकार्णेवम्‌ ॥ ३१ ॥ एतदेव व्यतिरेकगखेन द्रदयति-उमारकरोरिति ॥ ३१ ॥ यथा मातापितृभ्यां तु वधन्ते मानवा भुवि ॥ तथेवाऽऽभ्यामिदं कस्स्नं वते नात्र संशयः ॥३२॥ तयैवाऽऽभ्यामिति । जगत्कारणत्वादिषूपेण सवनरानुस्यरताभ्पां शिवश्चक्ति- भ्पामित्यथः ॥ ३२ ॥ .. उपासते ये परमां सवोकंकमातरम्‌ ॥ तेऽभीष्टं सकर यान्ति विदां मुक्तिप्रदामपि ॥ ३३॥ तेऽभीष्टमिति । शकतिप्रसादादेवैहिकफरोपभोगन प्रतिबन्धककमक्षये सति युक्त्युपापमूर्ता ब्रह्मविद्यामपि तल्पसादतोा रमन्त इत्यथः । तदु्तमागमिकः =

1 क ~ न न ४००.

१ ड, “रता ।

४४८ तात्पर्थदीपिकासमेता-- ` [ ४ यज्ञषेमवखण्डे-

भोगेन क्मपाकं विधाय दीक्षां शिवः शक्त्या । मोचयति पगुनखिखान्करुणेकनिधिः सदा भुः" इति॥३३॥ पार्वती परमा देवी बह्मविदयाप्रदायिनी ॥ विरेषेणेव जन्तूनां नात्र संदेहकारणम्‌ ॥ ३९ ॥ ब्रह्मविधाप्रदायिनीति । वयं सर्वात्कृष्टा इति कृताहङ्राणामगन्यादिदेवानां गवंमपनेतमाविभतस्य परब्रह्मणः स्वद्पं यया देव्योपदिष्टं तस्मादेषा ब्रह्मवि- द्याप्रदापिनी । श्रूयते हि तख्वकारोपनिषदि-श्रह्म इ देवेभ्यां विजिग्ये" इत्युपक्रम्य “स तस्मिनेवाऽऽकाशे इृचियमाजगाम बहुशोभमानामुमां हेम- वतो तां होवाच किमेतद्यक्षमिति” "ब्रह्मेति होवाच?” इति ॥ ३४ ॥ रक्ष्मीवागादिरूपषा शिवा ख्‌ मुनीश्वराः ॥ नतेकीवानया स्वेमचिंरादेव सिध्यति ॥ ३५ ॥ स्वषपाविरोधेन लक्ष्मीवागादिनानाष्प्वस्वीकारस्योचितं निदशैनमाह- नतकीवेति ॥ ३५ ॥ अस्या ९व्‌ प्रसादन ब्रह्मन्द्रादविभूतयः ॥ अनया राहत सवमसद्क न सद्व ॥ २६ ॥ एतामेव समाराध्य श्रद्धया सह वेदिकाः ॥ रभन्ते कार्‌ क्षितं सवे नान्यथा मुनिषएङ्गवाः ॥ ३७॥ अनया रहितमिति। परमाथसद्र पिण्याऽनया यदि सर्वं जगद्रहितं स्यात्तदा सवेमसदेव भवेततुच्छवस्स्वतः सत्वाभावात्‌ । श्ुतिश्च सद्रस्तपिरहेऽसच्वं प्रतिपादयति “असन्नेव स भवतिः" "“भसद्हयेति वेद चेत्‌" इति ॥३६॥३५१] शेवा भागवतास्तेषामुपभेदावरुम्बिनः ॥ अस्या माराधनेनेव रभन्तेऽभीप्सितं फर्म्‌ ॥२८॥ द्मरस्बरास्तथा बदा जपञ्चशावदम्बनः ॥ अस्या जाराधनेनैव रभन्तेऽभीप्सितं फम्‌ ॥३९॥ उपभेदावङ्म्बिन इति । दवोपमेदाः पाथुपतादयः । भागवतोपभेदाः पाञ्चरानवेखानसादयः ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ यथा यथा शिवामेतां योवा कौ वाऽऽद्रेण तु॥ आराधयति सोऽभीष्टं कमते फएर्मास्तिकाः ॥ ४० ॥

१३ अध्यायः ] | इतसहिता । ४४९६

करुणासागररामेतां यः पूजयति शांकरीम्‌ ॥

किं न सिध्यति तस्येष्टं तस्या एव प्रसादतः ॥ ४१॥ । यथा यथेति । यद्यदुपाधिविशिष्टामेतां शक्तं यः कोऽप्याराधयति तस्य तत्तदुपाधियोग्यं तत्तत्फरं सिध्यतीत्यर्थः । “तं यथा यथोपासते तदेद भवति” इति श्रुतेः । भगवताऽप्युक्तम्‌-- “यो यो यांयां टन भक्तः श्रद्ध याऽचितुमिच्छति'" इत्यादिना ^“ छमते च ततः कामान्‌" इत्यन्तेन ॥४०॥ ॥ ४९१९॥

शिवमेतायमामेनां जडश्च तथे च ॥

जडकाये जगजीवं तेषां मेदं तथेव च ॥ &२॥ एव परशक्तमहिमानं परदइयं परिपणे पर रिव स्वरूपेणेव सवंमनुखधेयं मुमु णेति प्रतिपादयति-शिवमेतामित्यादिनः । चिन्मान्नणश्रयमायाशक्तयनुपरविष्ठ सविच्छिवा सेव रीखाविग्रहयरिण्युमा जडवगेस सर्पस्योपादानभता चिन्मा. नाश्रयाया माया सा जडशक्तिः ॥ ४२॥ अन्यच्चास्तितया भातं तथा नास्तीतिशग्द्ितिम्‌ ॥ ` श श क 9 * £ क्‌ क्‌ सवे पूणं शिवं पश्यन्स्वयं पणः शिवा भवेत्‌ ॥ ‰३॥ सवेमिति । पाग॒क्तं मायातत्कार्यद्पं चेतनाचेतनात्मकं यत्स्वं जगत्परिपूर्णे परश्चिवस्वख्पे क्तो रजतमिवाध्यस्त रजतस्येव तस्य सवेस्ाधिष्टानन्पतिरे- केणासचवात्तदपिष्टानमात्नमवशिष्यते । तथा चायमर्धः- यदिदं सर्वं न तत्सवे- मपि त्वनवच्छिनः परशिव एवेति वेदान्तमहावाक्यजनितज्ञानेन साक्षात्कु व॑स्तदानीमेव स्वयमप्यनवच्छिनः शिवो भवति ज्ञानक्मकारमेव मरक्तिरिति। परयनिति वतमानापदेशार्थः । श्रुतावपि विद्यादयसमकारमेव परत्रह्मप्राप्िरा- क्राता ""तद्धेतत्परयन षिकामदेवः प्रतिपेदेऽहं मनुरभवं सयश्चेति” इति ॥४३॥

पूर्णमेव स्वकं रूपमप्रणं भाति मायया ॥

पूणरूपतया मायां पश्यन्प्र्णा भवेत्स्वयम्‌ ॥ ४९८ ॥ एतदैवोपपादयत्ति- प्रणमेवेति । सचिदानन्देकरसमाकाशावत्सवं गतं पर्चि- धस्वष्पमेव स्वेषां जीवानां नैजं हृपम्‌ । तदेव घटादुपायिवशादाकाशमिर्ब सतत्वपधानमापया शक्तयाऽवच्छिनं सदसवंगतमिव दरउयते । यदा तु मुमुक्षुः स्वात्मनो नैजं पं गृष्टपदेरातो वेदान्तमहावक्यरक्षणास्माणादवगच्छति ` क. तदु-। २क.द्टाङिवा। ` 0 ।

४९०. तात्प्यदीपिकासमेता- [° यज्ञवैभवखण्डे-

तदा भेदहैतभुतां मायामप्यनवच्छिन्नात्मस्वदूपतयेव साक्षाच्छुवंनवच्छेदहेतो रभावान्युगुक्नोः स्वकीयमपि पं परिपणेमेव भवेदित्यर्थः श्वुतिरपि चराचरा- त्मकस्य सवस्य जगतः पूण विशेषत्वं दशंयति-“"पूणेमदः पणमिदं पर्णा- त्पणं मुद च्यते । पणस्य एणंमादाय पुणमेवावशिष्यते” इति ॥ ४४॥ स्वप्रणात्मातिरकेण जगजीवेश्वरादयः ॥ न सन्ति नास्ति माया च तदिश्चुद्धार्मवेदनम्‌ ॥%५॥ नत सन्धटः सन्पट इत्यादिभेदेन प्रतिपन्नस्य भेदस्य जगतो मायायाश्च कथं परपर्णंशिषात्मकत्वं येन स्वयमपि परिपणः सब्शिवो भवेदिति तनाऽऽह- स्वपर्णेति । तद्रूपस्य स्वात्मनः कारणतयाऽनुप्रवेशात्स्वकीयमेव सच्वमचेतने जगति जीकेन्वरादिभेदमिन्रऽचेतनप्रपश्चे मायायां चावभास्ते न ततोऽ- तिरिक्ता तषां सत्ताऽस्तीत्यथः ॥ ४५॥ सखप्रणत्मि(रावानन्दनषठामासाच मानवः ॥ तदेव रभते मरति स्वपणात्मशिवास्िकाम्‌ ॥ ५६ ॥ निष्ठामिति । अन्यत्सवे परित्यज्य तत्स्वद्पानुसंधने नितरामवस्थितिः ॥ ४६ ॥ स्वप्रणात्माशवानन्द्प्रकाश्चबरखतः पुमान्‌ ॥ स्वच्छन्द वतत खक कावा तस्य नकारकः ॥५७॥ सावभामा यथा राजा सखच्छन्ट्‌ चृततं भूवि ॥ स्वप्णार्मशिवज्ञानी स्वच्छन्दं वतते तथा ॥ «८ ॥ प्रतीतमखिरु यस्य स्वात्मना भासते स्वयम्‌ ॥ संसारस्तस्य मुक्तिवां कथं सिध्यति योगिनः ॥९९॥ सारय कवा वम्रक्तवा यस्य मात मनाश्वराः॥ तस्यव [ह बनर्पवाश्च विधयश्च न यानः ॥ {० ॥ एवमद्भितायपरिपणशिवात्मेक्यनिष्ठस्य जीवन्मक्तस्य स्वात्मयाथात्म्पज्ञा- नेन मेदप्पश्चस्य विरीनत्वात्तर्दाश्नतो बद्धमक्तादव्यवहासे विधिनिषेधादि- व्यवहारश्च नास्तीत्पाह~-स्वपृणात्मेत्यादिना । आनन्दप्रकाशवख्त इति । निरतिशयानन्दस्वषूपाविभौवस्तेन बखेन ब्ह्यन्द्रादिपदमपि न मणयतीत्यथंः 4 ४७ ॥ ४८ | ८९ | ५० ॥

१३ भवष्यायः ¡ । यूतषषहिवा | ४९१

स्एश्यते म्रत्तिका किपश्वण्डाङेरि केवट ॥ - सेव कुम्भादिरूपेण नीचेन स्पृश्यते यथा ॥ 4१ ॥ तथा ब्रह्मारमना सवेमनिन्यमपि योगिनः ॥ निन्ानिन्वतयाऽज्ञस्य भाति सव स्वरूपतः -॥५4२॥ वैदिको रोकिकश्वापि व्यवहारस्तु कल्पितः ॥ भेद्विन्नानिनो मोहाद्धासते स न योमिनः॥ 4३ ॥ आत्मविन्नानिनो विप्रा रोकरिको न हि वैदिभः॥ व्यवहारः स्वतः सवः स्वात्मना भाति केवलम्‌॥4९॥ आत्पावनज्ञानसन्ञस्य महयज्ञस्य कभवम्‌ ॥ कल्पकोटिशतनापि मया वक्त न शक्यते ॥ ५५ ॥ भवन्तोऽपि महाभाग्यान्महादेवप्रसादतः ॥ मत्तो रुब्धपरिज्ञानाः कताथांश्च न संशयः ॥ ५६ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभव- खण्ड ज्ञानयत्तविशेषाी नाम अयोद-

सांऽध्यायः ॥ १३॥

भेददश्चेनादेव विधिनिषेधादिव्यवहारो न तु जीवन्युक्तस्यत्यत्र सदष्टान्तमष- पादयति--स्ए्शयत इत्यादिना । यथा घटशरावाद्यपादानभूतौया मृचतिकाया (यथाः नीचस्पशादोषाभागो घटशरावादिषपेण विभक्तस्य तत्का्यैवगंस्य स्पर्च चं दोष एवं कारणब्रह्मालमनेकषपं सर्वं॑वस्तु॒ तस्यानिन्यमपि वच्वज्ञानरहि- तस्य मेददेरङिनो निन्द्यानिन्यात्मना भासत इत्यथः । निगदव्याख्यातमन्यत्‌ | ५९ ॥ ५२ | ५३ ॥ ५* | ५५ ॥ ^£ ॥

इति श्नीस्कन्दपराणे सूतसंहितार्दीकायां चतुथं यज्ञवेभव्खण्डे ज्ञानयज्ञविशेषो नाम तयोदशोऽध्यायः ॥ १३॥

~~~ ० ~ ~~ न शा 1 1 11 ना 1

# सर्वेष्वप्याददौपस्तकेष यथाद्राब्दोऽयमधिको दयते ।

१ च. सिद्धः । २ क. "तायां मु*}\ ३ क. "कायां य। ४ ड. तत्करायमृतस्य ।

४५२ तात्प्येदीपिकासमेता-- ` [ ४ यज्ञवेभवखण्डे-

, अथ चतदंशोऽध्यायः।

सूत उवाच-- भूयोऽपि ज्ञःनयज्नं त॒ प्रवक्ष्यामे समासतः ॥

इतः परै मया नोक्तमपि कस्यचिदास्तिकाः ॥ १ ॥ इत्थं शक्तेः परशिव स्वषटपानतिरिक्रत्वमपपाद्य सद्योज्ञातादिपश्चवब्रह्मषूपेण

यो मेदावभाषः सोऽपि न पारमार्थिक इति प्रतिपादयथितुयुपक्रमते-भयोऽ- पीति ॥२९॥

एकं एव शिवः साक्षात्सयन्नञानादिरुक्षणः ॥

विकाररहितः श्ुदः स्वशक्तया पञ्चधा स्थितः ॥२॥

एक इति स्वगतस्वातिरिकभेदयोनिरासः । सत्पज्ञानादीति । आदिशब्दे.- नाऽऽनन्त्यं सुखंदपता च विवक्षिता । विकाररहित इति । उत्पत्तिपरिणामादि- सवेविक्रियारहितः कृटस्थनित्य इत्यथः । अत एव शुद्धो नि्मखुः । य एवं. रक्षणः साक्षात्परशिवः पर एवेकः सन्प्रागुदीरितंस्वशक्तयाऽवस्थाभेदेने- शानाद्यार्मना पञ्चधाऽवस्थित्तः । तथा हि । सवशक्तिस्तामान्यषूपाया परा शक्तिः परागदीरिता छषटिस्थितिसहतितिरोभावानुग्रह र्षणेः- शक्यविशेपैमिष- प्यमाणा स्वयमपि सजनादि विशेषराक्तपात्मना पञ्चधा विभक्ता भवति । अतः सजेनशक्तयुपाधिकं पर शिवस्वषूपं चिन्मात्रमेव सचोजातः। पारनदक्तयपाधिकं वामदेवः । संहरणशक्तयुपाधिकमघोरः । तिरोभावरशक्तयुपाधिक तत्पुरूषः । अनुग्रहशक्तयुपाधिकं चिन्मात्रमीशानः । एवमेक एव परशिवः पश्चमिरूपा- विभिः पञ्चधा विभ्य स्थित इत्यथः । तदुक्तमागमिकेः-- ^“सोऽनादिमुक्त एकं विज्ञयः पञ्च मच्रतनुः | पश्चविध तत्कृत्यं सृष्टिस्थितिसंहतितिरोभावाः । तद्रदनग्रहकरण पाक्तं सततोदितस्यास्य'” इति ॥ >॥ इशानश्वेति तस्पूर्वपुरषश्वेति सुव्रताः ॥

®

अघारश्वततिं विष्रन्द्रा वामद्व इति हिजाः॥ ३॥ पञथधाऽवस्थितस्य परशिवस्य स॒ष्टिक्रमेण नामोदेशः क्रियत-ईशानशे- त्यादिना । स्वेभूतनामींशितुत्वादीशानः । तदुक्तमागमे- ५८३ येन जगत्सवं गुणेनोपरिवर्सिना '” इति ।

[1 ~न ---- ~ न ~ =-= ~~ =-= = == -- कक (न

१क. च. घ.. क्तमगतभे ।२ ख, -खस्वरू। ३ क. ख. ततच्छक्त्याऽ ।

१४ अध्यायः ] ` सूतसहिता। ४९३

तत्पवेपुरुषश्चेति । तदिति पदं पूर्वं यस्य पुरुषपदस्प तत्तथा । तथा तस्य तस्य पष शरीरेषु वसतीति तत्पुरुषामिधेय इत्यथः '! तदुक्तय्‌- “तस्य तस्य उपया परस्तस्यायुषति येन सः" इति । घोरो न भवतीत्पघोरः । उक्तं च- ““'तथाऽघौरः अशान्तोऽपि णपनिर्दाहकारकः इति । ` यद्वा-अधोघं हरतीत्यघोरः । तदप्युक्तम्‌- ‹‹असयेद्धक्तिुक्तपर्थं दक्षेऽपोघहरे स्थितः” इति । धमौर्कामेभ्यः प्रशस्तत्वाद्रामः स चासो देवश्च । तदप्युक्तम्‌- (ववाम तनिव्गवामत्वाद्रहस्यं च स्वभावतः" इति ॥३॥ सद्योजात इति प्राज्ञा न स्वरूपेण भेदिनः ॥ तपरैवं सति शब्दस्त॒ साक्षादीशानसंज्ञितः ॥ £ ॥ सपर्स्तरपरूषो रूपेमघोरः परिकीतिंतः ॥ वामदेवो रसः प्रोक्तो गन्धः सद्य उदाहृतः ॥ ५ ॥ यस्मासरमेन्वरादेवति्यन्तष्याचाः सद एव स्मरणमान्राघ्जायन्ते स तथोक्तः । तदप्युक्तम्‌- ““सुद्योऽण॒नां मर्तयः संभवन्नि यस्येच्छातस्तेन सद्ययोभिधानः''इति । न सख्द्पेणेति । वस्याविक्रियस्वभावत्वादिस्पथैः । यस्मादेवं पररिवो यः शक्तिवशात्पश्चधा वरिभञ्य स्थितस्तस्मात्कायमूते प्रपञ्चे शब्द तन्मानादीनि यानि पञ्चसंख्यया विभक्तानि तानि सर्वाणि पश्चबरद्यात्मकान्येवेत्पाह--तमे- वमित्यादिना॥ द॥५\॥ क क 2 जल ॐ क सदाशिवेश्वरो रो विष्ण्रह्या च सव्रताः ॥ क्रमाच्छन्दादिभतानां देवताश्च प्रकीतिंताः ॥ & ॥ शब्दादिभूतानामिति । तन्मात्रषटपाणागुदाहतानां वियदादिश्ष्मूतार्नां सदाशिवादयः क्रमेण देवता इत्यथः ॥ ६ ॥ ताश्रेशानाद्थः प्रोक्ताः क्रमेणेव मुनीश्वराः ॥ सर्वाण्येतानि किपन्द्राः शिव एव न संशयः ॥ ७ ॥

का {8 ।

तेऽपीशानाचातमका एवेस्याह--ताश्रेति । सर्वाण्पेतानीति । क्दारिवाच-

ष

(+ ~~ = ------ ---~~*~~ "`

१ कर, "पः सोऽघोः 1२ क.ग.घ. ड. च. छ. ज. "श्वरो इ" ।

& ५ तात्पयदीपिकाष्षमेता- [ यज्ञवैमवखण्डे-

पिष्ठानशष्दतन्मात्नराचात्मकानीशानादिपञ्चनह्माणि लिव एव तत्स्वष्पे माया- काक्िवगात्परिकस्पितत्वान्न ततोऽतिरिक्तानात्पथः॥ ७ ॥ एतानि शिवरूपेण पश्यन्मुच्येत बन्धनात्‌ ॥ जाकाशाख्यं महाभ्रूतमीशानः परिकीतिंतः ॥ ८ ॥ वायुस्तरेपुरुषो ज्ञेयो वह्विश्वाघोर इरितः ॥ अम्भो वामस्तथा भ्रमेः सचोजातः प्रकीतितः ॥९॥ एवमेतानि शिवात्मना साक्षात्कुवन्सच एष संसारान्मक्तो भवेदित्यथंः । एवयत्तरन सवत्र योज्यम्‌ । महामृतमिति । स्वेतरणए्यिव्यादिभ॒तापेन्षयाऽऽ- फाडास्य विस्तुतत्वात्तन्महाभृतत्वम्‌ । उक्तं हि

क क, क

सक्ष्मतान्यापिते ज्ञेये मम्पादेरुत्तरोत्तरम्‌ '" इति ॥ < ॥ ९॥ जअनन्तारवस्तज्चश्च तथाऽनन्तश्वराभषः॥ कारािर्द्रो विपरद्रास्तथा नारायणाभिधः ॥ १० ॥ ब्रह्मा चत॒मखः साप्नादकाशादस्त दवताः ॥ एतान वर्षण परयन्मच्यत बन्फनात्‌ ॥ ११ ॥

अनन्तरिषेति । अनन्तरिवाऽपरिच्छिनशिवः सदाशिव इत्यथः । अन- न्तशिवादयश्च स्थूरमूतानाम्िष्ठात्रदेवताः । तदुक्तं सवेज्ञानोत्तर- “ब्रह्मा विष्णश्च रुद्रश्चानन्तेरश्च सदाशिवः। ए्थिन्पादिषु तच्वेषु क्रमात्तत्वाधिपाः स्थिताः इति । एतानीति । सर्वेत परवंवद्योज्यम्‌ ॥ ९०॥ ११॥ श्रोरमीश्ान एव स्याच्चक्र तत्पुरुषः स्मृतः ॥ चक्चश्वाघोर एव स्याजिह्वा वामः समीरितः ॥ १२ ॥ भाण सद्यः समाख्यातः क्रमात्छाना स॒नाश्वराः ॥ दग्वास्वादत्यवरूणण्मथव्यास्यास्त्‌ द्वताः ॥ एतानि शिवरूपेण पश्यन्मुच्येत बन्धनात्‌ ॥ १३ ॥

श्नानभीशान इति । वियदादिभृतपश्चकगतसच्वांशेरारब्धानि श्रोतादीनी- न्द्रियाणि तेषामिप दिगादवः। "“ दिशः शनत मृत्वा कर्णौ पाविरशदादि- त्यश्चक्षमूत्वाऽक्षिणी प्राविशत्‌ ” इत्यादि । अत एव तक्वसारेऽप्य॒क्तम्‌-

१४ भध्यायः ] यूतसहिता । ४१५

५ क श्रोतव्यमधिभूतं दिशस्तनाधिदेदतम्‌ । त्वगष्यात्मं स्पष्टव्य- मधिभूतं वायुस्तन्ाधिदेवतम्‌ । चक्षुरध्यात्मं द्रष्टव्यर्माधिभतं सर्यस्तत्राधिरैव- तम्‌ । जिह्वाऽध्यात्यं रसयितव्यमधिमृतं वरुणस्तत्राधिरैवतम्‌ । धाणमध्यात्मं परातव्यमधिभरूतं एथिवी तत्राधिदैवतम्‌ ® इति ॥ ९२॥ १३ ॥ `

पाद्‌ ईशान एव स्यापागिस्तररुषः स्मृतः ॥ १९ ॥

वागमवर इत प्राक्त द्यपस्था काम इारतः॥

पाः तद इत प्रातः साक्षाहदान्तपारयः ॥ ३ ॥

बरावक्रमस्तथा चन्द्रा वाहश्चव भरजापातः ॥

मत्रत् मनश्चब्रखाः क्रमातव्छाना च द्वताः ॥३६॥

एतान [शवरूपण परयन्मच्यत बन्पनाद््‌ ॥ ३५७ ॥

पाद इशान इति । पदपाणिवागपस्थपायुषटपाणि प कमन्द्रिपाण्याका-

शादिभतप्थकगतरजोरोः क्रमेणाऽऽरब्धत्वादीश्चानाचात्मकानीत्य्थः । तरिविक्रमादयस्तेपामविदेवताः अग्मिवागभूत्व य॒खं प्रापि शत्‌” इत्यादिश्चुतेः। ततत्वोपदशसरेऽप्युक्तम्‌--““ पादावध्यात्मं गन्तन्यमधपिमतं विष्णुस्तत्राधिदेव- तम्‌ । हस्नावध्यास्ममादात्तस्टमधिभूतमिन्द्रस्तत्राधिदेवतम्‌ । वागध्यात्मं वक्तव्यमयिभूतमग्निस्त्त्रा देवतम्‌ । ]द्यमध्याद्ममानन्दपितव्यमपधिभूतं भरजा- पतिस्तर्नाधिदेवतम्‌ । पायुरष्यास्मं विज पितम्पमधिभूतं ्रित्रस्तना[विदवतम्‌"" इति ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥

मन ईशान एव स्याद्‌ बदिस्तपपुरूषः स्मृतः ॥

जहंकारस्तवधोरः स्याचित्तं वामः समीरितः ॥१८॥

एषां च कारणं विप्रा जन्त: करणसंज्ञितम्‌ ॥

सचोजात इति प्रोक्तं सववेदाथपारगः ॥ १९ ॥

मनसां देवता चन्द्र बुद्धवाचस्पातस्तथा ॥

अहंकारस्य काखा्िरद्रः कारुटरीऽपि वा ॥

चित्तस्य देवता देवी शिवोऽन्तःकरणस्य तु ॥ २०॥

हिरण्यगभो मगवान्देवता मुनिपुङ्गवाः ॥

एतानि शिवरूपेण पश्यन्मृच्येत बन्धनाद्‌ ॥ २१॥

४५६ तात्पयेदीपिकासभेता-- [ ४ यज्ञवेभवखण्ड-

प्राण इलान एव स्याद्पानः पुरषः स्मृतः ॥ व्यानो घोरस्तथोदानो वामदेवः समीरितः ॥ २२॥ समानः सद्य एव स्याप्सूत्रासा कारणोऽनिरः ॥ विशिष्टो विश्वदाशच विश्वयौनिरजा जया ॥ २२ ॥ क्रमेण देवताः प्रोक्ताः प्राणादीनां स॒नीश्वराः ॥ एतानि शिवरूपेण पश्यन्मुच्येत बन्धनात्‌ ॥ २४ ॥ प्रथिव्यादिष भूतेषु यो गुणः सत्वसंन्नितः ॥ स क्रमेण निदत्यादिकरासंन्नामुपेति च ॥ २९५ ॥ मन ईशान इत्यादि । मनआद्याश्चरतसरो ऽन्तःकरणक्त्तयो बत्तिमदन्तःकरणं चेत्येतान्यपीशानाद्यात्मकानि । तेषां चन्द्रादयोऽपिदृेवताः "चन्द्रमा मनो भूत्वा हृदयं प्राविशत्‌” इत्यादिश्रुतेः । तच्वापदेशसारेऽप्युक्तम्‌-"“मनोऽष्यात्म मन्तम्पमपिभतं चन्द्रस्तनापिदेवतम्‌ । बुद्धिरध्यात्मं बाद्धन्यमधिभूतं ब्रह्मा तन्नाधिदेवतम्‌ । अहंकारो ऽध्यात्ममहंकतेव्यमधिमृतं र्द्रस्त्राण्िवतम्‌"' इत्यादि ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥ २९१ ॥ २२ ॥ २३ ॥>४ ॥ २५॥ भमो निदत्िविपरन्राः प्रतिष्ठा प्यति स्थिता ॥ विद्या वह तथा शान्तिवांया व्यभ्रे मुनीश्वराः॥२६॥ ान्यतीतकखा चता व्यक्रमेण स॒नीश्वराः ॥ भवन्ति पञ्च ब्रह्माणि तथा भूतेषु पञ्चघ्तु ॥ २७ ॥ भूमौ निदृत्तिरिति । कमेभोगो निवत्यंतेऽनयेति निद्त्तिः। अचेतनानि तत्वान्यतिरुघूनि पुरुषत्वे प्रकषंण स्थाप्यन्तेऽनयेति प्रतिष्ठा । मापातत्का- याद्विविक्तमास्मानं यया वेत्ति स्रा विद्या। मरुमायाकमरक्षणस्य पाशजारस्यो- पशमो यया सा शान्तिः । इदशीं शान्तिमप्यतिक्रम्याद्वितीयसबिदानन्देकर्‌- सपरशिवस्वरूपबोधहेतुत्वाच्छान्त्यतीता । तथा चोक्तमागमिकेः- '०ययाऽऽदो पाथिवे तच्वे कमेभोगो निवत्यते | निढृत्तिः साका ज्ञेया प्रतिष्ठा कथ्यतेऽधुना ॥ शिवरागानुरक्तासमा स्थाप्यते पोरूषे यया । सा प्रतिष्ठा कखा ज्ञेया ततो विद्या निगच्यते॥

१क्‌. ख. ग. ट, च. छ. ज, कपः ।

१४ भव्यायः 1 - चछतक्षहिता। ॐ १.७

मायाकयेविवेकेन वेत्ति विद्यापदं यपा । साकखा परमा ज्ञेया विद्या ज्ञानक्रिपात्मिका ॥ मरुमायायकारोधशान्तिः पेषः पुनयंया । साका शारितरित्यक्ता साधिकारास्पदं पद्म्‌ ॥ शान्त्पतीतकखाऽद्वेतनिवाणानन्दबोधदा? इति । - व्युत्क्रमेणेति । शान्त्यतीतादिक्रमेणेशाना(चा)त्मका इत्यथः ॥ २६॥ २७॥ स्थितो रजोगुणो विप्रा जकाश्चादिक्रमेग च ॥ स्पन्द्श्वैव परिस्पन्दः प्रक्रमः परिशीखनः ॥ २८ ॥ परचार्‌ इति विद्व केधिताः पञ्चच क्रियाः॥ एतानि पञ्च ब्रह्माणि भवन्ति मुनिसत्तमाः ॥ २९ ॥ स्पन्दश्चेवेति । स्पन्दश्चखनमानमुत्तरोत्तरम्रपचितास्तदवस्थाविशेषाः परि. स्पन्दादयः ॥ २८ ॥ २९ ॥

तथा भूतेषु सवेषु संस्थितस्तु तमोगुणः ॥ छादकं बाधकं सम्धं नोदकं भञ्जकं भवेत्‌ ॥ ३० ॥ एतानि च तथा पञ्च ब्रह्माणि म॒निसत्तमाः ॥ एतानि शिवरूपेण पश्यन्म॒च्येत बन्धनात्‌ ॥३१॥ छादकमिति । द णिपरतिवन्धमानं छादकं तस्येव क्रमेणोपांचतावस्था बाध- कादयः ॥२०॥२३९१९॥ क अन्यानि यानि किपेन््राः पञ्चधा संस्थितानि च ॥ तानि च ब्राह्यणाः पञ्च बरह्माणि स्य॒नं संशयः॥३२॥ पञ्चव्रह्मतया मन्न जगत्सवं चराचरम्‌ ॥ शिवरूपेण संपश्यन्मच्यते भवबन्धनात्‌ ॥ ३३ ॥ अन्यानि यानीति । मणगत्ादीनि । एव पञ्चधाऽवस्थितस्य सर्वेस्य जगतः पञ्चव्रह्मात्मकत्वादेकस्यव परशिवस्य स्वमायया पञ्चतब्रह्मत्मनाऽव स्थानान्मायासहितं तस्सर्वं शिवस्वषटपानतिरेकेण साक्षपत्कुवैन्मुक्तो भवेदित्पथः | 2२ || २२ ॥ माययेव शिवः साक्षारपञ्चपा समवास्थतः ॥ सा शिवस्य सदा माया सवदुषटकारिणी ॥ ३४ ॥ ५५८

४५८ तात्पर्यदीपिकासमेता- [४ यज्ञवैमवखण्डे-

नन्व विक्रिथासद्गोदासीनः परश्वः स कथं मायावशात्पश्च बह्मात्मना जग- दात्पकः स्यादिति तत्राऽऽह-सेति । सवदुघटकारिणीति । यत्सवेपकारेण दुर्घटं वद्धटनमेवास्याः शीरुमतो नोक्तदोष इत्यथः ॥ ३४ ॥ एवमास्मिकथा ब्रह्म मायया कारणं भवेत्‌ ॥ तत्सव च तथाऽन्येषां नियन्तृ न निरूपणे ॥ ३५ ॥ एवमात्मिकयेति । ““ यतो वा इमानि मतानि जायन्ते ” इति परशिव- स्वरूपस्य यज्ञगत्कारणत्वं ‹ बहु स्यां प्रजायेय * इति सवेस्योपादानत्वेन यत्सवंजगदात्मकतवं वि शद्धसच्वप्रधानमायोपाधिवशायच्जनगनियन्तृत्वं तत्सव- मघरितघटनक्षामथ्यांया मायायाः संबन्धबखदेव । परमा्थनिष्पणे तु नेव किंचिदित्पथः॥ ३९ ॥

वस्त॒तः शमुरानन्द्‌ः सयसंपू्णचिद्धनः ॥ मायया मोहिता मर्यास्तं भेदेन विदुर्बुधाः ॥ ३६ ॥ कुतो नेत्यत आह-वस्तुत इति । शंभुरानन्दैकरस इत्यथः ॥ ३६ ॥ दासोऽहमिति संमोहस्ततः सोऽहमिति भ्रमः ॥ अहं स इति संमोहस्तथा जीणि परियजंद ॥ २७॥ दासो ऽहमित्ति । भेदस्य मायामयत्वान्निवत्यत्तया तमपेक्षमाणः सोऽहमहं स इति जीवबह्मक्यानुभवस्वष्पो यो युयुक्ुठ्यवहारः सोऽपि दासोऽहमितिवद- ज्ञानपरिकलस्पित एव । तस्मात्सर्वं परित्यज्य केवरं स्वात्माऽनुसंधेय इत्यथः ॥ २५७ ॥ निर्भेदे निमरू निये निराधारे निरञ्जने ॥ दासः सोऽहम्‌ सोऽपीयात्मन्येतकथं भवेद्‌ ॥३८॥ कुत इत्यत आह- निद इति । निभेतो यस्माद्धेदः स निभेदः परशिवः। अतस्तस्मिन्भेदान्नितव्यवहारो न युक्त इत्यथः । कुतो निभद इत्यत आह- निम इति । कुतधिद्धमिणो हि कश्चिद्धर्मी भिद्यते । यथा घटात्पटो भिन्न इति । नेवं तस्मिन्भेदहेतुमाङिन्पापादको धर्मोऽस्ति ““अस्थुरमनण्वह- स्वम्‌" इति सवधर्मनिषेधश्चतेः। अतस्तस्मिन्देतुरुक्त इत्यर्थः । भवेदेव यय्सो निधेमकः स्यात्तत्तु न युज्यत इत्यत आह- नित्य इति । सधर्मकतव हि नित्यत्वे नोपपद्यते "“उपयन्नपयन्धर्मो विकरोति हि धर्मिणप्‌” इति न्यायात्‌ । उपयदपयद्धमवतां घटपटादीनामनिस्पत्वदशेनात्‌ । अत एव भग-

१४ अध्यायः] । शतसहिता । ४९९

वान्धादरायण भकाश्ञादीनामनित्यत्वं पतिषादयन्द्रत्रयामास--““"यदद्विकारं तु विभागो खोकवत्‌"” इति । नित्यत्व वा कथमित्यट आह- निराधारं इति । यस्म्ात्परमेश्वरस्याऽऽधायान्तरे नास्ति “स भगवः करिभन्परतिष्ठित इति स्मेम- हि” इति स्वमहिमयतिष्ठित्वश्रुतेः । तस्मानित्यः । ग्र्न्त्वःदिसमवा- पिकारणरक्षण आधारान्तरे स्मवेतानामेव घटपदादीनार्मानत्यत्वदशेनात्‌ । यथेतत्सर्व पपञ्चजातं मायावशात्स्वीक्रियत एवं परमेश्वरेऽपि स्वीक्रियतामिति तनाऽऽह-- निरञ्जन इति । अञ्न मायातत्कांपं पस्मालरमार्थतस्तःहिवः परशिवस्तस्मात्तस्मिन्कश्चिदपि व्यवहारो न युक्त इत्यथः । श्रयते हि~ “(निष्करे निष्क्रियं शान्ते निरवचं निरञ्जनम्‌"” इति ॥ २८ ॥ तस्माद्ज्ञानमायोस्थमिदं सवे जगद बुधाः ॥ तद्धिवेकप्रदीपेन शिवे पर्यनविमुच्यते ॥ ३९ ॥ किवेकारोकहस्तस्य ज्ञानमार्गेण गच्छतः ॥ स्वात्मथक्तिण्टन पिः सिभ्यत्येवा्चैरेण तु ॥ ४० ॥ संसाराणवमग्रानां जन्तनामविवेकिनाम्‌ ॥ अगतीनां गतिः साक्षाज्ज्ञानमेव हि केवरम्‌ ॥ ९१ ॥ अज्ञानमायोत्थमिति । स्वषपाज्ञानत्मिका या मापा तस्याः सकाशादुतिथि- तमित्यथंः ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ४१॥ स्वराक्तेः शबभ्रतानां रागादीनां दुरार्मनाम्‌ ॥ छेदने वेदनं शशं केवरं खदु नेतरव्‌ ॥ २ ॥ संसारदःखतप्रानामास्मज्नानामृताम्भसा ॥ तापशान्तिनं चान्येन सत्यमेव न संशयः ॥ ४३ ॥ स्वशक्तेरिति । स्वकीया चिच्छक्तिः स्वशक्तिः। हन्मधष्यवतिसा्तिचैत- न्यमिति यावत्‌ । असङ्कोदासीने तस्मिन्संसारापादकत्वाहुरात्मानः शत्रवो रागादयस्तेषां छेदने वेदान्तवाक्यजनितं ज्ञानमव कवरुमायुधमित्यथंः ॥४२॥ ॥ ४३ ॥ स्वतः सिद्धे स्वथं सवै जगस्स्वेन प्रकाशितम्‌ ॥ स्वस्वरूपतया इद्ध्वा तदत्ति स्वात्मना स्वयम्‌ ॥५४५॥

व पी वीरि लाना निन ~ १५ ज"

१ ज्ञ, "ये नियतं य" ।

४६५ तास्र्यदीपिकास्मेता- ` [४ यल्ञवैभवखण्डे-

स्वत इति । स्वँ जगरस्वतः स्वात्मन एवोपादान कारणात्‌ । निमित्तकार- णमपि नान्यदित्याह- स्वयमिति । स्वात्मनेत्यथंः । मायावशात्स्वयमेव स्वात्मनैव विभज्य सिद्धं निष्पन्नम्‌ । परमेश्वरो हि सवस्य जगतो निमित्तमु- पादानं च । "सोऽकामयत" इति सखष्टव्यपयाखोचनस्प श्रुतत्वात्कुराख्वन्नि- मित्तकारणत्वम्‌ । “बहू स्यां परजामेय इतिः” स्वात्मन एव बहुवचनस्य श्चुते- रुपादानतम्‌ । “तदास्मानं स्वयमकुरुत इति च श्रयते । बादरायणो ऽप्यभिन्न- निमित्तोपादानषशूपत्वं बह्यणः दजयामास--"प्रकृतिश्च प्रतिज्ञादष्टान्तानपरो- धात्‌” इति । तथा च स्वनिगित्तकं स्वोपादानकं जगत्मतीतिसमयेऽपि स्वङ- पचेतन्येनेव प्रकाशितम्‌ । एवं मायावरशाचिन्मात्नस्वषूपे परमात्मनि प्रकर्प्य- मानं जगत्स्वषपतया बद्ध्वा स्वस्पाऽऽत्मनः स्वदूपमेव स्व जगन्न ततोऽति- रिक्तमस्ति मायामयत्वादित्यवगम्य स्वयमेव स्वात्मना तत्सवेमच्युपसंहरति । अयमर्थः | स्वात्मनः स्वस्मात्स्वस्मिनेवाधिष्ठाने स्वाविद्यया छषटिक्षमये परिक- ह्पितं स्थितिक्षमयेऽपि स्वषटपप्रकाशेनेव प्रकाशितं स्व जगत्स्वस्वषूपतया स्वपयाथात्म्यज्ञानेन तद विद्यानिढृत्तावारेप्पस्य जगतोऽधिष्टानावशेषोऽस्य स्वात्मना स्वयमेव ग्रसत इति व्यपदेशः ॥ ४९॥

यथा इवण सुचकं छ्जातं असतं स्वयम्‌ ॥ तथा शंश्चरिदं सर्वँ सजति ग्रसते स्वयम्‌ ॥ ¢ ॥ तन्न दष्टान्तः--पथा ुवणेमिति। वर्णना ऽ5ऽरब्धस्य रुचककटकदिः पन- विखापने सति कारणभूतं दृबण मात्रमेव यथाऽवर्शिष्यते तद्भत्परमेश्वरोऽपि

स्वस्माच्वतनाचेतनात्मकमिदं सवं ज गत्स्वयमेव घुजति स्वस्दष्पानतिरिक्तत्वेन विखपयति च ॥ ४५॥

यथोर्णनाभिः सृजति तन्तं गह्ाति च स्वयम्‌ ॥

तथा शरद्‌ सनदृष्ा च म्रसतं स्वयम्‌ ॥ ५8 ॥ कारणान्तरनिरपेक्नात्परमेश्वराज्नगदुत्पत्तौ निदशंनमाह-यथोणनामि रिति ॥ ४६॥ भूमिः रजति गृह्णाति यथोषधिवनस्पतीन्‌ ॥ तथा शभुरिदं सव खषा च अ्रसते स्वयम्‌ ॥ ७ ॥

[षषी 11 वा १ व दा १ काक क प

१ ख. `रोपितस्य । २ ड. खटवा च प्र।३ ध. 'विलोक्ने+ ख. “दं खष्ट्वा प्रसते च स्वध विभुः ॥ ४६॥

१४ भध्यायः ] दतषहिवा। ४६१

एकष्पात्परमात्मनो नानादूपकार्योरपत्तो दष्टान्तः-- भूमिः स॒जतीति । श्वतिश्च भवति-“यथोणेनाभिः खछजते गृहते च यथा पएथिव्यामोषधयः संभ- वन्ति । यथा सतः पुरूषाकेशरोमानि तथाऽक्षरात्सभववीह विश्वम्‌'' इति ॥ ४७ | स्वयमेव यथा सवप्रं सषा ग्रहणाति चेतनः ॥ ` तथा शंमुरिदं सवे शष्ट च ग्रसते स्वयम्‌ ॥ ४८ ॥ एवं सृष्टस्य जगतः स्वाविद्यामात्रमृरुत्वेन भिय्पात्वं प्रतिपादयति -स्वय- मेव यथा स्वप्रमिति ॥ ४८ ॥ सवस्वपरः स्वप्रबोधेन स्वात्ममातरं यथा भवेत ॥ तथव सखप्रपञ्चाऽपि स्वयं स्या तस्वप्रबोधतः ॥ ५९ ॥ तत्न निदरशनम्‌-स्वस्वगप्र इति । निद्रादोषेण स्वस्मिन्परिकल्सितः स्वप्रपपञ्चः स्वस्वभ्रः स्वप्रवोपेनाऽ त्मनः प्रबोधेन निद्रानिवृत्तः स्वात्ममात्मेव भवति न ततोऽतिरेकेण र र्यते । एवमेव स्वस्मिन्सचिदनन्दषूपेऽविचधापरिकद्तितप्रप- श्वोऽपि स्वात्मयाथारम्यज्ञानेन स्वाविद्यानिदत्तो स्वात्मन्येव रीयते न ततोऽ तिरिक्त इत्यर्थः ॥ ४९ ॥ . स्वस्वरूपतया पव वेद्‌ स्वानुभवेन यः ॥ स धीरः सतु मर्वज्नः सशिवः सतु दुलभः ॥५०॥ गपत्यक्षश्रमसिद्धः प्रपञ्चः पत्यक्षबाधकज्ञानानिवरतते न दीद रनतमिरहि प्रमो ऽविष्टानयक्तियाथास्म्यसाक्षात्कारमन्तरेण वाक्यशतेनाप्यपनेतुं शक्यत इृत्यमिमरत्याऽऽह-स्वानुभवेनेति । स्वार्मयायातम्यसान्षात्कारेणेत्यथंः ॥५०॥ रोकवासनया जन्तोः शाखवासनयाऽपि च ॥ देहवासनया ज्ञानं यथावृनैव जायते ॥ ९१ ॥ जायते पूणविन्नानं केषांचिदुण्यगोरवाव ॥ तथाऽपि प्रतिबद्धं स्याससादेन विना कृतम्‌ ॥५२॥ प्रसादादेव द्रस्य ज्ञानं वेदान्तवाकृयजम्‌ ॥ प्रतिबन्धविनियक्तं मवेत्तदि विमुक्तिदम्‌ ॥ ५३ ॥ # कसवगघपुस्तकेनु प्रक्षत्यादि निवतत इत्यन्तं नास्ति । [ति १६. च. स्वप्रे। २ग. दशैनम्‌ ।

४६३ तात्पयंदीपिकासमेता- ` [४ यज्ञवैमवखण्डे-

खोकवास्नयेति । स्वर्गादिटोकविषया पुण्यपापप्रयुक्ता वासना खोकवाक्षना.। श्युतशान्नेष्वमिनिवेशः शाल्नवासना । देहपोषणायं छेयन्नपानादीति । स च प्रति- बन्धः परमेश्वरप्रसादराहित्ये कुतस्तस्मिस्तु सति तच्वज्ञानेन निष्पत्यृहं मुक्तिः प्राप्यत इत्पथः । उक्तं हि- ^“इन्वरानुग्रहादेव पुसामद्वेतवासना । महाभयकृतत्राणा द्विनाणामुपजायते"" ॥ इति ॥ ५९१ ॥ ५२ ॥ ५३ ॥ शिवचेकररुद्राख्यः साम्बः सयादिरक्षणः ॥ परमात्मा ह वनज्ञानप्रसाद्‌ इर्त मदा ॥ 4 ॥ ज्ञानप्रसं दं कुरूते न विष्णनं पितामहः ॥ न चेन्द्रो न च तिग्मांञ्ुनं चन्द्री नान्यद्वताः ॥५५॥ विज्नानप्रसादमिति । विज्ञायतेऽनेनेति विज्ञानमन्तःकरणं तस्य प्रसादो रागद्रेषादिकृतकाङ्ष्यापनयेन नैमल्यापादनं तज्चाऽऽराधितः परमेश्वर एव करोति न पिष्ण्वाद्याः सोपाधिका इत्यथः । श्रूयते हि-“ज्ञानपरसादेन विश्युद- सत्वस्ततस्त त परयते निष्करु ष्यायमानः'ः इति ॥ ५४ ॥ ५५ ॥ विश्चुद्धमनसां नणां विष्णुपूरवाश्च देवताः ॥ यथाधिकारं वेनति प्रणाडया सयमीरितम्‌ ॥ ९६ ॥ ननु तरिं विष्ण्वाद्युपासनं निरयंकमेवेत्ति तत्राऽऽह-विशथ॒द्धमनसामिति। द्विविधा ह्यधिकारिणः। यज्ञदानादिभिः परमेश्वरापंणब्ुद्धया ऽनुष्ठितेः थद्धान्तः- करणाः एरुरागानुष्ठितेस्सेरेव कटषीकृतचित्ताश्चेति । तत्र विशद्धमनसां विष्ण्वादयः परमेश्वरपणाद्येवोक्त ज्ञानप्रसादं कुर्वन्ति नतु सान्नादित्पथंः ॥ ५६ ॥ कट्ुषीकतचित्तानां विष्णुत्रह्मएरागमाः ॥ यथाधिकारं कुवन्ति प्रसादं भुक्तेसिद्धये ॥ ५७ ॥ कटुषीकृतचित्तानां तु भक्तपर्थं प्रसादं कू्वेन्ति। अतो न तदाराधनवेयथ्वं- मित्यर्थः ॥ ५७ ॥ जतो ज्ञानप्रसादार्थं शिवः साम्बः सनातनः ॥ उपासितन्यो मन्तव्यः श्रोतव्यश्च मुमु्भिः ॥५८॥

१. मूव्थं ।

#)

१४ भध्यायः] शतसहिता। ४६३

शिवप्रसादेन हि म॒कतिरुत्तम

शिवप्रसादेन हि मुक्तेरुत्तमा ॥ रिक्नसादेन विना न भुक्तयः

शिवप्रसादेन विना न मुक्तयः ॥ ५९ ॥

यस्मादेवं तस्मान्युय॒ष्षुमिः साक्नाज्ज्ञानप्रदः परमेश्वर एव मेव्य इत्यार-- धभत इति । उपाकितव्य इति । सचिदानन्दादिषूपस्याद्भितयस्य परशिवर्प स्वात्मेक्यज्ञानं हि परमपुरुषार्थसाधनं तच्च वेदान्तश्रवणादेव जायते ¦ णं नाम वेदान्तमहावाक्यानां शब्दशक्तितान्पयवधारणं न्यायानसधानं च । ततः परमेश्वरः श्रोतव्यः । श्रुतम्याथस्याष्षमावनपिपरीतभावनानिराेन मिथ्यात्वव्यवस्थापकन्यायानसघानं मननम्‌ । युक्तिमिस्तथात्वेनावधृतस्य चित्तेकाग्येण साक्षात्करणार्थं विजातीयगप्रत्ययानन्तरितसजातीयप्रत्पयप्रवा- हेण मनसा विषयींकरणय्रपास्षनम्‌ । एव श्रवणोत्तरकारीनयोरपि मननोषा- सनयोरन प्रथमत उपादानमेतदुभयसहक्ृतादेव वेदान्तमदहावाक्यश्नवणात्पर- शिवास्मेकत्वसाक्नात्कारो जायते न तु केवकश्रवणमात्रादिति ज्ञापनाथेम्‌ । अत एव--'आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिष्यासितव्यः इत्पालमदशेनयुदिरय श्रवणादिकं तत्साधनत्वेन श्चतिरूपदिशति । ततन श्रवण मेव फरोदेशेनाऽऽग्रेयादिवत्पधानत्वेन विधीयते । प्रयाजारिवन्मननादिक तदनन्तरम्‌ । उक्तं ह्याचर्वैः-““मनननिदिष्यास्तनाभ्यां फलोपकायद्गाभ्पां श्रवणं नामाद्धि विधीयते" इति ॥ ५८ ॥ ५९ ॥

शिवप्रसादेन गृरपरसादतः

शिवप्रसादेन च ोमुभाक्तेतः ॥ विद्यदविज्ञानदिवाकरः स्वयं

प्रदग्धपापस्य तमोविनारङृव्‌ ॥ ६० ॥ शिवः समस्तं परमा्थतस्तथा

शिवः समस्तं व्यवहारतोऽपि च ॥ इति प्रजातं यदि वेदनं न॒णां ` `

तरन्ति संसारमरोद््धिं ते ॥ ६१ ॥

९६४ तात्पवदीपिकासमेता- [४ यडविमवखण्डे-

इति श्रीस्कन्दएराणे सूतसंहितायां ज्ञानयन्नविशेषो नाम चतुरदशोऽध्यायः ॥ १४ ॥

शिवप्रतादेनेति । ई्वरानुग्रहादरवेनुग्रदस्तस्माच्छृत्यथोवगतिस्ततश्च शभु भक्तिः । शं सुखमस्माद्रवतीति शभुः परमानन्दष्पः परशिवः “ एतस्ये- वाऽऽनन्दस्यान्यानि भरतानि मानामुपजीबनिति ” इति श्रुतेः । सद्धक्तिः सोऽहमस्मीतितत्तादात्म्यग्राहिणी बद्याकारा मनोब्र्तिस्ततः सकाशादविद्या- निष्ततिक्षमर्थं ्तानमाविभेवतीत्यर्थः ॥ ६० ॥ ६९ ॥

इति आओीस्कन्दपुराणे सरतसहितारीकायां ज्ञानयज्ञविशेषो नाम चतुदंशोऽध्यायः ॥ १४॥

भथ पश्चदशोऽष्यायः।

ना ७० 1

सूत उवाच- भ्रयो ऽपि ज्ञानयज्ञं तु प्रवक्ष्यामि समासतः ॥ शृणुत श्रेयसे विप्राः श्रद्धया परया सह ॥ १ ॥ नन्वखण्डसचिदानन्देकरसस्य मायावशात्सवात्ममावेन यदद्वितीयत्वमप- पादितं तदनुपपन्नम्‌ । यत आत्मवद्धटपटादीनामपि सत्तासमावेशातस्पारमार्थिक सत्यत्वमस्तीति पत्यवतिष्ठमानानिराकृत्याद्वितीयत्वमेव सिद्धान्तयितुमध्याय भरमभ्यते-भरयोऽपीति ॥ १॥ घटकुब्यकुस्ूलादिपदाथेषु मुनीश्वराः ॥ सत्ता या भासते सेका सत्ताकारतयेव तु ॥ सा विशेषेण स्पेण विभिन्नेति च केचन ॥ २॥ तत्रानिन्ञोतस्वष्पस्य परपक्षस्य निवारयित॒मशक्यत्वात्तं दशेयति-घपटेति। सन्धटः सन्पटः सत्कुड्यमित्यन॒ढृत्तसद्यवहारास्पदत्वेन घटपटादिषु सवा विशेषन्यक्तिष्वनुगतकरशरीरा काचित्सत्ताख्या -जातिरङ्गीका्या । यचपिसा सामान्पाकारेणेका तथाऽपि धटपदयदिविश्चेषाकारेण नानाकारा भवति । अत एव भाषा जातिव्यक्तयोस्तादारम्पमेव संबन्धो न समवाय इति बुवते ॥ २॥

9 ~ कका कियन ० भअ ग नना ०

१क.ग. ध. ड. नन सश्िदानन्देकाक्लण्डर ,

१५ अध्यायः] | सूतसहिता । ४६५

तद्संगतमेवेति प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ ३ ॥ विशेषरूपस्याभावादेदामावेन हेतना ॥ सति मेदे विशेषः स्यात्राभेदे हि मुनीश्वराः ॥ ¢ ॥

तदेतदूषयति-तदसंगत्तमित्यादिना । मनीषिण इति । तत्वपिद -इत्य्थः; । कुत इत्यत आह - विशेषेति । सत्ताया गेदहेतोधट्पयदि रक्षणस्य विशेषषप- स्येवाभावात्‌ । ननु विश्चेषष्पो घटपयदिरनुभपत एवेत्यत आह-मेदष्भाषे- नेति । यस्मादशमेऽष्याये पारमार्थिको मेदः स्वेत्र पपञ्चे निरस्ताऽतः मारभा- द्वेदकार्थसमवायिनो विशेषषटपस्यास्भव इत्यर्थः; । एतदेवोपप।दयनि- सति भेद इति । यदि कवचिदपि धध्पयदेः तश्चद्रदः स्पद्भदत्याप्रविशेषत्वमपि तदेव तस्य स्यात्‌ । न येक वस्तु स्वस्णदेव स्वय वि{िष्यत्ते । अन्यस्मात्स्व- त्वेन नास्य विशेषः । अतो मदस्य निरस्तत्व।द्रदेऽसषति घट(दि विशेषरूपं परमाथतो न घय्त इत्यर्थः ॥ २॥४॥

भेदाकारस्त सत्ताया विद्यते यदि वस्तुतः ॥ भेदाकारस्त सत्ताया भिन्नश्चच्छरन्यतच्ववत्‌ ॥ श्यून्यमेव भवेन्नैव भेदाकारो भवेद्हिजाः ॥ < ॥

अथ सत्ताया भेदषूपं विकल्णकस्षहत्यनापि दृषायतुमन॒वद ति-भेदाकार्‌ इत्यादिना । भिद्यत इति मेदो विशेषस्तथाविध आकारो यस्मिन्पयपयदो स भेदाकारः । स कि सत्तायाः सकाशाटिनोऽमिन्नो वा नाऽऽ इत्याह- भेदेति । याऽनस्यता सत्ता तस्याः सकाशाद्यदि भेदाकारो धटपयादिर्भिन्नः स्यात्तदा शशदिषाणवदसन्नेव भवेत्‌ । सत्तानात्मकत्वाविशेषात्‌ । स्पादेतद्भि- न्नस्यापि घटपयदेर्विषयस्य सत्ताप्षवन्धात्सच्वं न तु तत्सवबन्धः शशविषाण स्यास्तीति तनाऽऽह-नेवेति । सत्तासंबन्धास्यागपि किमिदं धटादिकमस- त्सद्रा । अक्षचेदसच्वाविशेषच्छशविषाणेऽपि सा संवधीयात्‌ । द्वितीयेऽपि तस्य सत्तावशिष्टयादेव वक्तत्यम्‌ । तत्रापि किं सत्ता स्वात्मना विरि संबघी- यात्सत्तान्तरेण वा । आये स्वात्माश्नयत्वम्‌ । द्वितीयेऽप्यतिप्रसद्गवास्णाय तत्सत्तान्तरमपि सत्ताविशिष्ट एवाऽऽधारे वतत इति वक्तव्यम्‌ । सा चेद्विशेष- णमभृता सत्ता प्रथमेव तदाऽन्योन्याश्चयस्वम्‌ । अन्येव चेचक्रकापत्तिः । अथै तदोषपरिनिरहीषया सत्तापरंपरा स्वीक्रियेत तदा म्रक्रयकायंनवस्था स्यादि-

1 1

ख. घपटा ।२ क ग. ध. न्षपरिटहागय।

[1 त

॥ 8

५ क

४६६ तात्पयदीपिकासमेता- ' [४ यज्ञवेभवखण्डे-

स्पेवभादिदोष्रस्तलवद्ेदाकारः सत्तायाः सकाशाद्भिनः शशविषाणवनेव भवे- दिस्प्थः ॥ ५॥

मेदाकारः स सत्ताया अभिन्नशरेरस सेव हि ॥ ६ ॥ भिन्राभिनो य॒दि स्यातां दोप्हयसमागृम : ॥ तस्मास्सत्तातिरेकेण विशेषाथा न विद्यते ॥ ७ ॥

न द्वितीय इत्याह-मेदाकार इति । यदि विशेषाकारो घटः सत्तायाः पसकाशादमिनः स्यात्तदा तत्स्वषपान्तभीवात्छत्तदवेतमेव पयेवस्येदित्यस्माकं समीहितसिद्धिरित्य्थः । नन्वनयोर्भेदाभेदो स्वीक्रियेते तन्न मेदसद्भावान विशे- घाकारस्य सत्तान्तभोवः । अमेदसद्धावाच विशेषाकारस्य शशविषाणवदसक्व- [मति मेदभेदवादी म्रस्यवतिष्ठवे तं प्रत्याह-मिनाभिन्नाविति । यदि सत्ता विशेषाकारो भिनाभिनो स्यातां तदा मेदपक्षोक्तगृन्यत्वमभेदपकोक्तं सत्ताद्धेतं चाभयमपि तस्याऽऽपतेदित्यथः । तस्मादिति । यस्मादुक्तरीत्पा भेदाकारो पिचारासहस्तस्मादटपटादिषूपो विशेषार्थः सत्तातिरेकेण नेव विद्यते ॥ ६ ॥ ॥ ७ ॥

विशेषाथप्रतीतिस्तु ्रान्तिसिद्धा न संजयः ॥ जत एका सदा सत्ता सेव ब्रह्म परात्परम्‌ ॥ सत्ताया यदि भित्र चेद्रह्यासस्स्यानच्च्यृङ्वतर ॥ ८ ॥

कथं तहिं तस्य सत्वप्रतीतिरित्यत आह-विशेषार्थति । अपरिच्छिनि सद्रूपे ब्रह्मणि मायया परिकल्पितस्वादधिष्टानसच्वमेवाऽऽरोप्ये धटपयादिर- षणे विरोषाथंऽपि प्रतीयते सन्पटः सन्पटः सत्कुड्यमिति । यथा सपैधारादि- दोषारोपेष्वयं सपं इय धारेतीदमंशोऽवभास्ते तद्भच्छरतिरपि यदनुविदध यद्वासते तत्तत्र परिकल्पितमिति न्यायेन सदनुविद्धमिदं सवं सद्रूपे जह्मणि परिकलितमिति दशयति ““ सद्धीदं सव सत्छदिति चिद्धीदं सवं काशते काते च“ इति । अतो जगत्सन्यत्वप्रतीति्ान्तिसिद्धैवेस्य्थः । अत इति । यत एवं विेषाय॑ः पारमार्थिको नास्त्यतः कारणात्सा सत्ता सवेदेकेव भवति न तु विशेषाद्धियत इत्यथः । ननु सत्ता नाम बह्वाषु सद्याक्तष्वनुदृत्तसन्यवहा- रास्पदत्तपाऽवस्थिता जातिरुक्षणो धमविरेषः । यदि धर्मभूताः सद्यक्तयो न स्युः स कथ निराश्रयाऽवातिषठत इति तत्नाऽऽह-सेव बद्येति । भवेदेवं यदि सत्ता जातिः स्यन्त सा जातिः । रिशेषाथौभावेन तस्या जातित्वा-

९५ भध्वायः | ` दतसहिता । ४६७

योगात्‌ । निर्विशेषं न सामान्यमिति हि तक्वबिदः । अतः सा सत्ता परात्परं ब्रह्मेव ““ सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌ ”' इति श्चतेस्तद्ह्म सदेव । ननु सत्ता हि सतः धमः । यस्य गुणस्य हि भावद्रव्ये शब्दनिवेश- स्तस्य भावस्त्वतखाविति स्म्रतत्वादिति । नेष दोषः । सद्रूपं परं ब्रद्मेव सदेव स्वस्मिन्परिकल्पितास बह्वीषु व्यक्तिष्वयिष्ठानतयाऽनुदृत्तत्वात्सत्तेत्य स्यते । यथैकस्येव चन्द्रस्य जरुतरङ्खोपायिषु नानात्वे परिकस्पिते तत सर्वजानुन्पव- हारब्रखेनानुढृत्त चन्द्रस्वषूपमेव चन्द्रत्वं तद्रदित्यथंः । ण्दातु ब्रह्ममद्ष- साक्षात्कारेण तदवियानिचत्तो तत्कायंस्यापि रस्यप्रपश्चस्य निवृ्तिस्द्ा तद्द्म सदित्युच्यते न सत्ता । अनृ गन्तव्याभावेन स्वरूपस्यादुगमाभापादर्‌ । न च तद्द्यानुदृत्तम्‌ । व्यादृल्यवधेरन्यस्याधावःत्‌ । तहुक्तं ता्िककरिः- ५ अन्पादृत्ताननुगतं बस्तु ब्र्यागरोच्यते " इति ।

ननु धर्मवाचकः सत्ताशब्दः कथमवेमन्ण्था क्रियते । ““ सदेव सोम्य “' इ्र्यत्रापि सत्तायोगि सदिति धरमिधमेवाचक एव म्वी्तंन्य इत्यत भाह-- सत्ताया इति । यदि सत्तायाः सकाशाद्धमिभृतं तद्रह्म भिमं स्यात्तदा पूर्वाकू- भमेदाकारन्यायेन तद्नद्यापि नरविषाणवदसरेव भवेत्तस्मात्ततसत्तात्मकमेष परं बह्म न धर्मिधमभवो युक्त इत्यथः ॥ < ॥

तत्रैवं सति किपरिन्द्रा ये पदाथा घटादयः ॥ ते त॒ सत्तातिरेकेण र विद्यन्ते कथंचन ॥ ९ ॥

एवे विशेषा्थासक्छनिषूपणेन ब्रह्मणः सिद्धमद्वि तीयत्वयुपसंहरति-- ततेव - मिति । यस्मात्सद्रपे ब्रह्मणि धघटपयादयोऽष्यस्तास्तस्मात्तद्यतिरेकेण ते न सन्तीत्यथः ॥ ९ ॥

ब्रह्मैवेदमिति प्राह श्रतिरप्यतिनिमंखा ॥ १० ॥ विदषामनमतिश्च तथेव हि न संसयः ॥

५) ५ अतः सकवामिद्‌ शभ्चारोते वत्त विचक्षणाः ॥ 93 ॥ इत्थं प्रतिपादिते स्वस्य जगतो बरह्मात्मकतवे श्चुतिं संवादयति--ब्रहवेद- मिति। “ब्रह्मेदेदममतं पुरस्ताह्नह्य पश्चाहह्य दक्षिणतश्चात्तरण । अघश्चाध्व च प्रछत बह्येवेदं विश्वमिदं वरिष्ठम्‌" इति । प्रागादिषु सवदिक्ष पराग्रपं यदिदं जगत- छतं भाषते तत्सर्वं वरिष्ठं गुरुतम विस्तीणेतमं बह्व. । कारणमूतात्तस्मादति-

ए अ म "त ० क ए. श (4०9 - 9 = कर क ० 9 सि-न अक =

१ ल. तत्तु । २४. 'वसदयंन त्रि 1

४६८ तात्पर्यदीपिकसिमेता- [ ४ यज्वैमवखण्डे-

रिक्तं किमपि नास्तीत्यर्थः । अत इति । यतः सद्रपाहह्मणोऽतिरिक्तं किमपि वस्तु नाभ्ति तत्स्वह्पे परिकल्पितत्वादतो यदिदं कायभूतं दशयं जगत्ततसरव कारणमृतपरशिवस्वषटपतो न व्पत्तिरिच्यत इत्यथः ॥ १०॥ १९१॥

मृच्छरावादिरूपेण यथा भाति स्वभावतः ॥

तथा सर्वतया भाति शिवः सर्वावभासकः ॥ १२॥ केटकादिविभेदटेन यथा हेम प्रकाशते ॥

तथा स्वेतया माति शिवः सर्वावभासकः ॥ १३ ॥

एतदेव काययंपपञ्चस्य कारणव्रह्मात्मकत्वं दष्टान्तेरुपपादयति--मर्छरबे- त्यादिना । यथा पद्धटशराघादिनानाकायात्मनाऽवमाषते तथा परशिवोऽपि मायोपाधिवश्ञात्छवेजगदात्मना भासते । सवेकारण ब्रह्मविज्ञानात्सवंविज्ञानं प्रतिज्ञाय तहुपपादना्थं मृदादयो दष्टान्तत्वेनोपात्ताः “'यथा सोम्येकेन ग्रत्पि- ण्डेन सवं मृन्मयं विज्ञातं स्याद्वाचारम्भणं विकारो नापधेयं ग्र्तिकेत्येव सत्यम्‌"” इत्यादयः । बाद्रायणोऽपि कार्यस्य जगतः कारणब्रह्मानतिरिक्तत्व छजयामास ˆ(तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः'' इति ॥ १२॥ १३॥

शुक्तिका रजताकारा यथा भाति स्वभावतः ॥

तथा सवतया भाति शिवः सर्वावभासकः ॥ १९ ॥ ननु मरह्धोहादिषु शरावादिका्यं नाऽ ऽरोप्यते किंतु तेरारभ्यते । तच्च कार- णमृदादिद्रनव्याद्रन्पान्तरं भवतीति ताकिका विप्रतिपद्यन्ते । तान्पत्ति दष्टान्ता- न्तरमाह-यक्तिकिति । यथा थुक्तिका स्वाधिष्टानचेतन्यस्य मायावशादारो" प्यरजताकारेण भासते तथा परशिबोऽपि स्वाश्रितमायवशात्छवंजगदात्मना भाक्त इत्यथः ॥ १४ ॥

स्वप्रहकस्वप्ररूपेण यथा भाति स्वभावतः ॥ तथा सवतया भाति शिवः सर्वावभासकः ॥ १५ ॥

मनु शक्तिरजतादावन्यसिमिन्नन्येनाऽऽरोप्यतेऽद्वितीये ब्रह्मणि तादश आरोपः कथं सभवतीत्याशङ्चय निदशैनान्तरेणोपपादयति--स्वभ्ररगिति । यथा खप्रद्रष् तेजस आत्मोपाधिवशान्नानाविधस्वप्रपदार्थाकारो भवति तथाऽद्वितीय इन्वरोऽपि स्वमायावशानानाकारजगदात्मको भवतीत्यर्थः । स्वग्रद्रष्टुः स्वप्रपदाथास्मकत्वमाघ्नायते "सधीः स्वप्नो भृवेमं रोकमतिक्रा- मति म्रत्यो सपाणि'" इति ॥ १५ ॥

१५ अध्यायः ] श्तत्तहिता । ४६३

जन्धकार्‌ः प्रकाशश्च यथाऽऽकाशे प्रकाशते ॥ जडाजडमिदं स्वै तथा भाति परात्मनि ॥ १६ ॥ ननु निरवयवेऽद्वितीये ब्रह्मणि चेतनाचेतनरक्षणं विरुद्धस्वभावं जगत्क्थ- मारोपयितुं शक्यत इत्याशङ्कच निद शौनान्तरेणोपपादयति-- अन्धकार इति । यथेकस्मिन्नेव निरवयव आकाश उपाधिदशात्परिक.ल्पितमेदे विरुद्धस्वभवावपि तमःप्रकाशो युगपद्भासेते तद्र पाधिपरिकन्पिते परशिवस्वषटपे चेतनाचेतनवि- भागात्मकः प्रपञ्चोऽपि व्यवस्थितः सन्परकाशत इत्यर्थः ॥ १६॥

वीचीतरङ्प्वास्त॒ यथा मान्ति महोदधौ \ महदादिविशेषान्तं जगदादि तथाऽऽस्नि ॥ १७ ॥ सवेस्यापि कायप्रपश्चस्य कारगमानावशेणे स्पष्टं निदर्नान्तरमाह- वीचीति । महानूर्मिीचिः स एव वारुवशाटेग्रकणो यथेकस्मिनेव सुद्र वीची- तरद्कबुदबुदाद्याकारविशेषाः परती तिसषमय एव भासन्ते पुनस्तत्रैव यन्त एवं परशिवस्वषूपेऽप्याकाशादिभतभोतिकाच्यात्मका आकारविशेषाः स्वमायायशा- द्रासन्ते तत्रैव रीयन्ते चेत्यर्थः ॥ १७॥ भ्रतानि शेभु्भवनानि शंमु- वनानि शेभुभिरयश्च शंभुः ॥ स एव सवं न ततोऽतिरिक्तं ततः स एकः परमाथंमेतत्‌ ॥ १८ ॥ इञ्यश्च यज्ञेरयमेव शंभ- भ्यश्च दानैरखिेस्तथेव ॥ जप्यश्च मन्धेरविखेविशिष्ट- मग्यश्च देवैरमरेन्रपवैः ॥ १९ ॥ तपोभिस्येः सततं विशिष्ट महश्चमेनं परमप्ियेण ॥ प्रपूजयन्येव म॒नीन्द्रबरन्दा नमन्ति नियं वचसा स्तुवन्ति ॥ २०॥

1 ८०७० क कभक = ५१

~ ~न ~क

१६. "स्मिनिर । २. ग. द्धमकरणो ।

४७९ तातवदीपिकासमेवा-- ` [४ यज्ञवैभवखण्डे-

यस्मादेवं परशिवस्वषूपे चेतनाचेतनात्मकस्य प्रपञ्चस्य मायया परिक- ल्लितत्वात्तस्य सवस्याधिष्टानपरशिवस्वष्पानतिरिक्तत्वं तस्मात्तस्य सवंजग- दात्मकत्वय॒क्तमेव प्रप्चयति-भूतानि शेभुरित्यादिना । न ततोऽतिरिक्त- मिति । भरोप्यस्यापिष्ठानादन्यत्वासंभवादिस्पथः ॥ १८ ॥ १९॥ २० ॥ यतीन्द्रवृन्दा हृदि संनिविष्टं गुसुप्रसादाचच शिवप्रसादाद ॥ अहंपद्प्रययसाक्षिमतं चिदात्मरूपं विदुरेनमेव ॥ २१ ॥ शिवमशेषमिद्‌ं.परिपश्यतः सकरूजन्मजरामरणाद्यः ॥ निखिरुखोकगतिश्च निरड््ुशं परमरूपतयेव विभाति हि ॥ २२॥ अमरूुबोधतया परमेश्वरं सकरवेद्वचोभिरयथलतः ॥ परमयोगवरेन च पश्यतः कथमशेषजगसरतिभा भवेत्‌ ॥ २३ ॥ हृदि संनिविष्टमिति । “ अङ्खषटमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदि संनिविष्टः "” इत्पादिश्वतेरित्यर्थः । अर्हपदप्रत्पयसाक्षिभूतमिति । अहमिति पद्मर्हपद्‌ं तस्माच; प्रत्यय आस्मगोचरान्तःकरणदृत्तिरहद्मराख्या तस्याः साक्षितयाऽवगतमित्यथंः ॥ २१ ॥ २२॥ २३ ॥ परमरिवमशेषं पश्यतामादिमूतं हद्यज्कुहरमध्ये संचितं कर्मन्द्म्‌ । ञ्मटिति भवति दग्धं तूखवदह्विय॒क्तं न फरुनिकरभोगप्राप्रये तद्भवेच ॥२४ ॥

१५ शध्यायः ] । चूतप्हिता | ४७९१

क्ममिः सकैरपि छिप्यते बरह्मविरपरवरश्च न सर्वथा ॥ पद्यपत्रमिवादधिरही पर ब्रह्मविसपरवरस्य तु वेभ्रवम्‌ ॥ २५ ॥ पुण्यपापतया याद भासते कमजातमनास्ममतिस्तदा ॥ क ति ब्रह्मरूपतयेव हि भारि च- द्रह्यवेदेनमेव तदुटमम्‌ \। २३ ॥ परमशिवमिति । इवपण्डरीकमध्ये सचिदानन्दद्पं परित्रे स्वात्मतया पाक्षा्क्वेतां सकटःनर्थमूरमत।विचाविनाओ्चात्तकार्यभूतमनेकभवपरंपरापा- पकं संचितं पुण्यपापष्पं धमोधममादि निवृत्तं मज्ज्ञानामिना दग्धं भवतीत्पधेः। श्रयते च --“ तद्ययेषीकातृरमभरौ पोतं परद्पेतेव र हास्य सव पाप्मानः परदू- यन्ते ” इति । मगवताऽप्युक्तम्‌- '“यथेधांसि समिद्धो ऽभि स्मसात्कुरुतेऽन्तुन । ज्नानाभिः स्वकर्माणि मस्मसात्करुते तथा ”' इति ॥

९ ५ कि

वादरायणोऽपि परतच्वज्ञानात्सचितागामिकमंणोर्विनाशाश्ेपी सूत्रयामास ५ तदधिगम उत्तरपर्वाधयोरश्ेपविनाो तद्यपदे शात्‌ “ इति । एष च दाहः प्रारब्धव्यतिरिक्तस्य कमणः । प्रारव्य तु भागेन निवृत्त स्यात्‌ । ^“ तस्य तावदेव चिरं यावन विमोक्ष्ये ' इति श्रुतो ज्ञानोत्तरकारमपि शरीरपाताव- पिपर्य॑न्तं विरुम्बपरतिपादनेन भारब्धकमंणो भोगेकनिवत्यंत्वपरत्िपादनात्‌ । “"अनारब्धकार्य एव त परव तदवधेः" इति तेनेव विशेषितत्वान्न । अतः प्रारब्धकमंगो भोगसमवे यद्यत्पुण्यपापाद्कं कर्मापान्यते तस्याश्धेषमाह- कर्मभिरिति । श्रूयते हि--“तद्यथा पुष्करपलाश आपो न श्छिष्यन्त एव- मेवविदि पापं कमं न छछिप्यते'' इति ॥ ५८४ ॥ ५५ ॥ २६ ॥

१कः.ग.घ. ड, च, ज. मोगादेव क्षषाद्य |

४५७२३. तात्पर्वदीपिकास्षमेता- ` [ ४ यज्ञवेभवखण्डे~

सर्पादिभवेन विभासुमाना रजछुनं सपदि सदेव रण्डः ॥ तरसममपञ्चात्मतया वभावत रिवो न विश्वं शिव एव तत्स्वयम्‌ ॥ २७ ॥ स्वति । सपधाराचात्मना मायया भासमाना रज्ञः स्वयाथाम्पन्ञानोत्तर- कारं न सपांचयात्मना भाषते किंतु पवंमपीयं रज्तुरेव कदाचिदपि न सपादी- त्येवे प्रतीयते यथेव तद्भस्परशिवोऽप्यविद्यावशात्पवं प्रपश्चात्मतया भासमा- नोऽपि ज्ञानोत्तरकारं प्रागप्यसो परशिव एव सत्यो न प्रपञ्च इति प्रतीयते । तथा च नाभृदस्ति भविष्यतीति दश्यप्रपश्चस्य कार्तरयेऽप्यसत्वसिद्धेः सिद्ध मिथ्याल्वमित्यथः ॥ २७॥ यथेव तोयास्मतया महीमिमां . नरो विजानन्नपि वेद मेदिनीम्‌ ॥ तथेव विश्वात्मतयाऽभिपश्य- नपि प्रपश्ययमटर्प्रबोधम्‌ + २८ ॥ यथेवेति । अभ्यः प्रथिवी" इति श्त्या पएरयिन्या आपः कारणम्‌ । यथा कायंभतां परथिवी कारणमतोद्‌कास्मना जाननपि तां प्रथिवी वेदेव तथा कार- णभत परशिवं कायंप्रपञ्चात्मतया जानन्नपि निरूपाधिकं त परयत्येवेत्प्थः ॥ २८ ॥

अतः प्रपञ्चान॒भवः सदान हि सवस्पवावाुभव्‌ः सदा खद्ध ॥ इताव पर्यन्पारप्रणवद्ना | न बद्धमुक्तो न च बद्ध एव त॒ ॥२९॥

न बद्धमुक्त इति । एवं सेतर प्रपञ्चे परिपृणं तत्वमेव साक्षात्कवंन बद्ध- मक्तः । परशिवस्वरूपातिरिक्तस्य बन्धस्येवाभावात्‌ । अत एव न बद्धश्च भेद- दृष्टो सत्यामेव हि बन्धमोक्षत्यवहार्‌ इत्यर्थः । तथाचोक्तम्‌-

“न नरोधा न चोत्पत्तिनं बद्धो न च साधकः न ममुल्ुनं वे मुक्त इत्येषा परमाथेता'' इति ॥ २९ ॥

१५ भध्यायः ] । ब्वसहिता। ४७१

स्वस्वरूपतया स्वयमेव स परस्फुरत्यमरः परमेश्वरः ॥ न प्रपञ्चविभास्षनमस्त्यतः कस्यचिच्च न बन्धनमोचने ॥ ३० + स्वस्वषशूपतयेति । निरवद्यः स्वप्कायाकः परशिवः परत्पग।तमनः स्वषट्प-

त्वेन स्फुरति यदा तदानीमविधानिषर्या तत्कारयप्रपञ्चस्य बन्धरेतुकर-मः- वान्न बन्धमोचनमित्यथंः॥ ३० ॥

इयं हि वेदस्य परा हि निषा मनीश्वराणामपि शंकरस्य त॒ \॥ इतोऽन्यथा ये विदुरन्धकूपे पतन्ति ते मोहफणीन्ददशः ॥ २१ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभवखण्डे ज्ञानविशेषयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥

एवमुत्पनतच्वन्नानस्पय सचिदानन्दाखण्डेकरसव्रह्मस्वष्पेणाव स्थानमेव मुक्तिः । साच ज्ञानादेव भ्या । नच ज्ञानं वेदान्तश्नवणादेषेत्येतावत्पतिपादि- तम्‌ । तत्न विच्याफटस्य मुक्तिस्वक्पस्य स्वगादिफलवदतिशयित्वमाशङ्ग्य निरस्यति- इयं दीति । यत्प्रत्यगात्मनोऽद्भितीयत्रह्मष्पेणावस्थानमेपेव वेद- स्पाभिमतोत्कृष्टौ ऽऽ त्मनिष्ठ ¦ “ब्रह्य वेद बह्मेव भवति '' “ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌” ““ब्रह्मवेदममतं पुरस्तात्‌“ ““ इदं सर्वं पदयमालमा'' इत्यादिश्चतेनि- विकार ब्रह्मभवनद्पा मुक्तिरवाचीनानां मनुष्यादीनायुत्कृष्टानाम्रषीणां ततोऽप्यु- त्कृषटस्येश्वरस्यापि समनेवेत्यथंः । बादरायणो ऽपि युक्तरेकषूपत्व दत्रयामास- “एवे मुक्तिफखानियमस्तदवस्थावध्रतेस्तदवस्थावध्रतेः'। [चण एू० ३।६।५२ ] इति । तद्चाधिकरणमेव सण्हीतम्‌ । ८4मुक्तिः सातिशया नो वा फरत्वाह्न दयरोकवत्‌ । स्वेदश्च ठमेदेन मुक्तिः सातिशयेव हि ॥ ब्रह्मेव भक्तिनं बह्म कचित्सातिशय स्मृतम्‌ । अत एकविधा मरक्तिर्वधसो मनुजस्य चः इत्ति।

ममास्त

१ छ. ज. “न्धमोक्षयोश्वानवभान" । २ क. ड. च. ज. शर्त आस्म । ३ क.ग,.ङ.च.-था। & 9

9४ तात्पयेदीपिकासमेता- { छे यज्ञेवैमवखण्डे-

एवे गुक्तिस्वद्पमनङ्ीकु्वतो बाधमाह--इतोऽन्यथेति 1 श्रयते हि- "अविद्यायामन्तरे वतमानाः स्वयं धीराः पण्डितंमन्यमानाः । नघन्यमानाः परियन्ति मढा अन्धेनेव नीयमाना यथाऽन्धाः `" इति ॥ ३१ ॥ इति श्रीस्कन्द पुराणे सूतसहितातात्पयंदीपिकाख्यदीकायां चतुर्थ यज्ञ- वेभवखण्डे ज्ञानविशेषयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५॥

अथ षोडशोऽध्यायः ।

~~~ ----~ ~ ------

सूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि ज्ञानोप्पत्तस्तं कारणम्‌ ॥ विना येन शवज्ञानं न जायेत कर्थचन ॥ ३ ॥ म॒मुश्चरातिसत॒ष्टः सिभ्ययेव गतिमंम ॥ इति निश्वयबुद्धिस्त॒ प्रतिबन्धनित्रत्तये ॥ देवताः सकखा नियं प्राथयेन्मतिमत्तमः ॥ २ ॥ एव वेदान्तवाक्यजनितात्परशिवस्वरूपसाक्षात्कारज्ञानादैव म॒क्तिनं कारणा- न्तरादिति अरतिपादितम्‌। तच्च ज्ञानं कथमुत्पद्यत इति तदुत्पत्तेः कारण वक्ु- गुपक्रमते- अथात इति । परशिवज्ञानस्य परमपरुषार्थत्वात्तत्न च प्रतिबन्धक- पापनिमित्तपर्यूहबाहुस्पात्तनिवृ त्यथ वक्ष्यमाणमित्रादिदेवतापरायनं मुरुक्चुणा नित्यं कतेव्यमित्यथंः॥ १॥ २॥ शंनो मित्रः ञ्चं वरुणः शं नो भवतु चायमा॥३॥ शे न इन्द्रश्च वागीशः शं नां विष्णुरस्क्रमः॥ नमोऽस्तु ब्रह्मणे वायो नमोऽस्तु तव शोभनम्‌ ॥ ‰ ॥ त्वमेव साक्षाद्रह्यासि सां वदिष्यामि श्चकरम्‌ ॥ ऋतं च सयं चाहं तां वदिष्यामि विशेषतः ॥ ५ ॥ तन्मामवतु कल्याणं तदृक्तारं च शोभनम्‌ ॥ मां भूयाऽवतु वक्तारमपि चावत॒ शोभनम्‌ ॥ & ॥ उक्त विधप्रतिबन्धोपशमाय तेततिरीयोपनिषदि देवताप्राथनद्पमन्रास्मको यो ऽनुवाक आश्नातस्तदथप्रतिपत्तिपीकयाय शोकेन निबघ्राति-शनो भिन्न

६९ अध्यायः | ` शतसंहिता। ४७५ इत्यादिना । मिनाद योऽस्माकं विचापतिबन्धापनयनेन शं सुखहेतवो भवन्तु । वाग बृहस्पतिः "वागीशो बहस्पतिः" इति तेः । उरुक्रम इति । उरु विस्तीर्णं क्रमत इत्युरुकमः । सर्वत्पापीत्यर्थः । मित्रादीनामन्तर्थामित्वेना- वस्थतं ब्रह्म तस्मे नमोऽस्तु । वायुः क्रियाराक्तयुपाधिकः सूजत्मा “वार्य गोतम तत्छत्रं वायुना वै गोतम सत्रेणायं च खोकः परश्च रोकः सर्वाणि घ भूतानि संहब्धानि भवन्ति इति श्रुतेः 1 हे वायो यद्परोक्षं परं ब्रह्म तदेव त्वमसि । तस्येव जगद्धारणसमर्थक्रियाशक्तया च सर्वान्तरत्वात्‌ । अतः स्मा. स्परशिवस्वरूपं त्वामेव वदिष्यामि । मनसा यथार्थसंकर्पनपतं तधाविध- स्या्थस्य वाचोच्चारणं सत्यमरभयात्मकं त्वामेव वदिष्यामि । तद्रायपा।धकं परं ब्रह्म मामवतु रक्षतु । चकारादाचार्य च तद्रक्षतु। मां भय इत्यादिकमुक्तस्ये- वार्थस्य दा््यरथम्‌ । श्तावपि “अवत माम्‌ । अवतु वक्तारम्‌” इत्यनेनेवामि- प्रायेण व्यतिहारेणाऽऽन्नातम्‌॥२॥४॥५॥६॥ शान्तिः शान्तिः पनः शान्तिदृषित्रयनिट्रत्तये ॥ कृतेवं प्राथनामास्मज्ञानाथं एनरास्तिकाः ॥ ७ ॥ जपेनरियं गररोरुष्ध्वा मन्त्रं यश्छन्द्सामिति ॥ मे गोपायेतिपयन्तम्यन्तश्रद्वया सह ॥ ८ ॥ दोषन्नयनिदृत्तय इति । आध्यात्मिकाधिदेविकाधिभातिकदाषत्रितयनिषृ - त्यर्थ शान्तिशब्दस्य तरिरचारणं कतंत्यमित्पथंः । मे गोपायेतिपयन्तमिति । यरछन्दसामित्यारभ्य मे गोपायेतिपयंन्तं जपेदित्यथंः ॥ ७॥ ८ ॥ संकोचो देहयात्रायां यदि ज्ञनाधिनो भवेव ॥ उपक्षीणा भवेद्दिस्तत्र तस्य न संञ्चयः॥९॥ अतः संकोचहानाय विद्यं तु दिने दिनि ॥ आज्येनात्रेन चोभाभ्यामावहन्तीति मन्तः ॥१०॥ ज॒द्टयाच्छद्रया साध ब्रह्मचारी गृही वनी ॥ भिष्कस्त जपेमन्रमनाम्रः श्रद्धया सह ॥ 3३॥

१ ग. व्यवहा । २क. ख. ज. यन्तेश्च । क्ल. यार्थीतु।

४७६ | तात्पर्यदीपिकसिमेता- [४ यज्ञवेमवखण्डे-

नित्यमाचार्थश्चश्रषां प्रकुयाद्क्तिपूवंकम्‌ ॥ उत्थायोत्थाय षट्‌ जीणि प्रणामं हादञ्चाथ वा॥१२॥ त्वाऽऽचायं यथाशक्ति मुमृष्चभुवि दण्डवत्‌ ॥ वेदान्तश्रवणे इयान्मननं च समाहितः ॥ १३ ॥ नियं लिङ्गे महादेवं पूजयेद्रक्तिप्रवंकम्‌ ॥ शान्तो दान्तो भवेयं विरक्तो मिक्षुको भवेद्‌ ॥१९५॥ सीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥ सरिष्णुश्च भवेयं तथेकाग्रमना भवेत्‌ ॥ १९ ॥

संकोच इति । ज्ञानाधिनः शुश्रूषोपदि दारिद्ं स्यात्तदा देहयात्रायां तस्य बुद्धिस्तन्न परिन्नीणा स्यात्‌ । अतस्तनिबृत्यथमावहन्तीत्यनुवाकशेषेण प्रति- दिनमाज्येनान्नेन वा साभ्निशेदम्नो ज्ञुहुयादनभ्रिस्त॒ तान्मन्रान्पतिदिनं जपेदि- त्थः ॥ ९॥ १०॥ ११ ॥ १२॥१२॥१४॥२१५॥

रुद्राक्षधारणं कुयाद्द्रा सु्राक्षधारणात््‌ ॥ प्रतिबन्धकबाहुल्याहजा निस्यं प्रजायते ॥ १६ ॥ आर्प्य च क्षुते चैव तथाऽभक्ष्यस्य भक्षणे ॥ अट्ृश्यदशनादौ च जपेप्पराज्ञः षडक्षरम्‌ ॥ १७ ॥ षडक्षराणि वतन्ते जिह्वाग्रे यस्य संततम्‌ ॥ संभाषणादिकं तेन कु्यादेवािचारतः ॥ १८ ॥ संभाषणादिकं नीचैनं कर्यान्मोहतोऽपि वा ॥

याद्‌ कुयांसमादन प्रायांश्रेत्ती भवेदहिजः ॥ १९ ॥ स्वजीातिविहिताचारेरन्याचारैस्तथेव च ॥

विशिष्टा जपि नीचाः स्य॒नं संभाष्या दिजोत्तमैः॥२०॥

रद्र रश्द्राक्षधारणादिति । रुद्रस्याक्षिपरिणामी हि रद्राक्षस्वस्पापि धार णात्स्वयमपि रुद्रो भवेदित्यथंः॥ १६ ॥ ९७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥

री [मी

(जसि मानन

१ घ. “जायते ।

क

१६ भभ्यायः] । यतस्षहिता | $ ७७७

आग्रेहोजादिर भस्म सितमादाय सादरम्‌ ॥ . अथिरित्यादिमिर्मन्नेनाबारोक्तेश्च सप्राभिः ॥ २१ ॥ अभिमन्त्य महादेवं भावयित्वा समाहितः ॥ ` भस्मना तेन स्वाङ्ग समृद्रूल्य ततः परम्‌ ॥ २२ ॥ ति्यकतिपैण्डयुक्तेन वर्वाना मतिमत्तमः ॥ ख्खारे च तथा स्कंधे तथेवोरसि धाग्येव्‌ ॥ २३ ॥ चिरंतनानि स्थानानि शिवस्यामिततेजरः ॥ प्रतिमासं विशेषेण सेवनीयानि भक्तितः ॥ २९ ॥ शिवस्योत्सवसेवाथं गच्छेच्छरदाएरःसरम्‌ ॥ उत्सवं सेवमानस्य मुक्तिरस्तस्थिता भवेत्‌ ॥ २५ ॥ अभ्रिरित्यादिभिरिति । तणाऽथवेशिरसि श्रूतत--" अभ्िरिति भस्म । वायुरिति भस्म । जखमिति भस्म । स्थटमिति भस्म । व्योमेति भस्म । स्वर ह वा इदं भस्म । मन एतानि चक्षि भस्मानि । अग्निरित्यादिना भस्म छहोत्वा निमज्याहानि सस्एञेत्‌ "” इति ॥ २१ ॥ २२॥ २३ ॥ २४ ॥२५॥

वििष्टमन्नं भद्चीत चित्तश्चुद्रयथमारमनः ॥ निर्माल्यं च निवेयं च विश्चेषेण विवजंयेद्‌ ॥ २६ ॥ रदरेण युक्तं निमील्य न तथा देवतान्तरेः ॥

निवेद्यं विष्णुना भुक्तमाहृतं चान्यदेवतेः ॥ २७॥ गुरूच्छिषटं एरोडाक्ञं भवयेव न संशयः ॥

निर्माल्यं च निवेद्यं च मक्वा चान्द्रायणं चरेद ॥२८॥ वणीश्रमादिहीनानां कयास्सेवां न मानवः ॥

सह वासं न तेः कुयास्सह संभाषणं तथा ॥ २९ ॥ सह प्रमोदं संखष्टि सह पड्क्ती तु भोजनम्‌ ॥

सहेव गमनं सख्यं सह संबन्धमेव च ॥ ३० ॥

रजा नन क 11

[गी

१ घ. समासत्तः । २ ध. "पुण्डयुक्त" । ३ ल. भक्तमादटतं । घ. भुक्तं प्राह्य तान्य" ।

1

४७८. तात्प्यदी पिकासषमेता- ` [२ यज्ञवेभवखण्ड-

देवानां च मनुष्याणां तथाऽन्येषां च राञ्छनम्‌ ॥ न कुयन्मोहतो वाऽपि यदि कुयार्पतत्यधः ॥२१॥ केस्यचिद्धाञ्छितो मर्त्यो न साक्षी सवेथा भवेद्‌ ॥ श्रोतस्मातसदाचारे नाधिकारी च रखाच्छितः ॥३२॥ रखाच्छिताश्च न संभाष्या न स्ष्श्याश्च तथेव च ॥

न द्र्शनीयास्तात्राजा देशाच्छीत्रं प्रवासयेत्‌ ॥३३॥ निर्माल्यं च निवेद्यं चेति । तदुक्तमागमे सवेज्ञानोत्तरे- “धविसनजितस्य देवस्य गन्धपुष्पनिवेदनम्‌ । निमाल्यं तद्विजानीयाद्रज्यं वच्रविभषणम्‌ ॥ अपयित्वा तु त भृयश्चण्डेशाय निवेदयेत्‌ ”” इति । तथा कारोत्तरेऽप्युक्तम्‌- “(स्थिरे चरे तथा रने सिद्धरङ्क स्वयभुवि । खोहै चिन्मये बाणे स्थितखण्डे नियामकः ॥ सिद्धान्ते नोत्तरे तच्रे नवामेन च दक्षिणे। चण्डद्रव्यं गुरुद्रव्यं देवद्रव्यं तयेव च ॥ रोरवे ते तु पच्यन्ते मनसाये त॒ भुञ्जते ” इति ॥ एवमादिसिद्धान्तमतवचनप्यांरोचनया गन्धपृुष्पादेनवेद्यस्य षण्डद्रव्य- त्वेन सवथा वज्यत्वावगतेस्तं न भञ्जीतेत्यथः । सिद्धान्तत्यतिरिक्तवामदक्षिणा- दितन्नान्तरमते तु यत्र चण्डाधिकारो नास्ति ततर निमांस्यस्वीकारेऽपि दोषां नास्तीति । तथा चोक्तम्‌- “'बाणरद्भ चरे रोहे सिद्धरिद्धं स्वयभुवि । प्रतिमाश् च सवां न चण्डोऽधिकृतो भवेत्‌ ॥ अद्वेतभावनायुक्ते स्थण्डिरेऽथ विधावपि "' इति । तन डेवागमे तु सिद्धान्तस्येव प्राबल्यात्तन्मतानुक्तारेण सर्वेष्वपि लिङ्गे सवेथा वजैनीयमित्यभिपरेत्याऽऽह- विशेषेणेति ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥२९॥ ॥ २० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ अक्रवन्नापि विध्युक्तं निषिदं परिवर्जये ॥ निषिद्धपरिहारेण विहिते रभते मतिम्‌ ॥ ३९ ॥

-~----~--~--~--~-

णि भीर) न ~ -- ~ ~~ == -----

१ ङ. प्रं विवा । २. स्थितं खः । च. ऊ. स्थिते ख \

१६ अध्यायः ] | सूतसंहिता । ८७९ भङ्वपीति । फएरुरागाभावान्युमुक्षुः “स्वभकामो यजेत" इत्यादिविधि- वाक्याक्तं यागादिकमकुवपि बाह्यणो न हन्तन्यो न करश्च भक्षयेदित्यादि- वाक्येनिषिदध स्वेथा परिरजेयेदित्यर्थः। तद्रजैनस्य फररागपयुक्तत्वाभावात्‌ । भरत्य॒त निषिद्धाचरणे दोष एव रागतः प्रकृत्तिः। एवं निषिद्धपरिवजनेन भत्य- वायानदयाद्विरुद्धवासनानिरासाच फर्परप्सुनेव निषत्थ विदिते नित्यकर्मणि विषये बुद्धि रमत इत्यथैः । एवं विहितानुष्ठानान्निषिद्धपरिहरणाचान्तःकर- णमाङिन्यापादकं पापं नोत्पचत इत्यर्थः ॥ ३४ ॥ सयादमाच कशखाद्रस्मनोद्रूखनादपि ॥ जिपण्ड्धारणाच्चापि स्वाभ्यायाभ्ययनाद्पि ॥ ३५ ॥ तेत्तिरीयके--'"सत्यान्न प्रमदितव्यं घमस्न प्रण्दितव्यम्‌"' इन्यादिना यानि सत्यादीनि नित्यं मुम॒ष्षभिः सेन्पानीत्याश्नातं तानि दशंयति--पत्या- दित्यादिना न प्रच्युतो भवेदिन्यन्तेन । दकुशरादिति । कुशरु योग क्षमः ॥ ३५ ॥ दैवाच्च पिञ्याकार्या्च मातापित्रादिपूजनात्र ॥ तथान्येभ्यश्च कर्मभ्यः श्रौतेभ्यश्च तथेव च ॥२६॥ स्मातेभ्यश्च ममृ्शरेत्सदा न प्रच्यतो भवेत्‌ ॥ उक्तसाधनसपत्रां ज्नादस्मापगच्छति ॥ २७ ॥ मात्तापिन्नादि परजनादिति । आदिशब्देनाऽऽचायातिथिसंग्रहः । मातापितु- पजनानन्तरम्‌ “आचायदेवो भव । अतिथिदेवो भव" इति तत्पूजाया उक्तत्वात्‌ ॥ २६ ॥ ३७ ॥ शिवस्वरूपं परमं भासनाद्स्म संमतम्‌ ॥ तदेव स्वीयमायोर्थप्रपञ्च जरुघ्रुय॑वद्‌ ॥ ३८ ॥ अनपविष तद्रपं भस्मरुशम॒दाहूतम्‌ ॥ तेन र्पेन देवेशः प्रतिविम्बेन भस्मना ॥ ३९ ॥ स्वतन्ो बिम्बभरतस्त॒ सदेवोदरितः शिवः ॥ स एव परूजनीयस्तु ब्रह्मविष्णुसुरोत्तमेः ॥ ० ॥

1

नयक म ० -० 0 क (० -----

१६्‌. 'दिक्मकु" २ ख. निषरष्ये हननादावेव । ३ इ. रपम । ४ क. ख,ग, ध, ठेशेन ।

८७, तात्पयदीपिकासमेता-- ` [४ यज्ञवेभवखण्डे-

तद्य सर्वेषां देवत्वं न स्वभावतः ॥ स्वभावादेव देवत्वं देवदेवस्य शूखिनः ॥ १ ॥

तं विदित्वा विमच्यन्ते शान्ता दान्ता यतीश्वरः ॥ ग्रहस्थाश्च तथेवान्ये सत्यधमपरायणाः ॥ ५२ ॥

भस्मसंछन्नसर्ाङ्गाधिपुण्डाड्ितमस्तकाः ॥ रुद्राक्षमाखाभरणाः श्रीमत्पच्चाक्षरपियाः ॥ ९२॥ नियं लिङकर्चनपरा यज्ञायेदेग्धकल्मषाः ॥ अतो ज्ञानाथिभिज्ञानसाधनानि मनीषिभिः॥ & ॥ सेपायानि महायासाज््ञानान्सुच्येत बन्धनाद्‌ ॥ ज्ञानं वेदान्तविज्नानं बह्मासेकसगोचरम्‌ ॥ ¢ ॥ शिवस्वष्पमित्यादि। स्वप्रकाशचिदात्मतया भासमानं परशिवस्वषटपं म॒ख्यं भस्म । तञ्जरदुयेप्रतिबिम्बवत्पपश्चेऽनुप्रविष्टे सत्प्रतिबिम्बात्मनोपेयाथं भस्म संजातम्‌ । प्रतिबिम्बस्य च बिम्बनिरप्यत्वेन तत्सबन्धात्‌ । यस्मात्छवंदा धिम्बभूतः परशिवः परतिविम्बूपेण भस्मना रेपित एव वतूत इत्यथ; ॥२८॥ ॥ २९ ॥ ४० ॥ ४१॥ ४२ ॥ ४२ ॥ ४८४ ॥ ४५॥ तस्माज्जातं विजानाति विमुक्तश्च विम॒च्यते ॥ निवतैते निषत्तश्च श्चुस्यथस्येष संग्रहः ॥ ‰६ ॥ तस्माञज्ञातमिति । स्वपरकाशसाक्षिचेतन्यात्मना पृव॑मवगतमेवाऽऽत्मस्व.- ङ्पं वेदान्तवाक्यजनितेन विज्ञनेनोापाधिपरतिहानद्रासय पन्विजानातीत्यर्थः। उक्तं हि- ““सवेपरत्ययवेये वा ब्रह्मरूपे व्यवस्थिते । परपश्चस्य परविख्यः शब्देन प्रतिपाचयते' इति ॥ वियुक्तश्वेति । नित्यथद्धबद्धमक्तस्वभावं हि परशिवस्वषटपं तदेव भागात्मनो नेजं शूपमतः स्वभावतो विमुक्त एव पश्चादप्यविचावशाद्धद्ध इव भासमानः स्वस्वदपयाधातम्यज्ञानेन पुनरविमुच्यत इत्यथः । श्चतिश्च “अनुष्टाय न शोचति विगक्तश्च विमुच्यते" इति । स्वभावतो निढृत्तोऽपि संसार उपाधिवशाद्रास- मानः पुनर्विद्योदयेनोपापिप्रख्याननिवतेत इत्यर्थः ॥ ४६ ॥ १ ड, "स्मदधातं । २ ल. घ. च, ज. “जानं वि। ३ ड.स्माद्धात। ४ ख. च, "जानमि" ५५ कर्भ, धः र. अता

१७ भेभ्यायः ] ` ` इतस्हिता | ४८९

अयमर्थो महादेवपरसादरहितेनृभिः ॥ | जा्यन्धगजदृषटयेव कोटिशः परिवःल्प्यते ॥ ‰७ ॥ जात्यन्धगजदष्टयेति । यथा बहवो जात्यन्धाः संमृय गजस्य हस्तपादाच- वयवविशेषान्स्टशन्तस्तन्मान्न एव गजस्य साकल्यबुद्धिमाकसादयन्तः शृपंस्त- म्भाद्याकारर्ता कल्पयन्ति तथेवयुक्तविधमण्त्मस्व रूपप्रज्ञानमोहितास्तारिंकादयो बहुप्रकारं कल्पयन्तीत्प्थः ॥ ४७ ॥ ब्राह्मणो वाऽन्त्यजो वाऽपि तथा गर्भस्थितोऽपि षा ॥ महादेवपसादिन मुच्यते भवबन्धनात ॥ २८ ॥ महादेवे महानन्दे महाकेरणिकोत्तमे ॥ . प्रसन्ने सति कीटो वा पतङ्गो वा विमुच्यते ॥४९॥ गरूप्‌ा द वथः संग्रहण मवाददतः ॥ मदुक्ताथं तु विश्वासं ङरष्वं यलेतो दिनाः ॥ ९० ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां ज्ञानात्पत्तिकारण- वणेनं नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ गरभस्थितो वेति । अत एवैतरेयके “गभे नु सनन्वेषाम्‌" इतिमच्नवाक्यता- त्पयंग्रतिपादकं वाक्यमाश्नायते “गभं एवैतच्छयानो वामदेव एवयुवाचः इति ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ५० ॥ इति श्रीस्कन्द पुराभे इतसंहितातात्पयेदी पिकायां ज्ञानोत्पत्तिका- रणविश्ञेषवर्णनं नाम षोडरोऽष्यायः ॥ १६॥

अथ सप्दशोऽष्यायः। सूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि वैराग्यं दुःखनारानम्‌ ॥ येन साक्षाच्छिवनज्नानं जायते मोक्षसाधनम्‌ ॥१॥ उक्तविधं परशिवस्वषूपविषयं वेदान्तजनितज्ञानं साधनचतुषटयसंपन्नस्येवेति तत्सपत्तिरादौ ममकष॒मिरेष्टव्या । तन ज्ञानयोगखण्डे दशमेऽध्यायें पिण्डोत्प- ६१

ॐ ॐ चक

४८० | तात्पर्षदीपिकासमता-- [ 2 यज्वैभवखण्डे-

त्िकथनेन देहधारणस्य दुःखात्मके त्वपतिपादनार्थं यद्वेराग्यं श्रूचितं तदि- दुनीं विस्तरेण प्रतिपादयितुमध्याय आरभ्यते- अथात इति ॥ १९॥

परयग््रहयेकताज्ञानादृदेतवस्त समुद्रतम्‌ ॥

दैतवस्तनि किपनद्राः पूर्ववासनया त॒था ॥ २॥

आज्ञया देवदेवस्य कार्पाकेन कर्मणाम्‌ ॥

सोभनाशोभनभ्रान्तः कारपता परमाथवत्‌ ॥ ३॥

शोभनेन संक्लप्ते विषये वासनाबरात्‌ ॥

इच्छा नियं प्रजायेत नराणां मडचेतसाम्‌ ॥ & ॥

ननु विगतो विषयमोचरो रागो यस्माद्विरागस्तस्य भावो वेराग्यं तस्य

थतिपादनं विषयसद्वावासद्भावयोढुनिष्पम्‌ । विषयस्य पारमार्थकत्वे हि वच- नशतादपि कथं ततः पुरुषो षिरज्यते । अपारमार्थकत्वे तु विषयाभावददेवा- यत्नस्षपन्नं वैराग्यमिति न परतिपादनाहैमित्याश्चङ्कयाऽऽह--प्रत्यगित्यादिना। जीवब्रह्मणोरेकत्वाच्छादकमभावषटपाज्ञानान्मायाविद्यापरप्यांयाहै तवस्त्वात्मकं जगत्सयुत्पन्नम्‌ । अविद्यापरिकल्पिते तसमिन्द्रेतवस्मुनि जन्मान्तरशतेषु बिषयोपभोगजनितया वासनया सृखदुःखफरुहेतुभतं पुण्यपापात्मकं परिप यत्कर्भेत्थमेवेति परमेश्वर स्याऽऽज्ञावशेन हेतुना किंचिद्धि शोभनं किचिदशोभ- नमिति भ्रान्त्या परमाथवत्कल्प्यत इत्यर्थः ॥ २॥३॥ ४॥

शोभनत्वेन संक्टप्ः पदार्थो हिविधः स्मृतः ॥

एक रएेहिक आख्यात इतरः पारटोकिकः ॥ ९4 ॥ एक इति । इह रोके विद्यमानोऽनुकख्वेदनीयः शब्दस्पशादिरेहिको

विषयः । सर एव स्वगोदिखोकान्तरोपभोग्पः पारखोकिक इति ॥ ५॥

एेहिकानिन्दरियेरथान्मुङक्ते देही निरन्तरम्‌ ॥

पुन्भक्तेष चार्थषु तरसमानेषु मानवः ॥ ६ ॥ `

करोति वाञ्छामवशः कल्पनामतिमोरहितः ॥

सोभनस्वेन यः कटप्तः पदार्थः पारलौकिकः ॥ ७ ॥ पुनभृकतेष्विति । उक्तं हि--

१. ` क्स्यप्रण 1२. कसम} ३ ग. "मधिमो ।

१७ भध्यायः] ` सअतहिता। ` ४८३

“न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । दविषा कष्णवर्मेव मूय एवामिव्ते ”” इति ॥ ६ ॥ ७ | तत्र बुद्धि नृणणं शा्मुत्पाद्यति अ ॥ भरमासद्धोगवाञ्छा च जायते सवदेहिनाम्‌ ॥ < ॥ ननु पारखीकिकस्य विषयस्येन्द्रियैगननुभूयमानत्वात्कथं तश्र शगसंभव इति तत्राऽऽह-तन्न बुद्धिमिति ॥ ८ ॥ च्टानुश्नाविकदयारा बुद्ध्ततिरासनः \ कल्पिते विषये नियं जायते वेदवित्तमाः ॥ ९ ॥ रष्टानु श्राविकेति । दष्टं परत्यक्षेणानुभूं एखम्‌ । आनुश्राविकं श्चुतिवरूद- वगतं खम्‌ । उभयद्रारेदखीकपरखोकय)रविद्यापरिक्ल्िते सधनजति विषये च बुद्धेरुत्पत्तिजीयत इत्यर्थः ॥ ९ ॥ तथा योऽशोमनसेन पदाथः परिकल्पितः ॥ इह रोके परत्रापि देषस्तत्र हि जायते ॥ १० ॥ एवं वेराग्यप्रतिपादनोपयोभिस्वेन पुरूषस्पेहिकायुष्मिकिषयेषु भरप्ाद्रागत- भवमुपपौचाश्चोभनत्वेन परिकर्पिते वस्तुनि विश्वमवरादेव दवेषोऽप्युत्पद्यत इत्याह--तथा य इति॥२०॥ रागेषार्गखावद्धा परमांधमवशंगताः ॥ देवतियंड्मनष्यादिनिरयं यान्ति मानवाः ॥ ११ ॥ रागद्वेषाविवार्मखा तस्यां बद्धाः पुण्यपापात्मककमंपारवक्यं गताः स्व जन्तवो देवति्यङ्नुष्यादि योनिषु जन्मष्टपं नरकमनुभवन्तीत्यथंः ॥ १९१९॥ शरं च शोणितं दृष्टा स्ट स्मृता ठ मानवः ॥ उद्वारं रुते तदि शरीरं चेतनस्य तु ॥ १२॥ नन्वधमदिव नरकपापरिधंमांत्त स्वगादिखोकदखानुभव इत्याशदुच परशि- वस्वदूपभतुखातिरिक्तस्य सरवेस्य वेषयिकसुखस्य दुःखात्मकत्वं प्रतिपादयितुं मोगायतनदेहादौ ज्ञगृप्सितत्वं प्रतिपादयति--श॒क्रं च रोणितमित्यादिना। पितुः श॒क्रं मातुः शोणतं तदुभयं हि शर्सीरस्योपादानम्‌ । तज्जातीपयाः स्वदे- हादन्यत्र दशोनस्पशंनादौ यथा जुगुप्तेवं तन्भये स्वशरीरेऽपि विवेकिनो जुगु

०० - ~ = 9 = = = 8 8 ता 1 1

१क.ग. घ. ड, च, छ, ज. "त्पितत्वे सा \ २क.ग. द. च, छ. ज. "पाद्य शो ।

४८४ तात्पर्यदीपिकासमेता-` [४ यज्ञवेमक्खण्डे-

स्वैव भवति न त्वह बुद्धिरुदेति । अविच्यावशान्श्रटो जनस्त्वहं मनुष्यो ममेदं

डरीरमिति चाभिमन्यत इत्यर्थः । एवमुत्तर स्वेन योज्यम्‌ ॥ १९२॥ तस्मिञ्शरीरेऽहङ्रदधि सदा कः कुरुते जनः ॥ मूढोऽहममबुदिम्यामिदं ग्रह्णाति विग्रहम्‌ ॥ १२ ॥ दृष्टा स्पष्टा तथा स्मत्वा चमं भामेतरे स्थतम्‌ ॥ उद्रारं क्रते मयः स्वय तदोषद्शनातर ॥ १९ ॥ तथेवाऽऽ्त्मतयाऽग्राह्ये शरीरं चम यद्भवेत्‌ ॥ तरसिमिश्वमण्यह बद्धं सदा कः कुरुते नरः ॥ १५ ॥ मठोऽहममवबदिभ्यामिदं गह्णाति संततम्‌ ॥ दृष्टा स्प्रष्टा तथा स्मता मांसं भूमितले [स्थतम्‌ ॥१६॥ उद्रारं करुते मयः स्वयं तदोषद्शनात्‌ ॥ तथेवाऽऽत्मतयाऽग्राह्ये देहे मांसं त यद्धवेत्र ॥ १७ ॥ तस्मिन्मासे वहबद्धि सदा कः ड्ुरूते जनः ॥ मरढोऽहममद्दिभ्यामिद्‌ं ग्रहाति संततम्‌ ॥ १८ ॥

॥ ९३ ॥ ९४॥ १५॥ ९६॥ ९१७ १८॥ ष्टा स्पृष्ट तथा स्मृता शिरां भ्रमितरु स्थिताम्‌ ॥ उद्रारं कुरुते मयः स्वयं तदोषद्शचनात्‌ ॥ १९ ॥ तथंवाऽऽत्पतयाऽग्राह्या शरीरस्था च या शिरा॥ तस्यामेव त्वहब्रद्धिं सदा कः द्रुते जनः ॥ २० ॥ म्रढो ऽहममब्रद्धभ्यामेद्‌ं गह्णाति संततम्‌ ॥ दृष्टा स्पष्ट तथा स्मृता चास्थि भरमितङ्‌ स्थतम्‌॥२१॥ उद्रारं कुरते मर्यः स्वये तददोषद्शेनाद ॥ तथेवाऽऽत्मत याभग्राह्य शरीरस्यास्थि यद्वेद ॥२२॥ | ९९६ ॥ >०॥ >९१.॥ >|

१६. श्चिरो। > घ्‌. स्थित्तम्‌ ।

१७ नध्मायः ] ं इतसदहिवा । ` ४८५

तस्मि>व त्वहबुरदधिं सदा कः कुरूते जनः ॥ मढोऽहेममबदिभ्यामिवं गह्णाति संततम्‌ ॥ २३ ॥ दृष्ठ स्णृष्ष तथा स्मृता रोमपुञ्चं भुवि स्थितम्‌ ॥ उद्ररं कुरुते मर्यः स्वयं तदोषदु्ञंनाव ॥ २४ ॥ तथा देहस्थितं रोमनि चयं यदेहिजोत्तमाः ॥ तस्मिनेव सुदि सदा कः कुरुते जनः ॥ २५ ॥

|| २३ | य ॥ >५॥ मढोऽहममब्रदिभ्यामिद्‌ं गरह्याति संततम्‌ ॥ दृष्ट स्पष्ट तथा स्थता रक्तं भ्रमितरे स्थितम्‌ ॥२६॥ उद्रारं करुते मत्यः स्वयं तदोषदशनाठ्‌ ॥ तथेवाऽऽत्मतयाग्राद्यं रक्तं यदेहंस्थितम्‌ ॥ २७ ॥ तस्मिन्नेव त्वहंद्धि सदा कः कुरुते जनः ॥ मूढो ऽहं ममबदिभ्यामिद्‌ं ग्रह्णाति संततम्‌ ॥ २८ ॥ दृष्ट स्प्रष्टा तथा स्मत्वा पयं भमितर स्थितम्‌ ॥ उद्वारं करुते मर्यः स्वयं तदोषदशंनातच ॥ २९ ॥ तथेवाऽऽत्मतयाऽग्राद्ये पयं यदेहसंज्ञिते ॥ तस्मिनेव ववहंबदि सदा कः कुरते जनः ॥ ३० ॥ ॥ ५& ॥ २७ ॥ >८ | "९ | २०॥

मूढोऽहंममदधिभ्यामिदं ग्रह्णाति संततम्‌ ॥ ट्ठ स्पष्टा तथा स्मरता छष्मराशि भवि स्थितम्‌॥३१॥ उद्वारं कुरुते मत्यः स्वयं तदोषदर्शनाठ्‌ ॥ तथेव पुरमध्यस्थे ®छष्मराशों विचक्षणः ॥ ३२ ॥ केः कृरोति वहब्रद्धि मनष्यः पण्डितोत्तमाः॥ मठ ऽहममडदभ्यामिद्‌ गह्णाति सततम्‌ ॥ २२ ॥

॥३९१॥३२॥२३३॥ १ग. ह. च. छ. ज. त्तमः ॥मू*।

-~ 9 ~ न जन = प

४८६.

तास्पर्वदीपिकासमेता- - [४ यज्ञवेमवखण्डे-

ष्ट स्ष् तथा स्म्रता पित्तं भमित स्थितम्‌ ॥ उदारं कुस्ते मर्यः स्वयं तदोषदर्चनाव्‌ ॥ ३४ ॥ तथा देहस्थिते पित्ते हेये वेदान्तपारगाः ॥

कः केरोति स्वहंबुद्धिं मढ एव करोति हि ॥ ३९५ ॥ दृष्ठ स्णषटा तथा स्मृता मूत्रं भरमितरू स्थितम्‌ ॥ उद्रारं रुते म्यः स्वयं तदोषदशंनाठ ॥ ३६ ॥ तथा देहस्थिते मूर हेये वेदान्तपारगाः ॥

कः करोति स्वहवुद्धिं मूढ एव करोति टि ॥ २७॥ दृष्ठ स्प्रष्टा तथा स्मृता. पुरीषं भूतरे स्थितम्‌ ॥ उद्रारं कुरुते मयः स्वयं तदोषद्र्शनावर ॥ ३८ ॥

॥ २४ ॥ ३५ ॥ २९ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥

तथा देहस्थिते हेये पुरीषे मतिमत्तमाः ॥

केः करोति सवदं्बदि म्रढ एव करोति हि ॥ ३९ ॥ चन्द्नागर्कर्पूरप्रमुखा अपि शोभनाः ॥

मरुं भवन्ति यत्स्पशात्तत्कथं शोभनं वपुः ॥ ० ॥ भक्ष्यभोज्याद्यः सरवे पदाथाश्वातिदोभनाः ॥

मरं भवन्ति यस्स्पर्शात्तत्कथं ओओभनं वपुः ॥ १ ॥ सुगन्धि शीतर तोयं मप्र यत्संगमाद्रवेव ॥

तक्कथं शोभनं पिण्डं भवेद्र दिजोत्तमाः ॥ २ ॥ अतीव धवलाः श्युदाः पटा यत्संगमेन तु ॥

भवन्ति मङिना वष्मं कथं तच्छोभनं भवेत्‌ ॥ २॥ रक्तजाः करिमयोऽनन्ता मांसजाः फरिमयस्तथा ॥ क्रिमिकोशमिदं वष्मं दुःखाय न सुखाय हि ॥४९॥

॥ २९ ॥ ४०॥ ४९२॥ ४२॥ ४३॥ ८४॥

९७ ध्यायः ] ` सततहिती । .४८७

गभे तु करुलावस्थं कृमिमिभक्षितं भवेव्‌ ॥

दुःखमेव तदा सोख्यं न किंचिदपि विद्यते ॥ ४५॥ करुरावस्थमिति। मात्॒गभाशय एकरातोषितं श॒क्रशोणितं करम्‌ ॥४५॥

बुद्ब्रदाकारतापननं भक्षयन्ति कडेवरम्‌ ॥

क्रिमयो दुःखमेव स्यात्तदा सौख्यं न फिंचन ॥४६॥

जठराग्नौ भवेत्त गभ मातुः सदैव त ॥

दुःखमेव तदा तस्य सुखं किंचिन्न विदिते ५ ०७ ॥

जठरे वायुसंचारध्रणिते गर्भतां गतः ॥! दुःखमेव तदा तस्य सुखं किंचिन्न प्दिते ॥ ४८ ॥ पुरीषमरसं पर्णे जठरे गमतां गतः ॥ दुःखमेव सदा याति न किंचित्सुखमाप्ुयात्‌।।४९॥ बुद्ध दाकारतापन्नमिति । तदेव सपरात्रौषितं बुद्धदाकारम्‌ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ जरायुमध्ये निशद्रे निमग्नो गर्भतां गतः ॥ दुःखमेव सदा याति न किंचित्सुखमाप्तुयात्‌ ॥५०॥ रौरवादिषु यदःखं नरकेषु निरन्तरम्‌ ॥ गर्भ तत्कोरिगुणितं भवेदःखं न संशयः ॥ ५१ ॥ गर्भ तु जायमानस्य दुःखं कं न शक्यते ॥ अहो दुर्वास एवास्य गर्भवासां मुनीश्वराः ॥ ५२ ॥ जरायुमध्य इति । जलरायुगेभेवेष्टनम्‌ ॥ ५० ॥ ५१ ॥ ५२॥ बाल्ये पीडा महातीत्रा गणपीडा महत्तरा ॥ पिपीरिकादिषीडा च परिह न शक्यते ॥ ५३ ॥ गणपीडेति । बारुग्रहषीडेत्यथः ॥ ५३ ॥

-- ~~न 1

१ग्‌. सदा|

४८८. तात्पषदीपिकाप्तमेता- ` [४ चश्वेनवखण्डे-

व्याधिपीडा महातीत्रा श्चत्पीडा च दिने दिनि ॥ पिपासा च महापीडा कथं याति सुखं नरः ॥ ९४॥ अक्षरग्रहणे पीडा पीडा च पठने तथा ॥ शब्दजारुस्य दःखान्धेनं पारो दृश्यते मया ॥ 4५॥ श्रोतस्मार्तसदाचारे महापीडा च दारुणा ॥ निषिद्धपरिहारे च कथं याति सुखं नरः ॥ ५६ ॥ योवने च महादुःखं स्रीसंसरगे महत्तरम्‌* ॥ शघीभोगात्मकता दुःखं दुःखमेव विचारतः ॥ “७ ॥ स्रीणामाराधने दुःखं तासां संरक्षणेऽपि च ॥ तासां परिभवे दुःखं दुःखमेव विचारतः ॥ ९८ ॥ वस्नसंपादने दुःखं भूषणानां तथेव च ॥ रक्षणे च तथा तेषां दुःखमेव विचारतः ॥ ५९ ॥ ग्रहक्षे्रधनादीनां दुःखं संपादने तथा ॥ रक्षणे च तथा दुःखं तेषामेव विचारतः ॥ ६० ॥ पुत्रमितरादिजन्त॒नां दुःखे दुःखं तथेव च ॥ जन्मनाशभयाहःखं दुःखमेव विचारतः ॥ ६१ ॥ राञ्यभारे महदःखममायसवे महत्तरम्‌ ॥ दासभावे महदःखं दुःखमेव विचारतः ॥ ६२ ॥ वेद्मागेतरे माग निष्ठा दुःखं तथेव च ॥ मार्गोत्करषपरिज्ञाने दुःखमेव विचारतः ॥ ६३ ॥

॥ ५४ ॥ ५५ ॥ ५६ ॥ ५७ ॥ ५८ ॥ ५९ ॥ ६० ॥ ६९ ॥ ६२॥ ६३ ॥

ॐ एतद्रे गचपुस्तकयोः शलोकाधमाधकं दयते तयथा शन्ञीतियोगन्महादःखं दःखमेव विचारतः इति ।

१ग. यान्ति।२ग. नराः । ३ कर. क्ल. वे तथा दुःखं ।

१७ भघ्यायः] दतस्दिता। ४८३

खदारिये महदःखं परघ्रीदर्नि तथा ॥ परः साम्ये महदःखं दुःखमेव विचारतः ॥ &% ॥ वायुपीडाऽभ्रेपीडा च तोयपीडा तथेव च ॥ सपादिदंशने पीडा दुःखमेव विचारतः ॥ ६५ ॥ तप्रेतपिशाचानां यक्षादीनां तथेव च ॥ पद्प्राप्ता महादुःखं दुःखमेव विचारतः ॥ &६£ ॥ इन्द्ररोके महादुःखं प्राजापत्य महत्तरम्‌ ॥ विष्णुरोके चरेद्रे च दुःखमेव विचारतः ॥ ६७॥ ॥ ६४ ॥ ६५ ॥ दए ॥ ६=॥ बहनोक्तन किं देहेऽहंममन्नानवान्यांदं ॥ दुःखमेव सदा याति सुखं याति न कंचन ॥ ६८ ॥ दुःखमेव सदेति । उक्तरीस्पा देहे ऽदंममाभिमानवतः पुरुषस्य बह्मविष्णुरू- द्रलोकान्ते संसारमण्डरे सुखरेशोऽपि नास्ति । विचारतस्त सर्वं दुःखात्मक- मवत्वयः ॥ ३< ॥ दुःखं दुःखात्मना किंचिजानाति विवशः पुमान्‌ ॥ सुखात्मना च जानाति भ्रमादःखं कदाचन ॥ &९ ॥ ननु वैषयिकं खखमपि दुःखं चेदुःखेमिति किमथ न जानातीत्यत आह-- दुःखं दुःखा्मनेति । वस्तुतो दुःखमपि भ्मवशार्छखात्मना जानाततीत्यथं ॥ ८६९ ॥ जआरमनस्तु स्वरूपं ।हे सुखं नान्यद्दिचारतः ॥ तदज्ञानबखेनेव सुखप्रेप्सा नृणां बुधाः ॥ ७० ॥ ननु रुद्रलोकावधि स्वं दुःखास्मक चात्क ताहि सृखवामरत्यत आह-आत्म- नस्त्विति । नन्वात्मनः स्वषटपमेव स्वपकाशष्टखास्मक चेत्तत्पारित्यजञ्य विष- यषुखलिप्ता परुषस्य कत इत्यत आह-तदज्ञानवरेनेति ॥ ७० ॥

१ ध्‌. "दिदकषने। २ ड. "लवमपि कि) ३ ड. 'प्तावश्चः पुमान्‌ ॥ ७ ॥ ५३

४९०. तात्पर्वदीपिकासमेवा- ` [४ यज्ञवैभवखण्डे-

तदज्ञाने निद्रत्ते त॒ प्राप्रमेति सुखं स्वतः ॥ जहाति दुःखमप्राप्र स्वतः सयं मयो दितिम्‌ ॥ ७१॥ तदज्नान इति । तस्मिन्नज्ञाने निषत्ते स्वस्वरूपत्वेन पवंपराप्तमेव सुखं पुनः प्राप्रोति । अज्ञानावरणेनाप्राप्तपायत्वात्‌ । थद्धब्ुद्धय॒क्तस्वभावत्वेन पागप्यप्रा्ठ- मेव दुःखमज्ञानबलरात्पाप्तमिव प्रतिभाक्षमाचं पुनजेहाति । ज्ञानेनाज्ञानस्य निव- लेनादिस्प्थः ॥ ७२१ ॥ अज्ञानस्य निद्रत्तिश्च ज्ञानादेव न कर्मणा ॥ ज्ञानं नाम महादेवज्ञानं वेदान्तवाक्यजम्‌ ॥ विरक्तस्य हि संसाराज्जञानं नान्यस्य कस्यचित्‌ ॥७२॥ इत्थं वैराग्यं सप्रपञ्चं निष्टप्य तस्य वेदान्तवाक्यजनितज्ञानं भरति साधन- त्वमाह-विरक्तस्येति ॥ उक्तविधवैराग्यसपननस्य सवे विषयपिक्षेपोपक्मनान्ि- वीतनिष्कम्पदीपक्षदशेनेकाग्येण मनसा दक्ष्मतस्वं साक्षात्क्रियते नान्यस्य वििप्रचित्तस्पेस्यथंः ॥ ७२ ॥ यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि स्थिताः ॥ तदा मयामरता भवदयनर ब्रह्म समश्चत ॥ ७२॥ अस्मिन्नथं पमाणभृतां शुतिमपि संश्हाति-पदा स्वं इति । श्रूयते हि- ““यदा सर्व प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हदि निंताः। अथ मरत्याऽमृतो भवत्यन्न ब्रह्म समश्नुते ” इति ॥ पुरुषस्यान्तःकरणावस्थितस्य स्वगादिसवेभोगविषयस्य रागज्लातस्य भविचयो यदा भवत्यनन्तरमेव ख मत्या मरणधमकादहाद्विरक्तः संस्तस्मिग्नेव देहे ब्रह्म भवतीत्यर्थः ॥ ७३ ॥ वेराग्यरीनस्य न सयवेदनं न मुक्तिसिदधिनं च बन्धनच्छिदा ॥ न धमसिदिश्च ततः पुरातनं- रद्‌ विष्टं कथेतं कृपाबलात्‌ ॥ ७९ ॥

१६. तिभातिन पः) २ख. स्थिताः ।

१८ अध्यायः 1 सूत्षहिता । . ९९१

इति श्रीस्कन्द्एसणे सूतसंहितायां वेराग्यविचारो नाम सप्रदश्ोऽभ्यायः ॥ १७ ॥ न च बन्धनच्छिदेति । छिदा छेदः । भिदादित्वादङ्‌ ॥ ७४ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे खूतसंहितातात्पयंदीपिकाख्यरीकाया चतुर्थं पञ्च वेभवखण्डे वैराग्यविचागे नाम रुषदशोऽध्यापः ॥ १७॥

अथाषटादशाऽप्यापः।

सूत उवाच- अथानि्यं प्रवक्ष्यामि समासेन विस्तराद्‌ ॥ यज्ज्ञानेनेव संसारादैराग्यं जायते हृदि # १॥ एवं वैराग्यस्य ज्ञानस्मधनत्वं निष्टप्य निप्यानित्पवस्तुविवेकस्णापि वेराग्प- जलननद्रारा ज्ञानोत्पत्तिप्ाधनत्वं प्रतिपादयितुं तावदनित्य वस्तु विभजति- अथानित्यमित्यादिना । यज्ज्ञानेनेह्ि । रएेदिकामुष्पिकस्य दिषयस्य नश्वर- त्वेऽवगते हि नित्यनिरत्तिशयं स्वषटपष्खं प्ाप्तुकामः पुरूषस्ततो विरस्पते । ततोऽनित्पचज्ञानात्तत्न वैराग्यं जायत इत्यथः ॥ ९ ॥ अनात्मा जडरूपो यः स एवानित्यमुच्यते ॥ अनात्मनामनियव्वं घटादीनां जडात्मनाम्‌ ॥ आबारूपण्डितं दृष्टं यतोऽतः पण्डितोत्तमाः ॥ २ ॥ विमतो जडवर्गोऽनित्योऽनात्पत्वाद्ववदित्यभिपेत्याऽ ऽह--अनात्मेति । योज्ङपो वियदादिभतभौतिको ऽनात्मप्रपञ्चः(स) घटपयदिवदनात्यत्वसाभ्या- दनित्य इत्यर्थंः। अनात्मत्वानित्यत्वयोरन्यापरियुपपादयति--भावारति॥ २॥ कार्थस्येव द्यनियत्वं वर्णयन्तीह केचन ॥ न तयक्तमकार्यस्याप्यनियस्प्रसिदितः ॥ २ ॥ अकार्यस्य षटादीनां प्रागभावस्य जन्तुभिः ॥ दृष्टमेव द्यनियतं नादृष्टं पण्डितोत्तमाः ॥ ¢ ॥

(जे कक क-म मत ज = भ

[1

१ड.. ते । अतोऽ ।२क.ख.ग. ध. च, छ. ज, “दिति प्रयेति ।यो.।

४९२. तात्प्वदीपिका्षमेता- ` [२ यज्ञेवेमवखण्डे-

उक्तानुमान उपाधिमाशङ्कत--कायेस्येति । घटपयादेः कृतकत्वादनित्यत्वं न त्वनात्मत्वात्‌ । अतो वियदादेरनित्पत्वं कथं स्यादित्यथेः । अयमाशयः । अनित्यत्वलक्षणे साध्ये कृतकत्वयुपाधिः । यत्रानात्मत्वं तन्न कृतकत्वमिति साधननव्यापरिर्नास्ति । मायायां भागमभावादिष्वनात्मत्वमस्ति कृतकत्वाभावात्‌ । अतः साधनाव्यापकत्वं दष्टान्ते सवत्र । यनानित्यत्वं तन्न कृतकत्वमिति व्या्ठिसद्धावात्साध्पव्यापकत्वम्‌ । साधनाव्यापकत्वे सति साध्यस्य व्यापक- त्वमिति हि तद्धक्षणम्‌ । तस्मादनात्मकत्वादनित्यत्वं न भवतीत्यथेः | साध्यव्यापकत्वाभावेनोपाधि दूषयति---न तद्यक्तमिति । धघटपागभावस्या- नित्यत्वे सत्यपि तस्यानारित्वेन कृतकत्वामावात्साध्यात्यापकत्वमित्यथंः । अक्षराधस्त कार्यत्वादेवानित्यत्वमिति यत्तन युक्तम्‌ । अका्थंस्यापि कवि. द्नित्यत्वद्नात्‌ । पटप्रागभावस्य हि घयोत्पत्तिनिवत्यस्यानित्यत्वं सर्वेरप्य- न॒भयते न चासो कृतकस्तस्यानादितादिति ॥३॥ ४॥

ह. क भर भ्रावरूपस्य कायलमानव्यत प्रसाजकम्‌ ॥ < ॥ ~ ओ र्घा ५ _ अप सवस्य पएवाक्तमनात्मत्व प्रयाजकम्‌ ॥ श॒ पू € (य द दिक्ाखाकाशप्रवाणामनित्यतलमनात्मनाम्‌ ॥.६ ॥ क | ४ ॥ .। ~ | ऋष्‌ श्तयाजनत्यतामषा प्रवदान्त ह सादरम्‌ ॥ = 1 श स्थि | ¢ शरुत्यनुग्राहकस्तका न स्वतन्ब इति स्थितिः ॥ ७॥ अथ सोध्यविशिष्टपापेः साध्यव्यापकत्वमुपपादयति-भावषटपस्येति । भावत्वे सत्यनित्यत्व तत्कृतकत्वं न व्यभिचरतीति साष्यन्यापकं कृतकत्वमे- वानित्यत्वे प्रपोजकमित्यथेः। एवमपि साधनात्यापकत्वाभावेनोपार्धि दृषयति- धपि स्वेस्येति । भावत्वे सत्यनित्यत्वस्य यद्यपि कायंत्वं प्रयोजकम्‌ । भावा- भावात्मकस्य सवस्य प्रपञ्चस्पानात्मत्वादेवानित्यत्वं सेतस्पतीत्पर्थः । अयम- भिप्रायः । न तादत्कृतकत्वोपाधेः साधनाव्यापकत्वमुपपाद यितु शक्यम्‌ | ब्रहमस्वटपातिरिक्तघगादि पागभाववियदादिषु न्रह्यकायत्वश्वणान्मायायाश्वो- पाधिवादिनाऽनद्भाकारादत।ऽनात्मत्वरन्नणस्राघनवता हेतोः सवत्र व्याप्य्ृत्तेनं साधनाव्यापकत्वमित्यथंः । एषां ब्रह्मकायेत्वमेवोपपादयति-दिद्धारेति । एषां दिद्ाखादीनामनात्मनामेव श्रुतयो ब्रह्मकाय॑ल्वप्रतिपादनेनानित्पतं ब्रकय्यन्ति।

१क.ग. ड. छ. ज. साध्यंवि ।२क.ग.घ. ङ. ष. छ. ज. शशिष्टम॒पाः।३ ख. इ. अभ साधनन्यायक्वमाह.\ न 1४ ड. "ष सवेस्य ब्र ।५ घ. "पिच तत्ववा ।

१८ अध्यायः ] तसहिता। ४९३

तस्माननित्यत्वं नोपपद्यत इत्यथः । श्रूयते हि--““पटम्थां भूमिर्दिशः श्रोत्राद्‌” ^“सवं निमेषा नन्निरे विद्य॒तः पुरुषादधि" ““ करा महताः काष्ठाश्च, अहोरा. जाश्च सेशः † ““ आत्मन आकाशः संभूतः ' ^“ इदं सरवैमदजत यदिदं [कच ' इति । एवमादीनि वाक्यानि ब्रह्मणः सकाशादिगादीन।युत्पात्तं मरति- पादयन्ति । ननु यच्ाकाशादिक घटादिवदनिस्यं स्यात्तर्हि तदेवं स्वस्माग्यून- परिमाणेन सजातीयद्रव्यान्तरेण स्थितं च स्यान च तथाविधमारम्भैकम्‌ । सजातीयद्रव्यान्तरेणाऽऽरब्धमपि च स्यान्न च तथाविपमारम्भकं दत्पान्तर- मस्ति । तस्मादनित्यं न भवनीस्यनित्यत्याभावस्तकंबरखादवगम्यत इत्याश. ङ्न्याऽऽह--श्वत्यनग्राहक इति । श्रुत्पथानसार्येद तकः प्रमाण्प्र्‌ । उक्तश्च तकंस्तद्विरुदमेवाथं स्वातन्पेण प्रस्पादयत्तीति प्रमाणं न भगतीत्पर्थः॥ ५॥ | ६ ॥ ७ ॥ दृष्टसाम्येन वेदन्नाः खड तकोऽथं साधकः ॥ श्चतिरन्यानपेक्षा हि दिजेन्द्रा जथसाधिका॥ ८॥ ननु तकैस्यापि श्रुतिवच्स्वातन्न्येण प्रमेयव्यवस्थापकत्वं किं न स्थादित्यत आह-रष्टसाम्येनेति । आपाद्यापादकयोबेहुशो ऽनुभृतत्वात्तत्छाम्पेन तर्को विप्रतिपन्नविषयेऽप्यापादको बरादापाद्यमथमुपस्थापयति । श्रुतिस्तु दष्ट साम्यं पिनाऽपि मानान्तरानधिगतम्थं स्वातन्त्यंण प्रत्तिपादयति। अतोऽन्य- सपेक्षात्तकादन्यानपेक्षा श्रुतिरेवाथव्यवस्थापिका॥ < ॥ प्रतयक्षादप्रमाणानां पञ्चानां पण्डितोत्तमाः ॥ अगम्यं ब्रह्य धर्मश्चाधर्मः श्रुस्येव गम्यते ॥ ९ ॥ ननु श्रुतेरपि संगतिग्रहणादो परत्यक्नादिप्रमाणान्तरसापेक्षत्वादन्यानपेक्षत्व- मसिद्धमित्पाशदु्याऽऽह--पत्यक्षादीति । श्रुतियं्यपि संगतिग्रहणादो प्रत्य- क्षादिकं प्रमागान्तरमपेक्षते । ^ “शब्दो बृद्धान्विघेयां शच पत्पक्षेणानुपरयति । शनोतुश्च भरतिपन्नत्वमनुमानेन चेष्टयेत्‌ ” ॥ इत्यादिना स्ंगतिग्रहणसखमये शब्दस्य तत्सपेक्षस्वस्य भदरचर्यिरुक्तत्वात्‌ । तथाऽपि पदानामेव पदर्थः संगतिगप्रहणं न तु वाक्यानां वाक्यार्थं तेषामान-

---- ~~~ ~~ ~ क जमन -----+--~~~ = › ¬ "~" -~-^~ = 9 न क ७

नाभ

१दख.ध. डच. ड. ज. काष्टाः, अ! २ख.घ.ड.च. छ, ज. म्भकेद्रः।२३द.ग, "माणम ।

४९४ तात्पवदीपिकासमेवा- [ ॐ य्ञवेमवखण्डे- न्त्याद्यमभिचाराश्च । अतः श्चतिवाक्यं प्रस्पक्षादिष्रमाणेरनधिगतं बह्म धर्माधमौ- दिं च स्वातन्येगेव वाक्यार्थत्वेन प्रतिपादयति । न दहि तादशोऽषस्तकशते- नापि प्रतिपादयितुं शक्यः॥९॥ अन्तरेण श्वुतिं बोडं यतन्तेऽतीन्दरियं पदम्‌ ॥ ते करेणापि माधुयं जानन्त्येव सुनिधितम्‌ ॥ १०॥ हरग्विधे विषयेऽपि श्रुतिं विहाय प्रमाणान्तररे्ये जिज्ञासन्ते तानुपहक्षति-- भन्तरेणेति ॥ ९०॥ पुरा कचिन्महामूखंः संगिरो नाम वाडवः ॥ पूर्वजन्मकृतात्पापादेदश्रद्धाविवजितः ॥ ११ ॥ तर्कशाघररतः साक्षाद्रह्यातीन्दरियमन्ययम्‌ ॥ धूमांधनीं च तकण केवरेन मुनीश्वराः ॥ १२ ॥ अङ्ेशेन परिज्नातमकरोदयत्नमुत्तमम्‌ ॥ तरको नानाविधस्तस्य प्रतिभातो मुनीश्वराः ॥ १३ ॥ तेन मोहादरतः सदयः संगिरो म॒निपुङ्वाः ॥ चकार दीक्षां पाषण्डमा्भे श्रद्धापरमसरम्‌ ॥ १९ ॥ इत्थं श्ुस्पथं विरोधिस्वतन्रतकंस्य पुरुषाथव्यवस्थापकत्वाभावमभिधायायथ

तस्य प्रत्युतानथहेतुस्वज्ञापकमितिदासय॒पपादयत्ति- पुरा कश्चिदित्यादिना ॥ १९१९॥ १२ ॥ १३ ॥ १४॥

नस्तकाप्रतिष्ठानास्संगिरोऽतीव मोहितः ॥ चकार दीक्षां पाषण्डविशेषेषु यथारुचि ॥ १५ ॥ पुनस्तकाप्रतिष्ठानादित्ति । आगमनिरपेन्नस्य शष्कतकंस्य पुरुषोत्मेक्षायूक- त्वात्तस्याश्चानवस्थितत्वात्तन्मरस्तर्काऽप्यनवस्थित इत्पथः । उक्तं हि- “"यत्नेनानुमितोऽप्यथः कुररेरनुमातुभिः। अभियुक्ततरेरन्येरन्पथेवोपपाद्यते"' इति ॥ ९५॥ पुनस्तकाप्रतिष्ठानान्मायया परिमोहितः ॥

ननो कोधो नाक यको जा क-म मा ज-७ ०० जा 6

१ घ्‌. पाखण्टमार्भे !

१ भप्यायः ] सूतसंहिता । ४९९

पुन्माहाहतः साक्षात्खसारं मातरं तथा ॥

गत्वा ममार कारेन संगिरः सोरसी दिजः ॥ १७ ॥

अत्युग्रा अतिसंनद्धा यमदूता भयंकराः ॥

सागरं त समादाय श्ीत्र विप्रा यमं ययः॥ १८ ॥

यमस्तं संमिरं कद्ध विलोक्याऽऽह भयंकरम्‌ ॥

यथाशक्ते भटा एष पीञ्यतां मम संनिधा ॥ १९॥

इति प्राह यमः सोऽपि संभिगे यमर्किकरेः ॥

अतीव पीडितो बिप्रा अभवच्च विचेष्टितः ॥ २० ॥

पुनश्च तीक्ष्णया वाचा पमः प्राह सुदारुणम्‌ ॥

भिदयतां संगिरो दुषटश्छि्यतां दद्यतामयम्‌ ॥ २१ ॥

इष्षयन्त्रारिषु दयेष पीञ्यतामनिशं भराः ॥

अन्येनानाविषेः दररेरुपायेः पीब्यतामिति ॥ २२॥

संगिरो यम द क्रमेण नरकाणवे ॥

यन्परैनामाविधेरन्येरूपायेरतिदारूणेः ॥ २३ ॥

अतीव पीडितो विप्रा अभवत्कोटिवस्सरम्‌ ॥

पुराकृतमहापएण्यपरिपाकबरेन च ॥ २९ ॥

प्रसादादेव रद्रस्य शिवस्य परमात्मनः ॥

अकस्मादागतस्तत्र महातेजा महामतिः ॥ २९ ॥

शंमुभक्तः शतानन्दो नाघ्ना शेमुरिवापरः ॥

स पुनः पीड्यमानं तं विखोकंय करुणाबलात्‌ ॥२६॥

प्राहोनमः शिवेति मन्राजं षडक्षरम्‌ ॥

तदैव नरकः साक्षास्स्वर्गरोको ऽमवदृदिजाः ॥ २७ ॥ | २६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९॥ २० ॥ २१ >>| >2॥ >४ ॥२५॥ ५६ ॥ २७ ॥

१६. सहसा । > ध. 'हसादद्विजः।

४९६ तात्पथदीपिकासषमेता- [ % यज्ञवेमवखण्डे-

पुष्पद्रशिरभवस्सुमङ्गखां सिद्धयक्षमुनयः सनातनाः ॥ तत्र नृत्तमतिशोभनं मुदा चक्कुरथिविमखा विचक्षणाः ॥ २८ ॥ नृत्तमीतमुखरा अपि हिना अप्सरोभिरतिशोभनाः सह यक्षकिंनरपरःसरा मुं नृत्तगीतसुखभोगिनोऽमवन्‌ ॥ २९ ॥ द्वेररोषेरमराधिपः स्वयं सह प्रमोदेन ननतं शोभनम्‌ ॥ प्रजापतिश्वापि ननर्त भार्यया श्रिया च विष्णुः सह मोद्संय॒तः ॥ ३०॥ यमोऽतिभीतः परमेश्वराज्ञया प्रवतमानश्च कृताज्ञङिहिंजाः ॥

क च)

सह स्वकीयेरपि कम्पितः स्वयं बहूप्रणामं शिवश्चद्याऽकरोत्‌ ॥ २३१ ॥ यमं शतानन्द्समाह्वया मुनि- विंखोक्य भीतं कृपयेव केवलम्‌ ॥ विमुञ्च भीतिं यम शंकराज्ञया प्रवतमानेति वचः सुखावहम्‌ ॥ ३२ ॥ 1 ~< | >९ ॥ २३०॥ ३९१॥ ३५॥

१ ड. "टा यरक्षसिद्धमः।

१< भध्यायः] दतसहिदा । ४९७

अत्रवीद्श्युभप्रतिभापहः शरद बोधसुखवस्तुनि स्थितः ॥ तदहचःश्रवणभय्रसश्चयो निभयश्च तरसाभमवदययमः ॥ ३३ ॥ पुनः तानन्द्समाह्यो मुनि- यमं समाहूय समस्तसंनिधौ ॥ इदं बभाषे वचनं हुखावहं समस्तखोकस्य मुनीश्वरेश्वरः ॥ ३९ ॥ शतानन्द उवाच-- विष्ण़प्रजापतीन्द्रादिदेवदःम्यो महेश्वरम्‌ ॥ विषिष्टं यो विजानाति तं सं परिहर प्रभुम्‌ ॥२५॥ शिवश्ट्रादि्चब्दं यो विशिष्टं वेद्‌ मानवः ॥ नारायणादिशब्देभ्यस्तं खे परिहर प्रभुम्‌ ॥ २३६ ॥ उमया सहितां श्चद्व भिनेवां चन्द्ररीखराम्‌ ॥ परस्य म्र्तिंयोवेद्‌ ते खं परिहर प्रभुम्‌ ॥ ३७ ॥ समस्तजमगती मरुं समस्तस्यावभास्षकम्‌ ॥ यो वेदाऽऽत्मतया नियं तं सें परिहर प्रभुम्‌ ॥ ३८॥ पिपुण्डं भस्मना स्कन्धे रखुरटे च तथा हदि ॥ यो दधाति महाप्रीया तं तं परिहर प्रश्ुम्‌ ॥ ३९॥ अभ्निरियादिभिमन्वेरभस्मनेवावगरण्ठितम्‌ ॥ यः केरोति स्वकं देहं तं चं परिहर प्रम॒म्‌ ॥ &०॥ निस्यं शिङ्गि महादेवं साक्षात्ससारमोचकम्‌ ॥ आराधयति यो मर्व्यस्तं तं परिहर प्रभुम्‌ ॥ १ ॥

॥ २३३ ॥ २४ ॥ ३५ ॥ 2६ ॥ ३७ ॥ २८ ॥ ३९ ॥ ८० ॥ ४१॥ ६२

४९८ तात्पथेदीपिकासमेता-- [४ यज्ञवेमवखण्डे-

रुद्राक्षं जीणि षडेकं परया श्रद्वया सह ॥

द्धाति नित्यं यो मर्स्यस्तं तं परिहर प्रभुम्‌ ॥‰२॥

्ान्तिदान्यादिसंयक्तः शंकरे भक्तिसेय॒तः ॥

यः स्वेकर्मसंन्यासी तं खं परिहर प्रमुम्‌ ॥ ४३ ॥

वेदान्तश्रवणं निर्यं मननं चिन्तनं तथा ॥

यः करोति महाप्रीया तं त्वं परिहर प्रभम्‌ ॥ ४ ॥

वेदवेदान्तानेष्स्य गराः शुश्रूषणे रतः ॥

यः करोतीह शुश्रूषां तं त परिहर प्रभम्‌ ॥ ४५ ॥

यज्नदानतंपोहोमस्वाध्या्याभ्ययनािभिः ॥

यो दर यजते प्रीया तं खे परिहर प्रभम्‌ ॥ && ॥

श्रोतस्मातंसदाचारेरन्येरपि शिवार्चनम्‌ ॥

थः करोति महाप्रीया तं खं परिहर प्रथम्‌ ॥ ७ ॥

उत्कं स्वदेवेभ्यः शिवस्य परमात्मनः ॥

यो न वाक्ते सदा प्री्या तं खे घातय दुजनम्‌ ॥४८॥

महादेवसमं विष्णं ब्रह्माणं चान्यमेव वा ॥

मनुते यः खमोहेन तं लं घातय दुजेनम्‌ ॥ ‰९ ॥

श्रोतस्मातसदाचाराञ्श्रद्वयेव दिनि दिनि ॥

यो नाऽऽचरति मोहेन तं खं घातय दुर्जनम्‌ ॥५०॥

मानुषं देविक चान्यत्खशरीरेऽस्कनं नरः ॥

यः केरोति भ्रमाहाऽपि तं खं घातय दुर्जनम्‌ ॥५१॥

उर्वंपुण्डुं बरिश्युरुं वा वतं यस्तु वैदिकः ॥

दधाति मोहतो वाऽपि तं तवं घातय दुर्जनम्‌ ॥९२॥ ॥ > ॥ ४३ ॥ ४२४ ॥ ६५ ॥ ६६ ॥ ६७ | ४८ ॥ ६९ ॥ ५० (५२९

॥ ५२ ॥

१६, ्गिवायैकं। २च. छ. षटूकंकं । ३ ख. "तपःकर्मस्वा । ४ ज. "याध्यापनाः।

१८ अध्यायः] सूतसहितवा । ४९६

अश्रोताचारसंपन्नः श्रौताचारपराङ्मुखः ॥

गुरुद्रीदी च यो मत्यस्तं ख घातय दुर्जनम्‌ ॥ ५३॥

उत्कषै वेद्मार्भस्य यो न जानाति मानवः ॥

वेदाद्न्यस्य चोक्कर्षं तं सें घातय दुर्जनम्‌ ॥ ५४ ॥ सूत उवाच-

एवम॒क्लवा मुनिः श्रीमाञ्छतानन्दसमाह्वथः ॥

कैखासमगमद्दरं तत्र स्तोतुं इत्रूहकात्‌ \ ५५ ॥

यमोऽपि संगरं विप्राः समाहूयाऽऽद्रेण च ॥

विनेव वेद्‌ तर्कस्य केवङस्य पथ््रहाठ्‌ ॥ £ ॥

त्वया भुक्तं महादुःखमप्रसद्यमनेकंशः ॥

पुराकृतेन पुण्येन महादेवप्रसादतः ॥ ५७ ॥

षटक्षरमहामन्श्रवणाच्च तथेव च ॥

दुःखादपि विनिर्मक्तस्वं महासमन्सुखप्रदम्‌ ॥ ५८ ॥

ब्राह्मण्यं प्राप्य वेदस्य विदित्वा वेभवं एनः ॥

तदुक्तं धर्ममास्थाय पुरनवेदान्तवाक्यजम्‌ ॥ 4९ ॥

।रवज्ञानमवाप्याऽऽश्चु विमुक्तो भव बन्धनात्‌ ॥

इत्यक्त्वाऽऽश्यु यमः श्रीमानगमत्स्वपुरं प्रति ॥६०॥

अतो वेदोदितो द्यथैः सम्यगर्थः सुनिशितः ॥

तर्कसिद्धऽतिदुःस्थोऽर्थः प्रयवायस्य कारणम्‌ ॥६१॥

बहवः केवर तर्कं समाभ्िय विना श्चुतिम्‌ ॥

रौरवादिषु संतप्ता अभवन्वेद्वित्तमाः ॥ ६२ ॥

हैत॒कैः सह वासश्च सह पङ्क्तो तु भोजनम्‌ ॥

स्प्रिस्तेषां नराणां त॒ नरकाय न संशयः ॥ ६३ ॥ ॥ ५३ ॥ ५४ ॥ ५५ ॥ ५६ ॥ ५७ ॥. ५८ ॥| ५ऊ ॥६ ०॥६ २३३ ३॥

१ ज्‌, ततः |

५०० तात्प्यदीपिकासमेता-- [ 9 धज्ञवैभवखण्डे-

हैतुकस्तु महापापी महापातकिना समः ॥ |

न तस्य निष्कृरिस्तस्माद्ैतुकं परिवर्जयेत ॥ ६% ॥ | & ॥

तस्मदिदोदितेनैव प्रकारेण विचक्षणः ॥

विजानीयादनास्मानमनित्यमिति निथितम्‌ ॥ ६4 ॥

तस्मादिति । यस्माच्छष्कतर्केणावधृरतोऽथे उक्तरीत्या महाहुःखहेतुस्तस्मादेव वाक्योक्तपरकारेणेव वियदादिकं स्ेमनात्मपरपञ्चमनित्पमिति जानीयात्‌ ॥६५॥

आत्मनोऽन्यस्य सर्वस्य यद्नियत्ववेदनम्‌ ॥

तदहि संसाखेराग्यजनकं नापरं दिजाः ॥ ६६ ॥

विरक्तस्य हि संसाराकिमन्यत्काङ्क्षितं भवेत ॥

वैराभ्ये सति संसारास्सवदःखं न विद्यते ॥ ६७॥

रागेणेव हि संसारमहादुःखं त॒ देहिनाम्‌ ॥

विरक्तस्य न रागोऽस्ति ततो वेराग्क्तः सुखम्‌ ॥६८॥

तस्मादेराग्यरामाय चराचरमिदं जगत्‌ ॥

अनित्यामिति जानीयादनात्मानमशेषतः ॥ ६९ ॥ तस्प चानित्पत्ववेदनस्य वेराग्यजननद्वारा निःशेषदुःखनिवृत्तिनिरतिश-

यानन्दामिव्पक्तिरक्षणरतुत्वमाह--आत्मनो ऽन्यस्येत्यादिना ॥ ६६ ॥ ६७॥ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥

घटादीनामनियतवं स्वत एव प्रकाशते ॥ ग्रहप्रासाद्प्र्वाणामपि वेदविदां वराः ॥ ७० ॥ पुत्रमित्रकख्तादिभीगो विद्युदिव स्वेतः ॥

विनश्यति महामोहानिव्यं तं मनुते जनः॥७१॥ ञण्डलाधिपतिमर्यो महामोगसमन्वितः ॥ विनाऽऽधिषत्ये तत्तष्णी्तो दृशः स्वभावतः ॥५७२॥

१ग. घ. "टृप्रसाः।२ख.ध., ड, स्थितः ।

१८ अध्यायः] ्तसहिता । ९०९

तथा राजा महाभ्रमेः स्वयमेकोऽधिपः सुखी ॥

. विना राज्यसुखं दुःखी दृटः स्वजनैरपि ॥ ७१ ॥ एवं सत्यपि मोहान्धतमसा परिविष्टितः ॥ इहते सुखभोगाय हो मोहस्य वैभर्वम्‌ ॥ ७४ ॥!

इत्थमनात्मत्वहेत॒ना जडग्रपञ्चस्य सामान्पेनानित्यत्वं प्रतिपा विशेष- तांऽपि म्रतिपादयति--घटदीनागित्यादिना ॥७०॥ ७९१ ७२ ७२ ॥ ७४॥

पररोकसखं चापि कमणा साध्यते यतः ॥ अतस्तदपि किपरिद्धा नश्ययेव नं संशयः ॥ ७९ ॥ ठेहिकञखवत्स्वगीदि ्रह्मखोकान्तस्य पारलोकिकष्ुखस्याप्यनित्यत्वं प्रति- पादयति-पररोकेति। यागदहौमादिक्रियाप्राध्यत्वात्स्वगखोकादिष्ुखमपि रोकि- कक्रियासाष्पषेयन्नपानाधुपभोगद्ुखवदनित्यमेषेत्यथः । श्रुयते हि-""वच्- थेह कम्मेचितो रोकः क्षीयत एवमेवायुत्र पुण्यचितो खोकः क्षीयत” इति ॥७५॥ महाभ्रूमिरिथं नष्ट भविष्यति मरोदधो ॥ प्रख्ये तद्रता खोका अपि नश्यन्ति सर्वथा ॥७६॥ समृद्राः सप्त किपरनद्रा नश्यन्ति वडवानरे ॥ वडवा च महावह्न वदह्विवायो विनश्यति ॥ ७७ ॥ वायुर्नश्यति चाऽऽकाशे तथाऽऽकाञ्चः स्वकारणे ॥ शब्दादीनि च भरतानि नश्यन्त्येव न संशयः ॥ ७८॥ भूतानामपि नाशेन भोतिकान्यसिरान्यपि ॥ नश्यन्त्येव स्वभावेन किं निरये गम्यतेऽनषाः ॥७९॥ अथ वरियदादिक्रमेण सृष्टानां भूतानां विपरीतक्रमेण स्वस्वकारणेषु र्य. माह-महाभरमिरित्यादिना । विद्यमान एव कारणे भोकरृणामदृषटवश्चात्कायेस्य तत्र ख्यात्‌ । न तु कारणद्रव्यनाशात्कायंद्रव्यनाश्च इति वशेषिकाचमिमत- क्रमो युक्त इत्यथः । कारणप्रापििं कायस्य नाशो नाम मत्कापंस्य धटादे-

ध्वंसे पुनगद्वावापततेरष्टत्वात्‌ । अतो विपरीतक्रमेणेव ख्यो न तु ठषटिक्रमेणे- त्यथः । स्मयते च-

५०३ तात्प्थदीपिकाक्षमेता-- [9 यज्ञवेभवखण्डे~

(“ज गत्परतिष्ठा देवर्षे एथिव्यप्म प्रीयते । पो ज्योतिषि रीयन्ते तेजो वायो प्रीयते ॥ वायः प्रीयते व्योश्ि तदन्यक्ते प्रीयते । अष्पक्तं पुरषे ब्रह्म निष्करे संप्रीयते "' इसि ॥ बादरायणोऽपीममथंमदजरयत्‌ ""विपयेयेण तु क्रमोऽत उपपद्ते च इति। शब्दादीनां कारणानि शब्दतन्मात्राच्यात्मकान्याकाशादिसक्ष्मभूतान्यपि विष- रीतक्रमेण प्रीयन्त इत्यथैः ॥ ७६ ॥ ७७ ॥ ७८ ॥ ७९ ॥ ्ह्मान्ताः स्तम्बपूवाश्च चेतना विविधा जपि ॥ नश्यन्त्येव स्वभविन कि नित्यं गम्यतेऽनघाः॥ ८०॥ विष्णविश्वजगवोनिः प्रा भीवेः स्वकैः सह ॥ विनाश्चं प्रख्ये याति कि नित्यं गम्यतेऽनषाः ॥८१॥ अतः साक्षास्स्वयेज्योतिःस्वभावः परमेन्धरः ॥ एक एव हिजा नियस्ततोऽन्यस्सकलं मृषा ॥ ८२ ॥ अनात्पभूत सकट जडत्मक मृषेति पश्यञ्श्चतितश्च यकितः ॥ क्रमेण शंभुं सततोदितं प्रभं प्रयाति सत्यं परिभाषितं मया ॥ ८३ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायामनित्यवस्तुवि- चारो नामाशदृशचोऽध्यायः ॥ १८ ॥ ब्रह्मान्ता इति । स्तम्बप्रश्तिचतुयुखान्ता ये जीवास्तेऽपि भृतकायस्व- स्वोपाधिविख्येन लीषन्त इति नाऽऽत्यन्तिको विख्यस्तथा सत्यागापमिनि करूपे पुनरन्येषायुत्पत्तौ कृतनाशाकृताभ्पागमपरसङ्गात्‌ । अतो बास्नाशेषं एव जीवोपाधिपरख्य इत्यभिप्रायः । एक एवेति । निरुपाधिकः परशिव एक एव परमायेः । ब्रह्मविष्ण्वादिकः सर्वोऽपि सोपाधिकत्वान्मषेवेत्पथंः ॥ ८० ॥ ॥ ८१ ॥ ८२ ॥ ८३ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे इवसहितातात्पयेदीपिकापामनित्यवस्तुबि- चारो नामाष्टादशोऽष्यायः॥ १८॥ १६. तिविलीः ।२ज. ते वधाः ॥ ८१॥अः। ३ ज. षजी।

यकन न

१९. अध्यायः ] सूतसहिता । ५०३

अथेकोनविशोऽध्यायः।

सूत उवत्च- अथातः संप्रवक्ष्यामि निर्यं वस्तु समासतः ॥ यज्ज्ञानेन शिवज्ञानं जाते सुदृढं हिजाः ॥ १ ॥ आत्मन्यतिरिक्तस्य भाक्भोग्पात्मकप्पश्चस्यानित्यत्वं प्रतिपाद संभवच्छ- ड्गनिरासेन {नित्यत्वमात्मनः प्रतिपादयितमध्याप आरम्यतं । अथात इति । यजञ्ज्ञानेनेति । स्य नित्वस्तुनो ज्ञानाच्छिवनज्चानं जायते तदः न्यसादित्यथेः | ९ ॥ य आतमा केवरः श्रो निविंकारो निरञ्जनः ॥ स एव नित्यथिन्माः साक्षी सवस्य स्वंदा ॥ २॥ किं तनिन्पवस्त तदाह-प आत्मेटि । निरञ्जनः । अञ्लनं मायातकत्कायं- जातम्‌ । यतस्तद्रहितोऽतो निबिकारः सवेविक्रियारहितः । अत एव शद्धो नमः । आत्मा सवेप्रत्यग्भतः । य एवंरक्षणः स एव नित्यः । पएरवंभ्रतस्य तस्य पारोक्ष्यं >पावतेयति- साक्षीति । यतः स आमा विन्मात्नस्वष्पोऽतः स्वदाऽतीतानागतण्दिक्षवैष्वपि कारेषु स्वेस्यापि साक्ष्पजातस्य साक्षी सान्नाद्रष्टा । उक्तरीत्याऽ नित्यत्वं जदपपञ्चस्येव न त॒ तत्सा्तिचेवन्पस्येत्य्थः ॥ >| नित्यता जडस्येव न चिदरषस्य वस्तुनः ॥ अनित्यता चितः कैथिन्न दृष्टा खदु सुव्रताः ॥ ३ ॥ कत इत्यत आह-अनित्यतेति । कैश्चिदपि साक्षिचेतन्यस्यानित्यस्वं च न दष्टं तदशंनसमयेऽपि तद्रष्स्वेन साक्षिणः सद्भावावहयभावादित्यथेः । एत- त्स्वयमेवम्रे प्रतिपादयिष्यति ॥ २॥ घटादिप्रत्ययस्थापि नानित्यवं विचारतः ॥ चित्तत्तिनिमित्ता हि प्रतीतिः प्रत्यमस्य तु ॥ ¢ ॥ नन मा भत्साक्षिचेतन्यस्यानित्य्वं तज्जञातीयस्पायं घट इत्यादि विषयगो चरज्ञानस्यानित्यत्वं दश्यत इत्याशदूबाऽऽह-घयादीति । विचारतः परमा-

9 क ०० कक ०० = = कज = मजाक ० णक १०

निम भणमा क १०००-० ०० ०

१ग, ववप्रागभः | \स.घ, वात्‌ ! ए । ३ध. ङ, च. तनन्य्या । ४ग,. परं घटपटा* ।

०५०४ ता्प्यदीपिकासमेता-- [ॐ यज्ञवैमवखण्डे-

धो निरूपणे पदयदिगोचरस्य विनज्नानस्पानित्यत्वं नास्त्येवेत्यथैः । नन्वयं घट इत्यादिन्नानोदयसमये तत्पवेभावि घटमोचरं ज्ञानं नातुवत्तते कथं तस्य नित्यत्वमित्यत आह--वित्तदृत्तीति । चित्तं सत्वपरिणामषटपमन्वःकरणं तस्थर्थन्द्रिपसप्रसोगवशशाथा घटादिविषथाकारा वृत्तिस्तस्यौ यदनित्यत्वं तदेव तदभिव्यक्ते चेतन्येऽपि प्रतीयते स्फटिके जपाकुुमलोरित्यवन तु पर- मार्थत इत्यथः ॥ ४ ॥ प्रयये त॒ चिदाकारो ठत्याकारश्च सुव्रताः ॥ विदयते मोहमाहास्म्यादेकाकारावभासनम्‌ ॥ ९ ॥ भवेदेवं यद्ययं घट इत्यादो ज्ञाने स्फरटिकजपाकुमुमादिवद्रत्याकारथ्िदा- छारश्चेति विविक्तमाकारद्रयमनुभ्रयेत न तथाऽनुभयत इत्यत आह-प्रत्यय ति । यद्यपि परमाथतो विविक्तमेषाऽऽकारद्रयं तथाऽप्यविचावशादग्न्ययः- पिण्डवदेकाकारमेवावभासत इति तनैकाकारो भ्रम इत्यथः ॥ ५॥ भावांशः करणांशश्च विद्यते प्रत्ययेऽपि च ॥ भारवाश्चस्तु चदाकारां वच्यञ्चः करणाशकः ॥ & ॥ एतदेवाऽऽकारद्र ययुपपादयति--भावां श इति । प्रतयतेऽनेनेति प्रत्ययः । “ एरच्‌ "` इति करणार्थेऽचपरत्ययः ! एषं प्रत्ययशब्दस्य प्रकृतिप्रस्ययास्मक- त्वात्तदर्थोऽपि प्रत्ययार्थं इति द्विधा भिन्न इत्यथः । तत्र यो भावांशो धात्थ- भागः स चिदाकारः । यस्तु परत्ययाथः स कर्णांश सोऽनित्पोऽचिद्व्या- कार इत्यथः ॥ ६ ॥ व्रस्यंश शव नष्टस्तु जडववाद्कुम्भमवस्तुवत्‌ ॥ चिदंञ्चो नेव नष्टः स्याददृ्ाच्च केनचिव्‌ ॥ ७ ॥ अस्त्वेवं परत्ययस्याऽऽकारदरे विष्यम्‌ । तन्न करणां रास्यानित्यस्वं न तु प्रती तेरित्यत्न कि विनिगमनकारणमित्यत आह- द्रस्य इति । अन्तःकरणप- रिणामह्पो इत्यशो जडत्वाद्धटवदनित्यः। न तु चिदंशः । वन्नाश्चस्यप केनापि द्रषमशक्यत्वाननाश्स्राक्षितयाऽपि चितोऽवगतेरित्यथंः ॥ ७॥ अत्रापि ज्ञपिमा्रस्य विनाश्चो नेव दृश्यते ॥ हततिग्रस्तस्य भावस्य खड नाशः प्रकाशते ॥ ८ ॥

मभ (८ न ५००१ =-= =-~ -- ~, [१ ---- ~

१. च. ज. मस्तस्याः। २ख.घ. उ. च. ज. स्याएवानिः।३ध.श. ज, "दौ जः) ड्ग. ध. ज. चिदाका । ५च, प्रवत॑ते। ज, प्रतीयते ।

१९ अध्यायः] सूतक्चहिता। ५०१

नन्वयं घट इति ज्ञानं पटज्ञानस्रमये नास्ति यतस्तन्नाशोऽनभयत एवेत्यत आह--अत्रापीति । विषयाकारढृत्तिविशिष्टज्ञानस्येव विशेषणभवद्त्तिना- गानाशः परतीटते तथा विशेषणमतेदण्डनाशे दण््डित्वनाशः । विशेष्यभतन्न- प्रिमानस्य तु देवदत्तस्वषपवन्नाश्चो नैव भवेदित्यथः ॥ ८ ॥ क प्र [> मप 9 शक अतो नाशप्रतीतिस्तु रमो भावांशकस्य त॒ ॥ ॐ (> मठ =. क, ~ क चत्तहत्ताकाभव्यक्तं चदाकार विमाहताः॥ ९॥ | स्य = न्य "क § जातामेत्यभिमन्यन्ते न विदाः कदाचन ५ | ९ न [क्य के ( वृ; (4 शु व्रत्तिनाशेन टत्तिस्थं चिद्‌ कारं मनीश्वराः ॥ १० ॥ यस्मदेवं विचारतो धात्वथस्य प्रतीत्यशस्य टिनाश्चो नास्त्यतः कारणान विनाशपरतीतिनोशवद्ढृत्तितादारम्याध्वासदेवेत्भर्थः । नन्वात्ममनःसंयोगादक्ष- मवायिकारणादात्मनि समवायिफारणे ज्ञान जन्यते तच्चाऽऽयुतरविनाश्चीति वैशेषिकादयः संगिरन्ते तेषां किं गख्पित्पाशद्न्याऽ ऽह-चित्तृत्ताविति । दिषयक्तपरयोगानन्तरं तदाकारान्तःकरणल्रं्तौ जातायां तदभिव्यक्तं चैतन्यम- प्यनाद्यविद्यापरिमोरहिता जार्तमित्यमिमन्यन्ते । न तु विशेषज्ञाः ॥ ९॥ १०॥

अनभिन्यक्ततोऽन्ञानान्रष्टमेवेति मन्वते ॥ अतश्वेतन्यमा्रस्य नास्स्यनित्यवमास्तिकाः ॥११।॥।

ॐ, कि) क

एव॒ भ्रमवशादेव भावांशकरणांशयाविवेकापरिज्नानात्करणांशबरत्तिनाशे तद्षचिदछखनचेतन्यस्थापि तेषां नाराप्रतिभास् इत्यथः ॥ ११॥

ज्ञाताज्नाताथजातस्य यः साक्षी भासते स्वयम्‌ ॥

स एव साक्षाचिन्मात्रस्वभावारमा न चापरः॥ १२॥ यथयेवमये घट इत्यादिपरत्पयेष चिन्मात्रस्य नाशो नास्ति तहि तेनेवाऽऽत्म- नोऽद्भितीयल्वं विहन्यत इत्यत आह--ज्ञाताज्ञातति । ज्ञातं ज्ञनिन विषयी तम्‌ । भज्ञातमन्ञानक्रोडीकृतम्‌ । तदुभयविधस्या्थंजातस्य यः साक्षी । स्व वस्तु ज्ञाततयाऽज्ञातवया बा सराक्िचेतन्यस्य विषय एवेल्युक्तत्वात्त्‌ । स एव साक्ताचिन्मानस्वभावात्मा घटपयाद्याकारदृत्ि विशेषेषु यदनु्त्त नित्ये निवि- दोष चेतस्यं वच्च साक्षिस्वषटपं न ततो ऽतिरिक्तमित्यथः ॥ १२॥

भ नन ०० अ [1 १ = ज = ० --9- =- जयोक क-म "~

१६्‌, ड. "तघयनाक्ञे वि" । २ ख. ग. "ृतत्यामव्यत्तैष चैतन्यावभासादवि* । ३ घ्र. ध.

मन्यते १४६. र, 'स्यानवभा 1 ६४

५०६. तात्पर्वदीपिकाशषमेता- ` [४ यज्ञवैभवखण्डे

तस्य जन्मविनाशौ जरु न विद्येते विचारतः ॥ जन्मकारे तु साक्षित्वाजन्मनो जनिरस्य न ॥ १३ ॥ अथ साक्िचैतन्पस्थापि अन्मनाशो न स्त इति प्रतिपादयितुमुपक्रमते- तस्प जन्मेत्यादिना 1 खा प्िचेतन्यस्य जन्मसमये स्वजन्मनो भास्षकत्वेनाव- स्थानाभावे तद प्रतीतमेव स्पात्‌ । प्रतीयते पस्मत्तदा तत्साक्षिसद्धाबोऽङ्ी कतंन्यः । तथा चास्याजनिरनुत्पत्तिरेवेत्यथः ॥ १३ ॥

विनाशे साक्षिणो नाशस्तथा नेव भविष्यति ॥

सत्ताकारे तु सत्वाच्च विनाशः सुतरां न हि ॥१४॥ एवं विनश्समयेऽपि तत्पकाशनाय साक्षित्वेनावस्थाननियमान्नाशोऽप्यस्य नास्तीत्पथंः । अतीतिसमये तु विचमरानत्वदेवास्य न नाश इत्यथः ॥ १४॥

जन्मनाशप्रतीतिस्तु नान्तरेणेव साक्षिणम्‌ ॥ जन्मनाशो म॒निश्रेष्ठाः खत एव न सिध्यतः ॥१५॥ दृश्यत्वेन जडतवाज्च घटकुब्यादिवस्तुवत्‌ ॥

साक्षिणो जन्मनाशौ त॒ न चान्येनेव सिध्यतः ॥१६॥ जडरुपेण चान्येन जन्मनाशो न सिध्यतः ॥ साक्षिरूपेण चान्येन जन्मना न सिध्यतः ॥

अभावादेव चान्यस्य साक्षिरूपस्य सुव्रताः ॥ १७॥

ननु जन्मनाशसमये साक्ष्यवस्थानाभवेऽपि तत्तदाकारद्त्यवच्छिनचैतन्ये- नेव स्फुरणं समाव्यत इत्यत आह-जन्मनाशेति । तद्दृत्तत्यवच्छिनचैतन्य- मेव साक्षीति जन्मनोशो साक्षिणेव भौस्येते इत्यथैः । साक्षिणमन्तरेण काश मानौ जन्मनाशो कि स्वप्रकाशत्वेन भासेते किंवाऽन्येन । तदाऽपि किं जड पेण सातिषूपेणेति विकल्प्या ऽऽद्यं दुषयति-जन्मनाश्ादिति । साक्षिणम- न्तरेण न सिध्यतः । घटादिवदृश्यस्वेन जडत्वनिधांरणात्‌ । नापि द्वितीये प्रथम इत्याह-जडष्पेणति । न हि जडो जन्मना जडेनान्येन प्रकाश्यते इति वक्तं युक्तम्‌ । जडत्वावि शेषात्‌ । नापि द्वितीय इत्याह । साक्लिषूपणेति। एतत्साक्षिव्यतिरिक्तस्य साक्िणोऽभावादित्प्थः ॥ १५॥ ९६ ॥ २१७॥

अ

१ स. गध. च. छ. ज. नारता ।>ग.घ.च. छ. नाङ्गणः पमा ।३म. घ. च. छ. भाष्यत्‌।

१९ भध्यायः) चततहिता । ९०७

साक्ष्षाका ज चकत दः तभेद न सिध्यति ॥ १८॥ साक्ष्रूपेण भेदस्तु साक्ष्यस्येव न साक्षिणः ॥ साक्षिमात्रतया भेदाभावेऽप्यस्यैव साक्षिणः ॥ १९॥ विशेषाकारतो भेदं वृद्न्ति भुवि केचन ॥ ते ब्हामो-सपेण दष्टा एव न संचयः ॥ २०॥ ननु घटसाक्षी पटसान्षीति साक्तिभेदोऽनुभ्रयत एवेत्यत 31ह-साक्ष्ाका- रेणेति । साक्षित्वाकारेण स्वेजेक्पावगतेनं तद्धेदशङ्गावकाश इस्पथंः । ननु मा भन्साक्षित्वाकारेण भेदः साक्ष्यषटपेण वद्धेदः कि न प्य।दित्पत आह- सक्ष्यश्पेणति । षटपयदिकाक्ष्यप्रयक्तो भेदस्तु सक्ष्याणामेव नतु तत्षा- किण ईत्यथः । विशेषाकारत इति । घय्पयाथाकारास्ते ज्ञानगता एवेति वदन्ता विज्ञानगदिनस्तत्तदाकारवशेनाऽऽत्मस्वद्पभतस्यापि विज्ञानस्य नानात्वमि- चछन्तीत्य्थः । तदेवनिरस्यति--ते मदामोहेति ॥ १८ ॥ १९॥ २० ॥ विशेषरूपं चिदरपं जडस्ूपं तं वा मवेव ॥ न रूपान्तरमेव स्यात्तादृशस्यानिरूपणात्‌ ॥ २१ ॥ चिदपं साक्षिमातर स्यान्न चान्यपरमाथतः ॥ जडरूपं च नास्त्येव साक्षिणः परमार्थतः ॥ २२ ॥ चिदरपस्य जडाकारो विरोधातेव सिध्यति ॥ प्रकारस्य तमो रूपं यथा रोके न सिभ्यति॥२३॥ किं तत्साक्षिणो विशेषरूपं विदात्पकं जडं वेति विकर्पयति--विशेष- ङपमिति । आच निरस्यति--चिद्रूपमिति । यदि विशेषरूपमपि चिदात्मकं स्यात्तदा साक्षिचेतन्पान्न व्यतिरिच्यत इत्यधेः । द्वितीय प्रत्पाह--जडणश्प- मिति । साक्षिणो जडाकाये विशेषष्पोऽपिन युज्यते । तम्पकाशयपोसि विञ्जटयोरेकत्वविशोधादित्प्थः ॥ २२ ॥ २२॥ २३॥ अतो विशेषाकारेण भेदं ये सवेसाक्षिणः ॥ वदन्ति ते महाभान्ता निमग्नाश्च भवार्णवे ॥ २९ ॥ अतो विशेषाकरिण साक्तिभेदवणनं श्रान्तप्ररुपितमित्युपसहरति-- अत इति ॥ ५४ ॥ |

१६. त भावपेत्‌ ।

५०८ तात्पथदीपिकास्तमेता-- [र यज्ञवेभवखण्डे-

आत्मनः सर्वेसाकषिलमेकं च तथैव च ॥ नित्यस चेव श्ुदतवं भमानन्द्त्वमेव च ॥ ब्रह्मत्वं च दिजा वेदा वदन्ति श्रद्धया सह ॥ २५ ॥ यथोदीरितसाक्षिसद्धवे श्चति संवादयति-वेदा वदन्तीत्यादिना । “साक्षी चेता केवखो निंणश्च' इत्यात्मनः सवेसाक्षित्वम्‌ । ततर हि साक्ष्यविशेषस्या- नुपादानात्सवेसाक्ष्यपरतियोगित्वं साक्षिणो ऽवगम्यते । “एकमेवाद्वितीयम्‌” “एको देवः सवेभतेषु गटः'” इत्येकत्वम्‌ । “नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतना- नाम्‌" इति नित्यत्वम्‌ । “अस्नाविर द्धमपापविद्धम्‌'' इति शद्धत्वम्‌ । “यो वे भमा तत्मुखम्‌!' इति भमात्मकत्वम्‌ । ““विज्ञानमानन्दे बह्म” इन्यानैन्दब- द्यात्मकत्वं च श्तयः प्रतिपादयन्तीत्यथः ॥ २५ ॥ | स्मृतयश्च पुराणानि भारतादीनि चाऽऽस्तिकाः॥२६॥ महाद्वश्च वष्णुश्च ब्रह्मा च मनयस्तथा ॥ नित्यं ञद्धुद्धत्वमात्मनः प्रद्न्ति हि ॥ २७ ॥ तस्मादास्मेव वप्रा नेयं वस्त॒ न चापरम्‌ ॥ जिह्वायां परशुं तप्र धारयामि न संशय : ॥ २८ ॥ इति श्रीस्कन्द्पराणे सूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेमवसखण्ड नत्यवस्तावचारा नामकनारवश्याऽभ्यायः ॥ ३९॥ न केवर श्रुतय एव तदथानुसारिस्म्रतिपुराणेतिहासादयोऽपि साक्षिण उक्तषटप प्रतिपादयन्तीत्याह--स्मरतयश्वेति ॥ २६ ॥ २७॥ २८ ॥ इति श्रीस्कन्द पुराणे दतसंहितातात्पयंदीपिकाख्यरीकायां चतुर्थ यन्न- वेभवखण्डे नित्यवस्तुविचारो नमेकोनर्विंशोऽष्पायः ॥ १९॥

-~ "~ -* --~----~~---- ~~~ ~+

अथ विंशोऽध्यायः।

० = ~ ~~ ~ +~

मूत उवाच-- जथातः संप्रवक्ष्यामि विशिष्टं धर्ममाद्राव ॥ श्णतायन्तकल्याणं सुनयः परया सुदा ॥ १ ॥

१ घ. सवैरेहेष ॥ २ ध. ङ. च. “नन्दं न ।

२० अध्यायः ] ` यतसहिता । ५०६

पुरा वेदविदां सख्याः कावषेया महार्षयः ॥

सत्रावसाने संभूय श्रद्वया परया सह ॥ २॥ यस्मादुक्तरीस्याऽ ऽत्मस्वश्पमेव नित्यपतस्तद्रोचरं वेदान्तवाक्थमेव भुरूषं रमाणं तञ्जनितं पर शिवात्मविषयं ज्ञानमेव परमो धमे इवि प्रतिपादयितुम- ध्याय आरभ्यते- अथात इदि ॥ १॥ २॥

विचार्यं सुचिरं काङं विशिष्टं धर्ममास्तिमाः ॥ पुनः संशयमापन्ना विषण्णा विवश्चाश्च दे ॥ ३॥ गता हिमवतः पाश्वे त्रिकाटस्रानसंयताः ॥ भस्मोद्ाखितसवाङ्गाश्िएण्डाद्ितिप्रस्तकाः ॥ & ॥ सद्राक्षमाराभगरणा जद वल्करुषंयताः ॥ सिङ्गाचंनपरा नियं शभोरमिततेजसः ॥ “॥ तप्तवन्तस्तपः सरवे वत्सराणां जयं महव्‌ ॥ महादेवप्रसादेन महाकारुणिकोत्तमः ॥ & ॥ राक्तिपाणिमंहातेजा दितीय इव संकरः ॥ स्कन्दः सवेजगत्स्वामी प्रस्यक्षमभवत्स्वयम्‌ ॥ ७ ॥ तं दृष्ट मनयः सवे प्रसन्नन्दरियमानसाः ॥ भक्तया परमया यक्ता विवशा गद्रदसख्राः ॥ ८ ॥ प्रणम्य दण्डवद्रमावत्थायोस्थाय सादरम्‌ ॥ स्तोः स्त॒त्वा महात्मानं समभ्यर्च्य यथाबरम्‌ ॥९॥ कृताज्ञङिपएटा श्रत्वा पप्रच्छु्र्ममुत्तमम्‌ ॥ सोऽपि सवजगस्स्वामी तारकारिमहादयुतिः ॥ १० ॥ स्वेविन्ञानरलानामाकरः करुणाकरः ॥ सुप्रसन्नः स्वयं प्राह मुनीनां धमम॑मुत्तमम्‌ ॥ ११ ॥ स्कन्द उवाच- शृणुध्वं मुनयः सवं महाभाग्यसमन्विताः ॥ वदामि सेग्ररेणाहं यष्माकं धममृत्तमम्‌ ॥ १२॥

५९१० तात्पवदीपिकासमेता- [9 यज्ञवैमवखण्डे~

पुनः संशायमापन्ना इति । दशवरापणबुद्धथाऽनुषठितेधांगहोमादिभिः प्षी- णकल्मषाः कावचयाः पुनः प्रतिबन्धकदुरितरेशावशेषेण नानाविधैरागयेबे- हुधोच्यमानं तत्वमिदमीदगिति विचायं निश्वेतुमशक्ताः सन्तः संशयाविष्टा एवाभवनित्यथेः ॥ ३॥ ४॥ ५॥६॥ ७॥८॥९॥ १०॥ १९॥१२॥ स्वमनीषिकयोर्पन्नी निर्मलो ध्म॑संज्नितः ॥ श्रद्धया सहितो यस्तु सोऽपि धर्म उदाहृतः ॥ १३ ॥ वेदान्तवाक्यजनितस्य च ज्ञानस्व परमधमत्वं सर्स्वेवापरेधर्मष्वित्यमिपेत्य तानुत्तरोत्तरयत्कृष्टत्वेन प्रतिपादयति-स्वमनीषिकयेत्यादिना । शाल्लादनवग- म्येव बुद्धश्चस्येक्षामान्रेण यत्तपः क्रियते स धर्मौ भवति । निगरेखे मखागमर- हितः ॥ १३॥ निर्शूलोऽपि स्वबदरयैव कलिपितोऽपि महर्षयः ॥ देवताराधनाकारो धर्मः पर्वोदितादरः ॥ १९ ॥ पुरुषोत्येक्षामात्निबन्धनो धर्मो देवताराधनषटपश्चेत्तदा परवौक्ताद्ध्मादेवतारा- धनविरक्षणाच्शेष्ठः । एवमुत्तरत्रापि योज्यम्‌ ॥ १४॥

४

देवताराभप्रात्तप्रानेमरखादबदिकल्पिताद ॥

धमाच्छरेष्ठः समाख्यातः समरो ध्म आस्तिकाः॥१९५॥ सम्रर इति । भरखुसहित इत्यथः ॥ १५ ॥

समरेषु च धर्मेष बुद्धागमसमन्वितः ॥ धर्मः श्रेष्ठ इति प्रोक्तो मया बेदार्थपारगाः ॥ १६ ॥ बुद्धागमेति । बुद्धपोक्ता आगमा बुद्धागमाः॥ १६ ॥

बुद्धागमोदिताद्वमां - हांगमसमीरितः ॥

धर्मः श्रेष्ठ इति प्रोक्तो धर्मतत्वविश्ारदेः ॥ १७ ॥ अहांगमेति । क्षपणकागम इत्यर्थः ॥ १७॥

अर्हागमोदिताद मौस्माजापत्यागमोदितः ॥ धमः प्रेष्ठ इति प्रोक्तः सर्व॑धर्माथवेदिभिः ॥ १८ ॥

१ग्‌. घ. च. छ. ज. ठेषावः । २ग.घ्‌. च. रमध ।३ घ. मठलभृत ।

२० अध्यायः ] च्रतसषषहिता | ५१९१

भाजाप्यागम्‌म क्ताद्रमदिदूबिदां वराः ॥ मया श्रेष्ठ इति प्रोक्तो धमो विष्ण्वागमोः तः ॥१९॥ विष्णवागमोदिताद्वमा -सेषादास्तिकोत्तमाः ॥ शेवागमोदितो धर्मा वरिष नेव संशयः ॥ शेवागमोदितो धमो हिधा पवंमुदीरितः ॥ २० ॥ प्राजापत्यागमेति । ब्रह्मणा पोक्तो ब्रह्मविषयो वाऽऽगमः । विष्ण्वावमज्ञै- वागमश्ब्दयोरप्येवमेवार्थंः ॥ ९८ ॥ ९९ ॥ २० ॥ अधःसरोतोद्रवस्वेकं र्वंसरोतोद्धवोऽपरः ॥ २१ ॥ अधःसेतोद्रवाद्रमीदध्वस्रोतोद्धवः परः ॥ कामिकादिप्रभेदन स भित्रीऽनेकधा टहिजाः॥ २२॥ उक्तधमेस्य द्वेविध्यप्पह-अधःसखोतोद्धद इति । अधःखोतांसि रीखाविग्रह- धारिणः परशिवस्य नाभेरधोभागस्तटुदग धर्मोऽधःसोतोद्धवः । ऊष्वंखोतां- सीशानतनत्पुरूषादिपञ्च वक्त्राणि तदुद्रवो धमं उष्वस्रोतोद्धवः कामिकादिभे- देन बहुधा भिनः । उक्तं ह्यागमिकेः- “'सद्याजातमुखाज्ाताः पञ्चाऽऽद्ाः कामिकादयः। वामदेवञखण्स्वाता दीप्रायाः पञ्च संहिताः ॥ अ्धोर्वक्नादु दूताः पञ्चाऽऽप्रिविजयादयः । पुवक्जादपि चोदरवाः पञ्च वे रोरवादयः ॥ ङंशानवदनाजाताः परोद्रीताचष्ट संहिताः” इति ॥ २९॥२२॥

अधःसलोतोद्धवा धर्मो बहूधा भेदितस्तथा ॥ ऊर्ध्वस्रोतोद्वादमारस्माती धमां महत्तराः ॥ २३॥

अधःस्रोतोद्भव इति । अधःसोतोद्धवगोऽपि धमः कापाखादिमतमेदेन बहूधा भेदित इत्यथः । स्मतां धर्मा इति। मन्वादिस्मृतिपुराणस्या इत्यर्थः ॥ २२ ॥

स्मर्तेभ्यः श्रोतध्माश्च वरिष्ठा मानिसत्तमाः ॥ तेषां शान्याद्यः श्रषठास्तेषां भस्मावरुण्ठनम्‌ ॥२४॥

१त.ग. घ. ज. द्वः फ।२ग. च. छ, ज, वस्याऽ्ञ्ना । ३. ग. ध, र. च, छ, ज. ` मागोऽधःस्रोतस्त ।

५१२ तात्प्वदीपिकासमेता- [४ यज्ञवमवखण्डे-

द्राक्षधारणं चापि शिवादयाख्याभिभाषणम्‌ ॥ शिवलिङ्गा्च॑नं भक्तया शिवोऽहमिति भावना ॥२५॥ शिवज्ञानकंनिः स्य शुश्रूषा च विशिष्यते ॥ तेषां वेदान्तवाक्यानां तात्पर्यस्य निरूपणम्‌ ॥२६॥ तेषामिति । श्नोवधर्मांणां मध्ये ये पठृत्तिहेतवो यागहोमाचास्तेभ्योऽपि निद्त्तिहेतवः शान्तिदान्त्यादयः श्ररयांस इत्यथः ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥ वरिष्ठं सवेधमेभ्यों ज्ञानं मोक्षेकसाधनम्‌ ॥ ज्ञानान्नास्ति परो धम इति वेदाथनिणयः ॥ २७ ॥ उक्तानां धर्माणां पूवेस्मात्पृवेस्मादुत्तरोत्तरो धर्मा यथोत्कृष्यत एवं वेदान्त- वाक्यजनिताज्ज्ञानादंपि कथिहुत्कृष्टो धर्मोऽस्तित्यत आह-ज्ानाना- स्तीति ॥ २७ ॥

र

पूवोदितेभ्यः सर्वेभ्यः सय॒धर्मपरायणाः ॥ ज्ञानाङ्गभ्यः समासेन भस्मेकं परमं मतम्‌ ॥ २८ ॥ शान्तिदान्त्पादिभ्योऽपि भस्मावगुण्ठनस्य वेशिषटयमाह--पूर्वादितेभ्य इति ॥ ०८ ॥ भस्मसाधननिषएठानां साक्षाद्स्म शिवाभिधम्‌ ॥ प्रकारते यथा शान्या शान्तं वस्त॒ परात्परम्‌ ।॥२९॥ साघ्नाद्धस्म शिवाभिधमिति । तदुक्तं प्राक्--.शिवस्वखूप परम भास्ना दस्म समतम्‌ः" इति ॥ २२ ॥

ज्ञानस्य कारणेभ्यस्तु श्चातेरव महत्तरा ॥

न्नानानां शभविज्ञानं वार नेतरद्वेद्‌ ॥ २० ॥

वेद्वाक्यसमुत्पत्रे शिवज्ञानं निस्पणे ॥

सम्यग्ज्ञानं मयाऽऽख्यातमितरद्यवहारतः ॥ ३१ ॥ ˆ श्युतिरेव महत्तरेति । ज्ञानसाधने सर्वाधिकेत्यथः । शमुविज्ञानमिति । वेदा- न्तवाक्यज्नितं यत्परशिवस्वषूपविषयं ज्ञानं तदेव विषययाथाथ्यापत्यन्नादि- प्रमाणजनितज्ञानानां मध्ये प्रशस्ततरमिस्पथेः ॥ ३२० ॥ ३९ ॥

> ०० ००अअ

~ =

१६. दान्तनिः।२ख.ग. घ. ड. च. छ. ज, अनक्तानां ।३ख.घ्‌. उन्यघ्‌ ।४्यघ ठं तेन तद्ध

२० भध्यायः 1 खवसहिषा। ५९१

चोदनालक्षणो धर्मो धर्मः साक्षानिरूपणे ॥ इतरो व्यवहारे तु धर्म इत्यमिशग्धयते ॥ ३२ ॥

चोदनारुक्षण इति । चोदनां वेदवाक्यं दत्पमतिपादितो भमः । वथा चजेमि-

निषनम्‌- "चोदनाल्लषणोऽथौ धमेः”' इति । पथेवं तक्तिरिक्तेष्वागमादि- सिद्धेषु परवक्तिष्वर्थेषु ध्मेशब्दश्रयोगः कथमित्यत आह-इतरो व्यवहार इत्यादि | 2२ ॥

आस्तिक्यान्वयमात्रेण धमाभासेऽपि सुव्रताः ॥ प्रयुक्तो धर्मशब्द्स्तु मुख्यो धर्मस्तु वेदजः ॥ २२ ॥ आस्तिक्यान्वयमनिणेति । यथा श्नोतधर्भष्वारिवक्यं तथेव तदितरधर्मभा- सेऽपि तदशैनात्तत ध्मेशब्दपरयोगो गोण इत्यथः ॥ ३३ ॥ यथा शभुसमो देवां नास्ति पुण्यवतां वराः ॥ तथा वेदृसमं मानं नास्ति तर न संशयः ॥ ३४ ॥

अथ बहुभिर्निंदशेनेः श्रुतिपरमाणस्योत्क्ष परतिषादयति- पथा शंमुसम इत्यादिना ॥ २४ ॥

यथा विप्रसमो मत्यं नास्ति वेदविदां वराः ॥

तथा वेदसमं मानं नास्ति तत्र नं संशयः ॥ ३५ ॥

यथेवात्रसमं भोज्यं नास्ति रोके विचक्षणाः ॥

तथा वेद्समं मानं नास्ति तत्र न संशयः ॥ २६ ॥

यथा गङ्गासमा पुण्या नदी रोके न विद्यते ॥

तथा वेद्समं मानं नास्ति तत्र न संशयः ॥ ३७ ॥

यथा वाराणसीत॒ल्या प्री रोके न विद्यते ॥

तथा वेद॒स्मं मानं नास्ति तत्र न संशयः ॥ ३८ ॥

यथा देप्रसमातुल्यं स्थानं रोके न विद्यते ॥

तथा वेदस्मं मानं नास्ति तत्र न संशयः ॥ ३९ ॥ ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ 2७ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥

काकु 11

भ न णतं नय पि यिसन ०१ चि

१यस. घ. "व तास्वपि तट! २ क. छ. दसस । ६५

५१४ तात्वथेदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवैमवखण्डे-

षृडक्षरसमो मन्त्रो यथा रोके न विद्यते ॥ तथा वेदसमं मानं नास्ति तत्र न संञ्चयः ॥ ० ॥ यथा गुरुसमश्चाता नास्ति संसारत्तागेरोर ॥ तथा वेद्समं मानं नास्ति तत्र न संशयः ॥ ९१ ॥ अतश्च संक्षेपमिमं वदामि वः श्चतिः प्रमाणं शिव एव केवरूः ॥ वरिष्ठं उक्तः सितभस्मग॒ण्ठनं विश्चुद्विदया च न चेतरत्परम्‌ ॥ ४२ ॥ स्त उवाच- | एवमक्तवा सनीन्दरेभ्यः श्रीमान्वहिणवाहनः ॥ जगत्स्वामी महातिजास्ततरैवान्तरितोऽमवव्‌ ॥२॥ कावषेया अपि त्रेष्ठाः प्रसादात्तारक्यरिणः ॥ महादेवं महात्मानं दद्श्चः स्वयमागतम्‌ ।। ‰& ॥ तं प्रणम्य महादेवं सर्वज्ञमपराजितम्‌ ॥ श्रीमत्पञ्ाक्षरेणेव पूजयामासुराद्राव ॥ ४५ ॥ देवदेवो महादेवो देवानामपि देशिकः ॥ मुनिभ्यः कावषेयेभ्यः स्वात्मज्ञानं ददौ मुदा ॥४६॥ मुनीन्द्रा अपि ते सवे विश्चुद्रज्ञानिनां वराः ॥ प्रणम्य देवमीञ्चान साम्ब संसारभेषजम्‌ ॥ ७ ॥ ॥ ४० ॥ ४९ ॥ ४२ ॥ ४३॥ ४२ ॥ ४५ ॥ द ॥ २७

प्रसादयित्वा देवेशं ताथा आस्मवेदनाठ ॥ निःस्ण्हाः स्वात्मनो ऽन्यत्र ययरिमवतो गहाम्‌॥&८॥

णण = त य भ ० का मना क ७७००० भक ~~~ - --~--- ~~ ---~ -च=-- = - ~ = जयानन्त ० > न~ + ~ ~ = =

१ ग. '्रमुक्तं मिः ।

२१ अध्यायः] श्रतसहिता । ५१५

विशिष्टधर्मः कथितः समास्ते ` ॥ ॥ इताऽ सकर पलाल्व- दथा न राभाय विश्चुद्चेतसाम्‌ ॥ ९ ॥ इति श्रीस्कन्द्एराणे ध्ूतसंहितायां £ चा-धरमीविचारो नाम विशाऽभ्यायः॥ २० ॥ निःस्एहाः स्वात्मनोऽन्यत्रेति । सचिदानन्देकरसस्वस्वस्पण्नसंपानादन्य- स्मिन्धम निःस्ए्हाः । श्रूयते ह्ोतरेयके---““एतद स्प वे तद्विद्रासि भहुषय कावषेयाः किमथी वयमध्येष्यामहे किपरथो दषं यक्ष्वामहे” इति ॥४८।४९॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसहितातास्मयेदीपिकायां विंशिष्टधमवि- चागे नाम विंशोऽघ्याय. ॥ २० ॥

अथेकदिंशोऽध्पापः।

सत उवाच-- अथातः संप्रवक्ष्यामि म॒क्तेसाधनमास्तिकाः॥ शृणुत ध्रद्धया साधं साक्षादेदान्तदशितम्‌ ॥ १ ॥ अथ युक्तेरन्तरद्कबहिरङ्साधनप्रतिपादननव्याजेन शमदमादिस्ताधनसपनन- स्येव तन्राधिकासो नान्पस्येति प्रतिपादयितुयुपक्रमते-अयात इति । वेदान्त दशितमिति । “शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहिता भत्वा ऽऽत्मन्येवाऽऽ त्मानं पयेत्‌" इतिवेदान्तवाक्यप्रतिपादितमित्पथः ॥ ९ ॥ पुरा श्ेतादिक्रष्यन्ता मुनयो मुनिसत्तमाः ॥ संख्या च इशतमेतेषां सह दादशसंख्यया ॥ २॥ त एते भस्मदिग्धाङ्गासिपुण्डाद्भितमस्तकाः ॥ रद्रामालभरणा शद्राराधनतत्पराः ॥ २॥ तज्चोक्तसाधनमीन्वरानुग्रहेणेव रुभ्यमिति ज्ञापयितुं पुरादत्तयुदाहरति- पुरेति ॥ २॥३॥ `

१ग. शव्टक्षणः ॥ द । २. वक्ष्यामहे ।

५१8 तात्पयदीपिकासमेता-- ( ४ यज्ञवेभवखण्डे-

तपश्वेर्महातीव्रं परया श्रदयया सह ॥ , श्रीमदक्षिणकेरमसे साक्षास्संसारनाश्चके ॥.% ॥ पुण्यतेजवासोऽपि गुक्ताबुपाय इत्यमिपेत्पाऽऽह-श्रीमदक्षिणकेखास इत्या-

हिना ॥४॥

यस्प दर्शनमात्रेण पापानि सकलानि तु ॥ नश्यन्ति वद्िसंय॒क्तं यथा त्रूङं प्रदृह्यते ॥ ५ ॥ यस्मिनिवसतां नृणामशेषाणां महेश्वरः ॥ ददाति परमां मुक्तिमचिरेण दिजोत्तमाः ॥ ६ ॥ यत्र भस्मरतानां त॒ हिजानां प्रतिवत्सरम्‌ ॥ यथाशक्ति धनं द्वा मुच्यते भवबन्धनात्‌ ॥ ७ ॥ यत्र प्रतिदिनं एसां भक्तानामीश्वरस्य त॒ ॥ मुष्टिमातरप्रदानेन महापापादिमुच्यते ॥ < ॥ यत्र साक्षाच्छिवज्ञाननिष्ठस्यातिप्रियेण तु ॥ भोजनं च तथा वघ्वं द्त्वा मुच्येत बन्धनाव्र ॥३॥ यत्र जप्रं हतं दृत्तं चिन्तितं च दिनि दिनि ॥ ब्राह्मणानां तथाऽन्येषामनन्तं भवति ध्रुवम्‌ ॥१०॥ तपसा थकरस्तेषां प्रसनः करुणानिधिः ॥ सांनिध्यमकरोत्तत्र शक्त्या परमया सह ॥ ११ ॥ तं दृ साम्बमीशानं साक्षात्ससारमेषजम्‌ ॥ प्रणम्य दृण्डवद्रूमो पप्रच्छुरयुक्तिसाधनम्‌ ॥ १२ ॥ देवोऽपि करुणाविष्टः साक्षात्संसारमोचकः ॥ मूनीनासुग्रतपसां बभाषे मुक्तेसाधनम्‌ ॥ १३ ॥

॥ ५ ॥ ६8 ॥७॥ < ।॥ञ॥१०॥११॥ १२ १३॥

ईश्वर उवाच-

२९ अध्यायः] सूतक्षहिता । - ९१७

वक्ष्यामि परमं गुदयं सुक्तिसाधनमाद्राव्‌ ॥ वणाश्रमसमाचारादेव स॒क्तेनं चान्यतः ॥ १४ ॥ ॥ ९४ ॥ स्वजातिविहितं धर्म यः करोति प्रियेण तु ॥ स॒ जायते कुरे यरख्ये विप्राणामीश्वराज्नया ॥ १५ ॥ स्वजातिविहितमिति । ब्राह्मणक्षत्रियवेश्यगृद्राणां म्पे यस्पयो धर्मो विहितः ख स्वजातिविरितः। ब्राह्मणस्य यजनादिदः घत्रियरम राज्यपरिषा- खनादिकं ऽयस्य कृषिगोरक्षादिकं गद्रस्य द्विजशुश्रषेस्येते स्वजातिविदिता धमाः ॥ १९॥ स॒ एनजोतकर्मादिसंस्कारेरपि संस्कृतः ॥ उपनीतो गरोवदानधीत्य विधिवत्पुनः ॥ १६ ॥ वेदानधीत्य विधिवदिति । अनेने ब्रह्मचारिणामतुष्ठानयुक्तम्‌ ॥ ९६॥ दारानाहृत्य यज्नं च दानं च विविधं तथा ॥ तपश्च विविधं घोरं कृतवा कामनया विना ॥ १७ ॥ दारानाहृत्येत्थादिना नाहैस्थ्याश्चमधर्मेपरतिपादनम्‌ । तपश्च विविधमिति वानपरस्थाश्रमधौः । कामनया विनेति । फरुसंधानविरहेण केव रमीन्वरापेण- बुद्धशेदानुष्ठिता वर्णाश्रमधमां अध्ययनादयः पापप्रणाशनेन चित्तथ्॒द्िद्वारा परंपरया युक्तिसाधनत्वं प्रतिपद्यन्त इत्यथः । श्रूयते हि--““तमेतं वेदानुव- चनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन! इति ॥ १७॥ प्रनष्टपापः चुदान्तःकरणो ज्ञनवाञ्छया ॥ विरक्तः स्ृरोकेभ्यो दोषाणां तु निरूपणा ॥१८॥ एवमाश्नमत्रयानुष्ठितैः कमेभिश्ित्तथद्धौ जातायां संसारदोषदशेनात्तसौ वैराग्यं जायत इत्याह- विरक्त इति ॥ १८ ॥ चित्तपाकानुगण्येन प्रव्रज्यां कुरूते पनः ॥ तत्रामुमृष्ठः <न प्रेरितः परमेश्वरा ॥ १९ ॥

1 8 ज यकाम = कोकनद कनन कि (न म

१च. रक्षणारि।

०१८. . तात्पथदीपिकारसषमेता- [ ॐ यज्ञवेभवखण्डे-

कुटीचकाभिधां दरति ट्त वाऽथ बहूद्काम्‌॥ हंसद्र्ति तु वा नियं वाञ्छते मुरिपप्प्ाः॥ २० ॥

प्र्ज्यां कुरुत इति । ^“ यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेत्‌ ”” इति श्रतेः ॥ ९९ ॥ >०॥

मुमृष्षभिष्वको नियं परहैसाभिधां भाम्‌ ॥ त्तिमिच्छति देकेशप्रसादेन दिजोत्तमाः ॥ २१ ॥ = वेराग्यजननानन्तरं चित्तेकाग्यखाभाय सैन्यास एव कतव्य इत्याद--भिष्- क इति । साधनचतुष्टयान्तवोतिं यन्मुमक्षुत्वं तदीन्वरपरसादेन परमहंसस्यैर जायते नान्येषां कुर्टीचकादीनामित्यथः ॥ २९१ ॥ छटीचकादेत्तिस्था मुक्तिमिच्छति चेददिजाः ॥ परहसाभिधां इत्ति प्राप्रयाच्छंकराज्ञया ॥ २२ ॥ कुटीचकादिमिरपि यदा मुक्तिरन्विष्यते तदा तैरपि परमहंसाश्नम एव कतंन्य इत्याह--कृटयचकादीति ॥ > ॥ सर्वेषामेव भषणं शान्तिदान्तिस्तितिष्चता ॥ शाने सोचमर्हिसा च मिध्याभाषणवजंनम्‌ ॥ २३ ॥ अथ्िरित्यादिभिमन््रेभंस्मनोद्रूखनं तथा ॥ बिषण्डधारणं साक्षाद्रह्मविष्णशिवात्मकम्‌ ॥ २९ ॥ छि शिवार्चनं नियं धर्मः प्रोक्तः सनातनैः ॥ साक्षारेदान्तवाक्यानां श्रवणं मननं तथा ॥ २५ ॥ निदिष्यासनमाचार्यपरिचर्या प्रियेण तु ॥ परहंसस्य धर्मोऽयं विशेषेण समीरितः ॥ २६ ॥ ूर्वेपुण्यबरात्साक्षापसादाच् शिवस्य तु ॥ ब्रह्मात्मविषयं ज्ञानं ख्भते भिष्ठकोऽचिराद ॥ २७ ॥ अथ बेदान्तन्नानोत्पत्तावन्तरङ्कसाधनमभर्वांस्तुरीयाश्नमधर्मानाह-रवेषामि त्यादिना । शान्तिज्ञानेन्द्रियाणाम्‌ । तितिष्ष॒ता शीतोष्णद्खदुःखादिद्रद्रस

हिष्णत्वम्‌ । रान्त्यादौनि द्वद्वादयुपघातकत्वेन परंपरया मुक्तिप्ाधनानि। वेदान्तवाक्यश्नवणादिकमन्यवधानेन अक्तिसाधनमित्यथः । तत्र श्रवणं नाम

२१ अध्यायः 1 तकि । ५१९६

वेदान्तवाक्यानामद्वितीये परशिवद्पे सात्पथैण प्रतिपादनसामय्यविधारणम्‌ । चतस्याथस्यासभावनाविपरौतभावनानिरासाय युक्तिभिरनुचिन्तनं मननम्‌ । एषं श्रवणमननाम्पानवध्रतस्यार्थस्य सान्नात्कारोपयोभिचित्तेकाग्यखाभाय विनाती यप्रत्पयान्तरितसजातीयप्रत्ययप्रवाहरूपेण ध्यानं निदिध्यासनम्‌ । एतेषां तत्साधन श्रूपते-'आत्मा ल अरे द्रष्रव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिष्यासि तव्यः" इति ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७॥ ज्ञानाददान्तवाक्योत्थान्सक्ति भिष्षुरवाप्नयात्‌ ॥ विना ज्ञानेन मृक्तेस्त॒ न पिभ्यति न सि-यति॥२८॥ म॒कतिसाधनमारूथातं संग्रहेण मनीश्वराः ॥ नान यूयमाप नद्धा कृरुध्व सस्नतः सदा ॥ ९९ ॥ सूत उवाच-- इत्युक्ता भगवान्हरः साक्ात्संसारमोषकं ; ॥ आगमान्तेकसंवेस्ततरेवान्तरहितो ऽभवत्‌ ॥ ३० ॥ भवन्तोऽपि प्रसादेन शिवस्य परमास्मनः ॥ मत्तो रुन्धपरिन्नाना अभवच्रविरेण त॒ ॥ ३१ ॥ ज्ञानादिति । इत्यमध्ययनयजनशमद्‌ माचन्तरद्बदिरङ्प्ताधनकखापसहकृ- ताद्रेदान्तवाक्यश्रवणाद्द्राक्यज ब्रह्मात्मेकत्व विषयं ज्ञानं जायते तदेव भुक्ति- साधनं नान्पदित्पथंः ॥ २८ ॥ २९ ॥ २० ॥ ३१॥ |

श्रीमदक्षिणकेखासं सवस्थानोत्तमोत्तमम्‌ ॥

वाज्छितार्थप्रदं नणामिति वित्त विचक्षणाः ॥ ३२ ॥ इति वित्त विचक्षणा इति । उक्तप्रकारेण वित्त जानीतेत्पथः ॥ ३२॥

श्रीमदक्षिणकेखासमद्षटरा मुक्तिमिच्छतः ॥

नास्ति संसाराविच्छित्तिः सत्यं स्यं न संशयः ॥३३॥

वृणोश्रमसमाचारं विना केवल्यमिच्छतः ॥

नास्ति केवल्यसंतिदिः सस्यं सत्यं न संश्चयः ॥३५॥

१ग. ज्षनिम्र ।

९२० तात्पवदीपिकाष्षमेता-- [ ४ यश्चवेमवखण्डे~

विष्णुप्रजापतीन्द्रेभ्यः वस्याऽऽधिक्यमो- शद्‌ ॥ दिद्ध न संसारान्मुच्यते जन्मकोटिमिः ॥ ३९५ ॥ वण्यक्षेनवासव्णाश्रमधमादीनायुक्तं युक्तिसाधनत्वं व्यतिरेकमुखेन द्रद- यति--श्रीमदत्तिणकेरासमिति ॥ ३३ ॥ २३४ ॥ ३५ ॥ प्रत्यग्र >कतान्नानं पिना केवल्यमिच्छताम्‌ ॥ नास्ति ` दद्दमित्येषा श्चाश्वती श्तिराह हि ॥३६॥ भगवानपि सर्वज्ञः शिवः कारूणिकोत्तमः ॥ विना वेदान्तविन्नानं न मक्तैरिति चाऽऽह टि॥३७॥ विष्णुप्रजापतीन्द्रादिद्ेवताश्च तथेव च ॥ रिना ज्ञानं न केवल्यमिव्याहूवेदावित्तमाः ॥ ३८ ॥ मनयश्च महात्मामः सत्यसंधा जितेन्द्रियाः ॥ विना ज्ञानं न केवल्यमित्याहूर्वेद्वित्तमाः ॥ ३९ ॥ अथ किं बहुनोक्तेन मुनीन्द्रा वेदावित्तमीः ॥ मक्तेसाधनविन्नानं वेदादेव न चान्यतः ॥ &० ॥

शाश्वतीं श्रुतिराह हीति । “ ब्रह्म वेद ब्रह्मेव भवति ” ““ तरति शोक- भात्मवित्‌ "” इति ब्रह्मात्मेकत्वविदुष एव युक्ति शते मेद्दरिनस्तु ^“ अथ योऽन्यां देवतामुपास्ते ऽन्योऽसावन्यो ऽहमस्मीति न स वेद इत्यज्नतवं परति- प दयतीत्यथंः ॥ २६ ॥ ३७ ॥ २३८ ॥ ३९ ॥ ४० ॥

वेद्मार्गेजनितं त॒ वेदनं दोषरीनमतिशोभनं सदा ॥ अन्थमार्गजानितं विचारतो बेद्मा्मरुचिकारणं क्रमात्‌ ॥१॥ इति श्री उष सूतसंहितायां चतुर्थं यज्ञवेभवखण्डे मुक्तिसाधनविचारो नामेकर्विंशोऽध्यायः ॥ २१ ॥ अन्यमार्भति । वेदन्यतिरिकेरागमान्तरेः भरतिपादितमर्थंजातयक्तषपवेदान्त

विङ्घाने परमपुरुषाय रुचिजननद्वारोपयुज्पते न तु स्वातन्त्येण पुरूषाथंस्राध नृमित्यथंः ।। ४२॥

1 क जल जाम गा क ०० ७००.

१ दन. ग. इ. त्याहुः प्ररुषाषकाः ५३८)

२२ अध्यायः] शतष्हिता | ९२२९

इति श्रीस्कन्द पराणे यूतसंहिताटीकायां तात्प्थदीपिकाख्पायां चतथ यज्नवेभवखण्डे मुक्तिसाधनविचारो नामेकविंशोऽध्यायः ॥ २१ ॥

अथ द्वाविंशोऽप्याषः।

चूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि मा्मेपरामाण्यनिर्णेयन्‌ ॥ श्रद्धया सहिता ययं शृणुध्वं मुनिपुङ्गवाः ॥ १ ॥ ननु बोद्धाहताचाममानां वेदविरुद्धर्थप्रतिपादफऊानां वेदेकसमधिगम्ये अद्यात्मेकत्व विज्ञाने रुचिजनकत्वं नोपपद्तेऽतो वेदिकमाभमेव्यतिरिक्तानां सर्वेपामप्रामाण्यमेदेत्याशङ्ग्च तत्मामाण्यं समथयितुमारभते--अथात इति । श्ुतिस्प्रत्यादिपिः शोवपाथपतन्रुद्धायागमेः समये नानाविधा मागाः प्रतिषादि- तास्तेषामधिकारिभेदेन प्रामाण्यनिणंरः क्रियत इत्यर्थः ॥ १ ॥ वेदांश्च धमशास्राणि परणं भारतं तथा ॥ वेदाङ्कान्यपकेदाश्च कामिकाद्यागमानपि ॥ २॥ कापारुं खाड्धन्हं चेव तयोभेदान्दिजषभाः ॥ तथा पाञ्चुपतं सोमं भैरवप्रमुखागमान्‌ ॥ ३ ॥ तेषामेवोपभेदांश्च शतशोऽथ सहस्तशः ॥ विष्ण्वागमांस्तथा ब्राह्मान्बुदाहाद्यागरमानपि ॥ ® ॥ लोकायतं तकंशाघ्चं बहुविस्तरसयुतम्‌ ॥ मीमांसामतिगम्भीरां सांख्ययोगो तथेव च ॥ ९4॥ उपवेद्शिहि । आयुर्वेदधनुरवेदादय उपवेदाः ॥ २॥ ३ ॥ ४ ॥ ५॥ अनेकमेदभिन्नानि तथा शआक्नान्तराणि च ॥ निर्ममे शंकरः साक्षास्सर्वज्नः संग्रहेण तु ॥ & ॥ निर्ममे शंकर इति । श्तिस्मरतीतिहासपुराणादीनि वेदिकानि शाच्नाणि तदर्थानस्तारिरोवपाश्पतायागमान्बुद्धाईतादि बहुमेदमिनास्वदविर-

7 क 1 1 ~~ ~~ -- --- ~~

१ छ. “ण्यमियः । २ छ, ग. घ, 'णगभिल्यः । ३ ख. नकट । ५९

५२२ तात्प्थदीपिकाक्षमेता- [ ° यज्ञवेभवखण्डे~

द्वश सर्वज्ञः शिव एव स्वशक्त्या नि्मितवानित्परथः । अतः सर्वज्ञेन शिवेनैव भणीतत्वादेषां मध्ये कस्पचिदप्यप्रामाण्यं न युक्तमिति भावः ॥ ६ ॥

प्रसादादेव सद्रस्य ब्रह्मविष्ण्वाद्यः सुराः ॥

सिद विद्याधरा यक्षा राक्षसादयास्तथेव च ॥ ७ ॥ म॒नयश्च मनुष्याश्च यथाभाग्यं हिजोत्तमाः ॥ तान्येव विस्तरेणेव संग्रहेणेव वा पुनः ॥ < ॥ द्वन्त तानि नामानि कथितानि मनीषिभिः ॥ अधिकारिविभेदेन नेकस्येव सदा हिनाः ॥

तकिरेते हि मार्गास्ति न हन्तम्या मनीषिभिः ॥ ९ ॥ ननु ब्राह्मवेप्णवबुद्धाद्यागमेषु ब्रह्मविष्ण्वादितत्तदागमप्रणेतारेः परूषविशेषाः स्मय॑न्ते । तथा सां ख्यततका दिशाच्रेषु कपिरुकणादजेमिनिप्रभेतयो निमातारः प्रसिद्धाः । अतः शिवस्यैव निर्माणमनुपपन्नमित्यत आह-प्रसादादेवेति । पर- मेश्वरानुग्रहादेव ब्रह्मविष्ण्वादयस्तननिमितानागमारस्वस्वत्यवहारसिद्धये पुनः सग्रहविस्तराभ्यां कुवन्ति । कपिखकणमुग्जमिनिपभरतयो म॒नयथ स्िष्यबरु- द्धिगणानुसारेण परमेभ्वरनिर्भेतान्येव शाच्राणि तत्पस्रादादेव पुनः सग्रह विस्त- राभ्यां कुवेन्तीत्यविरोधः । यचप्यवमीनश्वरनिमितत्वात्स्वेषां प्रामाण्यं तथाऽपि परस्परविरुद्धाथप्रत्तिपादकत्वाद पामाण्यमपि स्यादित्यत आह- अधिकारीति । यथा “ उदिते जुहोति ' ‹ अनुदिते जुहोति ` इत्यादिविरूद्धायंप्रतिपादकानां वाक्यानामधिकारिभेदाद्विसेधाभवेन पामाण्यमेवमननापीत्पथेः । एवमेते मागोः यष्कतकंबरान्न बाध्या इत्यथः ॥ ७॥ < ॥ ९॥

यथा तोयप्रवाहाणां समुद्रः परमावाषैः ॥ तथव सवेमागाणां साक्षान्रिष्ठा महेश्वरः ॥ १०॥

साल्नानिष्टेति । स्पष्वपि मा्भऽवस्ति कश्चिदेव इति समतत्वात्तस्य च पर मेश्वरव्यतिरिक्तस्याभावात्तत्तदागमोक्तगुणवेशिषटयेन शिवः प्रतिपाचत इति भवति तास्मन्सरषेषां मागाणां पर्यवसानमित्यर्थः ॥ १०॥

१६८.य्‌. र्साः)

२२ अध्यायः] तसहिता॥ ` ६५२३

येन येन प्रकारेण जनेरेमिरूपासितः ॥ ११ ॥ तत्तन्मागानुगरुण्येनं साधकसं द्युपैति सः ॥ तस्पसादाक्रमान्मार्गान्विरिष्टानेति मानवः ॥ १२ ॥ येन येनेति । नानाविधागमोक्तेन येन येनोपाधिना परमेश्वर उपास्यते तत्तदागमानुस्तारेण तत्तदुषाधियुक्तः परमेश्वरो भवतीर्पथं; । तत्परसादाहिति । तत्तदा गमप्रतिपाचतयाऽवस्थितस्य शिवस्य प्रसाद देवोत्तरोत्तरगरकृष्टान्मार्गा- नसाधको रमत इत्यथः ।! ९९॥ ९२॥ तत्र तत्र स्थितो देवः प्रसाद ङुरुतेऽस्य तु ॥ सोपानक्रमतो देवा वेदमार्गस्य हेतवः ॥ वेदुमार्मेस्थितो देवः साक्षान्मुक्तेस्त॒ कारणम्‌ ॥ १३ ॥ सोपानक्रमत इति । तत्र तन्नाऽऽगरेष तत्तदेवताषटपो देवः सोपानक्रमेण वेदमभेप्राप्तो कारणम्‌ । स एव वेदमागेप्रतिपादितः सन्यक्तिदेतुभेवतीत्प्थः ॥ १२ ॥ तत्रापि कमभागस्थो न्नानश्रदयप्रदी हरः ॥ ज्ञानभाभास्थतः शभनज्नानदरण मीक्षद्‌ः ॥ १४ ॥ कममभागस्थ इति । कमफाण्ड स्थितो दविषिदिषाप्रद इत्यर्थः । उपनिषत्छ प्रतिषाचतया स्थितः शिवः स्वयाथात्म्पज्ञानजननेन मुक्तिप्रद्‌ इत्यथंः॥ १४ ॥ एकरूपा परा मुक्तेस्ततस्तदहिषया मतिः ॥ १९ ॥

एकरूपा भवेन्नैव नानारूपा भविष्यति ॥

वेदान्तः शेकरं साक्षाननिविशेषादयार्मना ॥ १६ ॥

वकते मागौन्तरातैवं ततो विदा तु वेदना ॥

अती मागरान्तराजाता मतयो मुनिसत्तमाः ॥

अविद्या नंव विद्याः स्य॒रिति सम्यड्‌निरूपणम्‌॥१७॥

ननु मागौन्तरज्ञानैरपि साक्षान्भुक्तिः किं न स्पादित्याश्चङ् तेषामवस्तु-

विषयत्वेनाविचाचं प्रतिपादयनौपनिषदज्ञानस्य वियाषपतामाद-एकषपे- त्यादिना । अक्तिस्वदपस्य सर्वेष्वपि मार्गेषु प्रमपुरूषाथंत्वेन संमततत्वात्तस्य नित्पस्वमष्टव्पम्‌ । तच निविशेषस्येव घटते । सविशेषस्य मेदस्तम्पपेक्षवाद-

५२४ तात्प्षदीपिकासमेता-- [ ४ यज्ञवेभवखण्डे-

दस्य च निर्वक्तमशक्यत्वात्तस्य प्रागुपपादितत्वात्कल्पितत्वेन ज्ञाननिवत्यते सति मेदसपेक्षं सविशेषं युक्तिस्षणूपमपि निवतेत । तथा च तन्युक्तिस्वरूपं सविशेषकं स्व गौदिवदनित्पमेव स्यात्‌ । अतो निर्विंशेषमेव तदिति तद्रोचरं ज्ञानमपि तथाविधम्‌ । तदिदमक्तं निविशेषाद्रयात्मनेति । “एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म” “अश्ञब्दमस्पभदूपमनव्ययम्‌"” “ब्रह्म वेद ब्रह्मेव भवतति" इत्यादिश्चतिरेव निर्विशेषं मुक्तिस्वषपं प्रतिपादयति । ततश्चाबाधितविषयत्वाहुपनिषद्राक्पज- नितं ज्ञानमेव बिद्या मा्गान्तरान्ञ नेवं निर्विशेषयुक्तिस्वषटपमवगम्पते । जीवे- ग्वरादि मेदादिविशेषमेव भवति । तज्ञनितन्ञानानां बाधितविषयत्वादपिवा- त्वमतो न तेषां य॒क्तिसाधनत्वमित्यथः ॥ १५ ॥ १६॥ ९७ ॥ | १. ॐ 9 = 1 तस्मान्मागन्तराणा त प्रामाण्य वद्‌वत्तमाः॥ १८॥ "सा ५ = न्त स॒क्तरन्यत्र नान्व करमणवात्र मानता ॥ क वेर = क क अतो वेदान्तभागस्थो महादेवोऽचिरेण त॒ ॥ १९ ॥ [+> । = [ (ऋष्‌ ४ क क ९ मुक्तिं ददाति नान्यत्र स्थितः सोऽपि क्रमेण तु ॥ 4 ® क श॒ (क (९ ददाति परमां स॒क्तेमियषा शाश्वती श्चुतिः ॥ २० ॥ यदि मागान्तरजनिता मतयोऽविदास्तर्हिं ~ तेषाममामाण्यमेवेत्याश्च- दुग्धाऽऽह- तस्मादिति । युक्तेरन्यत्े ति । मुक्तिव्यतिरिक्त एव विषये मागान्त- रस्य प्रामाण्यं न तु क्तो। तजापि पूर्वक्तसोपानक्रमेण वेदमागंप्रा्द्रारा पामा ण्यम्‌ । नान्यत्रेति । बेदान्तवाक्यप्रतिपाचतया शिवः साक्नान्यरक्तिपरदः। आग- मान्तरे त्ववस्थितो न स्राक्नान्म्रक्ि ददाति। किंत॒त्तरोत्तरविशिषटमागपराप्त्येति। ५ तं त्वौपनिषदं पुरुषं एच्छामि ” इत्यादावुपनिषर्स्वेवाधिगत भपनिषदं इत्युपनिषदेक्वे्यस्य परशिवस्य परपपुरुषाथेप्रदत्वेन श्तत्वादित्यथेः ॥१८॥ ॥ १९॥ २०॥ ॐ क ४५४ ना कप अतो वेदस्थितो मर्यो नान्यमागे समाश्रयेत्‌ ॥

वेद्मगिकनिष्ठानां न किंचिदपि दुर्खभम्‌ ॥ २१॥ नान्या समाश्रयेदिति । वेदमा्भस्य सातान्मुक्तपदत्वादित्यधः ॥ २९॥

अत्रैव परमा युकतिथक्तयश्वात्र पुष्कराः ॥ अतोऽधिकारिभेदेन मामा मानं न संशयः ॥ २२॥

योनिज म = ११ ५ः ज-जयमनकण

१३. च. "निवे" 1 २ख.घ. छ. ज. निर्यत । ड. च. निवैर्यैत ॥ ३ ग.ड. ज. उजम्मनि तस्क्ाना । ४ग.ध. ड, चु. छ, "स्थितानां न ।

२२ अध्यायः } ` अवसहिता। ५२५६

अतोऽधिकारीति | वेदमागौनधिकृतान्बोद्धाहताचधिकारि विशेषान्पति तत्तन्मागेप्रामाण्यमस्त्येवेत्पथंः ॥ २२॥

ड्‌ ॐ २

शरस्य खरूपे च बन्धरेतौ तथैव च ॥

जगतः कारणे मुक्तो ्ञानादौ च तथेव च ॥ २२॥

मागाणां ये विरुदांशा वेदान्तेन विचक्षणाः ॥

तेऽपि मन्दमतीनां च महामोह इतात्मनाम्‌ ॥

वाञ्छामातरानयुण्येन प्रदत्ता न यथार्थतः ॥ २४ ॥

नन्वेष मागाणां परस्परविरुद्धाथप्रतिपादकानां प्रामाण्यं नोपप्यते प्रबरुत- रश्चतिप्रमाणविरुद्धाथेपरतिपादकल्वादित्यत भह-ईश्वरस्पेत्पादिना । तनै. ग्वरङ्पादौ मार्गाणां विप्रतिपत्तिरस्ति ¦! तथा हि-तन्न ““ इश्वर एव नास्ति ”' इति सांख्या मी्मांसकाश्च । “ अस्ति पण्यपापाश्चयेरपराग्रषटः पुरू विशेषः ”” इति पादञ्जलाः । ^“ नित्यज्गनाधारः '” इति तार्रिकाः । तथा “^ प्रकृतिएरुषयोर विवे का्कषेत्रज्ञस्य ससारः ” इति सांख्यादयः । “ तस्य स्वानितपुण्यपापवशाद्न्ध इति तत्कारणं प्रकृतिरिति प्ऱतिपुरुषयोर्विवेक- ज्ञानेन श्रमापगमे स्वष्पेणावस्थानं युक्तिः ” इति सांख्यादयः। ““ बुद्धिष्ठ- खदुःखादिनवमणानामनात्मपदार्थेभ्यः पृरूषःन्यथारूयातिविरहादत्पन्तोच्छेदो क्तिः *” इदि तार्किकादयः । एवमन्येषामपि वादिनां मतेषु विषयेषु भूयस्या विप्रतिपत्तय एवमाद्या वेदान्तविरुद्धा अन्यमर्भैषु इ रयन्ते । तत्सवेमयंजातभ- नादिमायया मोहितानामत एवाल्पङ्द्धीनां वेदानधिकृतानां बोद्धादीनां प्रथ- मत एवात्यन्तश्ुक््मपरक्चिवस्वरूपग्रहणसामथ्याभावाद्वेदविरुद्धमपि प्रतिबन्ध- कपापक्षयार्थं॑तत्तट्ोकमाधिषटपफलर्प्रदानेन वशीकरणार्थं॑च प्रथममीश्वरे- णोपदिष्ठं न परमाथत इत्यथः ॥ २३ ॥ २४॥ अ. का ० _ ९ नि तीं 9

दर्शयिता तरणं मर्स्यो धावन्तीं गां यथाऽग्रहीव्‌॥२५॥

दृ्धयिखवा तथा श्द्रामिषटं एवे महेरः ॥

पश्चाताकानुगृण्येन ददाति ज्ञानमृत्तमम्‌ ॥ २६ ॥

तज दष्टन्तः- दक्चपिखेति । यथा गां जिग्र्नपुरूषः प्रथमं तृणादिक

दशेयित्वा तां गृहवात्येवं परमेश्वरोऽपि तत्तन्मागोनुटपमिषटं प्रापयित्वा वशी- कृत्य तत्तन्माभोक्तन्ञानेन परतिबन्धकपापन्नये सति तेषां चित्तपरिषाकानुस्-

9 ङ. "तिथ" । २ ग. “ति पातज्ञकाः । प्र्तियुरूपत्रिवे" । २ ड, 'गोपयुक्त ।

९९६ तात्प्दीपिकासमेता--' [४ यज्ञैभवखण्डे- रेण निःश्नेयससराधनं परमपुरुषाथेभूतं ज्ञानमपि क्रमेण प्रथच्छतीत्यर्थः ॥ २५ ॥ २६ ॥ | | तस्मादुकतेन मार्गेण शिवेनं कथिता अमी ॥ मार्गा मानं न चामानं मृषावादी कथं शिवः ॥२७) महाकारुणिको देवः सर्वज्ञो निर्मल ¦ खलु ॥ तथाप वदां मामाणास्रत्तमः सवसाषकः ॥ र< ॥ म [र्‌ @ [ (द स्वैस॒क्तं समासेन मागेप्रामाण्यनि्णेयम्‌ ॥ एवं बुद्ध्वा श्रुतो शद्रा कुरुध्वं यत्नतो हिजाः॥२९॥ इति श्रीस्कन्द्षराणे सूवसंहितायां चतुथं यज्ञवै भवखण्ड मामप्रामाण्यवणनं नाम हाविशोऽध्यायः ॥ २२॥ मागौन्तराणामपि प्रतिपादितं प्रामाण्यमुपसंहरति- तस्मादिति । यस्मा- दुक्तप्रकारेण शिवेनैवोपदि्ठः स्वं मागोस्तस्मात्तत्सवं पमाणमेव । अन्यथा मृषावादित्वपरसद्भादित्यर्थः ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ त इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसहितारीकायां चतुर्थं यज्ञवैभवखण्डे मार्भ- प्रामाण्यवणेनं नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥ २२॥

अथ जयोवसाोऽध्पापः

सुत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि प्रसाद्क्रममाद्रादर ॥ यस्य ` विज्ञानमात्रेण प्रसाद्‌ः शंकरा भवेत्‌ ॥ १ ॥ पुरा सनस्छमाराख्यो म॒निः सयपराथणः ॥ ब्रह्माणं ब्रह्मसेपत्रमण्च्छदिदमादराद्‌ ॥ २ ॥ सोऽपि सवेजगद्वाता सह तेन मुनीश्वराः ॥ नारायणमनाचन्तमण्च्छदिद्मुत्तमम्‌ ॥ ३॥

२२ अध्यायः] ` दूतसहिता। ९७

सोऽपि नारायणः श्रीमान्सह ताभ्यामुमापतिम्‌ ॥

कैरासशिखरे रम्ये समासीनमतिप्रश्चम्‌ ॥ ¢ ॥

प्रणस्य द्‌ ४उवद््‌- या स्तवा द्रण सव्रताः ॥

ज्च्छेवदेवेश्चमिदं परमकारणम्‌ ॥ 4 ॥

देवदेवो ऽपि सवज्ञः साम्बः सवंफर्प्रद्‌ः ॥

प्राह गम्भीरया वाचा विष्णवे मुनिपुरगवाः ॥ & ॥

तच्छत्वा भगवान्व्यासः सक्षपमदयक्षश्क्यद्‌ ॥

सन्छमारास्सर्वज्ादुक्तवान्मम सादरम्‌ ॥ ७ ॥

जह भगम्यवततामच्च यष्माक म॒नंपुक्गवाः ॥

केवर कृपया वक्ष्ये तदेवं परया मदा ॥ ८ ॥

पवेस्मिन्नप्थाये तत्र तनन स्थितो देवः सादं कुरुत इति तत्तद पाधिविशि-

छ स्येश्वर प्रसाद कतृत्वप्रतिपादनात्तत्तस्पप्तादोऽप्युपाधिवश्ानानाविध इति इचि- तम्‌ । तेच गुपुक्षुणा पुरुषेण क्रमेण संपादनीयास्तत्र कीटक्पस्ादानन्तर कीहक्पमसाद इति क्रमजिज्ञासायां तनिर्णयायायप्याय आरभ्यते--अथात इति ॥ ९ ॥>॥२३॥ ढ॥५॥६॥ ७॥ ८॥

नित्यकमाच॒टुष्टानात्पापना भवयतः ॥

[चत्तञ्चाडभ्विजन्ता स्द्रस्यव प्रसादतः ॥ ९ ॥

तया संसारदोषस्य दृशेनं भवति स्वतः ॥

ततो विरक्तिः संसारासखनस्यागश्च कर्मणाम्‌ ॥ १०॥

नित्पकर्मीदीति । आदिशब्देन नैमित्तिकसंग्रहः । फरादिविरदेगेष्वरा-

पणबुद्धचा वणौश्नमादिविहितयोनित्यनेपित्तिकयोयेदनुष्ठानं तेन तच््वज्ञानपत्ति- बन्धकपापक्षयों भवतति । अयं प्रथमः प्रसादः। अत इति । अस्मादेव पापक्षयास्म- कापसादाचित्तशुद्धिभवति काट्ष्यहेतोः पापस्य तदा प््षीणत्वादित्यथेः । रुद्रस्यवेति । संहृतिव्यापारस्तमोगरणा(णोपा)धिकः शिवो शद्रस्तत्पसादात्स- हत्रीवरसाक्षात्कारेणात्र विरक्तिर्जायते पुनस्तलपमसादादेव वेराग्पवशायज्ञदाना- दिकमेत्यागरक्षण उत्तमाश्नमस्वीकारो भवतीत्यथेः । शुद्र हि सवं संहरत्यत- स्तत्परसादादस्यापि मवरत्तिमागनिवतकतवं युक्तम्‌ ॥९॥ १०॥ | ११, 'त्तिमगनि"।

` ५२८ तादपवदीपिकाक्षमेता- [ॐ यज्चवैमवखण्ड

विरि्नस्य प्रसादेन ततः शान्यादिसाधनम्‌ ॥ प्रसादाहष्णवात्साक्षान्मुमुष्चत्वं एनः स्वतः ॥ ११ ॥ विरिश्चस्येति । ततः कमेत्यागानन्तरं सष्टिव्पापारस्य रजोगुणोपाधिकस्य

पर्ञादेन शमादिकं ज्ञानोत्पत्तावन्वरङ्गत्वेनान्त्याश्चमधमंत्वेन विहितं साधनक- लाषं रमत इत्यर्थः । ब्रह्मणो रजोगुणवशात्पवतंकतवात्तत्पसादस्यापि शान्त्या दिसाधनेषु प्रदृत्तिहेतुत्वं युक्तम्‌ । परसादाद्वेष्णवादिति । स्वगुणोपाधिको विष्णस्तदीयप्रसादाद्भवति मुयक्षत्वम्‌ । दग्धाधेकायः पुरूषो विचारमन्तरेण अटिति जरे निमस्नत्येवमेव संसारतप्रस्य पुरुषस्य या मोक्षविषया हगस्बत्ते- च्छा सा अमक्षत्वं तद्धिष्णोः प्रसादाज्जायत इत्यथंः ॥ १९॥

विघ्नराजपरसादन गुरुपादपरिग्रहः ॥ तेन योगाभषं ध्यानमेश्वरं ज्ञानसाधनम्‌ ॥ १२॥ एवे जिम्रतिप्रसादेन साधनचतुषटयसपन्नस्य गुरूपसत्तिकरो विनायकप्रसाद इत्याह--विघ्रराजति । योमाभिधगिति । गष्पदिष्टेश्वरस्वरूपविषयं सान्ना- त्कारंज्ञानस्ाधनं योगाख्यं परत्यस्तमितविजातीयप्रत्ययसजातीयप्रत्ययप्रवाह- रूपकं ध्यानं गुरूपसादाद्मत इत्यथः ॥ १२ ॥ पुनः सांख्याभिषं ज्ञाने पावयास्तु प्रसादतः ॥ सांख्यस्योरपत्तिवेखायां मोचकस्य शिवस्य तु ॥१२॥ प्रसादो जायते तेन संसारस्य विमदनम्‌ ॥ संसारमोचकः साक्षाच्छिव एव न चापरः ॥ १९ ॥ सांख्यामिधमिति । सम्यक्‌ ख्यायते ज्ञायते ऽनयेति साक्नात्कारज्ञानजननीं बुद्धिः संख्या तज्जन्यं सांख्यं तथाविधं ज्ञानं पावेतीपसादाह्वमत इत्पथः । उक्तं हि- “पावती परमा देवी बह्मविद्यापदायिनीःः इति ॥ संसारस्य विमदंनमिति । साक्षात्कारज्ञानोत्पत्तिस्षमये जायमानः परशिवः प्रसाद एव सान्नात्षसारस्य निवर्त करोतीत्यथेः ॥ १३ ॥ ९८४॥ अन्याश्च देवताः सवाः प्रणाब्यैव हि मोचकाः ॥ जनेकजन्मसंसिदः न्रोतस्मातपरायणः ॥ १९ ॥

१६. मिध ज्ञानः ॥ ड, मिसतधान। ध. 'रस्तत्साधः

>२3३.भध्यायः ] ~ अतसहिता। ९९,

क्रमेणेव महादेवं मोचकं परमेश्वरम्‌ ॥ ` प्राषुयाद्प्रमादेन मुमूष्रिति हि श्वुतिः ॥ १& ॥ ॥ णाल्येवेति । उक्तरीत्या साक्षात्संसार मोचको निरुपाधिकः परक्चिव एव । सोपाधिकास्तु बह्मविष्ण्वाचा वेराग्यादिजननेन परंपरयेव म।चका इत्यर्थः । अप्रमादेनेति । “श्रणवो धनुः शरो ज्ञात्मा ब्रह्म तद्धक्ष्यम॒त्यते । अपमरत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत्‌ " इत्येषा श्रुतिः प्रपादरहितस्र सावधानस्य मुयक्लोः परदिवपरापि परतिपाद्धतीत्यर्थः॥ १५॥ १६॥ पसादहेतुभूतेषु परणवाख्यो महामनुः ॥ वरिष्ठः कथितः प्राज्ञेदेवतासु विशेषतः ॥ १७ ॥ विष्णुर्मुख्य इति प्रोक्तस्तथा सकरूधर्मतः ॥ रुद्रागाधनमेवोक्तं वरिष्ठमिति वैदिकैः ॥ १८ ॥ ओंकारस्य प्रसादेन दिष्णोश्वेव प्रसादतः ॥ रुद्राराधनवाचञ्छा स्थात्तदाराधनतः पुनः ॥ १९ ॥ वरिष्ठः कथित इति । “सव वेदा यत्पदमामनन्ति तपांसि सर्वागिच यद्वदन्ति । यदिच्छन्तो चन्मचर्य चरन्ति तत्ते पदं सग्रहेण बवीम्पोपित्पेतत्‌"' इति श्रुतेरित्यथंः ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ ज्ञानमानन्द्महैतं परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ प्रसादादेव रुद्रस्य ज्ञानं मोक्षेकसाधनम्‌ ॥ २० ॥ देवयाना भिधा विष्णोर्गतिः सटः प्रसादतः ॥ ब्राह्मण्यं कीतिरिन्दोश्च सेरारोग्यमेव त॒ ॥ २१ ॥ जगनरेर्यमतुरं पिंतृयाणो यमस्य तु॥ पुरंद्रस्य सौभाग्यं बरु वायोः प्रसादतः ॥ २२॥ विघ्रराजस्य देवस्य कार्यसिद्धिरविन्रतः ॥ षण्मुखस्य प्रसादेन सवंसिदिरयतनतः ॥ २३ ॥

१ ड. वरिरैः । > द्‌. पित्रग्राणं | ६७

५१६9 तात्पयदीपिकाक्षमेता-~ [ ४ यज्ञवेनव खण्डे~

भास्याश्च प्रसादेन वाग्िभ्रतिरयलनतः ॥ श्रीदेव्यास्त प्रसादेन सवश्वर्यमयतनतः ॥ २९ ॥ ज्ञानमानन्दमिति । सत्यज्ञानानन्दे करसमित््थः ॥ २० ॥ २९ ॥ २२ ॥ ॥ >२३॥ २४॥ दुगादेव्याः प्रसादेन सवत्र विजयो भवेत्‌ ॥ कामिनां देवताः सवाः सासारिकिफर्प्रदाः ॥ २५ ॥ कामनारहितानां त॒ श्ुदिदारेण देवताः ॥ महादेवप्रसादस्य हेतुभूता भवन्ति हि ॥ २६ ॥ कामिनामिति । फरुकामनापुरःसर देवताराधनं कुवतां विण्ण्वा्या देवता यथोदीरितदेवयानपाप्त्यादिषूपसांसारिकफटप्रदाः । निष्कामानां तु प्रतिबन्ध- कपापनिहेरणेन चित्त थ्ुद्धिजननद्वारा परमेश्वरप्रस्ादहेतव इत्यर्थः ॥२५॥२६॥ महादेवप्रसादस्तु न हेतुः कस्थचिदहिजाः ॥ स्वयं मुक्तेकरः पुसां कामिनामचिरेण त॒ ॥ २७ \ स्वयं मुक्तेकरः साक्षाकामनारटितस्य तं ॥ चिरेणेव त॒ कारेन शिवस्यैव प्रसादतः ॥ २८ ॥ देवता भक्तदा एव स॒क्तिदा न स्वतन्तः ॥ महादेवप्रसरदिन समः कथिन्न विद्यते ॥ २९॥ महादेवप्रसादेन खड्‌ विष्णुपदं दिनाः ॥ ब्रहमन्द्रादिपदं चापि न स्वतः सर्वदेहिनाम्‌ ॥ ३० ॥ एवं देवतान्तरपरक्षादस्य परशिवप्रसादहेतुत्वमभिधाय वल्पस्ादस्य माहास्म्पं प्रपश्चपति--महादेवेत्यादिना ॥ >७॥ २८ ॥ २९ ॥ ३०॥ प्रसादे सति देवस्य शिवस्य परमात्मनः ॥ वैदिकानां तथाऽन्येषामापि मुक्तिं सिध्यति ॥ २१॥ ॥ २९१९ ॥

१ छ. तु ।। अचिरेण तु ।

२१ अध्यायः] सूतसंहिता । ५३१

ब्राह्मणाश्च विमुच्यन्ते ध्रसादेन शिवस्य तु ॥ ्षत्रिणश्च तथा वैश्याः शद्रा अपि च संकराः ॥३२॥ पाषण्डिनो विमुच्यन्ते प्रसादेन शिवस्य तु ॥ किं पनविदिका दिप्राः क्षियः सर्वा म॒नीश्वसः ॥२३२॥ खरो्रतरवो ऽपीशप्रसदिनेव केवरम्‌ ॥ अयलेन विमुच्यन्ते नात्र संदेहकारणः ॥ ३‰ ॥ गभस्थो मुच्यते कथिज्जातमात्रेण कश्चन ॥ बाल्ययोवनवार्धक्याद्यतस्थायु च कश्चन ॥ ३९५ ॥ पाषण्डाश्च विमुच्यन्ते प्रसादनं महेशितुः ॥ वेदिकाश्च खरोष्टादिजातयः्त तथैव च ॥ ३६ ॥ पांसवः पवेतायन्ते पांसूयन्ते च पर्वताः \ शिवप्रसादय॒क्तानामान्नयेव त॒ केवरूम्‌ ॥ २७ ॥ ब्रह्मनारायणाद्यास्त देवता असिरा अपि ॥ विजायन्ते च तर्यन्ति द्यान्नयेव प्ररादिनः ॥ ३८ ॥ प्रसादस्य च माहारम्यं शिवस्य परमात्मनः ॥ अपि देवा न जानन्ति श्रुतयश्च न संञ्चयः॥ ३९ ॥ रोकरोऽपि महातेजाः शांकरी वा मुनीश्राः ॥ शिवप्रसादमाहास्म्यं कितु जनातिवान वा ॥४०॥ ॥ ३२ ॥ २२३ ॥ २४ ॥ २३५ ॥ २६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ ४०॥ भवन्तोऽपि महादेवप्रसादाय मुनीश्वराः ॥ गृरुपादाम्बजं नियं पूजयध्वं यथाबरम्‌ ॥ ४१ ॥ श्रीमद्याप्रएरे पण्ये सवेदेवसमाहते ॥ स्वस्वरूपानसंधानप्रमोदेनेव केवरम्‌ ॥ ४२ ॥

धा ना भा 9 > म = क १७ ------- १ अ

०.५ -= न

१ ध. छ. पाखण्डिनो । २ छ. नन्ते प्रतादेन शिवस्यतु ४३४॥ ग।३ग. "न चिवस्यतु ॥ वै" । घ. न विनेसि । ४ छ. "वता; सकरा । ५. ^¶्‌ ४५४२ ॥ तत्र पाक्षादश्नरम" ।

५३२ तात्पयेदीपिकासमेता-- [४ यज्ञवेमवखण्डे-

साक्षोदभ्रसभामध्ये नत्यन्तं देवनायथकम्‌ ॥ अस्विकासहितं नित्यं भजध्वं परया मदा ॥ ४३ ॥ श्रीकारहस्तिनाथस्य प्रणामाखोकनादयः ॥

अपि शंभोः प्रसादाय भवन्ति हिजषङ्गवाः ॥ & ॥ वाराणस्यां महदेवप्रणामाखोकनादयः ॥

अपि मोः प्रसादाय भवन्ति हिजपुङ्कवाः ॥ ५ ॥

तथाविधप्रप्तादरखाभाय तत्साधनयरपदिशति-भवन्तोऽपीत्यादिना ॥ ४९१॥ | २ || ४३ ।। रथं ॥ ४५ ॥

प्रसादलामाय हि धर्मसंचयः प्रसाद्खाभाय हि देवतार्चनम्‌ ॥ प्रसादलभाय हि देवतास्मृति प्रसादलाभाय हे सवंमीरितम्‌ ॥ &६ ॥ शिवप्रसादेन विना न भुक्तयः- शिवप्रसादेन विना न स॒क्तयः॥ शिवप्रसादेन विनान देवताः शिवप्रसादेन टि सर्वमास्तिकाः ॥ ९७ ॥ न केवर महादेप्रसादरामे गरूपसत्तिपुरःसरं तदचनमेव कारणम्‌ । अपि तु वणांश्रमविहितं यज्ञदानादिकं देवतान्तराचैनादिकं च यनिष्कामेन क्रियते तरस्वेमपि परपरया शिवप्रसादसाधनमित्याह-प्रसादखाभायेत्पादिना ॥८४६॥ ॥ ७ ॥ शिवप्रसादेन समो न विद्यते शिवप्रसादादधिको न विद्यते ॥ शिवप्रसादेन शिवस्य संनिधिः शिवप्रसादेन विश्चुदताऽऽत्मनः ॥ &८ ॥

नोनम्नवकोकी

= जणा क अनकक

"भ आ म --ज--9- 9 =-= ज

सान म नाक

१. घ. छ. क्षादन्रः। २ ग. च. छ. कर्मसचयः।॥ घ, कार्यैसचयः।

२४ अध्यायः ] सूतषहिता । -५३३

शिवप्रसादेन यतस्य वैदिकं न विद्यते कमे जनस्य सुव्रताः ॥ शिवप्रसादेन यतस्य तान्तिकं , „ न दिद्यते कमं तथैव किंचन ॥ ४९ ॥ शिवप्रसादेन युतस्य सुत्रता न जन्मनाशो भवतः सदैव ट्‌ ॥ शिवप्रसादेन य॒तः स्वयं शिवः शिवप्रसादस्त॒ शिवगप्रसादतः ॥ 4० ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां चतुर्थे यज्नवेभव- खण्टे शंकरप्रसाद्कमवर्णनं नाम

अयोविंशांऽभ्यायः ॥ २३ ॥ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ५० ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे शतसंहितारीकायां चतुर्थ यज्ञवेभवखण्डे शकर.

क, क५.@ = क

प्रसादक्रमवणन नाम जयोविशोऽधघ्यायः॥ २२ ॥ अथ चतुविंशोऽध्यायः ।

सूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि प्रसादस्य तु वेभवम्‌ ॥ जत्यन्तश्रदयोपेताः शण़तातीव शोभनम्‌ ॥ 9 ॥ श्रीमद्याधपरादिस्थानेषु परमेश्वरमुपासीनानामुक्तपरभावः परशिवप्र्षादो जायत इत्युक्तम्‌ । तत्रापि श्रीमद्याप्रपुरे परमेश्वरोपापतनं महापातकादिदाषद्‌- पितस्यापि शिवप्रसादहेतुभवतीति दशयितुमघ्याय आरम्पते-अथात इति ॥ १॥

परा कश्चिन्महापापी दु्षटा नाम्‌ नामतः ॥ जाया शूद्र महाङ्कदो महासाहसिकोत्तमः॥ २ ॥

१ज. महाक्रयो। ड, 'कोऽधमः ।

५३४. तात्पर्वदीपिकाक्षमेता- [( ७ यज्ञवैभवखण्डे-

अभ्रत्तेन महामोहाद्राह्मणानां शतं हतम्‌ ॥ गवां शतं हतं तेन दुग्धं गेहशतं तथा ॥ २ ॥ अथ चौं कतं तेन नराणामविचारतः ॥ बरात्परक्ियो भुक्ता बहशो दिगो चराः ॥ % ॥ वापीकूपतडागादिजरुं तेनेव दूषितम्‌ ॥ वर्णाश्चरमसंमाचारम्यादा तेन भेदिता ५ ५ ॥ सहस्जन्मतः प्रव - टेन मुनीश्वराः ॥ शिवयोगिकरे तेन सुवणं निष्कमुत्तमम्‌ ॥ ६ ॥ दत्तं तेन मतिस्तस्य जाता कारेन रोभना ॥ अहो मोहेन पापानि कृतानि सुबहूनि च ॥ ७॥ मया तेषां न पश्यामि विनाञ्चस्य तु कारणम्‌ ॥ ब्राह्मणा वेदविदांसो वदन्ति नरकान्मम ॥ < ॥ इति व्याकुखचित्तस्य दुटस्य दुरात्मनः ॥ मतिप्रदानं कृतवान्ब्राह्मणः कथिदास्तिकः ॥ ९ ॥

बराह्मण उवाच- भीमव्याप्रुरं नाम स्थानमस्ति महीतरू ॥ यत्र नृयति विश्वात्मा शिवः संसारमोचकः ॥१०॥ यस्थ माहारम्यविज्ञानादिष्णुविश्वजगन्मयः ॥ तताप परमं षोरं तपस्तत्रेशवरं प्रति ॥ ११॥ यस्य माहासम्यविज्ञानाद्रह्मा विश्वामराधिपः॥ तताप परमं घोरं तपस्ततरेश्वरं प्राति ॥ १२॥ यस्य माहात्म्थविज्ञानादिन्द्रः श्मतां वरः ॥

तताप परमं घोरं तपस्तबरेश्वरं प्रति ॥ १३ ॥ ॥ >॥ ३ ॥ ४॥५॥६॥७॥८॥९। ९१९०।११।१२ १३॥

9 च. सदाचाः । २. ज. 'दास्तिकाः। ३ न्ञ. ग. ध. ज, सर्वात्मा ।

२४ अध्यायः] चतसहितवा । ५३५

स्य माहात्म्यविन्ञानाहेवा यक्षाश्च किंनराः ५

तप्तवन्तो महाघोरं तपस्ततरेश्वरं प्रति ॥ १४ ॥

यस्य माहात्म्यविज्ञानाम्- नया मुनिसत्तम

तप्तवन्त महाघार तपस्त्रेश्वर प्राते ॥ १९ ॥

यत्र सर्वेश्वरं दृष्टा प्रसादं र्न्धवान्हरिः ॥

तत्र देवमुपास्स्व खं प्रनयन्तसुमापतिम्‌ ॥ १६ ॥

यत्र सर्वेश्वरं दृष प्रसादं रब्धवानजः \

तत्र देवमुपास्स्व वे प्रयन्ता तेम ॥ १७ ॥

यत्र व्री हरं दृष प्रसादं खन्धवान्दिजाः ॥

तत्र दृवमुपास्स्व तं प्रनूयन्तयमापतिम्‌ ॥ १८ ॥

यत्र दृष्टा हरं देवा अशेषा जस्तिकोत्तमाः ॥

यक्षराक्षसगन्धर्वसिदविद्याधरादयः ॥ १९ ॥

प्रसादं रुन्धवन्तस्त॒ स्वाधिकारानुरूपतः ॥

तत्र देवमपास्स्व तं प्रनृयन्तसमापतिम्‌ ॥ २० ॥ सूत उवाच-

इत्येवं ब्ाह्मणेनोक्तो दुषंटः पुण्यगोरवाच्‌ ॥

श्रीमद्याप्रएरं गता श्रद्धया परया सह ॥ २१॥ ॥ १४ ॥ १५॥ १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ ९१३९।२०।२९ ॥

प्रदक्षिणत्रयं का क्षाला नित्यमतन्द्रितः ॥

नमोन्तं शिवमन्त्रं तु जपिताऽ्टात्तरं शतम्‌ ॥ २२॥ नमोन्तं शिवमन्रमिति । उक्तं हि शिवमाहात्म्यखण्डे चटुर्थऽध्याये शिव-

प॒जाविधा-

“नमोन्तेन शिवेनेव ज्ञीणां पूजा विधीयते । विरक्तानां च शृद्राणामेवं पजा प्रकीर्तिता” इति । ..

एवं चास्मिन्पुराणे शद्रस्य शिवाय नम इत्येवं पञ्चाप्तरमब्रः एजादो प्यो-

९२३ तात्प्थदीपिकक्तमेता- [ यज्ञवैभवखण्डे~+

क्व्यतवेनाभिमतः । पराणान्तरे तु षडक्षरमन्रेण प्रणवं विहायवरिष्टेन प१अा- ्षरेण शृद्रादीनामपि पूजादि कायमित्युक्तम्‌ । यथाऽऽह वसिष्ठः- “(्रह्मचारी एहस्थश्च वानप्रस्थश्च भिक्षुकः | सदो नमः शिवायेति शिवमच्रं समाश्नयेत्‌ ॥ पञ्चाक्षरः सप्रणवो द्विजराज्ञोर्विधीयते । विटृशद्रजन्मनां वाऽपि स्रीणां निर्बीज एव दहि॥ सबीजः सस्वरः सोम्यो विप्रक्षत्रिययोद्रयोः। नेतरेषामितींशानः स्वयमेवाऽऽह शकरः ॥ दृष्तो इृत्तहीनों वा पतितो ऽप्यन्त्यजोऽपि वा । जपेत्पञ्चाक्षरीं विद्यां जपेनेवाऽऽप्नुयाच्छिवम्‌'” इति ॥ २२॥ श्रामदभ्रस्भामध्य प्रनत्यन्तसममापतिम्‌ ॥ ट्म भूमा महाभक्त्या दण्डवदप्राणेपत्य च ॥ २३॥ रुद्रभक्ताय विप्राय भस्मनोद्धखिताय च ॥ शिवन्नानेकनिष्ठाय दत्वा धान्यं धनं मुदा ॥ २९ ॥ सत्यवाक्‌ शोचसंपन्नः कामकोधादिवजितः ॥ वत्सराणा अय तत्र उवासाताप्र्यण सः॥ २९५॥ दृवदेवो महादेवो महाकारुणिकोत्तमः ॥ प्रसादमकरात्तस्य दुषरस्य दुरात्मनः ॥ २8६॥ ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥ शिवप्रसादेन स दुषटः पुन समस्तखोकाधिपतिवमभूव ॥ विमुक्तिमप्याप महत्तरामिमां परप्रमात्ृप्रथनकटक्षणाम्‌ ॥ २७॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे स्रुतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभवखण्डे

प्रसादवेभवं नाम चतुविंशोऽध्यायः ॥ २९ ॥ पर प्मातुप्रथनेकरक्षणामिति । प्रमाताऽन्तःकरणोपहितः साक्षी परं निर हिशय प्रमातुरूपाधिविख्येन यतप्थनं ख्यापनं तदेकमेव रक्षणं यस्पास्ता- मित्पर्थः ॥ २७ ॥

२५ अध्यायः ] ` सूतसंहिता । ५३७

इति चस्कन्द पुराणे छतसेहितातात्पयदीपिका्यां चतुथे यनज्ञवैभवखण्डे प्रसाद्वेभवे नाम चतुर्षिंशोऽष्यायः ॥ २४॥

अथ पञ्चर्विंशोऽध्यायः |

सूत उवाच- भरयोऽपि देवदेवस्य प्रसादस्य ठु वैभवम्‌ ॥ प्रवक्ष्यामि समासेन शृणुत श्रद्रया सह ॥ १॥ जयोविशेऽष्यःये-- ^समसारमोचकः सान्नाच्छिव एव न चापरः | अन्याश्च देवताः सर्वः परणाढ्यैव हि मोचकाः”: इति यदुदं॑तद्विष्णना स्ववचनेनेव अतिपादित्तमिति समर्थपितुमध्याप आरमभ्यत-भूयोऽषीति ॥ ९ ॥ पुरा कथिदूहिजश्रेष्ठः स्वरुक्षणसंयुतः ॥ सत्यसंधाभिधः शद्धो विष्णभक्तो विशेषतः ॥ २ ॥ अभूत्तेन कृतं सव श्चुतिस्मरत्युदितं पदा ॥ प्रतिष्ठा च कृता विष्णोबहुशः पण्डितोत्तमाः ॥ ३॥ आराधितश्च भगवावििष्णुविश्वजगन्मयः ॥ दिनि दिने महाभक्त्या स॒गन्धद्कुमुमादिभिः॥ ¢ ॥ वेष्णवा विविधा मन्नास्तेन जप्ता दिनि दिने ॥ विरंतनानि स्थानानि विष्णोदृ्नि सादरम्‌ ॥ ५॥ वैष्णवा मनुजास्तेन पूजिताश्च दिने दिनि ॥ सवस्वं वेष्णवे दत्तं सत्यसंधेन सादरम्‌ ॥ ६ ॥ पनन।रायणः श्रीमाञ्ञछङ्‌्खचक्रगदाधरः ॥ प्रत्यक्षमभवत्तस्य प्रसन्नः पड्जेक्षणः ॥ ७ ॥ ॥ # ५ >॥४॥५॥ ६॥ ७॥

५३८ तात्पयदीपिकाक्षमेता- [ ४ यस्षवेमवखण्डे~

तं दृष सत्यसंधस्त प्रसत्ेन्दियमानसः ॥ प्रणम्य दण्डवद्मो मक्तया परमया सह ॥ ८ ॥ गन्धपुष्पाद्मिरदिग्येः समाराध्य यथाबरम्‌ ॥ स्ताठुमारमते विष्णु विश्वरोकेककारणम्‌ ॥ ९ ॥ सत्यसंध उवाच- विष्णवे विश्वखोकानां हेतवे विविधात्मने ॥ वेद्वदान्तानेष्ठानामात्मम्‌तोय ते नमः ॥ १० ॥ कृष्णाय छशहन्त्रे च मम केनापि हेतना ॥ प्रत्यक्षाय प्रबोधाय विद्षामात्मने नमः ॥ ११॥ केरावायातेगयुद्धाय केवखाय परात्मने ॥ केषाचिच्छुद्वित्तानां प्रसन्नाय नमो नमः ॥ १२॥ ॥ ८ ॥ ९॥ १०॥ १९१९॥ १२॥ स॒ज्ञकेशाय मृण्डाय युण्डिनामारतिंहारिणे.॥ माननिषस्य मूखस्य मुक्तिदाय नमो नमः ॥ १३ ॥ श्रावत्साद्काय वर्याय वरदाय परात्मने ॥ वञ्चकनामगम्याय वस्तुभूतांय ते नमः ॥ ३९ ॥ श्रीपते भ्रूषते तुभ्यं गोपते ममरूपिणे ॥

ममकारमहामोहकिनिशाय नमो नमः ॥ १९ ॥ यजा इ्वात्यायत्ताः कशा यस्य स तथोक्तः । युण्डिनामिति । यतीनाभि- त्पथः ॥ १३॥ १४॥ ९५॥

पीतवासाय पीताय पापपञ्जरहारिणे ॥ पापकर्मपराणां त॒ मज्ञकाय नमो नमः ॥ ६ ॥ विष्वक्सेनाय विश्वाय विश्वो्पच्यादिहेतवे ॥ व्श्वविज्नानरूपाय निमखाय नमो नमः ॥ १७॥

[पिरि

१३. तीत्मननः । २ ड. 'तात्मने न)

२५ अध्यायः} सूतसंहिता । ५३९

विश्वरूपाय विश्वासङम्यायाविदितात्मने ॥ विश्वोत्तीणाय विश्वस्य साकषिरूपाय ते नमः ॥ १८ ॥ मुरारिणे मुहूर्ताय मुहूर्तस्य विधायिने ॥ महते भजतां नृणां सक्तिदाय नमो नमः ॥ १९ ॥ शञोरिणे शर्ण ठुभ्यं शङ्खङुन्दन्दरूपिणे ॥ शाकमरूलपराणां त॒ शाम्तिदाय नमा नमः ॥ २० ॥ पद्मनाभाय पद्मायाः पतये पद्मचक्षुषे ५ हूतखद्मकणिकामध्ये समासीनाय ते नमः ॥ २१ ॥ भञ्जकायेति । हिंसकापेत्य्थंः । “भञ् नाशने" इति धातुः॥ १६ ॥ १७॥ ॥ १८ ॥ १९ ॥ >०॥ २९१॥ मुङ्कन्दाय मुङकन्दस्य महाग्रखंस्य रक्षसः ॥ हरे भ्र विशिष्टानामास्मने विदुषां नमः ॥ २२॥ मुकुन्दस्पेति । य॒कन्दा नाम कश्िद्राक्षसांऽप्यस्ति तस्य ह्र इत्यथः ॥ २२ | गोविन्दाय मां नियं पारुकाय परात्मने ॥ नन्द्गोपाय गप्राय नमः सवस्य गुप्तये ॥ २३॥ नन्द गोपायेति । भीमसेनो भीम इत्तिवन्नन्दग।प एव नन्दस्तं गपायतीति नन्दगोपः अ्ङ्ष्णः ॥ २२॥ भ्रधराय मुजङ्गस्य महाकोपच्छिदेऽचिराव ॥ भूतनाथाय मूतानामाधाराय नमो नमः ॥ २४ ॥ भुजङ्गस्येति । ययुनामध्यवर्तिनः कालियाख्यस्येत्पथेः ॥ २४ ॥ वैङृण्ठाय विशिष्टानां विशिष्टज्ञानदायिने ॥ विशिष्टाय विरिञ्चादिदेकेभ्वश्च नमो नमः ॥ २५ ॥ क्षीरीदशायिने साक्षारक्चीरोदस्यापि हेतवे ॥ निराधाराय नियाय नियनन्दाय ते नमः ॥ २६ ॥ ॥ २५ ॥ >६॥

५९४० तात्पयेदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञेवेभवखण्डे~

यन्नरूपाय यज्ञस्य फख्प्राप्त्येकटेतवे ॥ यन्नानां पतये तभ्यं यज्ञगम्याय ते नमः ॥ २७ ॥ जनादंनाय देयानां श्चत्रवे शक्तिदायिने ॥ स्वभक्तानां विद्युद्धानां विशेषेण नमो नमः ॥ २८ ॥ वासुदेवाय वस्वादिदायिने वासवादिभिः ॥ पूजिताय पुराणाय पसे प्रणारमने नमः ॥ २९ ॥ दामोदराय देवानां शञ्जनाश्चैकहेतवे ॥ दान्ताचित्तजनस्यास्य रक्षकाय नमो नमः॥ ३० ॥ अच्युतायाखिरस्यास्य साक्षिणेऽच्यतवस्तभिः ॥ असक्ताय सुसक्ताय स्वंसवेदयाय ते नमः ॥ ३१ ॥ हरये हारकेय्ूरकटकादिविभूषणैः ॥ अटख्कृताय कल्याणशरीराय ममो नमः ॥ ३२ ॥ हृषीकेशाय हेमादिधनधान्यप्रदायिने ॥ हदि चिन्तयतां नियं नमः सयपराप्मने ॥ ३३ ॥ नारायणाय नरकार्णवतारणाय

नानाविधस्य जगतः स्थितिकारणाय ॥। मोहाषतस्य निखिलस्य जनस्य सद्यः

भ्रेयस्केराय पुरुषाय नमः परस्मे ॥ ३५ ॥

॥ > ॥ २८ ॥ ९ ॥३०॥३१॥>२॥ ३३ ॥२३४॥ सूत उवाच-

एवं भक्तया हरिं स्वखा सत्यसंधो महारिजः ॥ प्रसादं कर्‌ मे देव मच्येयं येन बन्धनात्‌ ॥ ३५ ॥ इति तं प्राथयामास सयसंधो जनादेनम्‌ ॥ जनादनोऽपि भगवान्सवमूतहिते रतः ॥ ३६ ॥

१ ज्‌. यज्वनां !२ग. स्वयंवेः ¦

२५ अध्यायः ] स्तसहिता । ५४९१

सत्यवागनसुयश्च सम्यग्न्नानमहोदधिः ॥ प्राह गम्भीरया वाचा सत्यसंधं प्रति दिजाः ॥२७॥ विष्णस्वाच- सत्यसंध -महाभक्त मम सत्यपरायण ॥ श्रतस्मातकनएानारुत्तमात्तम सुव्रत ॥ २८ ॥ नाहं संसारमस्नानां साक्षास्सस।रमोचकः ॥ ्रह्मादेदेवताश्चान्या नैव संसारमाचकःः ॥ ३९ ॥ शिव एवे हि जन्त॒नां महासंसारवतिना म्‌ ॥ संसारमोचकः साक्षारस्वज्ञः साम्ब ईश्वरः ॥ &० ॥ ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ ४० ॥ न तस्य कां करणं वस्तुतो विद्यतेऽनघ ॥ न त्समश्वाभ्ययिकश्चेतनो विद्यते क्रचित्‌ ॥ १ ॥ तथाऽपि परमा शक्तिविविधा तस्य शिनः ॥ श्रूयते सववेदृष स्वज्ञानं च बरं स्वकम्‌ ॥ स्वव्यापारश्च तस्यास्य स्वतमसद्ा न चान्यतः॥९५२॥ एवं दिष्णः स्वस्य ब्रह्मा्यन्यदेवतानां च साक्षात्सस्ारमोचकत्वामावं परम- म्वरस्य च सान्नात्छक्षारमोचकत्वमभिधाय तदृपपादयितु परमेश्वरस्य स्वस्मा- दृतिशयं दशंयति-न तस्य कायेमित्पादिना । तस्य परशिवस्य वस्तुतः पर- मा्थंतो भूतारब्धत्वात्कायं शरीरं खुपग्रहणादो करणं चक्षरादीन्द्रिपं तदुभय- मपि नास्ति । एवं स्थुरुखश्ष्मशरीरद्यनिषधेन तदुपादानभ्‌तम्खाविद्याऽपि पर- मार्ध॑तस्वस्मिनास्तीत्युक्तं भवति । किच तत्सदशस्तदधिको वा पुरुषः कुनापि परमार्थतो नैव विचते यद्यप्येवमेव -परमार्थ॑टष्टो तथाऽपि तस्य परशिवस्य धरा निरतिशया सद्र पिण्येकेव शक्तिविंविधशक्यप्रतियोगिवशाननानादिधेव सवषु वेदेषु श्रयते। अत एव त्रयोदशेऽध्याय एकस्याः पररक्तेरुपाधिवशान्नानामोऽ- धस्तात्पतिपादितः (जगत्कारणमापनम्‌" इत्यादिना । तथा निरतिशयं ज्ञान कृत्घ्रजगनिर्मागादिस्ामथ्पंरक्षणं बरं तनिंप्पाद्या क्रिया चेतधरितयमपि दस्य

१, दिवो हि सवज । २ ग. "न्नानस्य ब ३ पमा । ड घ. शान्मानाः ।

५४२ तात्पर्यदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञषैमवखण्डे~

स्वभावत्िद्धं न त्वन्पापेक्षमित्पथः। अयमेवार्थः शेताश्वतरशाखायामाम्नायते- “न्‌ तस्थ कायं करणं च विध्यते न तत्समश्चाभ्यधिक्श्च दरयवे । पराऽस्य डक्ति्विंविधेव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च” इति ॥ ४९१ ॥ ४२॥ मम ब्रह्मादिदेवानामपि तस्य प्रसादतः ॥ विज्नानादिियं यस्मास्स एव भवमोचकंः ॥ ९३ ॥ अहं ब्रह्मादिदेवाश्च प्रसादात्तस्य शिनः ॥ प्रणाब्येव हि संसारमोचका नात संशयः ॥ ९ ॥ एषं विष्णुः शिवस्य ज्ञानवरुक्रियाणां स्वामाविक्तवेनातिक्ञययपपाच स्वस्यान्येषां च ज्ञानादित्रितयं तत्पमस्ादरभ्यमिति दशंयति। मम ब्रह्मेति । ष एवेति । यस्माच्छिवस्य ज्ञानादित्रितयं स्वभावसिद्धं तस्मात्स एव साक्षास्ष- सारमोचकः । वयं तु परंपरथेवेत्यथः ॥ ४३ ॥ ४४॥ प्रसादी मुक्तिदः साक्षाच्छिवात्सयादिरक्षणाव्‌ ॥५॥ अप्रसक्तभवाच्छुदादसङ्गास्सर्वसाकषिणः ॥ जम्बिकासहितादस्मास्सर्वज्ञादेव नान्यतःˆ॥ ६ ॥ मम ब्रह्मादिदेवानामपि साक्षाच्खिवेच्छया ॥ भोगमोक्षप्रदः पमां प्रसादो जायतेऽनघ ॥ ‰७ ॥ यदौयप्रसादः साक्नान्यक्तिथदस्तस्य परशिवस्य नेज रुपमाह-शिवात्सष- च्यादिरुक्षणादित्पादिना । "सत्यं ज्ञानमनन्तं बह्य'” “विज्ञानमानन्दं बरह्म इत्युक्तस्वषूपादित्यथेः। अप्रसक्तभवादिति। अप्रसक्तोऽप्राप् एव संसारो पस्मिन्स तथोक्तः । अत एव शद्धः । एतदुभयमपि कुत इत्यत आह । असङ्कादिति । मायरातत्कारयेषु कचिद् पि न सञ्जत इत्पसङ्कः “"असङ्खो न हि सञ्जते” इति श्तेः । असङ्कत्वमपि कुत इत्यत आह । सवेसाक्निण इति । यस्मात्सवस्य माया- तत्कायेप्रपञ्चस्पासो सान्ती ताटस्थ्येन द्रष्टा ततस्तत्स्वषूपाननुपवेशादसङ् इत्पथः ॥ ४९ ॥ ४६ ॥ ४७॥ तस्मापपसादश्वान्येषां मम चाऽऽश्रित्य शखिनः ॥ प्रसादं भोगमोक्षाय न स्वयं नात्र संशयः ॥ ९८ ॥

>५ भध्यायः ] दतसहिता | ५४३

पुनः प्णप्रसादाय सयसंध मम प्रिय ॥ महादेवं महात्मानं भज कारणकोत्तवः- ॥ ९९ ॥ तस्माससाद इति । अन्येषां बह्माक्षीनां मम च यः प्रतादोऽलौ परमेश्व रस्य प्रसादमान्नित्येव पुसां भोगमोप्षपदो न स्वतन्र इत्यथः ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ महादेवं समाश्रित्य वाञ्छितं नाऽऽप्तुया्दि ॥ महादेवो महादेवं कथमन्यं समाश्रयेव्‌ ॥ 4० ॥ महादेवं समाभित्येति । महदेवमाभितेनेष्टफलःनवप्रिः तस्य साधकस्य तत्फरुप्रापणाय स महादेवः कथमन्यं महादेवं समाश्रयेत्‌ । स्वस्मादन्यस्य महतो देवस्पामावादित्य्थः ॥ ५० ॥ नामतश्वार्थतश्वापि महादेवो महेश्धरः ॥ तटन्ये केवलं देवा महादेवा न तेऽनघ ॥ ५१ ॥ एतदेवोपपादयति- नामत इति । महांासो देवश्चेति यो महादेवशब्दार्थ- स्तद्थपयोलोचनादपि परमेन्वर एव अहादेवस्तथा नामतोऽपि स एव महादेव- स्तदन्ये तु केवर देवा एव । अतः परमेग्वरादन्यो महादेवो नास्तीत्यर्थः॥५९॥ महादेवं विना यो मां भजते श्रद्या स॒ह ॥ नास्ति तस्य विनिर्मोक्षः संसाराज्जन्मकोरिभिः ॥९२॥ सवेम॒क्तं समासेन मम भक्तस्य तेऽनघ ॥ शिवादन्यं परियञ्य शिवे साम्बं सदा भज ॥ ५३ ॥ महादेवं विनेति । महादेवेन सहेव मम विष्णोप्रतिराराधनीवेत्वर्थः। स्पष्ट- मन्यत्‌ ॥ ५२ ॥ ५३ ॥ सूत उवाच- . | एवमुक्त्वा हरिः श्रीमान्किरीटी गरुडध्वजः ॥ सर्वविज्ञानसंपन्नस्तत्रैवान्तरितोऽभवव्‌ ॥ 4% ॥ सत्यसंधो महाधीमान्महाविष्णोः प्रसादतः ॥ परित्यज्याखिखान्देवानाश्ितीऽभवदीश्वरम्‌ ॥९९॥ ॥ ५ ॥ ५५ ॥ | १६, तंप्राप्र

९४४ तात्पर्थदीपिकाकषमेता- [ यज्ञवैभवखण्डे-~

ईश्वरस्य प्रसादेन सत्यसंधा मदादिजः ॥ ज्ञानं वेदान्तजे रब्ध्वा विमुक्तो भवबन्धनाव्‌ ॥९५६॥ भवन्तोऽपि रिनजश्रेष्ठाः शिवादन्यत्तु दैवतम्‌ ॥ परित्यज्य प्रसादाय भजध्वं शिवमव्ययम्‌ ॥ ९७ ॥ सर्वमक्तं समासेन य॒ष्माकं मुनिपुङ्गवाः ॥ मम वाक्येऽतिविश्वासं डरध्वं यत्नतो हिजाः ॥ ५८ ॥ अतिरहस्यमिदं कथितं मया श्चतिपरंपरया च समागतम्‌ ॥ मुनिपरंपरया च समागतं न कथितन्यमरिष्टजनस्य तु ॥ ५९ ॥ इति श्रीस्कन्द्एराणे श्रीस्नूतसंहितायां यज्ञवेभवखण्डे प्रसादवेभवं नाम पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ २५ ॥ ॥ ५द ॥ ५७ ॥ ५८ ॥ ५९ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे श्रींदतसंहितातात्प्थदीपिकायां चतुर्थे यज्ञवेभवखण्डे प्रसादवेभवं नाम पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ २५ ॥

अथ षडिशोऽध्यायः।

अथातः संप्रवक्ष्यामि शिवभक्तिं समासतः ॥ यया यक्तिविंमुक्तिश्च मुनीन्द्राः सवदेहिनाम्‌ ॥ १ ॥ अथास्य परशिवप्रसादस्य हेतुभूता भक्तिविशेषाः प्रदर्येन्ते-अथात इति। यया मक्तिर्विमुक्तिरिति । यया शिवभक्ता । इन्वरप्रसादंहेतुभूतयेत्पर्थः ॥ ९॥

मक्तिबेहुविधा ज्ञेया भवानीसहितस्य तु ॥ एका शकरसायुज्यश्रद्धा सारतरा परा ॥ २॥ अन्या शकरसारूप्यश्रद्ाऽतीव शिवप्रिया ॥

१क. च, "दमः ।

२६ भध्यायः] यूतसहिता । ५४१९

अपरा शिवसामीप्यश्नद्धा वेदविदां वराः ॥ इतरा शिवसाखोक्यश्रद्धाऽभीषटफर्प्रदा ॥ ३ ॥ रांकरसायुञ्येति । सायुज्यसारूप्यसामीप्यसाखोक्यद्पा मुक्तिविशेषाः। तत सायुज्य नाम प्रत्यगात्मनः परशिवस्वषूपसान्नात्कःरेगं तदात्पनाऽवस्था- नम्‌ । अतस्तस्य ॒सर्वोत्ृष्टत्वात्तद्विषया शद्धा य॒ख्या शिवभक्तिः । साष्प्यं नाम रशुद्ररखोकादौ शिवसमानश्पतयाऽवस्थानम्‌ । विमिन्र्पस्यैव जीवस्य समीपदेशवतित्वं सामीप्यम । तद्योकमाने वतन साखोक्यम्‌ । एते चोत्तरोत्तरं निकृष्टाः । एतद्विषया नद्धा च शिवभक्तिरित्यथैः॥२॥-.॥ अपरा च शिवज्ञेनश्रद्धा पाशानिङृन्तनी ॥ ‰ ॥ अन्या वेद्शिरःश्रद्धा साक्षादिज्ञानदायिनी ॥ अपरा श्वणश्नद्धा परोक्ता वेदान्तवेदिभिः॥ ५4॥ शिवज्ञानश्चद्धेति । रिवस्वषूपविषपं यद्वेदान्तजनितं ज्ञानं तच्छद्धेत्पथः ॥ ॥ ४ ॥ ५4॥ इतरा मननश्चद्धा नृणां संभावनाप्रदा ॥ अन्या द्वेश्वरभ्यानश्रद्धारूपा महत्तरा ॥ & ॥ संभावनाप्रदेति । गुरशास्रेणानुमतेऽपि परतत्वेऽसंभावनाविपर्ीतभाव- नाभ्यां संदेहो जायते । ते चानुकूख्युक्तयनुसधानात्मकेन मननेन निरस्येत । अतो मननश्नद्धा संभावनापदेत्यथेः ॥ ६ ॥ अपरोदख्नश्रद्धा भस्मना पापनाशिनी ॥ त्रिपुण्डधारणश्नद्धा तदन्या तत्वदायिनी ॥ ७ ॥ रुद्राक्षधारणश्चद्वा चापि भक्तिरूदीरिता ॥ षरक्षरजपश्नद्धा चापि भक्तिर्महत्तरा ॥ ८ ॥ शिवरिङक्गाचनश्चद्धा चापिभक्तिरत॒त्तमा ॥ टिङक्ाचनदिदक्षा च महाभक्तः प्रकातता। ९॥ 1 ७ ८॥ ९॥

१६, "ण तादास्म्येनाः । ६२

तात्पयदीपिकाक्षमेता- [ ॐ यज्ञवेभवखण्डे~

अन॒मोद्नमीश्चस्य पूजायां भक्तिरुच्यते ॥ पूजोपकरणश्रदा चापि भ्तिषटौ पतं ॥ १० ॥ शिवोत्सवदिदक्षा च शिवभक्तिम ततरो ॥

त वीत्ववसेवा च भक्तेरुक्ताऽतिशोभना ॥ ११ ॥ तथेवोस्सवसेवा्थमागतानां महात्मनाम्‌ ॥ अन्नपानप्रदानं च शिवभक्तिरूदीरिता ॥ १२॥ महादेवकथारीनां ्रवणेच्छा महर्षयः ॥ महाभक्तिरिति प्रोक्ता महामाहेश्वरेजनेः ॥ १३ ॥ कथाश्रवणकारे त॒ शिवस्य परमारमनः ॥

विकारः स्वरनेतदेभक्तेरक्ता महात्मभिः ॥ १४ ॥ उद्यानकरणं शभोंः शिवमक्तेरुदाहृता ॥ वापीक्ूपतडागादिकरणे च मनीषिभिः ॥ १५ ॥ प्राकारगोपुरादीनां शिवस्यामिततेचसः ॥ इष्टकाश्च निमणिं शिवभक्तिष्दीरिता ॥ १६ ॥ शिवश्चासनय॒क्तस्य प्रजा श्रद्धा पुरःसरम्‌ ॥ शिवभक्तरिति प्रोक्ता शिवभक्तेपरायणेः ॥ १७ ॥ शिवाराधनबद्रथेव नियानामपि कर्मणाम्‌ ॥ नमित्तिकानां करणमपि भक्तैः शिवस्य त ॥ १८ ॥ अभ्यासः शिवविद्यायास्तस्या अध्यापन तथा ॥ शिवभक्तिरिति प्रोक्ता शिवेदृष्टिपरायणेः ॥ १९ ॥ रेखन शिवविद्यायाः प्रदानं पुस्तकस्य त ॥ शिवभक्तिरिति प्रोक्ता शिवशाञ्चविश्चारदेः ॥ २० ॥

॥ १०॥ २१९१॥ २२॥ २३२॥१४॥ २५ ॥ १६॥ २७॥२१८रसास्न्‌

~ ~~~ = ~~~ =+ [य

१ख.घ्‌. वपदादा । २. स्दार्ति।) ३ ग. तटाकारि।४ ज. 'सरुदाहूता। ५ ज

'वभूक्तिप ।

२६ अध्यायः] सतवता । ५४७

शिवषस्तकनिष्वेपस्थाननिर्माणमास्तिकाः ॥ ` शिवमक्तिरिति प्रोक्ता शिवदृ्टिपरायणेः ॥ २१ ॥ शिवन्नानेकनिष्ठस्य मदठिकादानमेव र ॥ अत्रपानादिदाने च शिवमक्तिरूदीरितां ॥ २२ ॥ शिवन्ञानेकनिष्ठस्य शुश्रूषा भ्रद्वया सह ॥ शिवभक्तिरति प्रोक्ता शिवभकिषरायगेः ॥ २३ ॥ जापिनां शिवमन्त्रस्य युश्रषा चं महारमनाम्‌ ॥ शिवनक्तेरिति भक्ता शिवतच्विचिन्तकैः ॥ २४ ॥ शिवयात्रपिराणां तु शरश्रूषा च तथेव च ॥ शिवयात्रा च विदिः शिवभक्तिः प्रकीतिता ॥२५॥ शिवयात्रापराणां तु बाधकानां तु बाधनम्‌ ॥ शिवभक्तिरिति प्रोक्ता शिवया्रपरायणेः॥ २६॥ शिवापराधनिष्ठानां ऊेटनं परया मुदा ॥ शिवभक्तिरिति प्रोक्ता रिवाराधनतरपरेः ॥ २७ ॥ शिवज्ञानेकनिष्ठानां शिवज्ञानस्य सुव्रताः ॥ दूषकस्य शिरश्छेदः शिवभक्तिः प्रकीतिता ५ २८ ॥ भस्मसाधननिष्ठानां दूषकस्य मुनीश्वराः ॥ छेदनं शिरसः साक्षाच्छिवभकतिरूदीरिता ॥ २९ ॥ विष्ण्वादीनां तु देवानां दूषकस्य दुरार्मनः ॥ वाधनं शिवभक्तिस्त॒ प्रोक्ता वेदान्तवेदिमिः ५ ३०॥ विष्ण्वादिदेवताभकतस्येव दूषणकारिणः ॥ बाधमं च महाप्रात्ैः शिवभक्तिः प्रकीर्तिता ॥ ३१. ॥ ॥ २९॥ २२॥ २३॥ २९ ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८. ॥ २९ ॥. ॥2०॥ ३९१९॥

५४8८

तात्पयदीपिकाक्षमता- [ ॐ यज्ञवैमवखण्डे~ देवद्रव्यस्य भोक्तश्च बाह्यणद्रन्यहारिणः ॥ बाधनं च महाप्राज्ञैः शिवभक्तिः प्रकीतिता ॥ ३२ ॥ जातुराणां नृणां रक्षा रक्षकाणां च रक्षणम्‌ ॥ भीतस्याभयदानं च शिवभक्तेः प्रकीर्तिता ॥ ३३ ॥ सवेशरतेषु कारुण्यं प्रियभाषणमेव च ॥ सवेमूतहिते शद्धा साक्षाद्क्तिः शिवस्य तु ॥ ३४ ॥

॥ २२ ॥ २३ ॥ २४॥

सर्वेभूतेष दाषस्यादशंनं गणदशनम्‌ ॥ सर्व्रतेषु मत्री च शिवभक्तिरुदीरिता ॥ ३९ ॥ महादेवेऽतिविश्वासो विश्वासः शिववेदने ॥ वेदान्तेषु च विश्वासः शिवभक्तिरूदीरिता ॥ ३६ ॥ गरूक्तार्थषु विश्वासो गुरुशुश्रूषणं तथा ॥ साऽपि भक्तिरिति प्रोक्ता वेद्वेदान्तवेदिभिः ॥ ३७॥ भक्तिर परमार्थदायिनी

भक्तेरेव भवरोगनािनी ॥ भक्तिरेव परवेदनप्रदा

भक्तिरेव परमुक्तिकारिणी ॥ ३८ ॥

स्ेभृतेषु मत्री चेति । तथाच पातञ्जरुं दत्रम्‌--““ मैत्रीकरुणायदिवो- पक्षाणां इखदुःखपुण्यापुप्यविषयाणां मावनातश्चित्तप्रसादनम्‌ "” इति ॥३५॥ ॥ २६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥

भक्तिय॒क्तजनचित्तपङ्जे युक्तिसुक्तिफरदः पुरातनः ॥ राक्तियुक्तपरविग्रहः शिवः सत्यमेव सततं प्रकाशते ॥ ३९ ॥

१च. छ. ज. 'हितश्रः ।

२७ अध्यायः ] यूतत्हिता। ९४३

भक्तियुक्तजनपरितुष्टः परमेशः सत्यसुख बोधपरमं वयुरनन्तम्‌ ॥ स्वस्य सनयः परमकारुणिकं ईशः राक्तिसहितिनयनः खट्‌ ददाति ॥ &० ॥ ` इति श्रीस्कन्द्एराणे सूतसंहितायां चतुर्थं यज्ञवेभव- खण्ड शिवभक्तेविचासे नाम ध्शोऽध्यायः ॥ २६ ॥ सत्यमेव सततं प्रकाशत डात ! श्रयते हि- "यस्य देवे परा मक्तियैया देवे तथा गुरो । तस्येते कथिता हाः प्रकाशन्ते महात्मनः” इति।॥१९॥४०॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहिता्यीकाथां चतुथं यज्ञवैमवखण्डे शिवभ- क्तिविचारो नाम षद्शोऽध्यायः ॥ २३ ॥'

अथ सप्रविंशोऽध्यायः

सूत उवाच-

अथातः संप्रवक्ष्यामि परात्परतरं पद्म्‌ ॥ यत्सत्तायोगतः सवै सयवद्भवति हिजाः ॥ १ ॥ यस्यैव चित्प्रकाशचेन सवै चेतथते जगत्‌ । । यस्याऽऽनन्दाभिसंबन्धात्सष प्रेमास्पदं भवेद ॥ २॥ एवं परतच्वज्ञानोपायत्वेन शिवपरसादतद्रकती पपेदयेक परशिवस्वषूपयुप- दिशति-परात्परतरमिति । भागदीरितशक्तितत्वोपाधिकः परस्ततोऽपि परः शिवतच्वोपाधिकस्ततोऽपि परर निरुपाधिकं साचदानन्दर्प्तषणं स्वप्र तिष्ठं परशिवस्वषपं तत्परात्परतरम्‌ । अथास्य तच्वस्प सवेप्माणाविषयता-

१ घ. "पञ्च्य १०।२ग, च. छ. ज. “ञ्च्यैक्यप ° । ड. “ञ्चैव पः। ३. इ, “मुपादि" ! ४ ग. “नन्देकट' ।

५५० तात्पयदीपिकाक्षमेता-- [ ४ यज्ञवेमवशवण्डे~

च्छशविषाणवदंवस्तुत्वमाशङ्ू निरस्यति--पत्सतायोगत इत्यादिना । यथेकस्मिनेव रज्ज्वा इद मंशे सर्पधारादयो बहव आकारा अविद्यवशादासे- प्यन्ते तथेवाद्विदीये सचिदानन्दश्ये परशिवस्वश्पे स्वमायावशेन भृतभौति- कात्मकं नानाविधं जगदारोप्यते यथा सर्पधारादिष्वारोप्येष्वयं सपं शयं धारे- त्यधिष्ठान इदमाकारानुढृत्तिरेवमारोपिते जगत्यधिष्टानसबिदानन्दष्पत्वमनु- एृत्तं भासते । तथा चायमथेः । यस्याधिष्टानभूतस्य परत्वस्य स्वङपभतस- तासबन्धवशात्तत्स्वशूपे परिकल्पितं सर्वं जगत्स्वतो मायामयत्वेन सदसद्धि- रक्षणमपि सन्पटः खन्पट इत्यादिव्यवहारशूपेण सत्यवदवभासते । तथा यस्येवाधिष्टानस्य बरह्मणः स्वरूपभूत वित्पमकाशेन तत्स्वरूपे परिकल्पितं सवं जडं जगन्चेतयते चेतन्यविशिष्टं भास्षते । तथा यस्यैवाधिष्टानस्य स्वङ्पश्रता- नन्दस्तबन्धवज्ञादनानन्दमप्पानन्दषूप आरोपितं सर्वं जगत्परमास्पदमनुकूल- वेदनीयं भवति । तथाविधं सञ्चिदानन्दषपं परतच्व प्रवक्ष्यामीति संबन्धः ॥ १९॥2॥

प्रतीताद्धौतिकाद्स्माद्रूतानि मुनिपुङ्गवाः ॥ उत्कृष्टानि तथा तेभ्यो जीवास्मा चेतनः प्रभुः ॥ २ ॥

अस्य च तत्वस्य परात्परतरत्वोपपादनाय रिरविशयोत्कषावधित्ं वच्छ मारभते--प्रतीतादित्यादिना । भूतकायं जगद्धोतिक तस्मात्तत्कारण्णन्पाका- शादिभ्तान्यच्छृष्टानि । तदायत्तत्वाद्धौतिकस्वषटपराभस्येत्यर्थः । मतेभ्योऽपि तदटुपादानत्वेन तत्स्वशूपानुप्विष्टमायासत्व गुणोपाधिकश्चेतनो जीवास्मोत्कृष्टः । आविभे तचेतन्यस्वात्‌ ॥ ३॥

समिव्यशििविन सोऽपि भिन्नः परस्परम्‌ ॥ व्यष्टयश्च तथा मित्राः स्वस्वमावानरूपतः ॥ ‰ ॥ देवतिर्यङ्मनुष्याद्शिरीरं प्रा्वन्ति च ॥

आसां सम्टिथ्तस्त॒ प्रष्ठः सबार्मना ब्रधाः ॥ ५ ॥

समषटिव्यषटिभवेनेति । तत्र निमर्पत्वोपापेरपरतिहतनज्ञानत्वात्स्वात्मानं स्पेतरसकरं च समश्युते व्याप्नोतीति समष्टिहिरण्यगरभः । मलिनंसत्वोपापे परिच्छिननज्ञानत्वान्माङिन्यतारतम्येन नानाविधत्वाच्दुपाधिका जीवा विभक्त

€ _ ९ श

१ ट. चछ. "दव्यक्षत्व* । २ छ. प्रकृष्टानि । ३ ग. शार्थित्वं। ४ छ. 'मरोपा*। ५ग. घ. च. ज. ` ऊत्वोपा* । ६ ग, “नत्वो { घ. ड, च, ज, “नत्वोपा° । ७ घ.“पिवनीवायि° ।

२७ अध्यायः] तस्हितवा | ५५९१

स्वात्ममाजमेवभ्ुवते व्याष्ुबन्दीति व्यष्टयः । स्वस्वभावानुडधपत इति ¦ उत्का- न्तिसमये परिपकपुण्यपापजनितो भाविसम्मगोचरः संकल्पविशेषो भावस्त- दनुसारेणत्यथः । आसां समष्टिव्यष्टीनां मध्ये समषणटिभतो हिरण्यमभः श्रेष्ठो ऽ- प्रतिहतज्ञानत्वात्‌ ॥ ४॥ ५॥

ततो विशिष्टाः सकला ब्रह्मणस्तु विभूतयः ॥ ताश्रान्योन्यं विशिष्टाः स्युयथा जीवा मुनीश्वराः ॥६॥ ततो विशिष्टा इति । तस्माद्धिरण्यगभादपि रजोगुणोपःधिकस्य ब्रह्मणः संकस्पमानसिद्धा या विग्रृतयोऽवतारविशेषाप्टा विभृतय रत्कृधः । अन्योन्यं विशिष्टाः स्युरिति । संकस्पस्मश्चावचत्वात्तन्मानसिद्धानां विभूतीनामपि पर- स्परयुत्वषापकर्पो विद्येते इत्ययः ॥ ६ ॥ तासां बरह्माऽधिकस्तस्मादिष्णु्यः प्रकीरतिंतः ॥ सोऽपि स्दव्यष्टिभरतेभ्यो परिष्टः परिकीतितः ॥ ७ ॥ ताप्तां ब्रह्माऽधिक इति । तथारिधष्षकल्पाश्रयो बह्मा स्वविभ्रतिभ्पः श्रेष्ठ इत्यथः । तस्माद्विष्णरिति । रजोगुणोपाधिकाहद्मणोऽपि सच्वगुणोपाधि- विष्णः श्रेष्ठः । सत्वस्य सुखप्रकाशात्मकत्वेन रनोगुणाहुत्कृषएटत्वात्‌ । स्वन्यणि- भूतेभ्यो वरिष्ठ इति । तस्य विष्णोरपि संकस्पमात्रसिद्धा ग्यष्टिमता येऽव- तार विशेषास्तेम्योऽपि पसमष्टिभूता विष्णरुत्कृष्टः ॥ ८. ॥ ततो रद्रोऽधिकः सोऽपि स्वव्यष्टिभ्योऽधिकः स्मृतः ॥ ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च परतच्वविभ्रूतयः ॥ ८ ॥ तरतो रद्रोऽधिक इति । विष्णोरूपाधिर्हिं बहिःख्वविशिष्टं तमः । रुद्रस्य त॒ बहिस्तमोयुक्तं सत्वम्‌ । एतचम्रे स्वयमेव दतमीतायां प्रतिषादयिष्यत्ति। तथा च तस्माद्विष्णोरपि रशुद्रोऽधिकः । तथा तस्य रुद्रस्पापि संकर्पमात्र- सिद्धा या व्यष्टयस्ताभ्योऽपि सर एवोत्छृष्टः । परतच्वविभृतय इति । यद्रक्ष्य- माणं सधिदानन्देकरसं नि्गणं पर तत्व तदेष स्वीकृतमायागुणोपाधिवशेन नह्मविष्ण्वादिष्पेणावस्थिततमितति भवन्ति ब्द्माधास्तस्य विभूतय इत्पथः ॥ ८ ॥ एषां ्याणामधिकः सवेकारणमीश्वरः ॥

[कवग व

(मीर जय मा कका = =+

१ख.घ. च, छ, 'न्तिप।

५५२ तात्पवदीपिकाक्षमेता- [ ४ यज्ञवेमवखण्डे~

ततोऽधिकं प्रं तत्वं ज्ञानमानन्दमदहयम्‌ ॥ यमेव हि सर्वषां काष्ठा प्रोक्ता श्रुतो स्मृतो ॥ ९॥

एषामिहि । गुणविभागरहितमायगिाधिक तदेव परत्वं जगत्कारणं सदीश्वरः । सोऽपि प्रविभक्तगुणापाधिकानामेषां ब्रह्मादीनाय॒त्कष्टस्तत्ष- मष्टश्यात्मकत्वादित्य्थः । यस्य निरतिशयोत्कषपरतिषादनायेतदुत्कर्ष- तारतम्यमनुक्रान्तं तदशंयति-ततोऽधिकमिति । कारणत्वोपरुक्ष्यं सचि दामन्दाखण्डेकरसं यत्परं तत्वं तत्सोपाधिकाञ्जगत्कारणादधिकयुत्कर- टम्‌ । एतदीयोत्कषेस्य निरतिश्चयत्वयरपपादयति-इयमेवेति । यदेत- दुक्त परतक्वमेतदेव सर्वेषां पूर्वोक्तानां सातिशयोत्कषंभाजां विश्रान्तिभमि- त्वेन श्ुतिस्मत्या प्रतिपादितम्‌ । हिशब्दो हेत्वथः । यस्मादेवं तस्मादितर- दुत्कृष्ट किमपि नास्तत्यथः । तन्न श्ुतिस्तावत्सवेस्यवापि भोक्रभोग्यात्पकस्य प्रपश्चस्य सवेत्किष्टे बरह्मणि विश्नान्ति प्रतिपादयति ^“ सवं खल्विदं ब्रह्म" “'बरह्मवेदममृतं पुरस्ताद्रह्म पश्चाद्रह्म दक्षिणतश्चोत्तरेण'इत्यादि । स्मृतिश्च- “अह कुरस्नस्य जगतः प्रभवः परख्यस्तथा"'इत्यादिका सवस्य जगतः कारणे ब्रह्मणि विश्नान्तिमवगमयति। युक्त चेतत्‌ । सचिदानन्दषूपेऽधष्ठाने मायावशा- त्पतीतं जगदधिष्टानयाथास्म्पज्ञानेन शक्तो रजतवत्त्रेव शीयते । अधिष्ठाना- दृन्यत्राऽऽरोप्यस्य ख्यास्तंभवात्‌ । अतो ऽधिष्ठानस्य परनद्मणो यो नि.तिशयो- त्कषेः स एव परिकस्पिते जगति सचिदानन्दषूपादनुगतः संस्तत्तदुपाधि- तारवम्पास्सातिशयो नानाविध इव प्रतिभासत इत्यथः ॥ ९॥

योऽयं ५१५ आनन्द्स्ततः शतगुणोत्तरः ॥ मनुष्यगन्धवादीनामानन्द डते गम्यते ॥ १० ॥

एवमीन्वरस्वषूपमव परमाथ सदन्यत्सवं परिकल्ितमित्युपपाच तरस्वष्प- भतयोन्ञौनानन्द योरपि निरवधित्वं प्रतिपादयति- योऽयं मानुष इत्यादिना । सा्वेभोमस्य भोक्शकतिसंपन्नस्य धनधान्यादिसम्रदरए्टयिव्युपभोगाद्योऽयं मानुष आनन्दस्तस्माच्छतगणोत्तर आनन्दो मनुष्यगन्धवाणाम्‌ । तथाच श्रृयते--““ यवा स्यात्साधयवाऽध्यायकः । आशिष्ठो इदटिष्ठो बङिष्ठस्तस्थेय परथिवी सवां वित्तस्य पणो स्यात्‌ । स एको मानुष आनन्दः । ते ये शतं मानुषा आनन्दाः स एको मनुष्यगन्धर्वाणामानन्दः' इति । अनर श्रुती मनु- ऽ्यगन्धवोणामानन्दादनन्तरं देवगन्धवादीनां ब्रह्मान्तानां योऽपगुत्तरोत्तरं

२५७ अध्यायः] स्तसहिता । ५५३

डतगुणित आनन्दस्तत्सर्वस्य संग्रहायाऽऽदिशाब्दं प्रयुङ्के + मनुष्यम घवादी- नामिति ॥ १०॥

्रह्मानन्दशतं विष्णोरेकं आनन्द्‌ उच्यते ॥ ११ ॥ तस्याऽऽनन्द्शतं रद्रस्येकं आनन्द एव हि ॥ रुद्रानन्दृशतं सवकारणस्य शिवस्य तु ॥ १२॥ स॒ एको ब्रह्मण आनन्द इति रजोगगोपाधिकस्य बद्मणोः य आनन्द आश्ञातस्तमारभ्यात्तरोत्तरं शतगुणित आनन्दो विष्ुरुद्रञगनक्रारणानामपि. गन्तव्य इत्पाह-बह्मानन्दश्ञतमित्याद्देना ॥ २९॥ १२॥ कारण॒रोपर्ष्यस्य शिवस्य परमात्मनः ॥ सत्याचन्मात्ररूपस्य श्रमाऽऽनन्द्‌ उदाहतः ॥ १२ ॥ सत्यचिन्मान्रणूपस्येति । मानशब्देन सकरोपाधिविरदो विवक्षितः । सत्य- चिन्मात्रहपस्य कारणत्वोपरुक्ष्यस्य परशिवस्वषपत्वेन मूमाञऽनन्द उदाहतः श्रुत्या दचितः। परिच्छेदकोपाध्यभावात्परशिवस्वषटपभत आनन्दां ऽनवच्छिनो निरतिशय इत्यर्थः। साच श्ुतिः--“"भूमा त्वेव विजिन्नासित्तव्यो यो वेभरमा तत्छखम्‌'' इत्यादिका ॥ १३ ॥

एवे क्रमेण सर्वेषां ज्ञानाधिक्यमपीष्यते ॥ न्धञश्चाखादिभेदेन यथा क्षां व्यवस्थितः ॥ १९ ॥ तथा सद्रादिभेदेन शिव एको व्यवस्थितः ॥ उत्कषश्चापकषश्च स्कन्यशाखादिवस्तुषु ॥ १९५ ॥ तथोरकषौपकरषशच रद्रविष्ण्वादिषु स्थितः ॥ तरङ्गबुढदादीनां यथा रोके व्यवस्थितः ॥ उककर्षश्वापकर्षश्च तथा द्रादिषु स्थितः ॥ १६ ॥ एवं परशिव स्वषूपानन्द्स्य निरतिशयत्वमुपपाय तः स्वषूपभतज्ञानस्वाप्य- नेनैव न्पायेन निरतिशयत्वमव गन्तत्यमित्यतिदिशति-एवमिति । एकस्येव परशिवस्य रुद्र विष्ण्वादिनानाविधजगदाकरेणवस्थान सहष्टान्तम्पपादयति- स्कन्धराखेति ॥ १४ | १५॥ ९६ ॥

९५ तात्पयंदीपिकाकषमेता- [ ४ यज्ञवैमवखण्डे-

विश्वाधिक रुद्रस्य कारणस्य शिवस्य च ॥ न वदन्ति जना ये ते राक्षसाः स्थनं संशयः ॥ १७॥ विश्वाधिकत्वमिति । उक्तरीत्या स्वेस्मादप्युत्कृष्टस्वात्परशिवो विश्वाधिकः। विश्वाधिको रुद्रो महर्षिरिति श्रुतेश्च शिवस्यैव विश्वाधिकलम्‌ ॥ १७॥ व्यावहारिकिदृहत ऽयं विमागः परिकीतितः ॥ १८ ॥ प्रमाणदृष्टया वस्सेकमेव नित्यं न संशयः ॥ अनाहत्य महामोहासममाणं भुवि मानवाः ॥ १९ ॥ अये परस्स्वये नेति विवदन्ते परस्परम्‌ ॥ महापापवतां .नणां स्राधिक्यं न भासते ॥ २० ॥ अनेकजन्मसिद्धानां श्रोतस्मार्तानुवतिनाम्‌ ॥ रुद्राधिक्यं स्वतो माति प्रमाणेरपि तर्कतः ॥ २१ ॥ सोपानक्रमतो देवा नृणां संसारमोचकाः ॥ रुद्रः संसारमग्रानां साक्षाससंसारमोचकः ॥ २२ ॥ अतः सवं परित्यज्य शिवादन्यत्च॒ देवतम्‌ ॥ शिव एकः सदा ध्येयः साक्षात्ससारमोचकः ॥ २२ ॥ दक्षस्य म्ररुमेकेन शाखाः पष्यन्ति वे यथा ॥ शिवध्यानेन देवाश्च तथा तपरा भवन्ति हि ॥ २९ ॥ ननु यथा दक्षः स्कन्धशाखादिमेदेन नानाकारो ऽवतिष्टत एवं पररिवोाऽपि रुद्रविष्ण्वादिजगदाकारेणावतिषएते चेत्त्द्रेतव्याकोप इत्यत आह-व्यावहा- रिकदषटयेति। निर्विकार एष परिशिवस्वषूपे मायावशाद्विविनं जगदारोप्यते न परतत्त्वं स्कन्धशाखाचात्मना वृक्षवत्परिणमते । अतो नानाविधभावमानसाम्येनेव रष्ान्तोपादानमित्यथः ॥ १८ ॥ २९ ॥ २० ॥ २१ ॥ २२ ॥ २२ ॥ २४॥ विकल्परहितं तच्च ज्ञानमानन्द्मव्ययम्‌ ॥ ये पश्यन्ति विमुक्तास्ते जीवन्तोऽपि न संशयः ॥२५॥

कषक = । क

विकर्परहितमिति । निविशेषे बरह्मणि विकल्पहेत॒नां विशेषाणामभावात्त- र्स्वद्पभूतं ज्ञानं विकस्परहितम्‌। अतपन्तं निर्विकर्पकमित्यथः। सवेदा बाध-

२७ अध्यायः ] य्रतमहिता । ९५९

वेश्र्यात्तदेव तत्वं परमा्थम्‌। अपराधीनपरकाशत्वाञज्नानम्‌ । अत्थन्तानुूखवेद नीवस्वादानन्दम्‌ । अव्ययम्‌ । व्ययोऽपममोऽन्तवच्वं तद्रहितम्‌ । देञ्चकार्व- स्तुकृतपरिच्छेद रहितमित्पथंः ॥ २५ ॥ निविंकल्यं परं त्वं तरक॑तो यस्य भासने ॥ सोऽपि मुच्येत संसारा्ययथा स्वप्रप्रपञ्चतः ॥ २६ ॥ तकत इति । प्रती तिबाधान्पथानुपपत्या टउणप्रपश्चमिथ्य-लेऽवगते पती त्पपिष्ठानसवेन च किंचित्पारमा्थिक वस्त्व ङ्खीकतेग्यम्‌ । इतरथा निरधिष्ठान- परमस्य निखयिकबाधस्य च प्रसक्तेरित्याटिषटपस्तकः | छति.पि त दक्श- यति-- "असन्नेव स॒ भवति" “शषद्दयेति वेद वेत्‌” “को ह्येवान्यात्कः प्राण्याद्यदेष अकारा आनन्दो न स्यत्‌" ६ति ॥ <६॥ ® ® कृट 4 = ॐ णेनै ध निविकल्पं परं तच्ं प्रमाणेनैव केवरुम्‌ ॥ यरय भाति स म॒च्येत सखसंमारमदोदषेः ॥ २७ ॥ प्रमाणेनेवेति । “सत्ये ज्ञानमनन्तं ब्रह्म" “अहं ब्रह्मास्मि"" इत्यादिवेदान्त- वाक्यं प्रमाणम्‌ ॥ ५७॥ न च नामानि रूपाणि शिवस्य परमासमनः ॥ तथाऽपि मायया तस्य नामरूपे प्रकल्पिते ॥ २८ ॥ न च नामानीति । “यत्तदद्रेदयमग्राह्ममगोनमवणम्‌ः इति श्चुतः परमार्थतो नामहपे न स्त इत्यथः ॥ २८ ॥ शिवो रद्र महादेवः शंकरो ब्रह्म सरपरम्‌ ॥ एवमादीनि नामानि विशिशनि परस्य तु ॥ २९॥ शिवो रुद्र इति । मायापरिकल्सितनाश्ां मध्ये शिवश्द्रादिनामानि परशिव- स्वष्ट्पे ्डितो वणेनाम्भख्यानि। शिवो सद्र इत्यादि नामचतुष्टयं द्रूतेरमिधा- यकम्‌ । ब्रह्म सत्परमिति त्रितयं परशिवस्य साघ्नाद्वाचकम्‌ । परडिवमरत्य। सह शुद्रमूर्तेस्त्ठायःपिण्डवद विभागापत्ति स्वयमेवाग्रे वक्ष्यति । अतो मर्ति- दरयस्येकीभ॒ तस्वात्तथादिपे तान्य॒भयविधनामानि व्येव वतंन्त इति यूख्पानि | ०९ ||

विष्णनारायणादीनि नामानि परमेश्वरं ॥ कथंचिद्योगदरस्या त॒ वतन्ते न त॒ मख्यया ॥ ३० ॥

५५६ तासर्वदीपिकाक्षमेता- [ ४ यज्ञवेभवखण्डे-

विष्णुनारायणादीनीति । विष्ण्वादिग्र्तीनां परशिवमूत्या वैरक्चण्याद्विविक्त- स्वमपि वश्च्यदि। अतो विष्ण्वादिग्र्तिषु खटा विष्ण्वादयः शब्दास्तस्मिन्परवच्वे न ल्या वर्तन्तेऽपि तु व्याप्नोतीति विष्णुरित्येवमा्यवयवव्युत्पत्या वतेन्ते ॥ २० ॥ किः अ

अरूपस्य शिवस्यापि मति्येया द्यपासकैः ॥

उमाधविग्रहा शुदा भिनेत्रा चन्द्रशेखरा ॥ २१ ॥ एव मायापरिकल्पितनामानि दृशयित्वा तत्परिकर्पितं ग्रत्योत्मकं रूपमपि परशिवस्य ध्यानाय दरोयति--अष्पस्येत्यादिना ॥ ३१ ॥

नीरग्रीवा परानन्द्प्रमोदा ताण्डवप्रिया ॥

बह्मविष्णुमहदिवेरुपास्या गणमरतिंभिः ॥ ३२ ॥ गण्रातिमिरिति । सच्वरजस्तमोशणोपाधिकेरित्पथंः ॥ ३२ ॥

स्वेमतिंविहीनस्य स्वमूर्तैः शिवस्य त ॥

@ॐ९ के अ

तथाप्येषा परा म्रातारयषा ओश्वता श्चातः॥२२॥ सवमतंरिति । परमाथेतः सवेप्रकारम्रतिरदहित्रस्यापि मायापरिकद्पितं स्व जगदप्यन्या म्रतिरित्यथः । शाश्वती श्रुतिरिति । परमाथेतों व्रिग्रहरहितस्य शिवस्य तत्सद्रावं श्रुतिरपि दशेयतीत्यथेः । श्रयते हि केवर्पो१निषदि- “'उमासहाय परमेश्वरं प्रभं निरोचनं नीरकण्ठं प्रशान्तम्‌ । ध्यात्वा मुनिं च्छति भूतयानि समस्तस्ान्ति तमसः परस्तात्‌” इति ॥ ३३ ॥ तप्रायमपण्डवाहप्रा र्ट्रमातः परस्यत॥ मया त॒ल्याऽन्यम्रतिभ्यो लक्षणेमनिसत्तमाः ॥ ३९ ॥ रद्र मरतः परशिवमरत्यां सहैकत्वं वक्ष्यतीति यदवादिष्म तदाह-तप्राय पिण्डवदित्यादिना। विशद्धसच्वगुणो हि सुद्रस्योपाधिस्तमस्त संहरणाय तत्स्व- ङपाद्धहिरेव वतेते । अतो रद्रमतिर्विशुद्धसखात्मकत्वात्षच्वस्य च सुखप्रकाश- स्परूपत्वात्साक्षिचित्मकाशचष्पया पररिवमत्यां पकाशद्खादिरुक्षणेः सदशी । अतो विष्ण्वादिपर्तिभ्यो विलक्षणा च तप्रायःपिण्डवत्परशिवमरत्याऽविभामाप- नेवेत्यर्थः ॥ ३४ ॥ विष्ण्वादीनां त॒ सर्वेषां मतयो व्यवधानतः ॥ न तुल्याः परत्वस्य मया केदान्तपारमाः ॥ ३९८ ॥

२७ अध्यायः] सतक्षहिता । ५५७

न तुल्याः परतच्वस्येति ! विष्ण्वादिम्र्तिषु रजस्तमसोः ाचुपरुक्षणेन स्पवधानेन सच्िदानन्दङ्पायाः परशिवमू्ः साकल्येन प्रतिफख्नायोगात्पर- शिवम्रत्यो न सास्तुल्याः । अतस्तद्भिविक्ततयेव तासायुपरुम्भात्तथाविधमत्ये- मिधायकानि विष्ण्वादिनामानि परशिवस्वषपमरतीववयप्रसिद्धिसन्यपेक्षत्वेन विखम्बितपरतीतिजनकत्वान्न मृखपानि ! शिदरुद्रादिनामानि तक्तरीत्या पर शिवरद्रमृत्यारेकीभूतत्वान्तदुभ पात्मिकायां मरत्पामवयवपरसिद्धिमन्तरेण समुदा यप्रतिध्येव वतेन्त इति शीप्रप्तीतिजनकत्वान्मुस्यानीत्यभिभ्यः ॥ ३५ ॥

परत्वस्य नामानि प्रतयासच्या मृनीभगः ॥ त्िमूतीनां तु सदस्याग्यवधानानि सुव्रताः ॥ ३६ ॥ एवं श्द्रमस्यमिधायकरःनां शिवरूदादिनाघ्नां परतत्वविषये मुख्पतमुप- पाद्य निरूपाधिकपरशिवस्वषटपप्रतिपादकानां इह्म सत्परमित्यादिनाम्नामपि शद्रमर्तो म॒ख्यत्वं प्रतिदयति । परतच्वस्येत्पादिना । ब्रह्म सत्परमिर्थादीनि यानि निरूपाधिकतत्वस्य नामानि तानि तिमर्तनां मध्ये रुद्रस्य प्रत्प- सच्याऽव्यवधानानि नामानि निरूपाधिकस्वषूपप्रतिपादनेन सपाधिकाहुद्रा- त्परतच्व व्यवधधीयत एभिरिति करणव्युत्पस्या तानि नामानि व्यवधाननि- मत्तानि रद्रस्योपाेर्निरतिशयसन्वोत्कषेवत्वात्कात्स्येन विम्बग्रहरक्षणा मरत्याप्षत्तिरस्ति तया प्रत्याक्तत्याऽव्यवधायकानि तानि नामानीरग्न्यवधान-

= ९ ०4" "है

सद्धाववखाद्व तयोमृत्पमिदन व्यवहारः ॥ ३६ ॥

विष्ण्वादीनां च देवानां तानि नमानि सुत्रताः ॥ तच्वान्वयेन नामानि भवन्ति ब्रह्मवित्तमाः ॥ ३७ ॥

विष्ण्वादीनामिति। विष्णुब्रह्महिरण्यगभादीनां तानि परतच्वनामानि परत- त्वान्वथसद्धावमात्रेण प्रतिपादकानि । अयमर्थः-सबिदानन्देकरुक्रणोऽद्वितीयः स्वैशतः परशिव एव नानाविधोपाधिष्बन्धवशाद्रद्मविष्णुरुद्रादिष्पेण नने- वावभासतें । तत्न ब्रह्मविष्णर्द्रहिरण्यगभंस्रत्रात्मादार्नां स्वस्वन्यापारविषपे- ष्वपरतिहतज्ञानत्वात्तेषां स्वैषामुपाधिषु स्वस्य निरतिशयोत्कषं एष्टव्यः । इतरथाऽस्मदादिजीववत्किचिज्ज्नत्वपसङ्ेन सकरसृुष्टिस्थित्पादिव्यवहारविखी- परसङ्खात्‌ । ननूपधेयवहुपाधीनायप्येकहप्ये ब्रह्मदिष्ण्वादिभेदव्यवहारो नोप- पद्यत इति चेत्‌ । मेवम्‌ । ब्रह्मा्युपाधिषु वस्तुतः सच्वोर्कषस्येकद्प्ये

१. प्मरमरवय। २ख.ग. ठ. च. छ. ज. 'स्याप्यभिधा । ३. 'घनिनना।

५९८ तात्प्दीपिकाप्तषमेता- [ % यज्ञवेभवखण्डे-

सत्यपि श्द्रोपापिन्यतिरिकतेषु तेष्वादायेरजस्तमःप्रयुक्ता नानाविधो ऽपकर्षोऽ- प्यस्ति। अतस्तत्पयुक्तो बह्यविष्ण्वादिभेदव्यपदेशो न सोऽपकषस्तेषां वास्तव इति मन्तव्यम्‌ । तथा सत्यस्मदादिवत्तषामपि जीवत्वपरसङ्कात्‌ । एव बद्मविः हण्वादिमरतिष्वाहायोपकषसद्भावात्परतक्वपरत्पासत्तिनास्वीति म्बन्ति तानि न्यवधायकान्यमुख्यानीत्यथंः ॥ ३७ ॥ तथाऽपि रुद्रे तान्येव प्रत्यासत्या परेण तु ॥ मुख्यानि न तथाऽन्येषु व्यवधानात्परेण तु ॥ ३८ ॥ नन्वेवय॒भयत्राप्युपाधिव्यवधानेन साम्ये सत्यपि परतच्ना््नां कचिन्यु- ख्यत्वं कचिन्नेति वैलक्षण्यं कुत इत्यत आह-तथाऽपीति । यदच्यप्युक्तरीत्या रुद्रमतावपि परतच्वाद्यवधानमस्ति तथाऽपि परशिवस्वषश्पेण रुद्रमर्तः परवा. क्ता या प्रत्यासत्तिस्तद्भावेनं तत्र परतत्वनामानि यख्यानीत्युच्यन्ते । अन्येषां तु बह्मविष्ण्वाद्यपाधीनां च न तथा प्रत्यापत्तिरस्ति । आहायौपकषेसद्रावात्‌। अतो व्यवधानात्परतच्वनामानि तेषां न मुख्यानीत्पर्थः ॥ २८ ॥ परतच्वपारज्नान तस्य म्रातप्रसाटरतः ॥ तत््रस्ादश्च तदडयानप्जाम्याम्रव नायथा ॥ २९ ॥ जन्नाइभाननाच्रणा यथा इहननवतत ॥ तथा मतिप्रसादेन तत्तच्वं च प्रकाश्चते ॥ ० ॥ परतत्त्वं तु सर्वषां खरूपमपि सवेदा ॥ तस्य तरातन्रताद्न विना नव प्रकाशत ॥ &१॥ तस्मान्मतिं स्वेषां भोगमोक्षफर्प्रदा ॥ अतो म्रातं महाभक्या भजध्वं सुनिपङ्गवाः ॥ &२॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभवखण्डे परपदस्वरूपविचारा नाम सप्रावलाञध्यायःर७॥ एवं विष्ण्वादिम्र्तिभ्यो विरक्षणा “उमाधेविग्रहाः इत्यादिना या परतच्व- मर्तिरमिहिता तत्पसादादेव भोगमोक्ष्पफर्पा्िरिति सा सवैः सवंडा सेष्ये- व्युपसहरति । परतच्वपरिज्ञानमित्यादिना ॥ ३९ ॥ ४०॥ ४१ ॥ ४२॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे शतसंहिताटीकायां यज्ञवेभवखण्डे चतुर्थ परपद स्वषटपविचारो नाम पसप्वंशो ऽध्यायः ॥ २७ ॥

२८ भध्यायः } य्रतसरहिता । ५५६

अथाष्टा्विंशोऽध्यायः ।

सूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि शिवखिङ्गं समासतः ॥ यस्य विज्ञानमात्रेण विमुक्तो मानवो भवेत्‌ ॥ १॥

एवं परशिवस्य ध्यानप्जायर्थं परिकर्पितां निशिष्टं र्ति प्रतिपाद्य शिव- खिड्स्वरूपमपि निर्णेतु प्रतिजानीते-- भधात इति ॥ ९॥ शिव एव स्वयं रिङ्गं छिदं गमकमेव हि ॥ [ व जक २६५ व कि छ, व शिवेन गम्यते संवे थिवों नान्येन गम्यते ॥ २॥ शिवस्य खद्गुं शिवरिङद्धमिति भ्रम व्युदसितुमाह-शिव एव स्वय खङ्ग मिति । तदुपपादयति--खिङ्ं गमकपिित्यादिना । खोके हि वहुन्यादिर्ण- स्यायान्तरस्य यद्रमर ज्ञापकं धूमादि ।च्ग मित्युच्यते । शिवोऽपि स्वभ- काशचिट्ूपत्वेन सवेस्प जडव्ंस्य गमको न वन्येन गम्यः । अतो गमक- त्वात्स्वयमेव रदम्‌ ॥ २॥ @ क श क, 9 कि जड हे ग्रम्यतञन्य॑न नाजड सानपुङ्गवाः ॥ शि न भ शिवो नेव नडः साक्षात्खप्रकाशेकरक्षणः ॥ ३॥ एतदेव गमकत्वयुपपादयति- जड हीत्यादिना । पटपटचात्मकं जड जगदेव स्वव्यतिरिक्तेन वित्पकाशेन ज्ञाप्यते । जडविरक्षणं चेतन्यं नान्येन गम्यते कितु स्वयं परकाराते । अतः स्वपकाशविदूपः परशिवो नेव जडः। यतो न जडोऽतो न गम्यः। अपितु स्वप्रकारचिदरपत्वाद्रमकः। अतः स्वय मेव रिङ्गमित्यथः ॥ ३ ॥ जस्वप्रकाशश्ेत्साक्षाच्छिवो नेव शिवां भवेव ॥ अस्वप्रकाशं कुड्यादि न शिवः संमतं खदु ॥ ॥ भवेदेव यदि शिवः स्वप्रकाशचिद्रपः स्यात्तथात्वे तु प्षवेदा सवेथा भाव- त्वेन तद्रोचरप्रमाणनैरपेक्ष्याहुपनिषदेकसमधिगम्यत्वभङ्पसक्तेर स्वपकाशा एव स इत्यत आह-अस्वपरकाशश्चेदिति । यदि शिवः स्वप्रकाशचिदात्मको न स्यात्तां तस्य शिवत्वमेव हीयेत । पराधीनप्रकाशानां घय्कुख्यादीनामरशिव-

ह 1

१ च, "वैजडाजः 1 > ड. श्रूप

५६० तात्पयंदी पिकासमेता- [ ° यज्ञेवैमवखण्डे~

तवदर्शनात्‌ । विमतः शिवः स्वप्रकाशो भवितुमहंति शिवत्वात्‌ । योन स्वप्रकाशो नासौ शिवो यथा घटपयदिः । शिवश्वायं तस्मात्स्वपकाशच एषेत्य- मिप्रायः॥ ४॥

शिवेऽसति य॒निश्रष्ठाः स्वप्रकाशेकरक्षणे ॥ अप्रतीतं भवेस्सवै ततः शन्यमरेषतः ॥ ५4 ॥

विपक्ष बाधकमाह- शिव इति। जढं सवं जगत्तावच्छिवस्वषूपयेतन्यवर- देव प्रतीयते तदपि चैतन्यं परतीयमानमेवार्थं प्रत्याययतीत्यद्गीकायेम्‌ । दीपादी तथा दष्त्वात्‌ । तच्चेऽज्ञानान्तरेण प्रतीयेत तदप्येवभिति तस्यापि स्वप्रकाश एष्टव्यः । तथाच तञज्ञानान्तरं स्वय प्रकाशते चेलथमन्ञानमेव तथा भवतु पराधीनप्रकाशं चेत्कि तत्परं प्रथमन्नानमेव तदाऽन्योन्याश्रयादेकमपि न सिध्येत्‌ । अथ वतीयं ज्ञानान्तरं तस्यापि प्रकाश्ावरयंभावाज्ज्ञानान्तरं वक्तव्यं स्यात्तथाऽप्येवमित्यनवस्था मृटक्षयकरीं स्यात्‌ । एव च परशिव- स्वषूपस्य स्वप्रकाशतानङ्खीकारे ज्ञानज्ञेयात्मकं सवेमप्रतिभातं सच्दट्टन्यमेव भवेदित्यथेः ॥ ५॥ शन्यसिददिरपि भ्रेष्ठाः शृन्येनैव न सिध्यति ॥ खट सवासना भानविहीनं शृन्यरक्षणम्‌ ॥ £ ॥ सिद्धं नः समीहितमिति यदि गशृन्यवादीं परत्यवतिष्ठेत त परत्याह-गृन्य- सिद्धिरिति । शन्यदादिनाऽपि सवंशुन्यत्वे केनवित्पममाणज्ञानेनेव प्रति- पादनीय न तु गृन्येनेव । मेयसिद्धेमानाधौनसवात्‌ । तथाच तज्ज्ञानस्य सच्वा- त्सवेून्यत्वं न सिध्येत्‌ । सर्वकारेणापि म्रतिभानराहित्यस्येव शुन्यरन्षण- स्वादित्यथंः ॥ ६ ॥

क (कि १

अतः साक्षा शवः साम्बः स्वप्रकाशकटषक्षणः॥

# ह ~ $ ॐ क ष्व शन

तंन सवामदं मम्य ग्रम्यतञ्सपा न गम्यत ॥५७॥

एवं सवेशून्यमतेऽपि ज्ञानसद्वावाव रयंभावात्तस्य च पराधीनपकारस्वाद्धीका-

रऽनवस्थायां ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वाभविन सवंनगदान्ध्यपरसङ्कात्स्वपरकाशमेव तदित्यदङ्गीकतन्यम्‌ । घटज्ञान पटज्ञानमिति नानातपरतीतेरप्यपाधिकृतत्वादद्धि- तीयं स्वप्रकाश्चवेतन्यमेव परशिवस्वषट्पमिति निगमयति-अत इति । तेन स्वप्र काशपरशिबस्वषूपचेतन्येन स्वैमिदं पराग्भतं जगद्रम्यते । अतस्तत्स्वष्पं गमकरम्‌ । यतः स्वप्रकाशचल्रादन्येन न गमस्पत्तेऽतो न गम्यत्‌ इत्पथः । अय

२८ अध्यायः] सतसहिता । ५६९

ममिप्रायः । यद्यपि परदिव स्वषरूपचेतन्यं स्वषकाशं तथाऽप्यनाचवि याविखा- सवशेनाऽऽदृतमिव भवति तद्वा ऽऽवरणमुपनिषद्वाक्यजनितया पररिवस्वषटप- विषयान्तःकरपृच्या 5पनीयते । तर्दिंथश्वापनीते तत्त्वं स्वदपपकाशेनेव भकाराते न तु घटादिवरस्वातिरिक्तं चेतन्यमपेक्षते । अतः फरून्याप्यत्वामा- वात्स्वयप्रकाशत्वं इत्तिन्पाप्यत्वसद्धावाश्चोपनिषदेकसमधिगम्यत्वं न च विरु- ध्यते ॥ ७ ॥ स्वयेज्योतिरिति प्राह श्रुतिः साध्वी महेश्वरम्‌ ॥ तस्य भासः स्वमिदं विभातीत्यपि चाऽ हि॥ ८॥ इत्थं स्वप्रकाशत्वं तकंतो नद्प्य तदनुग्राह्चं स्वप्रकाशत्वगमकं प्रमाणमप्यु- पन्यस्यति--स्वयज्योतिरिटि । “अनाय पुरषः स्वयज्योतिः'' इत्येतद्राक्यमि- त्यथः । तथा शिवस्वदपातिरिक्तस्य सवश्य मायापरिकदल्पितस्य तदधीनप्र- काशस्वमित्यत्रापि श्रुरि प्रमाणयति-तस्य साक्षा सवेमित्ति। श्रूयते हि-“न तत सूर्यौ भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमभ्रिः । तमेत भान्तमनृभाति सर्वं तस्य भासा सवेमिदं विभाति'इति ॥ < \ ॥ भ [® अतः शिवः सवजगदिभास्कः स्वप्प्रकद्ः खयपमव कृषकम्‌ ॥ मयादत [स्क्मा त्‌ जवना स्तदेव प्रज्यं ्तिमस्तकस्थितम्‌ ॥ ९ ॥ शिव एव छ्िङ्मिति प्रतिज्ञातं सिद्धमिति निगमयति-अत इति । श्चति- मस्तकस्थितमित्ति । वेदान्तैः प्रतिपादितं सचिदानन्देकरसमद्भितीयं परशिव- स्वहूपमित्यथेः ॥ ९ ॥ शिवस्य छिङ्ग शिवखिङ्गमन्ये मुनीश्वरा वेदविदो वदन्ति ॥ स्वेयप्रकास्चस्य न य॒ञ्यतं तत्त- तश्च श्भुः स्वयमेव छिङ्गम्‌ ॥१०॥ स्वयंपकाशस्य न युज्यत इति । स्वपरकाशचैतन्यस्य गमकान्तरनेरपेक्षपे- णावस्थितस्य लिङं गमकभित्पेतनोपपचत इत्यथः ॥ ९० ॥

१ग्‌.घ्‌.च. छ. ज. मयोदितो)

भेत्तारः

७१

५६२ तात्पथदीपिकाक्षमेता- [ 9 यज्ञवेमवखण्डे-

विवेकहीनम्यस्य चित्तटच्यादपेक्षया

शिवस्य छिङ्मित्ययं रवः समस्तजन्तमिः ॥ निगद्यते शिवः स्वतः प्रापिद एव सवदा

ततः शिवस्य सिङ्गमित्ययं रवो न संगतः ॥ ११॥

ननु शिवस्य छिङ्कं शिवलिङ्खमिति रोके पज्यत्वेन प्रसिद्ध तत्कथं शिव एव रिङ्कमित्यत आह- विवेकेति । परशिवस्वषटपं विविच्य ज्ञातुमशक्तस्य त्यस्य चित्तबृत्तिमपेक्ष्य तदनुसारेणेव शिवस्य रिङ्ं शिवखिङ्मिति रोकव्यपदेशः । विवेकदष््या तु स्वप्रकाशपरशिवस्वषूपस्य गमकाभावाच्चाप्ती न युक्त इत्यथः ॥ १९॥ स्वत श्व प्रगमोऽपि शंकरो न विभातीव विभाति मायया ॥ स्वत एवं श्चतिकोविदाः शिवः स्वकरिङ्गनं निगम्यते स्फुटम्‌ ॥१२॥ ननु विवेकरदहितस्यापि परशिवः स्वपरकडि एव। न हि वस्तु पुरुषविशेषम- पक्ष्यान्यथा भवति । अतस्तच्चित्तानुसारेणापि शिवस्य रिङ्कमिर्छेनन युज्यत इत्यत आह-स्वत एवेति । प्रगमयति प्रकषण स्वं प्रकारायतीति प्रगमः। ग मयतेः पचाचच्‌ । सवस्य गमकत्वेन स्वयं प्रकाशमानोऽपि शिवो न विभाति न भरकाशत इत्यज्ञानत्वेन मायावशाद विवेकिनां न भकाशते। अतस्तेमा- याघद्ध्टिभिरज्ञायमानः स्वयेपकाङामानः शिवः स्वदपावगमकेनान्पेन रिङ्खेन स्पष्टे तेज्ञायत इति भवति । विवेकहीनचित्दृच्पपेक्षयेव शिवस्य खिङ्कमित्यपि व्यवहार इत्यथः ॥ १२॥ शिवस्य लिङ्ग कथयन्ति केचि- द्रहुप्रकारं व्यवहारदृष्ट्या ॥ न ततत्वट्टया परमश्वरस्य स्वयप्रभस्यास्य न चास्त खङ्गम्‌ ॥२॥ एवं स्वप्रकाशस्यापि शिवस्य मायावशादज्ञायमानस्य गमकानि रिङ्घानि

~ ००००१७० ~~ ----~--~-~--~-~--~----*-~-> ~= +~ ---=---------~~- =-= +~ ~~ न नम

१ख.'ननग'। २, ध्यज्ञाततलेम ।३ख.ग, च. छ, ज, तेने ज्ञा।

२८ अध्यायः] सतसहिता । ५६१

र्यवहारदश्चा्यां विद्वद्भिः परतिपाचन्त इति दशंयति-शिषस्य छिङ्कमिति । तत्सर्वं यवहारदषटयेव ङ्ख न तु परमाधंविषयया दष्टचा परशिवस्वरूपस्य स्वयं- परभत्वेन गमकशन्तरनिर पेक्ष त्वात्स्वयमेव सर्वस्य गमकत्वाच्छिवस्वदटपमेव रिषं न तु शिवस्य खङ्गं किंचिदित्पथंः॥ १३॥ वेदान्तवाकंयोरथपरार्मावेदां _ शिवस्य लिङ्गं कथयन्ति केचित्‌ ॥ विचारजन्यामपि सत्यविदां बवन्ति चान्ये परमस्य जिङ्गम्‌ ॥ १९ ॥ स्मृतिजामिरिहासजामिमां परविद्यामपि छिङ्गमीशितः ॥ जतेशयद्वामपि तां पुराणजां प्रवदन्ति श्रुतिवित्तमोत्तमाः ॥ १५ ॥ तान्येव बहुरिधानि रिङ्कानि क्रमेणा ऽऽचष्टे-पेदान्तेत्पादिना । केदान्तवाक्थ- जनिता या परशिवस्वषूपविषया मनोढतिः सा तत्स्वहूपावरणाविध्यापनयन- द्वारा स्वयप्रकाशस्थापि नस्य व्यवहारदश््या गमकत्वाद्धिङ्कमित्यथः । एदमु- तरत्रापि योञ्यम्‌ | विचारजन्यामिति। विचारो मीमांसा सा चात्रोपनिषद्राक्य- निणांयकवेदान्तशानघ्रं तत्परिशीनजन्यामित्पर्थः॥ १४ ॥ १५ ॥ शिवस्य शिङ्गि कथयन्ति मायां शिवस्य दश्यां शिववस्त॒निषएठाम्‌ ॥ वदन्ति केचिजनवित्तमन्ये _ त्वरंकृतिं चापि मनश्च बुद्धिम्‌ ॥ १६ ॥ एवे श्ाच्रस्मतीतिहासपएुराणजन्याद्वितीयपरशिवस्वशूपविषया मनाृत्तयां छिङ्ृत्वेनोकाः । अथ तत्स्वषपे परिकल्पितं मायातत्कायं सवेमपि स्वाधिष्ट- नस्य परशिवस्व्पस्प गमकत्वाह्िङ्खत्वेन व्पवदह्धियत इति दशंयति--शिव- स्येति । शिवस्य दरयामिति । शिवेन अकाटरयाम्‌ । शिववस्तुनिष्टं वस्तुमते परशिवस्वषटपे समाभितामित्यथेः। इरी माया हि प्रत्यगात्मनः कारणशरीरं तदुपाधिवशादुपदितं प्रत्यग्भूतं परशिवस्वषपमवमम्यत इति मायाया सङ्गतम्‌ ।

०६४ तात्प्वदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवेभवखण्डे~

जनचित्तमिति । जनानां प्राणिनां मायासत्वपरिणामषटपमन्तःकरणं तदूत्तयोऽ- हङ्धारादयः पु्वोक्तस्वष्पाः ॥ ९६ ॥ प्राणं च रिग प्रवदन्ति केचि च्छरारमन्य प्रवद्‌ खङ्गम्‌ ॥ सवगादिखानि प्रवदन्ति केचि- समह मन्यं परमश्वरस्य ॥ ३७ ॥ प्राणस्य च रिद्त्वं श्ुतो दरितम्‌--““ कस्मि्हयुत््रान्त उच्करान्तो भविष्यामि कस्मिन्पतिष्ठिते प्रतिष्ठास्यामि "” इति ^“ सर प्राणमछजनत ” इति श्रुतत्वात्‌ । शरीरमन्य इति । मनोढुद्धिमाणादिसमुदायद्पं यत्छक्ष्मशारीरं तदपि स्वोपहितस्य गमरकत्वाद्धिद्धमित्यथंः । स्वगादिखानीति । त्वगस्मां साद्या ये सप्र धातवस्तेऽपि प्रत्येकं चेतनस्य गमकव्वाद्धिङ्खम्‌ । सम्रूहमन्य इति । त्वगादीनां सयुदायषूपं स्थरशरीरमित्यथेः ॥ १७ ॥ शब्दादिश्रूतानि महेश्वरस्य स्थानि भूतानि च संगिरन्ते ॥ पातारुख कराद्‌ समस्तमतः- [हङ्ग महश्चस्य वदान्त काच ॥ ३८ ॥ एवं शरीरजयात्मकस्यं द रयस्य खिङ्खत्वमभिधाय भूतभोतिकस्यापि दश्य- व्ेस्य तद्िङ्त्वमाचषटे-शब्दादीत्यादिना । शन्दतन्मात्नाचार्मकानि इष्ष्म- भूतानि शब्दादिभूतानि । पातारुखेकादीति । आदिशब्देनान्ये जयोदश खोका श्यन्ते ॥ ९८ ॥ यदस्ति यन्नास्ति महेश्वरस्य समस्तमतलवद्‌ त्‌ [टङ्गम्‌ ॥ विश्चद्धवियाः.परयोगिनोऽस्य स्वयप्रभस्थव न खिङ्गम्‌चुः ॥ १९ ॥ इत्थं व्यवहारदष्टिमाधित्य वादिभिबहुधाऽभिधीयमानं रिङ्नातममिधाय परमाथंद्शिनां मततमाह--विथ॒द्धवि्या इति । विद्धा संशयविपैयौसादि-

९ग. ध. स्यि । छ. °पर्ययादि* ।

#

2< अध्यायः) सूतसंहिता । ५६९

रहिता वेदान्तमहावाक्यजनिता पत्यग्बद्येक्यविषया विद्या येषां ते दथोक्ताः। अत एव परयोगिनस्तेऽस्य परशिवस्य स्हूपातिरिक्तं किमपि खं न प्रति पादयन्ति । अप तु स्वयमेव छिङ्कं भवतीति जवते ॥ १९ ॥

यदाहृङ््तया वशकवस्ष काथत तत्तञ्जड वस्त॒ता खङ्गं नेव भवेदिश्चुदमतयो ज्ञानं हि रिग भवेत्‌ ॥ _ तस्मादेव महेश्वरः परतरस्तत्तञ्जडोपाधिङ- चिद्रपः प्रथितः प्रभोर्गमकेमित्यथस्थितिः स्वस्य तु॥२०॥ किंचोकेषु सर्वेष्वपि चिदधुष स्वरूपेण ज्ञायमानस्येव परराशवस्वषूपगमकत्वा- त्प्राप्ठाप्राप्रदिषेकेन सोपाधिकक्चिद्रपः शिव णत निरुपाधिकस्य स्वस्य गमक इति स्वयमेव टिङ्कमित्येतदेव युक्तसित्याह--ययल्िब्तयेति । अतीतेन ग्रन्थ- संदर्भेण यद्यज्ञडं वस्त॒ शिवस्य खङ्तेरानुक्रान्तं तत्तद्रस्तुतः स्वसत्ता- मत्रेण न सद्म । अपितु ज्ञायमानमेव। पतः पण्डिता रोके ज्ञातमेव धूमादिकं छिङ्कमिति ब्रुवते । तस्मात्कारणात्तत्तञ्नडापिष्ठानत्वेन तत्तद्वासकस्तदुपा धिपरिच्छिनशिद्रूपः शिव एव प्रभोव्यापकस्यानवच्छिनस्य स्वस्वष्पस्य गमक रिद मवतीत्येवाथस्थितिवेस्तुस्थितिः। अतः पर शिवः स्वयमेव खिङ्मि-

न णहे

त्थस्मिनेवाथं सवपां पयवस्षानमित्यथः ॥ ५०॥

जख्य डङ्धमत्याहुरपर वद्वित्तमाः ॥ तदाअपि शकरः साक्षाष्िङ्ग नान्यन्म॒नीश्वराः ॥२१॥ एवे गमकं छिङ्कमिति पक्षे शिवस्वषपस्येव सवेगमकत्वाद्धिङ्खत्व मुपपाच मतान्तरेऽपि तथात्व्पपादयितुमनुभापषते-आरुयपिति | स्वस्वषपस्य शिवस्य घ्यानपजाद्यं र्ङुप्रतिमादिकं यदारुम्बनं त्चिङ्खमित्यथेः । तस्मिन्नपि मते शित्र एव रिङ्खामत्ययमेवाथेः पयेवस्यतीत्पाह-तदाऽ्पीवि ॥ २९१ ॥

आलयो नाम चाऽऽधारः सर्वाधारः शिवः खदु ॥ सदासयस्वमावखारसस्य एव शिवः खड ॥ २२ ॥ तदेवमपपादयितुमारूयशब्दार्थमाह-भाख्यो नामेवि । आधारोऽधिकरणम- पिष्ठानमिति यावत्‌ । तच्चाऽऽधारत्वं निषृप्यमाणे परशिवस्येव घटते नान्यस्य त्युपपादयति-सवोधार्‌ इति । सचिदानन्दरुक्षणेऽद्भितीपे प्ररिवस्वषटपे हि

ज न कान 111

१८. कित । २ डः च. कथितः ।

५६३ तात्प्वदीपिकाक्षमेता- [ ४ यज्ञवेभवखण्डे-

मायावशाद्भतभौतिकात्मकं सवं जगत्परिकट्पितमित्याधारत्वं शिवस्येव पार- माधिकं न तु मायाकायंस्यान्यस्येत्यथः। कुत इत्यत आह--सदेति। सत्यष्पे हि वस्तनि शक्तिकाशकखादो मायामयरजतादिकं परिकल्पितं ष्टं शिवश्च सत्यस्वभावः। अतस्तत्स्वषूपे मिथ्याभूतस्य ह उयप्रपश्चस्य परिकल्पितत्वमह्वी- कामिति भवत्यस्य सवौधारत्वमित्यथः। भवेदेवं ययसो शिवः सत्यः स्यात्ष- त्तायोगि हि सत्यं नि्धमंकस्य सत्तासबन्धलक्षणधमाद्खीकारानुपपत्तेरित्यत आह- सत्य एवेति ॥ २२ ॥

चि्पं हि सदा सयं नाचिद्रपं कथचन ॥

असयत्वस्य टृष्टवादूचिरपस्य वस्तुनः ॥ २३ ॥

यदि घटपदयदेरपि सत्तायोगात्सच्वमद्गाकुमस्तदा स्पादयमप्युपारम्भः सद्पे ब्रह्मणि परिकल्पितत्वादधिष्ठानसत्वमवाऽऽरोप्येषु प्रतीयते सपधारादों ररुज्वा इदमंशवत्‌ । अस्त्वेवमारोप्येषु सत्वप्रतीतिरपिष्ठानभूतस्य निधमेकस्य ब्रह्मणः कथं सत्यत्वं सवेदाबाधवेधुयादिति ब्रमः। तदपि कुत इत्यत आह- चिद्रूपं हीति। नानाविषेषु चेत्यश्पेषु व्यावतेमानेषु तद्धावाभावक्ताक्षितयाऽनुव- तमानं चिद्रूपमेव सत्यं जडषटपं तु मायामयत्वादखतमतधिदरुपत्वाचवः सत्पः। ननु जडस्यापि सत्यत्वं कस्मान्न भवतीत्यत आह-अस्त्यत्वस्येति ॥ २३॥

शुक्तिकारजतादीनामसप्यतवं हि संमतम्‌ ॥ अचेतनानामन्येषामस्यसे निदशनम्‌ ॥ २४ ॥ शुक्तिकारजतं विप्राः सस्य एव ततः {रवः ॥

अतः कल्पितरूपाणामाधारो भगवाञ्छिवः ॥ २५ ॥ जटस्याप्षत्यत्व कुत्र दृष्टमित्यत आह- क्तिकेति । थक्तिरर्ज्वा्यधिष्ठानेषु ये रजतसपादय भारोप्या जडास्तेषामसत्यत्वं तावहुभयवादिसंमतमित्पर्थः। अस्त्वेवमसत्येव प्रमातरि बाध्यमानत्वात्छति प्रमातर्यबाध्यमानानां घटपटादीनां तु कुतोऽसत्पत्वमित्यत आह-अचेतनानामिति । भचेतनत्वाच्छुक्तिषप्यवदित्ये वदृष्टान्तबखन सवे स्याप्यसत्पत्व सेत स्यतीत्यथेः। एवं मायापरिकल्तितस्य डय प्रपञ्चस्य व्यवहारिकसत्यत्वे सत्यपि “नेह नानाऽस्ति किचन” इत्यादिका श्रुतिरपि पारमाधथिकसत्यत्व निवारयति । तस्मात्परशिव एव परमाथतः सत्यः। इत्थ प्र शिवस्य सत्यत्वं तदतिरिक्तस्याप्षत्यत्वं चोपपायोक्त सवाधारत्वं निग- मयति-अत इति ॥ २४॥ २५॥

नोना णण कायो सामाना क 9 यायम ०-०५८-००. ०

१ छ, जडप्रपच्नस्य । २ ख. ह. च. “प्यपल' । ३ ग, सपाधारादौी । ४ ख. “च्छव एव स।

२८ अध्यायः ] तस्हिता । ५६७

जनाधारो महादेवः सत्यचेतन्वलःणः ॥ सवाधारस्य नाऽऽधारो विद्यते हि हिजोत्तमाः ॥ आकाशस्य यथा केवित्राऽऽधारो विद्यते दिजाः॥२६॥

ननु यथा रजताथपिष्टानस्य थक्तिंशकखदेरप्यन्यदुम्यादिकमधिकरणं हर्णत एवं मायापरिकल्पितजगद धिष्टःनस्यापि शिवस्यान्यद धिष्ठानं कि न स्यादित्यत आह- अनाधार इति । ““खत्यं ज्ञानमनन्तं ब्ह्म”इति हि पर{रावस्य स्वद्पः- खक्षणम्‌ । प्रत्पस्तमितसकलविशेष तत्स्वरूपं सवथा बाधरहितत्वारत्पमित्य- च्यते स्वपरब्यवहारे त॒ प्रकाशत्वाज्ज्ञानम्‌ । \च्रपो यः परशारः पस महादेवः। ब्रह्मदिष्णवादीनां सोपाधिकानां परि च्छिदत्वादस्य च तथाविधोपाधिपरिच्छे- द्‌भावान्प्रहच्वभ्‌ ¦ इर्दग्वपस्य तस्याऽऽधारान्तरं नोपपद्यत इत्यर्थः | एतदेव सदृष्टान्तमुपपादयति-स्वाधारस्येति । सर्वाधारो हि परशिवः स्वातिरिक्तस्य सवस्य मायया तत्स्वष्पे परिकस्पितत्वात्तस्य चाधिष्ठानादन्यन्ासमदादधि- छानभूतस्य स्वेगतस्य परशिवस्याऽऽकारास्यवाधिष्टानान्तरं नोपपद्यत इत्यथः ॥ २६ ॥

व्यावत॑याति चाऽऽधारं शिवस्य परमास्मनः॥ २७ ॥ खे महिभ्रीति वेदान्तः सयवादी स्वतःपमा ॥ वेदान्तवोक्यं मानानामतिमानमिति स्थितिः ॥२८॥

एवं परशिवस्याऽऽधारान्तरराहिस्यं प्रतिपाद्य तन श्रुतिं प्रमाणयति-ग्यावत- यतीति।““स भगवः कसिमिन्प्रतिष्टित इति स्वे महिन्नि"इत्यादिकः स वेदान्तस्तस्य चा्थान्यथात्वशङ्कां निवतेयति-सत्यवादीति । सत्यमवाधितं तत्स्वषट्प वदितुं शीरमस्येति तथोक्तः । ननु श्तिजन्यज्ञानमपि स्वाथनिश्वयाय प्रमाणान्तर- संवादमपेप्ततेऽतः सापेक्षत्वाद पामाण्यमित्यत आह-स्वतःपरमेति । श्चुतिजन्पा धीः स्वत एव परमा । अपौरुषेये वेदे पुरुषद्ुद्धिपरभवाणां दोषाणामसंमवेन त्न- न्यप्रमाया दिज्ञानसामग्रीजन्यस्वे सति तदतिरिकहेस्वजन्यत्वरक्षणस्य स्वतः- प्रामाण्यस्य विच्यमानत्वात्‌ । अबाधितार्थविषयत्वादपि बेदान्तस्येव तच्वा- वेदकलक्षण प्रामाण्यमित्याह--ेदान्तेति ।

उक्तं हि-

१ ग, रज्ज्वायः। २ ड. च, छ. "ज्ातम्‌ । ३ ध, `वाक्यजं मानम ।

५६८ तात्प्यदीपिकाष्षमता- [ ४ यज्ञवेमवखण्डे~

“प्रत्यक्षादिप्रमाणानां मामाण्यं व्यावहारिकम्‌ । भआध्ित्यायं प्रपञ्चः स्यादलीकोऽपि प्रमाणवान्‌ ॥ अद्वेतागमवाक्यं तु तच्वविदनखन्नणम्‌ । प्रमाणभावं भजतां बाधवेधुयहेत॒तः"” इति ॥ २७ ॥ ५८ ॥ जतः सयचिदानन्द्लक्षणः परमेश्वरः ॥ स्वयमेव सदा छिङ्गं न छिङ्गं तस्य विद्यते ॥ २९ ॥ शिवः स्वयमेव सिङ्कमिति यतपतिज्ञातं तत्सुस्थमित्युपसहरति-अत इति ।

उक्तरींत्पा सदानन्दष्टपः परशिव एव स्वेस्थाऽऽधार इति स एव छिङ््‌- मित्प्थः ॥ २९ ॥

संसारार्णवमय्रानामन्ञानान्धीकृतास्मनाम्‌ ॥ चित्तपाकानगण्येन भावनां हिजर्षमाः॥ २० ॥ अनाधारस्य देवस्य शिवस्य परमात्मनः॥

आधारो मन््रसंस्कारारकलिपितः सयवद्‌ब्रुधाः ॥३१॥ नन्वेव ध्यानपृजा्थ शिवस्याऽऽधारतया प्रतिष्टादिसस्कारेः सस्कृतं बाण- िङ्खादिकं न पूजनींयमेवेत्यत आह -ससारेति। अज्ञानान्धीकृतात्मनामिति । अज्ञानं मखाविचा तया कटुषोकृतचित्तानामित्यथः । उक्तरक्न -गद्वितीय- परशिवस्वष्पन्ञानरहितानां संसारिणां तचित्तपरिपाकानुकारेण प्रतिबन्धक- पापक्षया्थं ध्यानपूजादिकं कतेव्यम्‌ । अतस्तदर्थं निराधारस्यापि पररिवस्य बाणरिद्धादिरक्षण आधारः परासाद्पञ्चव्रह्मादिमन्नयुक्तसंस्कारेः प्रतिष्ठा्या- त्पकेः परमा्थवदागमेः परिकख्पित इत्यथः । अतः पर्वोक्तपर शिवस्वषपन्ञान- वतां शिवस्वषपमेव रिदं तदनुसधानमेव तस्य यज्ञनम्‌ । तद्रहितानां तु मृच्छिखादिकृतं रिवस्याऽऽधारत्वेन परिकल्पितं बाद्मखिङ पजनीयमित्यथेः। तदुक्तमागमिकेः ‹धयतीनां योगिनां चेव बाक्लोपरतिसक्तिषु । अन्तयांगस्तु विहितो बाह्वपृजापरेषु च † ॥ अन्यत्रापि ज्ञानमधिकृत्योक्तम्‌- | ‹“स्वेमन्यत्परित्यनज्य चित्तमत्र निवेशय । म्रच्छेरुधातुरत्नादिभवं रिङ्घं न पजयेत्‌"' इति ॥३०॥३१॥

माम योना जनना त-न ~ ------- न त न ० न ००

१ग.छ. ज, रः प्रसा 1२ ख. छ.ज., दिम ज्ञि)

२८ भध्यायः] स्ूतसहिषा । ९६९

र्यनादिङ्गमित्याहरपरे वेदवित्तमाः ॥ तदाऽपि लिङ्गं भगवान्स्वयमेव महेश्वरः ॥ ३२ ॥ एवं तवद्धिगि गत्यथं इत्यस्माद्धातोगिजन्तात्चाद्यचि लिङ्गयति गमय- तीति रछिङ्कमिति त्युत्पादयतां मते परशिवस्येव खिङ्खताशुश्त्वा स्मयतेऽस्मि- दिङ्कमिति रीङ्‌ संश्वेषण इत्यस्माद्धातोन्यैत्पादयदामपि मते तथात्वमाह-- ख्यनादिति ॥ ३२ ॥ रोयमानमिदं सवे ब्रह्मण्येव हि रोयरे ॥ न्‌ रचत पर्‌ ब्रह्म हदाति सर्वभावतः ॥ ३२ ॥ शुक्तिकारजतादनाममत्यानां दहिजषभाः ॥ ख्यां दृष्टो न सत्यस्य श्ाकुकाश्चकर्स्य चं ॥ २५ ॥ तन्न हेतः । लीयमग्नमिति । "'पत्मयन्रयभिसंविशन्ति इति श्तेः । -वथाऽन्यद्भद्यणि रीषत इति बह्म रिङुमेव । ब्रह्म यत्न यत्न छीयते तदपि कुतो न तर्हङ्कमिति शरमं वाररति--न संयत इत ॥ २२ ॥ ३४ ॥ ठीयते हि शिवादन्यदशेपमथिषं शिवे ॥ अतो टिङ्ग दिजश्रेष्ठा अविनाशी हरः स्यम्‌ ॥ २५ ॥ युक्तिकःशकरु इन ल्योन दृष्रशचत्सोऽपि तदं ब्रह्मवदपरं रिङ्खमित्यत आह-- रीयते हीति । व्यवहारदशायां कल्पितं रजतं यथा ज्ञानेन चक्तिका- शकर लीयते नैव यक्तिकाशकरुमन्यन तत्वरष्टया तं धक्त्पदिशकरु ब्रह्म ण्येव रीयते न तरह्मान्यत्रेति ब्रह्मैव र्ङ्कमत्प्थः ॥ २५ ॥ जन्ये च योगिनो विप्रा आमनन्ति शिवस्य जयारेषप सयीरऽ स्न दिङ्गानि परमात्मनः ॥ २६ ॥ विन्वप्रकाराकत्वेन विन्वायिष्ठानस्वेन वा परशिव एव मुख्यं रि्द्िमित्युक्त तस्य पराद्िवस्वोपासनाथमोपाविर्कानि दपण श्त्पनुक्तारादागमानुसारद्वा टिङ्कतया व्यवहरतां मतमाह--अन्ये चेति । गरखाधार मणिपरकोऽनाहत आन्ना द्वाद शान्तः पोडशान्त्ेत्पस्मिञ्यदरे षठाधाराः दिवस्पापासनास्था- नानि। अष्टविर्तास्तिपसिमितस्य शरीरस्य वित्तास्तचतुष्टपानन्तर्‌ मूरखाधारस्तज् गुणस्ामान्योपाधि्क प्रतनव ्ङ्खिमुपास्तनाय प्र । नाभा मणणिपूरकस्तत्र तदेष

(१

५ द. शिवः 4 ५७३

९५७० तात्पयदीपिकाक्षमता- [ छ यज्ञवभवखण्डे~

परत्व जगत्सरगेव्यापारं ब्रह्मसन्ञितं छिङ्कमुपासनीयम्‌ । हदयेऽनाहतं तत सत्वगणोपाधिक तदेव तच्वं जगत्पाख्नव्यापारं विष्णुसंज्ञितम्‌ । भ्रूमध्य आज्ञा तन तमोगणापाधिके तदेव तच्व संहारव्यापार रुद्रसज्ञितम्‌ । बह्मरन्धे द्राद- शान्ते तदेव तत्व साक्षिषधपम्‌ । ततः पश्वा्तुरङ्कखानन्तरं षोडशान्तं तदेव

तत्वं स्वप्रति छिद्धखूपमुपासनीयमिति । उक्तमुत्तरतापनीयोपनिषदि- मृटखा- आवम्मिपं प्रणवं संदध्यात्‌ ` इत्यादि ˆ ङिङ्करूपानेव च सपृज्य ˆ इत्यन्तम्‌ | अतस्तायुपनिषद मनुसरन्तस्तच्छायानुक्षारिण आगमाननसरन्तश्च योगिनोऽ- स्मिञ्शरीर उक्तेष्वाधारेषु यथोदीरितारुद्घान्यामनन्तीत्पयेः ॥ ३६ ॥ अधोमखमनादयन्तमपिण्डं पिण्डसोज्नेतम्‌ ॥ जवरुतकारानर्प्रख्यं स्वयंभु ब्रह्मसंज्ञितम्‌ ॥ ३७ ॥ मणिपूरक उपासनीयस्य ब्रह्मख्द्भिस्य स्वषूपमाह-अपोगुखमिति । यद- नाद्यन्तं स्वयमु स्वप्रतिष्ठमपिण्डमररीरं बह्यसल्ितं प्रं तत्वं तदेव पिण्डं ज्ञितं पिण्डेन स्थरशरीरेण समश्टिरूपेणोपाधिना संबन्धास्पाप्रप्राज्ञापत्यादि- नामकम्‌ } सज्ञा जाता अस्येति संज्ञितम्‌ । तारकादित्वादितच्‌ । अत एवो- पापिक्षबन्धाज्ज्वरुत्काखानरख्पख्य सुवणवणम्‌ । अधोमुखे सषएटव्यजलगद्यन्षण- कायाभियुखम्‌। कारणकाययादूध्वाधःरब्दो प्रसिद्धां गीताष--“उष्वमृर्मधः शाखम्‌' इति ॥ ३५ ॥ | क ९४ ® = वीति ® मध्यमस्थ महामन्तरेरचनीयं तु योगिभिः ॥ गुरूपदेशतो ज्ञेयं लिङ्गमेकं प्रकीतिंतम्‌ ॥ ३८ ॥ मध्यमस्थमुदरमध्ये हि नाभिस्थाने स्थितं मणिपरक चक्रं मध्यमं तन्न स्थितमित्यथः । महामन्त्रः | प्रणवपरथमावयवभृतोऽकार एको महामन्बः । स ह्येकाक्षरमात्रत्वेन परिमाणतोऽन्पोऽपि परापरपुरूषाथप्राप्निसाधनत्वेन फर्तो महच्वान्महामन्नः । श्रयते यकारस्य महाफर्त्वम्‌ ““ जागरितस्थानो वेश्वा- नरोऽकारः प्रथमा मात्रा । आरिरादमच्वाद्राऽऽप्रोति ह वे सवीन्कामानादिश्च भवति य एवं वेद ` इति । परणवसमानाथस्य दृद्धेखावयवस्य प्रथमावयवो हकारोऽप्यकारसमानरीत्या द्विरीयो महामच्रः । अपरे बहवो म्रा उत्तरता- पनीयोपनिषद्धाष्ये प्रपञिताः। अकारादिमन्राणां ब्रह्मात्मकता च श्रुत्पेवोक्ता- ८ अकारं ब्रह्माणं नाभो । उकारं विष्णं हृदये । मकारं रुद्रं भूमध्य ओंकारं वैन्वरं द्वादशान्ते" इति । बाद्योपकरणनिरपेक्षमनोमात्रसाधन उक्तरिङ्गाचने योगिनामेवाधिकार इत्याशयेनोक्तं योगिमिरिति । ब्रह्मिद्स्य सरस्वती-

२८ अध्यायः ] खतसहिता । ५७१

ननन परिवारान्महाम्राश्च सांपदायिकानमिषधापक्त गद्टपदेशव इत ॥ २८ ॥

काटसुयपरतीकाशं कोमलं दज गताः ॥ ३९ ॥ अपद्‌ पद्मव्यक्तमकाण बाणमट्तम्‌ ॥ त्त्‌[यस्थ मद्वध्वसुख ससारनाशकम्‌ ॥ ५० ॥ अर्चनीयं महामन्त्रेरात्मानैष्ेस्त योभिभिः ॥ गुरूपदश्चतां ज्ञेयं हितीयं सिङ्गभोरितम्‌ ॥ ४१ ॥ अथ हृद पस्थेऽनाहत उगस्पस्यापि द्वितीयस्य विष्णरद्ुस्य स्वषटप- माहद--कोटिसूयत्ति । शःत्सः नानायोनिषु कमंफरूभोगाय पद्यते गच्छत्यनेन रणेनेति पदं रिद्शरीरम्‌ । श्रयते हदि- “ तदेव सक्तः सह क्मणेनि लिङ्क मनो यत्र निषिक्तमस्य। प्राप्यान्तं कमणस्त॑स्य यरतकिचेह करोत्ययम्‌ ।

तस्माह्धोकाल्पनर्त्यस्मे खोकाय कमणे "` इति ।

तेन पदेन रहितं पर तत्वम्‌ । बाणमिति स्थर्शरीरम्‌ । तथाहि प्रश्नोपनिषदि वागादीन्परति मृख्यस्य प्राणस्य वक्यम्‌-- मा मोहमापचथा- हमेवेतत्पश्चधाऽऽत्मानं प्रविमन्येतद्धाणमवष्टम्य पिधारयामि "' इति । तेन स्थुख्शरीरेण रहितमबाणम्‌ । श्रयते हि पदस्य शरीरद्रयरादित्पः कारके“ अशरीरं शारीरेष्वनवस्थेष्ववस्थितम्‌ ` इति । अत एव सकरुकरणागोचरत्वादत्यक्तम्‌ । तथाऽप्युपाप्षनाय पदं बाणं सृष्ष्मस्थ- खशरीरद्कयात्मकम्‌ । अशरीरस्येव शरीरद्रयात्मकत्वादद्रतम्‌ । कोटिद्र्यप्रती- काशं कोमलम्‌ । यतो ङपेणेवात्र इयंसाहरयं न स्पर्ञोनातः कोमरूता । तृती- यमनाहतम्‌ । यचप्युक्तमणिपूरकपिक्षया तदनाहतं द्वितीयं तथापि म्रखधारा- पक्षया तस्य तुतीयत्वमुक्तम्‌ । मृखाधारेऽपि हि गृणसामान्पापाधिविशिष् परं तत्वं ङ्कमुपास्यसखेनोक्तय॒त्तरतापनीये । इह चानाहतस्य तृतीपत्वामि धानेन गरूखाधारखङ्िस्पापि संग्रहः सचितः । ययपि ` तद्पेन्नया विष्णख्ष्ं तृतीयं तथाऽपि तस्येह साप्नादनुपरन्यासादुपन्यस्तत्रह्मलिदङ्पक्षया द्विताय. त्वयुक्तम्‌ । एतच्च विष्णरिङ्कमुपासकस्य मोक्षप्रदम्‌ । यदाहुः-“ मोक्षमिच्छे सजनादंनात्‌ ““ इति । तदुक्तं संसारनाशचकमिति । तथात्वं च प्रागुक्तकारणा-

१. ड, च्‌, छ, ज. शक्ना्लदुप" । घ. क्षादुप ।

५५७२ तात्पर्यदी पिकासमेता- [ ठे यज्ञवेमवखण्डे-

मियुरु्यात्तदाह-ऊष्वंमुखमिति । महामन्नैरिति । प्रणवद्रितीयमानोकारोऽ् महामनः । अस्यापि हि महाफरत्वं श्रयते ^“ स्वप्रस्थानस्तेनस उकारो द्वितीया अनोत्कषौदुमयत्वाद्रोत्कषेति ह वे ज्ञानसंततिं समानश्च भवति नास्याब्रह्मवित्कुरे भवति य एवं देद " इति । दृष्ेखा द्वितीयाक्षरं रेफो तीयो महामन्नः | पवेवदन्ये महामन्नाः | अन्न गुरूपदेशत इति रुष्ट्मीसा- दित्यं परिवारयोगश्च ॥ २९ ॥ ॥ ४० ॥ ४९॥

चन्द्रकोटिप्रतीकाशं शांकरं शक्तिवहमम्‌ ॥ ४२॥

अरूपं रूपमव्यक्तमपरं परमाडतम्‌ ॥

विसगाधिष्टितं विश्वं विश्वविज्नानसाधकम्‌ ॥ ४३ ॥

अर्चनीयं महामन्त्ेरतिशचुदस्त योगिभेः ॥

छ क ॐ @ क, ® क. गरूपदशता ज्ञय तताय र्हङ्कमारतम्‌ ॥ ५० ॥ भय भूमध्य आज्ञायायुपास्थस्य रुद्रल्द्धस्य स्वहूपमाह--चन्द्रकोटीति ।

शिवस्य वास्तवस्वरूपं हि सवातिशर्यत्वात्परम्‌ । (“अरब्दमस्परंमदूपमन्य- यम्‌ "' इति श्रुतत्वेन पादि विरहादषूपम्‌ । -भत एवात्यक्तं सदपि ख्पमु- पासकानुग्रहण स्वीकृत दिव्यावतारं सगुणं ब्रह्य । अषटपस्य परस्येव रपत्वाप- गत्वसच्वाददुततम्‌ । किंतदुपासनीयं स्पमिति तदाह-चन्द्रकोटिप्रती- कादामिति । आज्ञायाग्मपासनीयस्य रुद्रात्मकतामाह--शांकरमिति । उमा दाक्तिसाहिस्यं शक्िवह्भामतति । विस्रगाधिषठितमिति । सगः सष्टारश्च व्यप- प्रात्यस्मिन्स्थाने । अविमुक्तापासनेन संसारनिव्रत्तिजावारोपनिषदादिषु प्रसिद्धा तास्मान्वसर्मे भ्रूमध्येऽर्धिाष्ठतम्‌ । विन्वं सर्वात्मकम्‌ “स्वो वे रुद्रः इति श्यतेः । विश्व विज्ञानक्षाधकं तमेव विश्वात्मकं रुद्रं गोचरयति यज्ज्ञानं तद्िश्व- विज्ञान तत्साधयतीदं {र्ङ्गम्‌ ““इन्वराज्ज्ञानमान्वच्छेत्‌"' इति श्रुतेः । महा- मर्रैरिति । प्रणवस्य तृतीया मात्रा मकार एको महामन्नः । तस्यापि महाफ- छत्व श्रषते--"“सषपस्थानः पराज्ञो मकारस्तृतीया मात्रा मितेरपीतेवां भिनोरि ह वा इदं सवेमपीतिश्च भवतिय एवं वेद” इति । इद्टेवा तृतीयाक्षरमीकार द्वितीयो महामन; । अन्येऽपि बहवो महामन्नाः पूषैवत्तनेव द्रष्टव्याः । तृती- पस्य परदसूचितस्व मूलाधारस्थस्प गुणसामान्यापाधिकख्द्खिस्य तु कत्ल्ः

# =|

१ग. ङ. च. छ. ज. क्परू- । > ड. विश्वविज्ञाने ज्ञा । २३. ड. छ. ज, “त्िश्ायि । क २, माका । ड, भूमक्ा ।

२८ अध्यायः] सूतस्हिता। ५७३

प्रणव एको महामन्नः । तस्य च महाफखत्वम्‌ । श्रूयते हि-".एद मोकार आस्मेव संविशत्यात्मना ऽऽत्मानं य एवं रेद' इति। द्वितीयः सवे हृ्धेवामन्नः। अन्ये तु पुवेवत्‌ ॥ ४२ ॥ ४३॥ ४४॥ एतेषु छिङ्गेषु शिवेः पुराणः स्वशाक्तेय॒क्तः स्वजनप्रियाय ॥ प्रकाशते मंततमात्मविदया- ए्वामिरखापैरमिपूजनीयः ॥ ९५ ॥ उक्तरिद्धोपाषतनस्य फरुमाहद--एतेष्विति । उक्तषपः शिव एतेषु प्रकाशन इति कृत्वा ससारसागरोत्तरणायाऽऽत्मविद्ारन्नणं एवमपेन्षमाणेः प्रजनीय इत्यथः ॥ ४५ ॥ अन्तरङ्ग यो विजानाति शशव- द्रन्धच्छेदं शंकस्य प्रसादात्‌ ॥ कयादाश्च ब्रह्मविद्रह्यनिषएठ सयं प्रो सवेखोकप्रियाय ॥ ®& ॥ निस्तरङ्ूशिवे परमारमनि प्रययस्य ख्यः परयोगिनः ॥ म॒ख्यमचनमित्यभिपद्यते पुष्यतोयफल्प्रम॒खाः कृशाः ॥ ७ ॥ मन्ेण पूजा मतिमत्तमाना- मबोधमखस्य महाद्रपस्य ॥ संसारसंन्नस्य म॒नीन्द्रमुख्या नारं सदा म्रविम्रखनाय ॥ ८ ॥ उक्ततत्तद्धिङ्खपजनाद्न ह्य विदधूत्वा बन्धच्छेदं करोत्यत स्तत्कतत्यमित्याह- भन्तरङ्कमिति ॥ ४६ ॥ ४७॥ ४८ ॥

०५७४ तात्पयदी पिकासमेता- [ ४ यज्ञवैमवखण्डे-

ज्ञानमेव शचिवार्चनमिष्यते स्थूरुमेव बहिर्भजनं नृणाम्‌ ॥ वेद्‌ एव सदा मितिकारणं बोध एव परमं पदमास्तिकाः ॥ ९ ॥ गृ्यमेव तु वः कथिते मया मह्यमाह महेश्वरवद्टभः ॥ व्यास जामरणान्तिकमास्तिकाः पूजयध्वमसयनिवरत्तये ॥ ५० ॥ इति श्रीस्कन्दएयणे सूतसंहितायां शिविङ्गखरूपकथनं नामा्टाविंशोऽध्यायः ॥ २८॥ ज्ञानमेवेति । मानसोपाषनाञज्ञानषूपमचैनं प्रशस्तम्‌ । केवर्वि थुदसच्वस्प सकख्वेदसारः प्रणवस्तत्साक्नात्कारलक्नषणस्य बोधस्य हेतुरित्यथंः ॥४९॥५०॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे इतसहितार्दाकायां शिवरिङ्स्वषूपकथनं नामाष्टाविश्ोऽध्यायः) २८ ॥

ज

कोनतिशो ऽध्यायः | सूत उवाच- अथातः सप्रवक्ष्याम शवस्थान समासतः ॥ यत्र संचिन्त्य दृवंशं कैवल्यं रुमते नरः ॥ १ ॥ उक्तसिङ्खोपासतकानां प्रतिबन्धकपापकखापनिरासने सत्वशोधने चोपकार- काणि स्थानानि वक्तं प्रतिजान)ते-- अथात इति ॥ ९ ॥ पुरा नारायणः श्रीमान्किर्सरी गर्डध्वजः ॥ श्रीमकेखासपयेन्ते तताप परमं तपः ॥ २॥ भस्मोद्ररितसवाङ्गचि पुण्डाड्ितमस्तकः ॥ रुद्राक्षमालाभरणा जरावल्करसय्तः ॥ २ ॥

०) म क स ष ष = 4 = ०

१यख.घ्‌. कठा ।

। १ ५ "क १

२९ अध्यायः] यूतस्षहिता। | ५७५९

तपसा तस्य देवस्य केशवस्य म समनः ॥ प्रादुरासीन्महादेवः शकरः करुणाकरः ॥ ¢ ॥

तं दृष्टा पण्डरीकाक्षो महदेवं घणानिभिम्‌ ॥ अम्मबिकासहितं रुद्रं चनद्रमोरि सनातनम्‌ ॥ ५ ॥ प्रणम्य दृण्डवद्रमो भक्तया परमया सह ॥

स्तानमारमत विष्यः सवभूताहतावहम्‌ ॥ ६ ॥ महद्भिरपि महता प्रयःसेन ज्ञातानींति कथ्यमान-थानपिरगेष्वादरातिश्च- यज्ननाप नार्‌पणकथोपन्यासः ॥ >॥२।॥२४।॥५॥ ६॥

अकाराय नमः साक्षादनन्तानन्दम्तये ॥ आत्मभूताय सर्वेषामतिशद्धाय शख ॥ ७ ॥ जआकारायापिश्चद्धाय सा्िणे स्ैवस्त॒नः ॥

जम्बिकापतये तमभ्यमसङ्गाय नम नमः॥ ८ ॥ अकारायेत्पादिस्तातरे मातुकापञ्चाशदक्नरषूपयन्नतादात्म्येन शिवमनुसंधत्ते विष्णः । शिबोऽनन्तानन्दमतिशब्दाथात्मकः | स चाथः स्ववचकराष्दानुवे- धेनेव भरतिभाक्षनात्तद्विवततया तच्छब्दात्मकःः । यदाहुः- “न सरोऽरित प्रत्ययो खोके यः शब्दानुगमाहते । अनुविद्धमिव ज्ञान सवं शब्देन गम्यते“ इति ॥ आहुश्च शब्दविवतितत्वमयस्य- ““शब्दब्रह्म यदेकं यच्चैतन्यं च सवभूतानाम्‌ । यत्परिणामल्िभ॒वनर्मखरुमिदं जयति सरा वाणी'' इति। हरिरप्याह वाक्यपदीयादो-- “अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दत्वे यदक्षरम्‌ । विवततेऽथंभावेन प्रक्रिया जगतां यतः" इत्ति ॥ अन्नानन्तानन्द मरतिशयष्दस्यावणः प्रथमावयव इति तदनुसधानजनितस्तस्कृ- तायां बुद्धौ भासमानः स शब्दः सवौऽप्यवणासकः । यदाहुः- “नादैराहितबीजापामन्त्येन ध्वनिना सह । आब्ृत्तपरिपाकायां बद्धौ शब्दो व्यवस्थितः" इति ॥

ध ~ जन त कज भर च न ~

[0

कवक कि

१, स्तोतमाः।२ ड. मतिः श ।३ग. छ. नवन्पेनै । यग. ध. इ. च. छ. परमाः णस । ५ ग. घ, च, छ, निवर्तते" । ज. निर्वर्तते" ।

५७६ तात्पयदीपिकाप्मेता- [ 2 यज्ञवेभवखण्डे-

इत्थमकारात्मकशब्दपरतिपादिताथार्मकतया शिवस्याकारमन्रात्मकत्वमिति

तादात्म्यमनुसधयम्‌ । यदाहुः- ५6 गुरुदेवतामेनूनामेकयं सभावयेत्समाहितधींः"' इति ।

इत्यं मन्नस्तोने प्रेष तत्तदक्षरादिशब्दान्प्रयुञ्जानस्य विष्णोरमिप्रायो द्रष्ट व्यः । अकारवाच्यतया वाऽकारादिशब्दवाच्यतया वोऽपचारादकारमच्ररूपत- याऽमिधानमिह न भवति कितु पागुक्तरीत्याऽकारमच्रतादात्म्पदवेति विवक्षया साक्षादित्युक्तम्‌ । शिवस्वभावभतो हि परम आनन्दः । “विज्ञानमानन्दं बह्म" इति श्रुतेः । स च शभकर्मोपस्थापितवपिषयेनिद्रयसप्रयोगजनितवृत््यवच्छेदाद- नेक इव तारतम्यवानिवोव्पन्न इवान्तवानिव च रक्ष्यते । सवोपाधिविरहात्त निरतिशया नित्यः शिवस्याऽऽनन्दः । सच्‌ तस्य न गणः किंतु मरतिः स्वरूपमेवेति विवक्नयोक्तम्‌ । अनन्तानन्द्‌ मतय इति । स चापि विशुद्धसक्वात्म- काविदयोपाधिसबन्धादस्ख्यजीवभावेन विशद्धसच्छात्मकमायोपाधिषंबन्धादीश्व- रद्पेण च भेदेन भासमानोऽपि मायाविद्योपाधिक्षबन्धपरित्यागादतिशुद्धः। अत- एव तदुपाधिकस्य भेदस्यापि प्रिख्यात्सर्वषामात्मेत्याह- अतिशुद्धायाऽऽ- त्मभूतायेति । उक्तदधपस्प शिवतच्छस्य मन्दाधिकारित्रुद्धगोचरत्वास्षंमवात्तदन्‌- ग्रहाय स्वींकृतानेकदिव्पाभरणं खरखावतारं इृज्रयत्ति-रालिनि इति । गखमिहा- नेकदिन्यायुधदिन्पाभरणस्रक्चन्दनवाहनपरिवारादियोगोपरक्षणम्‌ । इत्थ तत्र तन्न नामनि सभमवदथजातमनुसधेर्पामति ददिल्यानं दा्घत विस्तरपारहाराय तु संदि ग्धपद्‌ विवरणमान्नमन्न क्रियत इति । आत्मभूतायेत्यकारमन्न आकार- उक्तः । आकारमन्नेऽप्यत्िथ॒द्धायाभ्बिकापतयेऽषङ्कायेत्यकार उक्तः। तदभेदका गुणा इति मतमनुसुत्पावणं स्येकत्वामिपापेण । उक्तं हि--कात्यायनेन “एक- त्वादकारस्य सिद्धम्‌” इत्ि। भेदका गुणा इतिमततस्ूचनाय तु हस्वदीघेमन्रयोः प्रथगुदाहरणोपन्यासर इति । साक्निण इति तु विशेष्यस्वष्पोपन्यासा न साका- रमन्रोदाहरणत्वेनेति । इत्थमुत्तरन द्रष्टव्यम्‌ ॥ ७॥ < ॥

इकारायेश्वराख्याय सवंसिदिकराय च ॥ इन्द्रादिरोकपाङानामियत्ताकारिणे नमः ॥ ९ ॥

इकाराय वरिष्ठाय वाज्छिता्प्रदाय च ॥

वच्चकानामरभ्याय वसुदाय नमों नमः ॥ १० ॥

१ग. घ.च. छ. ज. मनुमयिक्यं । २ ड. च्ेषुसः । ३. ङ. व्यः आ । ४८छ, ररूपमच्रतः ।

२९ जध्यायः ] दतप्तहिता । ५७७

उकारायोग्रजन्तनामग्रसपाय श्रनि ॥

उत्तमानां तु जन्त्नाम॒षास्याय नमो नमः ॥ ११ ॥ इयत्ताकारिण इति । तत्तत्कृ तसुकृतपरिपाकानषूपणरिमितपदपदायिन इत्यथः ॥ ९ ॥ १०॥ १९॥ उकारायोपवीताय दजिताये त्तमारमने ॥ उत्तमज्ञानगम्याय नमस्ते परमात्मने ॥ ३२॥ उपवीताय भोगमोक्षा्थिभिः सकररोकंरूपगताय ॥ १२ ॥; ऋकारायाऽऽदिभूताय गमध्वाचिताय च ॥ ऋ चामथस्वरूपाय नमः सत्यपरात्मनं ॥१३॥ ऋकारमन्ने रामपु्वैति पदं रश्ुतिष्ठामान्यादिकत्वाभिपायेण । सत्पपराटमन इति विशेष्यस्वदूपोपन्यासेनेति द्रष्टव्यम्‌ ॥ ९३॥ ऋकाराय निसर्माय निव्यतुप्राय राभवे ॥ रमादिश्रतरूपाय रमः श्ुदचिदात्मने ॥ १९ ॥ निसगांय समस्तवस्तूनां स्वाभाविकद्पाय । रसादीतिरं श्ुतिसामान्पं रिश्ञे- पनि्देशो वा द्रष्टव्यः ॥ १४॥ काराय कुपुद्रण्डमण्डिताभरणाय च ॥ छिङ्कलिङ्कया दिर्हानाय शखिङ्गरूपाय ते नमः॥ १५ ॥ रिङ्खरूपाय । सिगिगेत्यथंः । गत्यां ज्ञानाः । ज्ञानषटपाय तस्य स्वभका- रत्वेन मानमेयमातरुविभागविरहमाह--ङ्ङ्गिटिङ्गयादिह।नायेति ॥ १५ ॥ त्टकाराय रुयस्थाय ्वंसकायाऽऽदिहेतवे ॥ लाक्वारुणशरीराय रुभस्थानाय वे नमः ॥ १६॥ स्यस्थाय लये अरख्यसमयेऽपि {स्थताय । रुभ्यत इति खाभः कमंफरु तत्ति- ्रत्यस्पित्निति राभस्थानं तस्मे ““ एष एव साघु कमं कारयति ते यमृध्वे- युननिनीषते ” इति वाजसनेयश्रुतिः। “खमते च ततः कामान्मयेव विहितान्हि तान्‌ "' इति स्मरतिः । फलमत उपपत्तेः" इति बवादरायणीय सत्रम्‌ ॥ १६॥ एकाराय नमः शश्वदिदंतासाकषिणे तथा ॥

अहतासाक्षिणे साक्षास्मत्यगद यवस्तने ॥ १७ ॥ एकारस्य कण्ठतालमवस्य सध्यक्षरतयाऽवण्वणात्मकत्वेनाहतेदतेति वह्ू-

५७८ तासपर्यदीपिकास्षमेता- {° यज्ञवभवखण्ड-

भयोदाहरणम्‌ । अन्तःकरणस्य स्वप्रतिविम्बितवेतन्याभियुखा ठृत्तिविंषया- मिनाऽहंकारस्तन्रपमात्रसवाद्रस्तत्वम्‌ ॥ १७ ॥ एकारायामदनज्ञानप्रभावपारशाल्नाम्‌ ॥

आत्मरूपतया नेत्य प्रताताय नमा नमः ॥ १८ ॥ अकारेकारयायागादेकारः । तन्ाकारशिस्योदाहरणममरेति । अन्तवतिन एकारस्यावर्णवणोत्मकत्वादात्मषूपतयेलयवर्णस्येतायेतीवणंस्प । प्रतीति हि एथ. क्पदम्‌ । ““रन्षणेस्थभताख्यानभागवीप्साञु प्रतिपयनवः' इति वीप्सायां कम- वचनीयः । तन्न तत्न वस्तुन्यात्मदूपत्तया स्वषटपततया वा प्रतीयत इत्यकारोद।- हरणम्‌ ॥ ९८ ॥ अआकाराय वाराय रवेष्णवं द्रम्रतय ॥

[च्यकवाचकहानाय स्वयभानाववं नमः ॥ ३९॥

' अकारं ब्रह्माण नाभो : इत्ति शतिः । विष्णोरुकारात्मकत्वाद्भिष्णव इत्युकारोदाहरणम्‌ । “ उकारं पिष्णं हृदये" इति श्रुतिः । तयोश्च विष्णब्रह्म णारिहं न स्वातन्न्येण नि्दशस्तथा सति प्रकृताननगरणच्वाद्भद्ररूपत्वेनेषेति दशेयतुमुक्तम्‌ । रुद्रमरतंय इति । रुद्रमतये विरिश्चाय रद्रग्रतये विष्णव इत्यु- भयनन योज्यम्‌ । पिष्णुब्रह्माणावपि हि शद्रात्मकां सर्म वै रुद्रः" इति तेत्तिसी- यकण्तिः। योव रुद्रः स भगवान्यश्च ब्रह्मा तस्मेवे नमो नयः" योवै रुद्रः स भगवान्यश्च विष्णुस्तस्मे वे नमो नमः "' इति चाऽऽयव॑णी श्रुतिः, उक्तमुच्यमानं वक्ष्यमाणं चं यन्मच्रतदथात्मकं शिवस्य न तत्स्वाभाविकं कित खीख्योपाष्ठकानुग्रहेण स्वेच्छया स्वीकृतमेव । स्वाभाविकं त॒ निष्क्‌ स्वप्रकाश- भित्याह--बाच्येत्यादिना ॥ १९ ॥

जोकाराय महेशाय महामन्त्राथुरूपिणे ॥ महादेवाय मताद्प्रपञ्चाय नमो नमः ॥ २० ॥ शिवस्योकारमच्रतादारम्यप्रतिपत्तिदाद्याय तयोः समानं घममाह-महे- शाय महामन्राथेरूपिण इति ! शिवस्तावननिरतिशयेनग्वययोगाद्भजतां ततपदा- तत्वाच्च महेराः । महतः प्णवप्रासादरद्राध्यायादेभमन्नस्य योऽ्थस्तद्रपी तेन मञ्रेण प्रतिपाचतवाद्भाचकस्य वाच्याद्मेदान्महामन्र्पी च यथेवमोकारोऽपि। सोऽपि हि स्वयं महामन्नत्वात्स्वाथामेदाच्च महामन्राथरूपी स्वात्मानं परिशी- ख्यतां निर तिरशयज्ञानेभश्व्यप्रदानेन महेश्वर एवमांकारमच्रस्य शिवस्य च साष्ट

~~ ~~ ~~~ = न्- न = ~~~ = ~ च> ~~ -~-- ~-- ~ -~-~-~-- --~-~ -~---“--~ ~~~" ----~-----~--~-------- ~~~ ------- -----~~ ~ ~~~ -----~~-

९८. च यविन्म ।२ख.ग.घ. पिस्वि)

ष

२९ अध्यायः ] इूतसहिता | ५७६

प्यात्तन्मन्रात्मना शिबोऽनुसषेयः । ओकारस्य यथोक्तप्रभाषापेतत्वं स्घुनाघ्ना स्वयं कृते सरस्वतीस्तोते विशदी कृतम्‌- (८५ तद्यो वचसां प्रवृत्तिकरणे दष्प्रभावं बुधे स्नातींय तदहं नमामि शिरसा व्वद्धांजमिन्दुपरभम्‌ ॥ अस्त्वो्बाऽपि सरस्वतीमनगता जास्याम्बविच्छिन्ये गोशब्दो शिरि वर्ते स नियतं योग विना सिद्धिदः” इति । जमदध्रिना स्वकोपाधिः सरस्वत्यां महानद्यां मुक्तः सन्द समद्र सहर- त्पेवमोरिति स्वगोन्तस्थःवादोक्रारमश्रोऽपि सरस्वतीप्रतिपादकतय षांऽनुगतो जाल्याम्न्रविच्छित्तये सकरससारकारण।वेयासमुद्रसंहा<यास्तु गोरिति यः शब्दो गिरि गनि नित्यं वतत इत्यभिधानेषु प्रसिद्धं च स गकारं विनो- रिवयेतादन्मदामच्त्मकः [सस्नि भवन्यति | रिच रिवो मानमेयमहादेवादि- प्रपश्चात्मकः। ते च गल्दा मकारादित्वादकारादिन्पायेन मद्ररात्मकाः | अत स्तदथ॑द्रारा श्वोऽपि मकाराल्मकः । रकार।ऽप्युक्तरात्या महशत्वान्मका- रात्मक इति मकारस्प साम्पादप्योकारमच्रम्य श्िवतादात्म्पं द्रष्व्यमि- त्यर्थः ॥ २०॥ विन्दरूपाय बीजाय वीजाधिषएठानरूपिणे ॥ बाजनाश्षकम्ज्ञानस्वरूपाय नमा नमः ॥ १ ॥ विसपजनायरूप्रय विस्मयाय महात्मन ॥ [र्‌ + < क 9 ® = £ च, वेसजमःः यानप्राना किंशेषाधय वं नमः ॥ ९९॥ दग्मस्वरयोः केवरुपोः स्वसूपणोज्वारयतुमराक्रपत्वात्तद्रापकविन्दुषिस- लनीयजब्दाभ्यामेव तौ नरगं तदान्मकतामाह--विन्टुषपायेति । रिवो हि सगरो स्वमायाशक्तां पतिवम्वितम्तदवस्थया तयाऽत्रच्छर्दाद्भिन्दुरिति जगद्ङ्करयाऽवस्थया तयाञवनच्छदाश्भीजामति तस्या एवाग्र एत- दजयष्ानमित्युपनिपल्जनितचरमस्ाक्षात्कारष्पान्तःकरणङ्त्तिप्रतिविम्ब- तस्तन्नाशकया वीजनारशकरज्ञानस्वरूप इति चोच्यते । विन्द्रादिशब्दचतु- यस्य बकारादित्वेन बकारात्मकत्वा्तद्रारा तदथः शिवोऽपि बकरारात्मक एवमनस्वारोऽपि बिन्दुशाव्दवाच्यतया वकारात्मक इति वकरमन्रतादातम्पेन [शिवोऽनस्धेयः । विदिपच्येन सष्टत्यतया विजेन्यं जगतदपः [शवः ।

१ग. च. ज. अप्रत्य । २. ग. ध. च. छ. ज. न्तष््वा। द्‌. न्द्रा रच नदनगना 1 ४्ख.ग.घ्, इ. च, ऋ. न. "कारानेताक्षग्त्वम' ।

^८ ० तात्पयदीपिकास्षपेता- {४ यज्ञवेमवरखण्ड-

शिवः सर्वमिदं जगदित्याहुः। अखण्डेकरसो निष्कः सनपि विविधजम- दात्मको जात इत्याश्चयेषपत्वाद्विस्मयः । विसजेनीयनिष्ठानामिति । "'तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः ”‡ इत्यनीयप्रत्ययः । विस्जन परित्यागस्तनिष्टः सकरुस- सारपरित्यागनिष्ठ ये मुयक्षपस्तेषाम्‌ । कतरि ष । ठेम्वर्याधिभिरपि शिव एव यथा परार्थनीयस्तथा युगुक्ष॒भिरपि विशेषेणाथनीय इत्यथः । अत्न विसजं- नीयविस्मयपिशेषाथंशब्दा वकारादित्वात्तदा्मकाः । तद्रारा तदथः शिवोऽपि वकारात्मकः। चरमस्वरोऽपि विसजनीय इति प्रसिद्धेः स्ववाचकद्वारा वकारा- त्मकः । तेन वकारात्मकत्वसाम्याद्विस्जनीयमन्रात्मकतया शिवोऽनुस्षधेय इत्यर्थः ॥ ०९ ॥ २२ ॥ + (> ७, क

ककाराय कप्रवादद्‌वताप्राजताय च ॥

७ => ण्ड करणग्रामसहर कारातीताय वे नमः ॥ २३॥ केनग्रायेति । को बह्मा सपूर्वं एषां ते कपृ्वी इन्द्रादयस्तदादिदेववाभिः

पजिताय । करणग्रामस्य जनकस्य कारणग्रामस्य शरीरस्य जन्यस्य रिद्श- रीरस्य तदाश्रयस्य स्थर्शरीरस्योपरक्नणं शरीरनयसंहरतरेऽशरीरत्वरक्षणमो- ्षपरदायेत्यथः । कारस्यापि सष्त्वेन तदनु्रच्छिन्नाय । अत्र कपूवोदिशब्दन्नय ककारादित्वेन तदात्मक तदथेतया शिवोऽपि तदात्मकः । अतः ककारमन्रता- दात्म्पेनानुसषेयः ॥ २३ ॥

खकाराय खप्रवादिश्रतपञ्चकटेतवे ॥

खमरतांय खल्प्रज्नागोचराय. नमो नमः ॥ २९ ॥

खकारायेति । खमाकारं पव यस्य तदादिभतपश्चकमपश्चीकृतं सक्ष्मभृत- पश्चकं तस्य हेतवे । खम्रताय । आकाशवनिर्टपं मर्तं मियेस्य तस्मे ॥२४॥ गकाराय गणेशाय गणदरन्दाचिताय च ॥ गरङ्धरयय गद्याय गृणाताताय तं नमः ॥ ९५ ॥ गणाः प्रमथगणाः । गृह्याय गुहायां बुद्धो भवाय “यों वेद निहितं गुहायाम्‌ "` इति श्तेः ॥ >५॥ घकाराय घनाकारषातकाय वनारमने ॥

घटादिजगदाकाररदिताय नमो नमः ॥ २६ ॥

१६्‌. ड. च. द. स्यन्‌ {&।

२९ अध्यायः] दइतसहिता। ५८१

, धनो निबिडः भपश्चः सगंसमय तदात्मने । परर्यस्षमये तदाकारस्य संहरे ॥ २६ ॥ 4 स ६४ [कवत 1 ऊकं।राय ङमन्त्राथस्वरूपाय शिवामन ॥ [क = 6 £ ' {ङ {इसाज्ञताथःनाममस्याय नमा चपः ॥ २७ ॥ मच्रायः श्रीकण्डादिषु मन्रशक्तिसहित एकर्द्र आद्रोद्यपरुक्षितः । डद इत्यते त्रयो वणा एतदुपरक्षिता वाऽन्येऽपि सवं लाः कादिव्यञ्- नपञचेत्रेशस्पेकेकेनान्नरिताः संज्ञा जातः एपाम्नौनां पाठतीमृतमां त तत्स ्ञिताथाोः । तारकादिन्वादितच्‌ । तेषामप्यगम्याय । तचछतर दभेदेन गन्तृग- न्तत्यभांवाभावान्‌ । रख्या प्रगग्भाञऽप्ववाङ्जनसमोचरत्यात्‌ “अविज्ञातं विजानतां वित्तानमविजानताम्‌"' ईइ श्रुततः ॥ २७ ॥ षज 9 (र यकरराय चमन्ताधसवरूपायामततस्मिनि ॥ न्न ^ प क च मन्त्रथनषण्णानामग्ताप नमां नमः ॥ २८ ॥ चम्राथं आत्मशक्तियुक्तः कर्मयः । उक्ते चमघ्ार्थं निषण्णा निषिताये तेषामम्रताय । अशरीरत्वहपापवगपरदानेन शरीरधमजगाग्रत्युनिषृदनादप्रतस्व- भावायपेत्यथः ॥ २८ ॥ | वु > क क अ ॥ छकारायं च्छखटडस्यच्छट्नादवकवद्यषतः ॥ च्छर्‌ १) श~ भ व $ खय छ[द्नच्छन्द्नच्छन्नविभागाय नमा नमः ॥ ९ ॥ छनङर्छादितः ““दस्तस्पणष्रच्छनज्ञप्राः” इति निपातनात्‌ । छनत्वं गहानिहि- तत्वात्‌ “यो वेद निहिते गहायाम्‌" इति श्रुतेः । छन्दनं निरस्तनिखिरो- पपुवनिरतिशयपरानन्दत्वेन विषयनत्याढ्रत्त चक्षुषां धीराणां ततत्वात्मनीच्छाज- ननम्‌ । छादनपिह तस्य समस्तस्यापवरणम्‌ । एतद्विभागनरयास्मकापेत्यथेः । कनति ५ अ ढे \ ट्ट भ 9 ९ ५ जि कि तदवित्थमनेनापवारणी पमित्यत आह-छरेति । छर कोटिस्यं जि्यमिति पर्यायाः ¦ तद्भिचाफक बह्मखोकवि राधित्वादहितम्‌ । श्रयते दि- ‹धयेषां तपो ब्रह्मच यप सत्य प्रतिष्ठितम्‌ | तेषामसौ प्रिरजो व्रह्मरोको न येषु जिह्यमनृत न माया" इति । आस्यं ह्यध्ययनानुष्ान विरोधित्वेन पियः प्रतिबन्धादहितम्‌ । छादनश- ब्दस्य प्रत्येकं सवन्धाच्छरुतच्छादनमरस्यच्छादन च । आदिशब्दा-

१. ज. श्वि! २८. कुमीक्चः। ग. 7. उ. च. कछ. ज. नावति । ग. -स्याऽ्ञव।

९८२ ताह्पर्वदीपिकाक्तषमेता- [ 9 यत्तवेभवरखण्ड-

द्याघ्याच्यहितान्तेरं तच्छादनमेदा गह्यन्ते । विशेषशब्दा भेदपरः । व्याध्या- ययहितभेदाचच च्छादनभेदा अपि बहवः सन्ति । विशेषत इति बहुवचनान्ता- तसिः । अहितच्छादनविशेषेरिस्यथेः । अहितमेदा हि पन्यन्ते--““व्यापि म्त्यानसंशयपरमादारस्याविरतिषरारितिदशनारुब्धभरमिकल्वानवस्थितत्वानि

चित्तविक्षे५ योगान्तरायाः'” इति । अकारात्मकत्ववच्छकारात्मकत्वम्‌ ॥२९॥

जकाराय जगच्छक्तेस्वरूपाय जय थिनाम्‌ ॥ जयप्रदाय देवाय जम्ममोहाय ते नमः॥ २० ॥ जग्च्छक्तीति । जगत उलसत्तिस्थितिसंहारदिपया या शाक्म्तदात्मकाय। गक्तिस्वषप ॒तत्तादात्म्यं च वागतं पाक्‌ । जम्भयति पारवरयमापादयति जीवानिति जम्भस्तादशो मोहो म्रन्टाज्ञान यारिमम्तद्धि परशिर्वाशितं परशिवा- धीनं चेति तस्मिनिस्युच्यते ।॥ ३० ॥ अकाराय स्मन्त्राधस्वरूपायामतारमनं ॥ समध्यचन्द्रमिम्बाय नमः साम्बाय सभवे ॥ ३१ ॥ मन्नाथः श्रीकण्ठादां द्राविणीशक्तियुक्तः । अग्रताःमकतां समर्थयते । डाभध्येत्ति | ञ्च इति निव्रत्िकन्खादराकमध्येः नवमां [स्थितिरूच्यते सा चट कन्छाविशषानुपादानानित्यव ग्रह्यते । तस्याश्च हैतुरमरतमित्ति तद्वाचिना इकारेण तद्धेतुरमरतं लक्ष्यते । तच्च ञ्जकारलक्नितमग्रतं मध्यं यस्य चन्द्रस्याप्तौ इमध्यचन्द्रः स विम्ब प्र्तियस्याष्टमरतेः शियस्य तस्म । अनेन च विशेषभेन प्रकृतं ज्जकाराट्मकत्वमनन्तरोक्तममरतात्मकतवं च मन्नार्थस्थितिकारिणीं सुधा- मयचन्द्रात्मता प्रणधरानकतंत्यता चेत्यथ॑नरयं समाधरतम्‌ ॥ ३९१ ॥ जकाराय जमन््ा्थस्वरूपाय ज्ञमूतये ॥ | कय को १ (लि % [ (ऋय क ज्ञ प्रिमातरकानणएाना मक्रदयि नमा नमः ॥ २९॥ ममन्त्राथ[ति । नागरशक्तिर्माहितः शप। जमन्ताथः । जानातीति ज्ञां मरति स्वषूपं सस्य तम्र | ज्ञप्िमात्रे पररिवस्वह्पम्‌ । एतच्च विशेषणं यद्यपि पद- द्रयात्मके तथाऽपि ज्ञप्िमत्रजकारदुत्तरो यां जकारम्तद्बद्धिविञ्चेषणावसान- पयन्तमनवतत एवेति कृत्छ्लं विशेषण जकारात्मकं तद्वारा तदथः शिगोऽपि तयति जकारातमकत्यस्रमथनपपरत्तिः | नन्वह जकारादपि भरथमो अकारः । अतस्तद्जद्धरप्यनवतते। अनुबततां नाम तथाऽपि जब्रद्धेरनब्रच्या प्रकृते प्रयो

4. न्त्रनत्प् } छ. तत्साधन । ३ स.म्‌.व्‌. द. च. न. ने. ज्व ¦ ॥

२९ अध्यायः 1 यतसहिता । ५८३

जनं न .बणान्तरबुद्ेरनुढत्तेरिति न कश्चिद्विरोधः । छोकान्तरेष्वप्यनेकपदात्म- कत्वविरेषणेष्वित्थमेव विवक्षिता : बुद्धय नुद्ृततिदरे्न्या ॥ ३२ ॥ पृ भ "स, टकारा रटार्दीटूएवकेस्त॒ महाखेंः ॥ {= र थ ॐ | ष अर्चताय सुर्एरसरश्च नमा नमः ॥ ३३ ॥ ट्टाटीद्‌ इति य॒रजादिवाद्यष्वन्यनकरणव्णाः । पतेमेहारकैः कर्णैः सृरा- कप ~ [9 (रि रै सुरः कत मिरचितायेत्पथंः ॥ ३३ ॥ वि न्भ | ठ कराय ठननराथस्वरूपाय ठदमन्यतः ॥ छट | +. 1 ष र उठ [दगणप्रन्यार र्मध्याय रमा नमः ॥ ३८ ॥ मञ्रीगर्सहतो खाद्गुली टमद्धाथेः ; रलदिरीदटुर्‌ इत्यादयो वाय- घ्वन्यनुकरणा वणास्तननिष्पादका गणाष्डादिगणाः । ठमच्रतः । तुततीया् साबिविभकतिकस्तपिः । तेन मञ्रीञक्तिरसाहि र खाङ्कलीयमन्रेण साधनेन उटा- गणैः कलभिः पूरूणय । ठमभ्पाय <विन्दुनोपतस्तथा ठमध्यः शिवः । रकारवाच्यो योऽनुस्वारस्तेन समाः नःघ्रा “ विर््कापिधनीमतात्कविदत्येति बिन्दुताम्‌ "” इत्यपरबिन्दुरहितशब्देन खितः ॥ ३४ \ @& _ ~ क भ ० 0 । ८ इक {रय उखडाड[इइड [डश मंहारखः ॥ ४ अ ् य॒ 4 डमरर।भप्रज्याय नमा नूयप्रयाय च ॥ २९<॥ डामरेभंपकरेमंहाररैः । यद्यपि सिह्याप्रादिशव्दा भयजनकाः पजाहितव- स्तथाऽपि ततोऽभेदेन ज्ञातास्तदनुकरणरबव्दा मयानकाः सत्यज्ञनतया हष- हेतव इति तेः प्रर्यायेत्युक्तम्‌ ॥ ३५ ॥ ठम € 3 ठकाराय ठमन््राथपारन्नानवता नृणाम्‌ ॥ + । ५ | => ठटसान्नतमटानन्द्प्रदाय सतते नमः ॥ २६ ॥ दीरिणीशशक्िसहितो ऽनारीन्वरो दमच्रार्धः । टकारेरनुक्रियमागेनाट्रहासेन कार्येण व्यञ्चनीयततया सक्षणया टरसाज्ञतस्तत्कारणभरता पो महानन्दस्तत्प- दाप ॥ २६॥ क, क. ॐ भम, णकाराय णणाणीणणेणेणोण।रेः सदा ॥ णाकिर्नीमृणप्रञ्याय संज्ञाय नमो नमः ॥ ३७ ॥

१ग्‌. घ्‌, ह. च, छ. (क्रिणीगः }

५८४ तात्प्यदीपिकाक्षमेता- [ % यज्ञवेमवखण्ड~

णाकिनीशब्दानुकार्यवण्टादिष्वनिकतरंतया तच्छब्दरक्ष्या मणा णाकि- नीगणास्तैः कर्तृमिः । णणादिवणोनुका्येयरजादिभिष्वनिभिः करणेः पृज्या- येत्य्थः। कोटरीशक्तिप्तहित उमाकान्तो णमन्रायस्तया णसंज्ञस्तदूपाय ॥३५॥ तकाराय तश्चब्दाथस्वरूपाय तताय च ॥ तत््वमित्यभिप्रज्याय तच्वभ्रताय वे नमः ॥ ३८ ॥ पतनाष्षहित आषादीशस्तमन्राथंस्तद्भपाय । तताय परिपणेतया विस्तर ताय । आत्मनो निष्करुपर रिवस्वषूपतामनुसंधाय तयाऽवस्यानमेव हि प्रजे त्युक्तं पाक्तदाह-तच्वमित्यभिपृञ्यायेति ॥ ३८ ॥ | थकाराय थमन््ाथस्वरूपाय थसंन्निे : ॥ महागणेश्च पूज्याय थमध्याय नमो नमः ॥ ३९ ॥ द्काराय द्यारूपमहासाक्तमवषाव्‌ च्‌ ॥ देशजातिविहीनाय दिवारात्राय वं नमः॥ ० ॥ भद्रकारीशक्तिसहितो दण्डी यमन्राथेः। यमिष्यादिशब्दानुकृतमुरजध्वनि- कतरो महागणास्तेरतकरणशब्देरेश्रणया संज्ञिताः । थकारो मध्ये यस्य प्रम- येभ्वर शब्दः स थमध्यस्तद्वाच्यतया तद्रूपाय ॥ ३९ ॥ ४० ॥ धकाराय धरण्यादिमहाभतस्वरूपिणे ॥ धराधरहदिस्थाय धमध्याय नमो नमः ॥ &१॥ नकाराय नगेन्द्राय नामजायादिहेतवें ॥ नमः शिवाय नम्याय नानारूपाय शखिने ॥ २ ॥ पकाराय परानन्द्स्वरूपाय परात्मने ॥ परापरवहानाय पठनाय नमा नमः ॥ ५३॥ धराधरः केरुक्षस्तस्य हदि मध्ये स्थिताय । मेधाप्रदशब्दो धमध्यस्तद्रा- स्यतया तद्रपाय ॥ ४९ ॥ ४२॥ ४२॥ फकाराय फराख्याय फराख्यगणयो नये ॥ फराख्यगणपूज्याय नमः पर्णस्वरूपिणे ॥ ४९ ॥

[1 श त 1 क 1 श

१ग्‌. च, कणर । २ ग. च, 'किणीमः । ३ ड. नाम" |

२९ अध्यायः | सूतसंहिता । ५८०

फलारूयाय । अष्टाङ्कयोगजन्यज्ञानेन पाप्रम्यतया फरुमित्याख्याय । बहु- विधसत्कमंसाध्यतया फरमित्याख्यायमानो यः परमथादिगगणस्वस्य तदनुश्प- फरभदानेन योतये कारणाय । तेन परजनीयाय ॥ ४४ ॥ वकाराय बकाराख्यम -बीजेकजापिनाम्‌ ॥ बन्धनागारनाशेकटेतवे वेधसे नमः ॥ ९ ॥ षकारस्य बरह्मपदप्रथमव्णत्वादकारन्पायेन बह्मपदात्मपत्वक्वारा वदर्थ- परत त्वस्वषपतया सकर गदुपादानत्वान्महाबीजत्वम्‌ । तस्वपश्च तदर्थप्रणि- धानतत्सान्तात्कारद्वारा तदविद्यारक्षणस्य नन्धनामारस्ण (नटृत्तावुपकरणं भवति ॥ ४९ ॥ भकाराय भवान्धेस्तु तारकाय भवाय ते ॥ भवशब्देकवेद्याय भवानीपतये नमः ॥ ४६ ॥ मकाराय महामायापाश्चनाशेकहेतवे ॥ ममकारविहीनानां महानन्दाय वे नमः ॥ ‰७ ॥ भवशब्दः सद्रूपत्वमाह । तथात्व च मुख्य नामाऽऽत्यनितिकबाधविरहः सच परशिवस्येवेति स एक एव मवशब्देन वेद्य इत्यथः ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ यकाराय यथूर्थाय यथाथज्ञानिनां नृणाम्‌ ॥ यथाथप्रयगदहतब्रह्मणे सतत नमः ॥ ५८ ॥ जगय्ेन जगदात्मना भाषते न तत्षत्पं किंत्वपिष्ठानष्पण । शिवस्तु येन रुच्िदानन्द्प्रकारेण भासते तेनेव भूतः सत्य इति यथामूतः स॒चासाव्ेश्चेति यथाथंस्तस्मे मध्यमपदलोपी समासः । यथाश्व्दृश्च सर तावत्यर्थं वृत्तावेव हृद्धव्यवहारानुसंगतिक इति । भरतीपमञ्चतीति मत्यक्सर्वान्तरम्‌ “ अन्तः पिष्टः शास्ता जनानां सर्वात्मा "” इति तेत्तिरीयकश्ुतिः । तच तदद्रैत बह्म च ॥ ४८ ॥ रकाराय रतिप्रीतिपियाय रतिहेतवे ॥ रशब्दवपुषे रोगभवनाज्ञाय वे नमः ॥ ४९ ॥ रकारायेति । क्रियत इत्ति कारः । रश्च करशेत्ति रकारः । ^ वणा त्कारः" इति हि कारपत्ययः “'सदिफः'' इत्यपवददेन बापितः । रतिष्रा

४७

५८६ तात्पयंदीपिकासमेता- [ 9 यज्ञवैभवखण्डे~

तीति । सवात्मको हि शिवो मन्मथष्येणावतीर्णो रतिपतीतिनान्ना योषितः परियो भता खोकस्य रतिहेतुश्च भवति । रशब्दैति । रविशब्दो हि रेफादितवा- दु्तरीत्या स्वयं राब्दस्तदथेः सूर्योऽपि तथेति रशब्दवपुः स चाष्टमर्तैः शिव- स्ये का मूर्तिरिति शिवस्तदात्मना रशब्दवपुः सन्रोगं संसारं च नारय- तीति ॥ ४९॥

खकाराय रुतासोमस्वरूपाय छतात्मने ॥ लाभाखाभविरहीनाय रुञ्धरूपाय वे नमः ॥ 4० ॥ वकाराय वरिष्ठाय वासुदेवादिहेतवे ॥

वाञ्छावागुरविच्छित्तिहेतुभूताय वे नमः ॥ ५१ ॥ खुतेति । अष्टमूतः शिवस्य चन्द्र॒ एका म्रतिस्तस्य च परतिपदादिपौर्णमा- स्यन्ततियिषु नित्यमेकेककखा वर्धते पनः प्रतिपदादिदशान्तेष्वेकंक- करा हीयते यथा तथा सोमरताया अपि पोणेमासीप्न्तं नित्यमेदैक- पत्रस्य दृद्धिः पुनदेोपयेन्तमेकेकपत्रस्य हानिः । अंतः शिवोऽपि चन्द्रा त्मरुतासोमस्वषूपः । चन्द्रकिरणाधीनत्वात्सर्वरूतानां वद्धन्द्रो रता- नामात्मा । अतश्चन्दरष्पः शिवोऽपि रुतारमा तस्मे । रामेति । अपाप्ठका- मस्य प्राधिरभः । अप्राध्निररभः । शिवस्तु नित्पमाप्तकामत्वेनावापषन्या- भावात्तहुभयहीनः । रुष्पेति । अन्नानेनाऽऽवृतत्वाज्ीवाः स्वमपि न

रभन्ते । शिवस्त्वनाढृतचित्पकाशतया नित्यं र्ब्धद्पः ॥ ५० ॥ ५९ ॥

गकाराय शरण्याय शंभवे शरणार्थिनाम्‌ ॥ रारणाय शरजन्द्रधवखाय नमो नमः ॥ 4२ ॥

शकारायेति । शरण्याय रक्षाशीरुत्वेन । रक्नाशक्ततेन च रक्षकत्वादाद गारणाय रक्षकाय ॥ ५२ ॥

षकाराय षडाधारषट्चकादिखरूपिणे ॥

[ (ष कन क षरक्षरानषण्णाय्‌ नमः षप्मुखहतवं ॥ ९३ ॥ षकारायेति । आधारस्वाधिष्ठानर्मणिपूरकानाहतविश॒द्धचाज्ञाः षडाधाराः। तनत्यानि चतुद॑र्पद्मादीनि षट्‌चक्रागि। आदिशब्दात्तेषु ब्रह्मरन्धादिष्पास्प-

माना गणेशादयः षददेवताः । सप्रणवः प्चाक्षरमन्नः षडक्षरस्तेन प्राप्यतया तत्र निषण्णः ॥ ५३ ॥

१ख.ग.घ. ड, च. छ. ज. अतस्तस्याग्र दादश्मेदाच्छिवोः ।

२९ अध्यायः] दतसहिता । ५८७

सकाराय सरब्दृश्पस्वरूपाय सदात्मने ॥

साक्षिणेऽसाक्षिरूपाणां नमः साधूषकारिणे ॥ ५६ ॥ सशब्देति । सहजाशक्तिसहितो शरङ्ीशः सशब्दस्य सकारस्यार्थः । साप्षि- णेऽसह्ाय । असाङ्िष्टपाणां विषयसद्धिनां संसारिणाय्‌ । साधूपकारिणे भोग- मोक्षप्रदानेन सम्यगुपकर्जे ॥ ५४ ॥ हकारायाहम्थांय सदाऽहंकारसाक्षिणे ॥ हाहाहूहूकगीताय हंसरूपाय वे नमः ॥ ९९ ५ हकारायेति । अहंकारेण सह॒ तारात्म्याध्यास्रात्स्वतो निष्करष्टपत्वेऽपि जीवत्वं पराप्य तद्रपिणे (अनेन जीवेनाऽऽत्माऽनुपविरय' इति श्रुतेः । अत एवाहंशब्देनामिघेयाय । हाहेति गायन्देवानां मन्धो हाहा दृह इत्ति गाप- नहूदू हीहीति गायन्नेतेच्िविधर्गीयते श्रयत इति हाहाहूहूकः । कै शब्द्‌ इत्यतः कर्मणि “घज कविधःनम्‌”' इति कप्रत्ययः । दसषट्पाय । अजपामब्- प्रतिपाद्यतया तदात्मने ॥ ५५ ॥ खकाराय रुकाराख्यमहामन््रप्रियाय च ॥ लोखाचञ्चरुसंसारनाश्चनाय नमो नमः ॥ “६ ॥ खकारायेति । व्यापिनीशक्तिस्हितस्य शिवस्य प्रतिपादके मन्रो खकारा- ख्यस्तत्पतिपायतया तद्सियः । खोरेति उख्यारभेदः । टोखवच्शथखो षः सस्ारस्तनाशनाय ॥ ५६ ॥ क्षकाराय क्षमन्त्ार्थस्वरूपाय क्षमावताम्‌ ॥ क्षिमदाय मम क्षेमस्वरूपाय नमो नमः ॥ ५4७ ॥ क्षकारायेति । भकारार्थो मायाशक्तिरहितः सवतकेयः | क्षमवतामित्यादि। शिवी हि वाग्रपे प्रतीके क्षिमष्पेणोपास्यमानः स्ेमप्रद इत्युक्तं तेसिसीयके ! क्षेम इति वाचि " इति ॥ ५७॥ मात्कावपएषे मातमानमेयादिसाक्षिणे ॥ मात्कामन््रङम्याय महस च नमां नमः ॥ 4८ ॥ एकेकवणौत्मकत्वोक्तयेव सकर्व्णेसमाहार स्वरूपमात॒कामन्रात्मकत्वस्य

१ग.घ्‌. च. छ. ज, णे साक्ष्य ।

५८८ तात्पयेदीपिकासमेता- [ ४ य्ञवेमवखण्डे-

सिद्धस्यापि मातुकावपुष इति पुनः स्वशब्देनामिधानं तेनापि प्रकरेण प्रणिधा- नाय । न केवरमेकेकवर्णात्मकत्वेन तत्समष्टिमातुकामन्रात्मकत्वम्‌ । कित्‌ भकारादिभिरनेकेः शब्दैरमिषेयम्‌ । एतेषां च पागुक्तवन्मकारात्मकत्वात्तदारा तदर्थः शिवोऽपि मकारात्मकः । मतुकामच्रोऽपि तेनेव भकारादिशब्देनाभि- हितत्वान्मकारात्मक इत्यपि मातृकामच्रवशमिति दशेयितुमाह-मात्रमानेत्या- दिना । मानानि प्रत्यक्षानुमानागमोपमानार्थापत्यभावरूपाणि षडन्तःकरणड- त्तिविशेषात्मकानि तेर्भयं व्यावहारिकस्षत्यं जगन्माता च मानानि चमेयं च मातुमानमेयानि। आदिशब्देन प्रातीतिकसत्यमविद्या तद्कृत्तिषंशयविपर्ययास्त- द्विषया स्मृतिश्च ष्यते । तस्य स्वस्य साक्षिणे प्रकाशकाय स्वप्रकाशाय पर- मार्थस्षत्याय । महसे चित्पमकाञाय “ तस्य मासा स्वमिदं विभाति ” इति श्चुतः ॥ ५८ ॥ |

मात्काधारभूताय मातुकामूररूपिणे ॥

महामन्त्रेकवाच्याय महसे ब्रह्मणे नमः ॥ ५९ ॥

मातुकाधारेति । परशिवविवतंरूपत्वान्मातृकायास्तां प्रति तस्य शिव-

स्थाऽऽधारत्वम्‌ । मात्रकामररेति । मातृकाया मरं श्ाब्दन्रह्म तदुपादानतया तद्रपिणे । महामद्रेति । मात्रकामनच्राः पणवहृष्टेखाषटान्नरादयो महामन्राः । तेषां एथक्ए्थग्वास्यास्तत्तदेवतामृतंय स्तद्रारा विदानन्देकरसः शिव एक एव तात्पर्थेण प्रतिपाद्यः ॥ ५९ ॥

हिधाभूतमहामन््रस्वरव्यञ्ञनरूपतः ॥

वाच्यायापदृरूपाय पदाय महसे नमः ॥ &० ॥

द्विधाभतेति । द्विधा भूता हि महामन्रास्तेः स्वेन ध्वन्यात्मना तद्यङ्येन

स्फोगात्मना च । उक्तं हि महामाष्ये-अथ गौरित्यत्र कः दाब्दः । येनोचा- रितेन सास्नारुङ्र्खुरककुद्विषाणाचथंदूपं प्रतीयते स शब्दः । अथवा परती. तिपदा्ा रोके ध्वनिः शब्द इति । तत्र हु चारितेनेत्यभिन्यल्ञितेनेत््थं इति व्याख्यातम्‌ । तेन द्पेण स्फोटेन साक्षाद्राच्यस्तद्यारा तद्यञ्ञ केन स्वेन ध्वनि- रूपेणेति । पदापदृषशूपत्वमुक्तं पाक्‌ ॥ ६० ॥

अष्टधा चाष्टकीस्तु विमक्तायामरात्मने ॥ अशेषशब्द्भूताय तत्तद्थाय वे नमः ॥ ६१ ॥

९, अध्यायः } चतसहिवा। ०१८९

अष्टघेति । प्रथमममरात्मने निष्कराय ततो विन्दुशब्दपरापर्यन्तीमध्- ` मविखरीवागात्मकमातृकाषटपतां पाप्य पुनरकचय्तपयशादिमिरषटामिर्वगिरष्टधा ` विभक्ताय । तत्तद्रणे्तमाहारात्मकपद वाक्यतत्तद्थतां पराप्रायेत्पर्थः ॥ ६१ ॥ शब्दान्वयविहीनाय शब्द्रुभ्याय साक्षिणे -\।

कि

सवापाधिविहीनाय स्वयंभानाय वै नमः ॥ ६२॥ दाब्दान्वयेति । स्वोपाधिविहीनाय निरस्तसमस्तोप।धिकस्वकपभतिष्टाय । अत एव सकटशब्दप्वृत्तिनिमि नजात्यादि विरदाद्वाचकशब्दहीनाण । स्वर्यभा- नाय स्वषटपप्रकाश्चेनेव भास्तमानाय । एवेहपोऽपि यदा स्वमायातत्कार्याक्षी भवति तदा ““ साक्षी चेता केवलः "” इत्यादिशब्दनरभ्याय ॥ ६२ ॥ प्रयक्षादिप्रमाणानामगम्यायापरोक्षतः॥ प्रतीताय स्वयं सवंसाक्षिणे मरसे नमः ॥ ६३ ॥ भत्यक्षेति । स्वयं परमाथवस्तुतयाऽवस्तुगोचरैः पत्यक्षादिभिरगम्पाय । प्रमाणानामिति कतरि षष्ठी| तथाऽपि स्वेयं स्वद्पप्रकाशेनेवापरोक्षतया प्रतीताय स्फुरते । स्वातिरिक्तस्य सवस्यापराभहेतवे । महसे प्रकाशाय ॥ ६३ ॥ स्वस्वरूपादिहीनाय वस्तुतो ऽवस्त॒तोऽपि च ॥ अथय महते साक्षास्स्वयंभानाय वै नमः ॥ ६ ॥ स्वस्वरूपेति । अत्र प्रथमः स्वशब्द आत्मनि द्विवीय आत्मीये वस्तुभूते- नापि स्वेनाऽऽत्मना दीनाय स्वात्मनि वृत्तिविरोधात्‌ । अवस्तुतोऽवस्तुभतेन स्वीयेन पायन हीनाय तस्यावस्तुत्वादेव । महतं देरकाख्वस्तुकतपरिन्छे- दविरहादपरिच्छिनाय । अर्थाय परमाथांय साक्नादपरो्षतया स्वयमेव भनं यस्य तस्मै । अत्र स्तोजे महस्ते स्व्यभानायेत्पादयः शब्दा यचप्यसकृष्ावरतंन्ते तथाऽपि न पौनरुक्त्यं शङ्कनीयम्‌ । निरथक हि पुनवेचनं पुनरुक्तम्‌ । इदं तु स्तोत्रं न स्वरूपोपदेशपरम्‌ । येन सङृदुक्तया प्रतिपन्नस्य पुनरपदेशोऽनथेकः स्यात्‌ । विष्णाना हि कृतमुपासनं तस्य तथेवाऽऽनुपु््या तथेव बुद्धो विनिवेश्ाय अन्थनात्मकोपासने चाऽ ऽड्ृत्तिररुकारो न दोषः । आ्च्येकशारीरसत्वात्तस्येति ॥ ९४ ॥ | १ ड. "त्तिनिदृत्तिजाः । २ ध. शश्पेण हीः । ३ ख.ग. ड, छ. ज, "पादही' }

धवनिषदे

५८८ तातयदीपिकास्षमेता- [ ४ यज्षवेभवषखण्डे-

सिद्धस्थापि मातुकावपुष इति पुनः स्वशब्दे नाभिधानं तेनापि पकरिण परणिधा- नाय । न केवर्मेकेकवर्णाटमकत्वेन तत्समष्टिमातुकामन्रात्मकत्वम्‌ । किंतु मकारादिभिरनेकेः शब्दैरभिपेयम्‌ । एतेषां च पागुक्तवन्मकारात्मकत्वात्तदारा तदर्थः शिवोऽपि मकारात्पकः । मातृकामन्रोऽपि तेनेव मकारादिशब्देनामि- हितत्वान्मकारात्पक इत्यपि मातूकामच्रवशमिति दशयतुमाह-मातुमानेत्या- दिना । मानानि प्रत्यक्षान॒मानागमोपमानाथापत्यभावषूपाणि षडन्तःकरणन्र- त्तिविश्चेषात्मकानि तेर्मेयं व्यावहारिकसत्यं जगन्माता च मानानि च मेयं च मातुमानमेयानि। आदिशब्देन पातीत्िकसत्यमविद्या तद्वृत्तिसंशयदिपययास्त- द्िषया स्मृतिश्च गद्यते । तस्य स्वस्य साक्षिणे प्रकाशकाय स्वप्रकाशाय पर मार्थस्तत्याय । महसे चि्पकाश्चाय ““ तस्प भासा सवैमिदं विभाति इति श्रतेः ॥ ५८ ॥ । मातकाधारभताय मातृकामृरूरूपिणे ॥

मटामन्त्ेकवाच्याय महसे ब्रह्मणे नमः ॥ ५९ ॥

मातुकाधारेति । पररिवविवतषूपत्वान्मातृकायास्तां परति तस्य रिव

स्पाऽऽधारत्वम्‌ । मात्रृकामरेति । मातृकाया मृरुं शब्दक्म तदुपादानतया तद्रपिणे । महामयेति । मातूकामच्राः प्रणवह्धेखाष्टक्षरादयों महामच्राः । तेषां प्रथकप्रथग्बाच्यास्तत्तदेवतामतंयस्तद्रारा चिदानन्दंकरसः शिव एक एव ताल्प्थण प्रतिपायः ॥ ५९ ॥

हिधाभूतमहामन््स्वरग्यञ्चनरूपतः ॥

वाच्यायापद्रूपाय पदाय महसे नमः ॥ ६० ॥

द्विधामृतेति । द्विधा भता हि महामन्चास्तैः स्वेन ध्वन्यात्मना तद्यङ्घ्येन

स्फोयात्मना च । उक्तं हि महाभाष्ये-अथ मोरित्यत्र कः शब्दः | येनोचखा- रितेन सास्लारङ्रखरककुद्विषाणाचयंष्पं प्रतीयते स शब्दः । अथवा परती- तिपदा्ौ ङोके ध्वनिः शाब्द इत्ति । तत्र ह्॒चारितेनेत्पमिव्यल्चितेनेर्पथं इति व्याख्यातम्‌ । तेन पेण स्फोटेन साक्नाद्राच्यस्तद्यारा तद्यञ्चकेन स्वेन ध्वनि ष्पेणेति । प्दापदषूपत्वग्रक्तं पराक्‌ ॥ ६० ॥

अष्टधा चाष्टकीस्तु विभक्तायामरास्मने ॥

किर £ अथ, अशेषश्चब्द्भताय तत्तद्‌थाय वं नमः॥ 8१ ॥

२९ अध्यायः ] इूतसहिता । ५८६ अष्टेति । प्रथमममरारमने निष्कराय ततो वबिन्दुशब्दपरापंश्यन्तीमध्य-

+ कुञ्‌.

मविखरीवामात्मकमानृकाद्पतां माप्य पुनरकचटतपयशादिमिर्टामिर्वगेरष्टधा विभक्ताय । तत्तद्रणेसमाहारात्मकपद् वाक्यतत्तदथेतां पराप्रायेत्प्थैः ॥ ६१ ॥ शब्दान्वयविहीनाय शब्दर्भ्याय्‌ साक्षिणे-॥ र किर, कि कि ॐ सवपाधिविहीनाप स्वयंभानाय वे नमः ॥ ६२ ॥ शब्दान्वयति । स्वोपाधिविहीनाय निरस्तसमस्तोधाधिकस्दड्पप्रनिष्ठाय | अत एव सकशव्दपवृत्तिनिगि तजात्णदिविरदाद्राचकशब्टहीनाः; : स्वव्रभा- नाय स्वषूपयक्शोनेव मास्षमानाय । एवरूपएोऽपि पदः स्वमायातस्कार्यप्ाधी भवति तदा ““ साप्नी चेता केवरः "' इत्याटिशब्दःरुभ्याय ॥ ६२ ॥ प्रयक्षादिप्रमाणानाममम्यायापरोक्षतः \ प्रतीता स्वयं सवसाक्षिणे म्डरः नमः ॥ ६३ ॥ प्रत्यक्षेति । स्वयं परमाथवस्तुतयाऽस्तुगोचरेः परत्पक्षादिपिरगम्पाय। परमाणानामिति कतरि षष्ठी | तथाऽपि स्वयं स्वदूपप्रकरोनेवापगेोक्नतया प्रतीताय स्फुरते । स्वातिरिक्तस्य सवस्यापरोक्षहेतवे । महसे प्रकाशाय ॥ ६३ ॥ स्वस्वरूपांदिहीनाय वस्त॒तोऽवस्त॒तोऽपि च ॥ अथय महते साक्षास्स्वयेभानाय वै नमः ॥ ६९ ॥ स्वस्वषूपेति । अनन प्रथमः स्वशब्द आत्मनि द्वितीय आत्मीये वस्तुभृते- नापि स्वेनाऽऽत्मना हीनाय स्वात्मनि वृत्तिविरोधात्‌ । अवस्तुतोऽवस्तभतेन स्वीयेन रूपायेन हीनाय तस्पावस्तुत्वादेव । महते देशकाखवस्तुकृतपरिच्छे- द्विरहादपरिच्छिनाय । अर्थाय परमाथाय साक्षादपरोक्षतया स्वयमेव भानं यस्य तस्मै ¦ अन स्तोत्रे महस्ते स्वयंभानायेत्पादयः शब्दा यद्यप्यसकृदावतेन्ते तथाऽपि न पोनक्केत्यं शङ्कनीयम्‌ । निरर्थक हि पुनवचनं पुनरुक्तम्‌ । इदं त॒ स्तोत्र न स्वरूपोपदेशपरम्‌ । पेन सकृदुत्तया प्रतिपन्नस्य पुनरूपदेशोऽनथकः स्यात्‌ । विष्णुना हि कृतञपासनं तस्य तयेवाऽऽनुपूव्यां तथेव बुद्धो विनिवेशाय अरन्थनात्मकोपाक्षने चाऽऽब्रत्तिररुकारो न दाषः । आबरच्येकशरीरत्वात्तस्येति ॥ ~^* ॥

१ ङ. 'त्तिनिवृत्तिजा- । २. 'ख्येण रही" । ३ ख.ग. ङ. ॐ. ज, "पादी ।

[1 यी

५९.०५ तात्पयदीपिकाक्षमेता- [ ४ यज्ञवैमवरखण्डे-

प्रसादछरृभ्याय शिवाय सत्यचि- न्महासुखायापरवजिताय ॥

अतीव शुद्धसय हद्म्बुजाख्ये विभास्मानाय नमो नमस्ते ॥ ६५4 ॥

प्रसाद रभ्यायेत्ि । प्रसीदति रजस्तमोभ्यामनमिभूत भवति बुद्धिसतच्वमने- नेति पक्षाद हैन्वरस्यानुग्रहो निरतिशयभक्तिरभ्पः ॥ ६५ ॥

भ्त उवाच- एवं नारायणेनेव शंकरोऽभिष्टूतः एनः ॥ प्राह गम्भीरया वाचा किम तप्तवांस्तपः ॥ && ॥ इयाकण्यं महाविष्णुः प्रणम्य परमेश्वरम्‌ ॥ तव स्थानानि मेदेव त्रहि साक्षाक्कपाकर ॥ ६७ ॥ इत्यक्तो विष्णुना शंभः सर्वज्ञः करुणाकरः ॥ प्राह सर्वेश्वरेशानः स्थानानि स्वस्य विष्णवे ॥ ६८ ॥ इधर उवाच- मम स्थानानि वक्ष्यामि महामोहनिटत्तये ॥ जतीव श्रद्धया साधं शृणष्व पुरुषोत्तम ॥ ६९ ॥ अध्यात्मे चाधिभ्रूते च स्थानानि सुबहूनि मे ॥ स्वगापवर्गसिद्वर्थमुपास्यानि मनीषिभिः ॥ ७० ॥ ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ ्रह्मरन्प्रामिधं स्थानं विशिष्टं योगिसेवितम्‌ ॥ विम॒क्तेसाधनं नृणामिति विदि विचक्षण ॥ ७३ ॥ मुखमण्डरूमाश्व्ं मुक्तियुक्तिफरप्रद्म्‌ ॥ मोहनाशकरं साक्षास्स्थानं विद्धि जनादन ॥ ७२ ॥

1

१६. ° निमेदन च । २ ज, गिसमतः ॥

त गीष

२९ अध्यायः] सतसहिता। ९९१

चष्चषी च तथा श्रोत्रे नासिके च जनार्दन ॥ गण्डोषठद्न्तमूधा च स्थानान्यास्ये ममानघ ॥ ७३ ॥ स्थानविशेषेषु कृतस्पोपा्तनस्य सकरपुरूषार्थसाधनत्वादुपाक्नस्थानान्येव विष्णुना प्रष्ठः शभुस्तावदाध्यास्मिकानि स्थानान्याह---बद्मरन्धाभिधपित्या-

दिना । ब्ह्यरन्धादीन्पास्यान्तानि षोडश क्रमेण स्वरेरुपासनस्यानानि ॥७१॥ ॥ ७> | ७३ ॥

क + चक हस्तपाद गताः पव धयः परुषात्तम ॥ न कटं थु + ॐ 9 स्थनान मम कल्याण तथा पाश्र्हय मम ॥ ७९ ॥ क र न श्च जन र ्रष्ुश्च नाभिदेशेश्च हरञ्चश्च जनादन ॥ धातवः सप्त म साक्षस्स्थानानि पुरुषांत्तम ॥ ७९4 ॥ हस्तपादद्रपस्धयः साग्राः कवटतपवर्गेरुपासनस्थनानीत्याह-हस्तपादेति। संधिग्रहणं समग्रस्याप्युपरन्नषणम्‌ । पवमेस्थानपञ्चकमाह- पार्वति । नामग्रहणं कुक्षेरप्यपरक्षणम्‌ । यादिदशकोपासनस्थानान्पाह-हृदेशश्चेति । आपादमस्तकं व्याप त्वगादिधातुसप्कं प्रणजीवापानास्मरक्षणम्थैनरयं च हृदयेऽपि व्पाप्य वततत इति येव तत्न स्थानदशकं यादिभिरुपासनीयर्धित्पर्थः । धातुग्रहणं प्राणादिन्रयस्याप्य॒पलक्षणम्‌ ॥ ७४ ॥ ७५ ॥

मूलाधारमधिष्टानं पूरकास्यमनाहतम्‌ ॥

विश्चद्धाख्यं च मरस्थानं विद्धि पङ्कजलोचन ॥७६॥

मराज्नासिदिसंज्ञं च विष्णो वाराणसी पुरी ॥

प्रणवांशतरयं विन्दुनादशक्तेसमाह्वयम्‌ ॥ ७७ ॥

बीजस्थानं च मद्रं च रोमाणि विविधानि च॥

मम स्थानानि कल्याण विदि पड्जखोचन ॥ ७८॥

वरहिरूपासनस्थानान्यमिधाया ऽ ऽन्तराण्यप्याह-मरखाधारमिति । देहमध्ये

ग्रखाधारस्तत्र चतुद खपन्रे वणेचतुष्टयेनोपास्यसन)म्‌ । रिङिमृरं स्वाधिष्ठानं तत्र पञ्मदृ षट्के वण॑षट्‌केनोपास्ननम्‌ । नाभो मणिपूरकं तन्रत्यपर्बदशके वणंदश- केन नाहतं हृदि तत्नत्पपद्मदरद्रादशक वणेद्रादरकेन । कण्ठे विशुद्धं ततन.

१. पाश्वय्रगं। २ख. ट. च. छ. ज. प्राणाजी°। ३ ख, "वानात्मक्रदट । ४ ख. "ददद्‌" ।

५९२ तास्पयदीपिकासमेता- [ 9 यज्ञवैभवखण्डे-

त्यपग्रदरुषोड शरे वणंषोडशकेन । भूमध्य आज्ञा तनत्पपश्रदख्द्रये वर्णंद्रयेन । सिद्धिषन्नं ब्रह्मरन्धं तत्रत्यसह सदरूपद्म एकन वर्णेन । इत्येकपश्चाशता मातृका- वर्भैरन्तरूपास्नस्थानानि । वाराणसी भूमध्यम्‌ । श्रूयते हि-“श्वोघांणस्य च यः संधिः" इति । अकारोकारमकाराः । चकाराच्छान्तं च ॥७६।७७॥७८॥ यथाऽध्यासमे महाविष्णो स्थानानि सुबहूनि मे ॥ तथाऽपिभूते मे विष्णो स्थानानि सुबहूनि च ॥ ७९ ॥ कैखासपर्वतः साक्षास्स्थानं विष्णो ममानघ ॥ श्रीमदकषिणकेरासपरवतश्च तथेव च ॥ ८० ॥ वाराणसी पुरी पण्या विमुक्तिफलदा नणाम्‌ ॥ मरणादेव सर्वेषां तच स्थानं ममानघ ॥ ८१ ॥ श्रीसोमनाथसंज्नं च तथा केदारमद्तम्‌ ॥ श्रीपवेते च मे स्थानं विदि पदुजरोचन ॥ ८२ ॥ श्रीमटट्रद्वाचरं पुण्यं तथा मोपर्वतं ररे ॥ तथा श्रीहरतीथं च विदि स्थानं ममान्ययम्‌॥ ८३॥ आधिग्रामसमास्यं च भेतारण्यं महत्तरम्‌ ॥ द्न्तिस्थानं च मे विष्णो स्थानं विद्धि महत्तरम्‌ ॥८९॥ भरिकोरिहास्ये गम्भीरं तथा गोषटती्थकम्‌ ॥ मध्याञ्जनं च मे स्थानं विद्धि षङ्नरोचन ॥ ८८ ॥ श्रीमन्मङ्ख्वंशाख्यं इम्भकांण समाह्वयम्‌ ॥ तथा सन्येतरावतं विद्धि स्थानं ममानघ ॥ ८६ ॥ जप्येश्वरसमाख्यं च तथा वलमीकस॒त्तमम्‌ ॥ गजारण्यसमाख्यं मे विदि स्थानं विचक्षण ॥ ८७॥ वेदारण्यसमाख्यं च तथा हाखास्यसंज्ितम्‌ ॥ श्रीमद्रामेश्वराख्यं च स्थानं विदि ममाद्तम्‌ ॥ ८८॥

ज म 9 म) = क सक ००५ + भन >~ ~ ------~---- - -~---. -~~~-=---------- -

१ ग्‌, टष्टिस्यानं। ड. ददिम्याने | २ख.म. धर. गोपदटुती।

२९ जध्यायः ] सूतसहिता । ५.९२

पुण्डरीकपरयत्तमं मम

हि स्थानमभ्नि सदशं विशोधनम्‌ ॥ योगनिष्ठमुनिसंघसेवितं भो गसाक्तफर्द्‌ पुरातनम्‌ ॥ ८९ ॥ इत्थमाध्यात्मिकान्युक्त्वाऽऽधिभोतिकान्याह- यथेति ॥ ७२ ॥ ८० \ | ८९ ॥ ८२ | ८2 ॥ ८४ ॥ <५ ॥ ८६ ॥ ८८७ | <~ ॥ ८९ ॥ त्वया मया वज्रधरण्‌ नन्दना . विनायकाचेरखिदेरतेमियात्‌ ॥ निषेदितं संततमासिकिजने स्वशट्समाख्यस्य हृदि स्थितं श्भम्‌ ॥ ९० ॥ प्रकृतस्य पण्ठरान्पुरस्यारग्तपेशिष्टये रेतम।द्‌--त्वपेति । स्वराटसम।-

ख्यस्थेति । विराडात्मकं ब्रह्माण्डात्मकं स्ष्टिटपस्य शिवस्य स्वख्श्रं तदन्तवाति स्वराट्‌सभाछख्य यद्धिद्शररं तस्य इृदयस्थानं तदित्यर्थः ॥ ९० ॥ श्रातिस्मतिभ्यामपि सवशक्तिभि- न गोचरीकतंमर महत्तरम्‌ ॥ प्रसादिभिरुभ्यमतीषं सोभनं गणाकरं गरह्यमशोभनापहम्‌ ॥ ९१ ॥ सदा परानन्द्विकासकारणं दिवाकराणामपि कोरिभिः समम्‌ ॥ परातनानामपि पुण्यशीखिनां विमोहनाशाय मयेव निमितम्‌ ॥ ९२॥ स्थानमेतदतिप्रियमास्तिके- वेद्विद्विरतिप्रियकारिभिः ॥ पूजितं पुरुषोत्तम मक्तिदं सेवितं च सततं मयेव तु ॥ ९३ ॥

भरर 9 ५ रे

१य.ग. च. छ. ज, विशोधने । २ ड, मतीव शोभनम्‌ ।

~ ~~~ ~ ~ =~---~--~~-^~--~----------- ~ --- ~.+~+- व

९७९५,

५९ तात्पयदीपिकास्मेता- [ ॐ यज्ञवेभवखण्ड~-

सर्वशक्ति रिति । सवां शक्तिः समग्र सामय्येमेषामस्ति तेमेहर्षिभिः श्ति- स्मरतिभ्यामपि यद्रोचरीकतैमशक्यम्‌ । किंतु रिवपरसादवद्भिरेव रभ्यमिः त्यथः ॥ ९१ ॥९२ ॥ ९३ ॥ अच नृत्तमतिशोभनं परं सयबोधसुखवस्त॒बोधकम्‌ ॥ भक्तचित्तटदयस्थिते हरे व्यक्तमेव सततं करोम्यहम्‌ ॥ ९ ॥ सत्येति । सत्पमनवच्छिनमवाध्यं सुख ज्ञानानन्दघन यद्भस्त॒ तस्य साध कम्‌ ॥ ९४ ॥

% ५

शेकरी च परमा विनायकृः

षण्मुखश्च सुयशाः पतिः प्रभुः ॥ अन्तरङ्जनमप्यतिपियं

त्तम परिपश्यति स्वयम्‌ ॥ ९८ ॥ त्वं च पद्मजनितः पुरदरः

पटड़जाऽपि परमा सरस्वती ॥ मसप्रसादजनितेन चक्षुषा

नयम टद्श्चुः समञ्जसम्‌ ॥ ९६॥ शब्द्जार्परिमोहिता जना-

स्तकंजारुपरिमोहिता अपि ॥ अघ्र नेव ददृशुश्च नर्तनं

भक्तिदीनजनताऽप्यधोक्षन ॥ ९७ ॥

~ ¢

वेद्बाह्यसरणिस्थिता जनाः केवखाश्च मनुजा अपि प्रियम्‌ ॥ अचर भक्तेसहिता अपि स्वतः

सत्यमेव ददृश्र नतंनम्‌ ॥ ९८ ॥

२९ अध्यायः ] सतस्हिता । ५९५

अत्र नत्तमविलखोक्य मानवः

स्वगंखोकमपि नैति चेज्यया ॥ नियश्चुदसुखसत्यचिदनं

बरह्ममुक्तिमपि नेति व्ययः ॥ ९९ ॥

शोकरीति । उक्तशंकयादिरन्तरद्धजनः । आष नपुंसकत्वम्‌ । निगदव्या- ख्यानमन्यत्‌ ॥ ९५ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ ९९ ॥

नत्तदशंनविवनित' एमा-

नत्र कीटसदशश्च रशत ॥ तस्य पुण्यमपि दुष्कृतं भव-

र्सव्यमेव कथितं नयाच्यत ॥ ३०० ॥ न॒त्तदशनविहीनराडव

संस्यमन्र प्रुषोत्तमान्त्यजः ॥ तस्य जन्म विफरं यहो हरं

केः स्वमोहमतिवतंते नरः ॥ १०१ ॥ बहूप्रखापेन किमत्र भ्यते

विचिचरमेतस्परमादृतं मया ॥ विपुक्तिभाजामपि पण्यशीखिनां

विम॒क्तेहेतः सकरोत्तमोत्तमम्‌ ॥ १०२॥

सूत उवाच-

एवयक्सवा महादेवः साम्बः संसारमोचकः ॥ सयज्ञानपरानन्दस्ततरैवान्तरधीयत ॥ १०३॥ विष्णविश्वजगन्राथां विश्रलोक्हिते रतः ॥

शिवस्थानानि चाऽऽकण्ये श्रीदुण्ठं गतोऽभवत्‌ १०४ || १०० ॥ १०९१ ॥ १०५८ ॥ १०३ ॥ २१०५४ ॥ .

१ चख. सत्यमेव ।

५९६ तात्प्यदीपिकाममेता- [ ४ यज्ञवेमवखण्ड-

भवद्भिश्च महामाग्याच््छिवस्थानानि सुव्रताः ॥ रतानि तानि मोक्षाथं भजध्वं श्रद्धया सह्‌ ॥ १०५॥ स्थानानि सबाणि मयोदितानि हिनेन्द्रहन्दा अतिशोभनानि ॥ भजेद्विद्याविनिष्टत्तिकामः प्रियेण चैकं परमेश्वरस्य ॥ १०६ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभव- खण्डे चिवस्थानविचारी नामेकोन- भिश्चोऽभ्यायः ।! २९ ॥ || ९०५ ॥ १०६ ॥ इति श्रीष्रतषषहिताटीकायां चतुर्थे यज्ञवेभवखण्ड शिवस्थानविचारो नामेकोनतरिशो ऽध्यायः ॥ २९ ॥

अथ निञ्जश्त्पाष सूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि भस्मधारणवेभवम्‌ ॥ यस्य विज्ञानमात्रेण नरां म॒च्येत बन्धनात्‌ ॥ १॥ भस्म नानाविषं प्रोक्तं धामिकेस्तत्वचिन्तकैः ॥ एकं विप्रा महाभस्म स्वल्पमन्यसप्रकीतिंतम्‌ ॥ २॥

शिवस्योपासनस्थानान्युक्तवा तत्नोपास्षकानां भस्मधारणविधानाय िशम- ध्यापमारभते- अथात इति ॥ १ ॥ २॥

महाभस्म महादेवो महामायावभासकः ॥

भर्सनास्सवपापानां भोसनं तस्य विद्यया ॥ ३॥ मह च्वाल्पत्वाम्यां द्विधा भस्मामिधाय महतः स्वपषमाह-महाभस्मेति।

स कलार जम

१. प्र, मत्सनं |

३० ध्यायः] सतसहिता । ५९७

मायातत्का्यसाक्षिस्वेन तद्वभासनात्तचज्ञान प्रदानेन स्वेपापक्षयकरतया तद्ध- त्सनाद्वा महदिवो महाभस्म । तत्र भत्सेनं सस्य महादेवस्य । कर्मणि षष्ठी । तद्विषयया विद्यया भवेति ॥ ३॥ विदा वेदोद्धवा साक्षान्पुनयः संशितव्रता ; # अवद्या फरतश्चान्याः मरयमव मयादतम्‌ ॥ ¢ ॥ विचेति । अन्या ओपनिषद्य(दव्यःतिरिक्ताः कखाशाद्धादि विचाः : फरुस्य बन्धस्य हेत॒त्वात्फख्तोऽप्रियः( ॥ % ॥ यस्य साक्षान्महाभस्म भाति स्दारमतया स्वतः ॥ न तस्य भस्पनः काय न जटाभिन रीवरेः॥ < ॥ महाभस्मतच्व विचावतो ऽग्रदोताचस्पभस्मनपेन्लामाह-यस्य साक्नादिति। तत्साहचर्येण प्राप्रयोजटयाचीवरयोरपि तद्गदेवानपेक्षाह- नेति ॥ ५॥ यस्य भस्म स्वतो भाति स्वास्भना मुनिपुङ्गवाः ॥ ९ =, 9 £ न्‌ तस्य वृणेधमण कार नाऽञन्रमधर्मतः॥ &॥ अत्यल्पमिदमच्यते नणांश्रमघर्भेरपि न तस्योपकार्‌ इत्याह-पस्य भस्मेति । स्वतां भास्कप्रमाणानपेक्षत्न यस्य स्वात्मना स्वतादात्म्पेन भाक्तं इत्यथः ॥ & ॥ यस्य भस्माऽऽ््मरूपेण विभाति परयोगिनः ॥ न तस्य तपसा काथ न दानेन न चेज्यया ॥ ७॥ सामान्येनोक्तस्य वणादिधमेस्प वैफल्यं विशेषतोऽप्याह-यस्य भस्मेति । तपसि वनस्थादिधर्मेण । इज्ययेति खहस्थधर्मण । दनेनेति साधारणधमण ॥७] यस्य साक्षिस्वरूपेण भस्म भाति स्वयंप्रभम्‌ ॥ न तस्य काथं वेदेन न च स्मृतिपुराणकैः ॥ ८ ॥ वेदशाघराध्ययनस्पेण ब्रह्यचारिधर्भणापि तस्य न प्रयोजनमित्याह- यस्येति ॥ < ॥ यस्य भस्म हिजा भाति प्रत्यग्रपेण संततम्‌ ॥ न तस्य काथं तीथन नाचंनेन शिवस्यतु ॥९॥ स्नातकबहदकधर्ण तीथंयानादिनाऽपि नाथं इत्याह-पस्य भस्म द्विजा इति । तद्रह्म स्वयं त्‌ प्रत्यगिति संन्नामत्रेण मेदभानं न स्वष्पेणेत्पथंः॥ ९॥

९६८ तात्पर्थदीपिक्षमता- [ ४ यज्ञवैमवखण्ड-

भस्मविन्नानसंपन्नो महायोगी महत्तरः ॥ कृतकृत्यश्च मेधावी का केथा शिव एव सः ॥ ३१०॥ भस्मविज्ञानखाभाय खलु वेदाः सनातनाः ॥ प्रदत्ताः स्मृतयः सवाः प्राणं भारतादि च ॥ ११॥ उक्ततत्तद्धमेषिरहेऽपि तत्तत्फख्विरहोऽपि स्यादिति चेन्न । तस्य परशि- वतया परमेश्वर्यत्वेनार्वाचीनेषु निःस्प्रहता स्पादित्पाह-भस्मविज्ञानेति 1 १०॥ १९१

भस्मविन्नाननिष्ठस्य न करत॑न्यं कथंचन ॥

केवरं देहयात्रेव कायाऽ°दहान्तमास्तिकाः ॥ १२ ॥ पागक्तवेदाधेवेफल्यं कथमिति चेत्तस्य ज्ञानसाधनत्वाद्विदुषस्तत्साध्यज्ञानस्प सिद्धत्वादित्याह-भस्मविज्ञानेति । न केवरं वेदशाघ्रस्य व्यवहारो देहयानान- पयुक्तो खौकिकन्पवहारोऽपि तस्य निष्प्रयोजन इत्याद-केवख्मिति । आदे- हान्तमामरणम्‌॥ १९२ ॥ ६ स्वल्पं भस्म दिजश्रेष्ठा बहधा परिकीतिंतम्‌ ॥ श्रौ तमेकं तथा स्मातंमपरं पण्डितोत्तमाः ॥ १३ ॥ श्रौते भस्म हिजा मुख्यं स्माते गौणं प्रकीरवितम्‌ ॥ अन्यच्चास्ति दिना भस्म खोकिकं केवरं परम्‌ ॥ १९॥ महाभस्मोक्स्वा स्वर्पभस्मनो वेदिकस्मातंरोकिकमेदेन विभागमाह- स्वरूपं भस्मेत्यादिना । श्रतिविहितेनाऽऽधानेन संस्कताग्मावगिहोत्राचनुष्ठानेन यक्निष्पन्नं तच्छरोतं भस्म । तदेव हि खिदुपुराणे भस्मस्नानाङ्गत्वेनाक्तम्‌- “भस्मस्नानं पनः कु्याद्विधिषवदेहशद्धये । शोध्य भस्म यथान्यायं पराणेनाग्िहोननम्‌ ॥ ईशानेन शिरोदेशं म॒खं तत्पुरुषेण तु । उरोदेशमघोरेण गह्य वामेन सुत्रताः ॥ सयेन पादौ सवाह प्रणवेनामिषिश्चयेत्‌ । भस्मस्नानपरो विप्रा भस्मस्नायी नितेन्द्रियः॥ सवेपापविनिमंक्तः शिवस्तायुज्यमाप्नुयात्‌ । यद्यकायंसहख्राणि कृत्वा वे स्नाति भस्मना॥ तत्स्थं दहते भस्म यथाऽभ्मिस्तेजता वनम्‌" इति ।

३० अध्यायः | सूतसहिता। ५९६

करपानुकल्पांपकल्पाकल्पभेदेन भस्मनःवातुर्विध्यममिधाय तस्य मुख्यं कर्पत्वमस्येवोक्तं सिद्धान्तशेखरे- “भ्रखेन शोधितं भस्म कल्पाख्यं परिकीतितम्‌ । ॥ि अग्रिहोत्रसय॒द्रतमथवा भस्म कल्पकम्‌”ˆ इति । . बाधायनादिस्प्रतिपराणोक्तविधाने? संस्कृतं भस्म स्मातम्‌ । यदाह बोधा- यनः--

"सदन गोशकृदग्राह्यं वामे पिण्डाभिमच्मणम्‌ | अघोरेण दहेतिपिण्डं ग्राहं तत्पुरुषेण तु ॥ स्नानमीशानमन्रेण कयान्परधो(षादतः : आचम्य कृचं ससीतः शिषो भत्वा शिवं यतेन्‌ ' इति ।

त्था शिवपराणे- भत्मसनानतु कृत्वां तु विःचना पञ्चमिः क्रमात्‌ । मच्रस्नानं पुनः कुयरत्कृस्वाऽऽ्दौ रस्म मुने॥ प्रणवेन तु संशोध्य ततः हस्ततर क्रमात्‌ । गन्धादिमिश्च सय्रज्य जपेोदत्थं षडक्षरम्‌ ॥ रुद्राम्रेयःपरं वीयं तद्भस्म परिकीतितम्‌ | तस्मात्सवेषु खोकेष वीयवान्मस्मसयुतः ॥ भास्क भसितं खो भस्म करमषभन्नणात्‌ । भतिभ्रतिकरं पसं रक्ना रक्षाकरं परम्‌" इति । तथा भविष्यपुराणे-

“यः स्नानमारभेनित्यमाग्रेयं संयतेन्द्रियः । कुरेकविशामत्तायं स गच्छेत्परमां मतिम्‌ ॥ महापातकयुक्तो वा युक्तो वा सदेपातकेः। भस्मस्नाननिषेवेण म॒च्यते स्वेपातकेः ` इति ।

श्रीमहभारते--

''आयुष्कामो नरो राजन्भरतिकामाोऽथवा नरः| नित्यं वे धारयेद्रस्म मोक्षकामी च वे द्विजः ”' इति।

कूमपुराणे--

“व्रह्मचारी मिताहारो भस्पनिष्ठः समाहितः जपेदामरणं रुद्र स याति परमां गतिम्‌ “ इति।

१य.ग. ड. च जपेत्‌} २ख.घ. छ, ज. “प्य्रत्पगः ।

६०० तात्प्थदींपिकासमेता- [ 2 यज्ञवैमवखण्डे-

शिवधभ- भस्मस्नानं नरस्लानादसंख्येयगुणाधिकम्‌ । तस्माद्रारूणय॒त्छज्य स्लानमाम्रेयमाचरेत्‌ ॥ योऽश्नीयादनमस्नातः पापमत्ति च केव्‌ । तस्मात्छ्लात्वेव मुञ्जीत भस्मना सर्ङिनि च ॥ प्रातः स्नात्वाऽम्भस्रा गच्छेद्धस्मना च शिव पद्म्‌ । पापकश्चुकमुत्छज्य कुरसप्रकयद्धरेत्‌ ॥ दुःशीरुः शीख्युक्तोवायोवा को वाऽथ रुक्षितः। भतिशासनसंयोगास्स पूज्यो राजपुतरवत्‌ ॥ वनस्पतिगते सोमे भस्मोद खितदेहश्रत्‌ । आर्चेतं शंकरं दृष्टा सवेप्रापैः पयुच्यते ” इति ॥ १३ ॥ १४ ॥ भोतं भस्म तथा स्माते दिजानामेव कीतितम्‌ ॥ अन्येषामपि सवेषामपरं भस्म रोकिकृम्‌ ॥ १९ ॥ सवाङ्गोद्कनेनेव तथा तियक्त्रिषण्ड्केः ॥ भस्म धामिति प्रोक्तं हदिजानां मुनिषूङ्गये ¦ ॥ १६ ॥ धारण मन्तः प्राक्तं दहिजाना सानपुङ्गवः ॥। केवरं धारणं विप्रा अन्येषामपि कीतितम्‌ ॥ १७॥ उक्तभस्मनोऽधिकारिविभागमाह- श्रोते भस्म तथेति । शरीतस्मातभस्म- द्रयस्य वेदमच्रेककरणकसवेन तज गद्रादिरनधिकारात्‌ ॥ १ ५॥ १६ ॥ १७॥ जभ्निरियादिभिमन््रेजाबारोपनिषद्रतेः ॥ सप्रभिध्रंखनं कायं भस्मना सजन च ॥ १८ ॥ अभ्रिरित्पादिभिरिति । “अभिररिति भस्म वायुरिति भस्म । जरुमिति भस्म ¦ स्थरुमिति भस्म व्योमेति भस्म) सवंश्ह वा इदं भस्म ) मन एतानि चक्षुषि भस्मानिःइत्येते च सप मच्रा यद्यप्यथवेश्चिरस्यधौयन्ते तत्र विनियु- ज्यन्ते तथाऽपि जाबारोपनिषद्यपि विनियोग एतेषामस्तीति जाबारोपनि- घद्रतेरिव्युक्तम्‌ । श्रूयते हि तन्नापि-“ अभ्रिरित्यादिना भस्म ग्रहीत्वा निग्र ज्याह्ानि संस्एशेत्‌ "' इत्ति ॥ १८ ॥

जरियायुषेण मन्त्रेण दिजास्तियक्तिएण्डूकम्‌ ॥ धाय परोक्तं दिजन्नेष्ठा धामिंकैर्वेद्पारगेः ॥ १९ ॥

३० अध्यायः | सतस हिता | ६०९

भस्मस्तानानन्तरं त्रिपुण्डधारणमाह-तरियायुषणेति । स च मनच्र एवम्‌- “^ त्रियायुषं जमदग्चेः करयपरय त्नियायुषम्‌ । अगस्त्यस्य नियायुषं यदेवानां ननियायुषम्‌ । तन्मे अस्सु तरियायुषम्‌'” इति । त्रिषुण्डधारणे चृहञ्नावाख्श्चतिः । “ तथोपरि तियक्तिपुण्ड धारयेत्‌ "' इति । तथा लोगाक्षिः-- मध्यमानामिकाङ्क् ॐन्डारे भस्मनां कृतः । स तरिपुण्डो भवेच्छस्तो महापातकनाञ्चनः ॥ तिपृण्डुं धारयेद्यःतु रशिवप्रणतमानसः। मथनः स्वचछ्रयो रोका प्रताम्तेन महान्मना ॥ त्रिपण्डषान्विभ्यरां पो रुद्राक्षः श्चः। स हन्ति गेगदुरिदन्फापदुमिश्नतस्करान्‌ ॥ प्र प्राति प्रं मद्य यस्मानाऽऽवतेते पनः। स॒ पाङ्धपाव्नः श्रद्धे प्रस्य पपिः घरेर्पि ॥ श्राद्धे यज्ञे जपे होमे वेन्वदवे मरराचने। धरतानिपुण्डः प्रतात्मा म्रत्यु जयति मानदः'' इति ॥ भविष्य॑त्पराणे- ‹“शिवा्चिकापे यः कररवा कुयांत्रियापुनऽऽत्मवित्‌ । गुच्यः सवपापेस्तु म्प्रष्ेन मवमस्मना ॥ नितेन भस्मना कुयात्रिषध्य यास्िपुण्डकमर । सवेपापविनिमकतः यवेन सह मोदते'' इति ॥ कर उराणे- सितेन भस्मना कयाह्टखटे त॒ नजिपुण्डकम्‌ । योऽसावनादिम्रता{दिरछकात्मा स प्रत्ता भवेत्‌ । उपय॑घोमागयोगाचरिप्रण्डस्य तु पारणम्‌" इति । स्कन्दपुराणंऽपि -- ““शिरोरुखाटश्रुतिकण्टबाहुरोमामियुक्तानि षडड्खखानि । स्थानेषु चेतषु चतुष्वपीहं नक्षत्रूपाणि सितानि विद्धि ॥ तरियायुप जमदयेरिति कयात्रिपुण्डकम्‌ ॥ ` षग.ङ.च.छ.ज. मे जावा । दष. ननाऽद्तः। इट. च. श्वयपुराः । घ.

याहृ्टाटे तु निप्र । ५ स. ग. ध्र, वृक्ते } ५५८

पपरी 1

९५५९ तात्प्यदी पकाप्रमेता- [ ४ यज्पैमवखण्ड-

अथरवेसूत्रमन्रेण कुयात्तत्पुरुपण वा ¦

वर्तुरेन भवेद्याधिर्दीरपेणेव तपःक्षयः ॥

नेत्रयुग्मप्रमाणेन त्रिपुण्ड धारयेद्‌ वुधः'' इति ।

शिवपराणे--

अकृत्वा भस्मना स्नानं न जपद्रे षडक्षरम्‌ ।

निपण्डं च लिखित्वा तु पिधिना भस्मना जपेत्‌ ।

अन्त्यजो वाऽधमो वाऽपि गरखो वा पतितोऽपिवा॥

यस्मिन्देशे वसनित्यं मतिश्ास्नस्य॒तः।

तस्मिन्सदा्चिवः सोमः सरमृतगणावृतः॥

सवे दीय तीौथन्ञः सांनिध्यं कुरुते सदा ।

स्वा्धोदधलनं चैव न तु कल्पं तरिपुण्डकेः ॥

त्रिएण्डसहितो विपः प्रष्यः सवैः सुरासुरेः।

यस्मिन्देशे शिवज्ञानी भरतिशासनसय॒तः ॥

गतो पहच्छया वाऽपि तास्मस्तीथाः समागताः।

वहुनाऽत्र किमुक्तेन सप्रज्याः शिवयोगिनः ॥

स्द्घाचेनं सदा कायं जप्यो मच्रः षडक्षरः“ इति ॥ १९ ॥ मेधावीयादिना वाऽपि ब्रह्मचारी दिनं दिन ॥

=> ७ कन. ष्व्‌

भस्मना सजख्नेव धारयच्च निपण्डकम्‌ ॥ २० ॥ नेयम्बकेण मन््ेण प्रणवेन शिवेन वा ॥ ग्रहस्थश्च वनस्थश्च धारयेच्च बपण्ड्कम्‌ ॥ २१ ॥ ञकारेण निरक्तेन ससेन तिपुण्डकम्‌ ॥ धारयेद्धश्चकां नेयमिति जाबा्कि श्रुतिः ॥ २२॥ रुका चेव देदे तथेवोरसि बुद्धिमान्‌ ॥ विपण्ड्‌ धारयात्रेतय भाक्तेसाक्ेफटप्रदम्‌ ॥ २३ ॥

र. $ त ॐ वृणानामान्रमाणा च मन््रताऽमन््रताअपं च ॥ त्रिषण्डोदखनं प्राक्तं जावादेराद्रेण च ॥ २९ ॥

१ श. दाण्ड ।

३० अध्यायः] सूतसरहिता। ६०३

उद्रखनं व्रि पुडं च ज्ञानाङ्खेन सादरम्‌ ॥ आमनन्ति सनिश्रेष्ठाः श्वेताश्रतरशासिनः ॥ २५ ॥ आश्रमभेदेन विकस्पितान्मन्नमभेदानाह~मधावीत्यादिनेति ॥ २० ॥ २१ ॥ ५ || 2 ॥ ८४ ॥ २५ ॥ † जयमयाश्रमो धमा यः समाचारेती मदा ॥ तेषामेव शिवज्ञानं संसारच्छेदकारणम्‌ ॥ २६ \ भ्येता्वतरशाखिन आमनन्ट।स्युकं ते यदामनन्ति तद्‌{दइ-अप^्त्यान्नम इति ॥ २६ ॥ यद्रलन्‌ षड च मायष(नानतय ॥ आमनान्त मनिंन्रष्ठा जथवरिरामि स्थिताः \ २५ ॥ श्चत्यन्तरंऽपि रः -{दयाद-उखरखमापित॥ 7७ ॥ तथाऽपि मा्या्रिच्छर्‌ा ज्ानाद्व त कवृद्धाद्‌ ॥

अन्नानस्य त विज्ञानं बाधकं खट नतर ॥ ९८ ॥ पाशनिदृरत्तयं चदामनान्ति तहि ज्ञानाद्भत्वेनाऽऽमनद्धिः संह विरोध इत्यत आह-तथाऽपीति | तत्न हैतमाह-नानादेषेति । केवलादिति । न भस्मस््लानर्साह- तादित्यथः । तत्रोपपांचम।द--अन्ञानस्५ति | “तमेवं विद्भानग्रत इह भवति । नान्रः पन्था विद्यतेऽपनायः' इति श्रुत्या मापानन्रचषूप१ऽम्रतत्वे ज्ञानाति- रिक्तसाधरनानरासादित्यथः ॥ ५८ ॥ व्रतं पाद्युपतं येन सम्यगाचर बुधाः ॥ * ®. अ क = ~. तस्य ज्ञान ।केजायतं तन पशावमाचनम्‌ ॥ ९९॥ ताहि त्रदरैयथ्वमित्यत आह- व्रतं पादुपर्तामाति । त्रतक्षपतकलर्मपस्येवोप- निषञ्ज्ञानान्माप।पानस्य निवर्तति व्रतात्तन्निवरत्तिरित्युच्यते । एवं हि श्रयते “व्रतमेतत्पाथुपतं पथुपाश्चावमोक्षाय” इति । अथव शिरसि साघ्नान्माया- पारानिक्रचिहेहतवेन श्वतर्मापि व्रतमीपानपदङ्ञानद्रारणेव न ताक्षादितिन्याया- दुक्तम्‌ ॥ ५९ ॥

१ख. तारच्छे। २सख.ग. व्र. द. च. छर. ज. स्वेन मन्त्राः । ३ ग. त पदयुपा ! ८सख.ग.घप्र. ड. च. छ. ज. परज्त्ानः

६०४ तात्प्यदीपरिकासमता-- [ ४ यज्ञवैमखण्डे-

उद्रलन त्रएड्‌ च ज्ञानाङ्गत्वन केवलम्‌ ॥

आमनान्त मुाननल्णए्ठाः साक्षाक्वल्यशाखनः।॥२०॥ न केवरं न्यायात्यत्यक्नश्चुतावप्येवमान्नायत इत्याह--साक्नात्केवल्यशा-

खिन इति ॥ ३० ॥ | अतोऽपि पाशविच्छेदखाभाय ज्नानसिदये ॥ उद्रूरनं तिपुण्डं च मुमुष्चुः सम्यगाचरेत्‌ ॥ ३१ ॥ ज्ञानद्वारेण साधनतामरक्तामपसंहरति--अतोऽ्पीति । अस्मिन्परपरासाध- नत्वे ऽपीत्य्थंः ॥ ३९ ॥ अग्न्यादिभ्यः परा म्‌।तेस्तया तियाकेतइण्डकम्‌ ॥ लनं चाऽऽचरदयव ममष्चन्नानसिदयं ॥ ३२॥

५५९५ उद्ररनतिपुण्डयीरुकते ज्ञानसाध्रनत उपप{तमाह--अगन्यादिभ्प इति। अग्न्यम्बुष्रथिवींरक्षमात्तचज्ञानसाधनाद्रतत्रयादुत्पन्ा मति; । अतस्तया कृतय्दधरख्नं तरिपण्ड्‌ च ज्ञानसाधन{मित्यथः । भतत्रयस्य च ज्ानसाधनतोक्ता छन्दोगोपनिपदि --“"अनेन सोम्य श्ुनपा मनमन्विच््मद्भिः सौम्य युद्धेन तेजामरुमन्विच्छ तेजसा सम्प शुद्धन सन्ग्रलमन्विच्छ'' इति ॥ ३२ ॥ भस्मनङरख्न चव तथा त्रन्ानर्ण्ड्कम्‌ | प्रमदददाष माक्ष न बजद्ति ह तिः ॥द६२॥ उद्धख्नतिपृण्डयोः केवरस्प्द्धपे कतेव्पताक्ता | अकरणे सदृरसिद्धिमाहद- भस्मनोद्धर्नामति । युरप्तास्त्पागनषधादैव त्याग दष्पमाणमक्तेर्‌सद्धज्ञायते। उत आरर्भ्पाध्यायरेषेण भस्मोद्ध्नस्य तनिपण्डधारणस्य च करणे याः सिद्धय उक्ता अकरणे च प्रत्यवायास्तत्सवं प्रपञ्चित कछलायरुद्रोपनि- पदि । अतः सा समवोदाहयते-“अथ कारािरुद्रं भगवन्तं सनत्कुमारः पप्र- च्छाधीहि मगवच्िपुण्डविा+ तत्वं कैः द्रव्यं [कयत्स्थानं कति प्रमाणं का रेखाः के मच्राः का शक्तिः फ देवत्तं कः कते। किं फरुमति । त हावाच भगवान्यद्रध्य तदाभ्ेय मस्म सद्योजातादिपश्त्रद्यमन्रः परिग्रह्याभ्िरिति भस्मत्यनेन मन्रेणामिमन्य मानस्तोक इति समद्रत् जदनं संसिच्य निया

€ ~

१६. मुक्त्वोपः । रग. पिरकरितः। ३७. च. छ. जनच्रवमायवे । ठक. शव्वाभिः | ५ घ. इ. नेन चाभ | ६ स.ग.ध. च. द. श्यः]

२० अध्यायः | सूतसंहिता । ६०५ युषमिति शिरोरुरादवक्षस्कन्पेषिविति त्रिपिखियायषेसियम्बकेस्तिर्यक्तिखो रेखाः मकुर्वीत ब्रतमेतच्छांभवं सर्वेषु वेदेषु वेदवादिभरुक्तं तत्समाचरेन्य॒यक्षर- पुनभंवाय । अथ सनत्कुमारः प्रमाणमस्य ज्निधा चाऽऽ रुलाटाद! चक्षपश्चाऽ5ऽ श्वाम्यतो याऽस्य प्रथमा रेखा माैपत्यश्चाकारो रजनो भरुक्रश्चांऽऽत्मा क्रियाशक्तिकरंगबदः प्रातःसवनं महेश्व देवंतति । याऽस्य द्वतीयारेखा सा दक्षिणा्ध्धिरूकारः सत्वमन्तरिक्षःन्तरन्मच्छाशक्तियंज्पदो मा्यदने सवनं सदारिवों देवतेति । याञ्स्यतृतीपा रेवा साऽऽट्वनीयः मकारम्तम; थोः परमातमा ज्ञानशक्तिः सामवेदः स्.षादनं सवन गहादेयो दैवनेति ¦ +चिपुण्डं भस्मना करोति यो विद्रान्त्रह्मचरीं गृही वानदम्थों प्न स समस्तमहाषा- तक्रोपपातकम्यः पतो भवति = स्दषु तीय स्नातो भवति म संतत सर्वरुद्र- जापा भवति स सवान्पदानधीतो भवरतिं स सव.ख्मोगमुग््ह त्यक्त्वा शिपक्ता- युज्यरमोति न स्र एनर्‌एवतेते न स पुनैरव्रस्त इत्याद भगवान्कार्ररुद्रः | यस्त्वेतदधीत सीऽप्यःमेव भवतात्या सत्प{यव्युपःदपत '' इति ॥ ३३ ॥ गस्मनद्ख्न चव तधा पत्कानरपण्ड्कम्‌ ॥ महापाषाकवनशिाय विधत्त वादक दच्रातः ॥ २५ ॥ भूस्मनद्रखन चव तथा तथक्‌ाज्पण्ड्कम्‌ ॥ रक्षा समजन्तना (ववत्त वादका श्रातः ॥ ६4 ॥ ४ < भ, 9 क व ट भस्मनद्रूलन चव तथा [त्यद्त्रपण्ड्कम्‌ ॥ ध =ॐ¶ 9 प = ण, (क ल र मङ्गलार्थं च सवषा ।वेधत्त वादक श्रतिः ॥ २६ ॥ न ५ भ | श _ क भस्मनाद्लछन चव तथा तयर्‌न्रपण्ड्कम्‌ ॥ श थं => $ विध्‌ व श्र क परवित्राथं च सर्वषा विधत्त वादट्का श्रुतः ॥ २७ ॥ ण्ट ध ® ¢? _ _ ^~ -ग भस्मनाद्लन चव तथा तिंयक्घान्रणण्ड्कम्‌ ॥ माहश्राणां किङ्गाथं विधत्ते वेदिका श्रुतिः ॥ ३८ ॥ भस्मनददख्न चव तथा तंग्रकनरपुण्ड्कम्‌ ॥ ठछङ्ाथ चव स्वर्षा वधत्ते वादका छतः ॥ ३९ ॥ ॥ २९४ ॥ ३५ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥

५८, चागति व्वम्वः। २. 2, शश्वाष्डमकिः । ३॥.ब. च, द. ज तता माऽ 1

६०६ तात्पयदी पिकासमेता- [ ४ यक्तवैमवखण्डे-

भस्मनोदूखनं चेव तथा ति्यकूिएुण्ड्कम्‌ ॥ स्रानखेनेव सर्वेषां विधत्ते वेदिकी श्चतिः ॥ ० ॥ भस्मनोद्रूखनं चेव तथा तियकूतिपुण्ड्कम्‌ ॥ व्रतसेनेव सर्वषां विधत्ते वैदिकी श्रुतिः ॥ १ ॥ भस्मनोद्ुखनं चेव तथा ति्यक्तिण्डकम्‌ ॥ ` दानखेनेव पवष विधत्त वेदिकी श्रुतिः ॥ ४२ ॥ भस्मनीदरूनं चव तथा तिर्यक्विपुण्डकम्‌ ॥ तपस्त्वेनेव सर्वेषां विधत्ते वैदिको श्रतिः ॥ ४३॥ भस्मनोदख्नं चेव तथा तिर्यकििपण्डकम्‌ ॥ यज्नस्वेनेव सर्वेषां विधत्ते वैदिकी श्रुतिः ॥ ५ ॥ भस्मनोद्रूखनं चेव तथा तिर्यक्व पुण्डकम्‌ ॥ सप्रध्मतया पंसां विधत्ते वेदिकी श्रतिः ॥ 4 ॥ शिवेन विष्णना चेव ब्रह्मणा वज्रिणा त्था ॥ ट्ेवताभिधतं भस्म भिपण्डद्रूहखनासमना ॥ ‰& ॥ उमादेव्या च क्म्या च वाचा चन्याभिरास्तिकाः॥ सवद्चीभिधृतं मस्म पिपृण्डद्रख्नासमना ॥ ५७ ॥ यक्षराक्षसगन्धवंसिदविचाधरादिभिः ॥ स॒निभिश्च धृतं भस्म त्रिपण्डोदरूखनास्मना ॥ %८ ॥ ब्राह्मणैः क्षत्रियर्वेश्यः यद्रेरापि च संकरः ॥ अपन्रंशेधृतं भस्म वरिपुण्डदूलनात्मना ॥ ९ ॥ उद्रख्नं ्रिपण्डं च येः समाचरितं मदा ॥ त एव शिष्ट विदसां नेतरे य॒निषङ्गवाः ॥ ० ॥ | ४० ॥ ४९ | > ॥ २ ।॥ चयं ४५॥४९।॥ ४५4८ र| ५० ५ एतदत्र छषुप्तेः, "नम्मनोदधखनं सवव तथा ति्यपिताणडकम्‌ । भोक्षपर्मतया पुमा विषतते वैदिकी श्रसिः” इत्यधिकं दृस्यते 1

३० अध्यायः! चूतसषहिता । ३०७

उद्रूनं बिपुण्डं च श्रद्धया ताऽऽचरन्ति ये ॥

तेषां नास्ति विनिमेक्षः संसाराजन्मकोरिभिः ॥ 4१॥

उद्रख्नं बिपृण्डं च श्रद्धया नाऽऽचरन्ति ये ॥

तेषां नास्ति शिवज्ञानं कल्पकारिशतेरागि ॥ ५२ ॥

उद्ल्छनं परिपुड्‌ च श्रद्धया नाऽऽचरन्ति ये ॥

तेषां नास्ति समाचारो व्णांश्रप्रसमन्िटः ॥ ८६२ ॥

उद्लनं विपुण्ड्‌ च त्रयः न{ऽऽचरन्ति यं ॥

ते महःपातङयं्ता दहि आक्चस्य निणेयः ॥ ५४ ॥

उद्त्छन्‌ त्रिपुण्ड च श्रद्धया नाऽऽचरान्ति ये ॥

तेः समादरितं सौ विपरीतफट।व हि ॥ ५९ ॥

महापातकय॒क्तानां जन्तून पूर्वजन्मसु ॥

्िपण्डाद्रलनद्रेषो जायते सु्टं बधाः ॥ ५६ ॥

भिषण्डोद्रलने श्रद्वा येषां नैवोपजायते ॥

उपपातकदषेण दुष्ट स्ते नात्र संञ्चयः ॥ 4७ ॥

मिपण्डोद्ररनादौ च दशने श्रवणेऽपि च ॥

वाञ्छा न जायते येषां ते महापापसंयताः ॥ “८ ॥

येषां क्रोधा भवेदस्मधारणे तसमाणके ॥

ते महापातकैर्यक्ता इति मे निधिता मतिः ॥ ५९ ॥

भस्मघारणमाहारम्यं मया वक्त न शक्यते ॥

गरूणा चापि मे विप्राः कल्पकोरिशतेरापि ॥ ६० ॥

ब्रह्मणा विप्णना चापि सद्रेणापि मुनीश्वराः ॥

भस्मधारणमाहास्म्यं न श्क्यं परिभापितिम्‌ ॥ ६१ ॥ ॥ ५९१९ ॥ ५२ ॥ ५३ ॥ ५४ ॥ ५५ ॥ ५६ ॥ ५७ ॥ ५< ॥ ५९ ॥

॥ ६० ॥ ६९१ ॥

६०८ तात्प्द्‌। पिकासमेता- [ ४ यज्ञेवेभवखण्ड-

अहो मोहस्य माहारस्यं मुनीन्द्रा ब्रह्मवादिनः ॥ ये नरा भस्म संयज्य डवन्त्यन्यस्समीहितम्‌ ॥ ६२ ॥ अतिरहस्यमिदं म॒निपङ्गवाः कथितमेव समस्तजगदधितम्‌ ॥ यदि समाचरितं मन॒जेमंदा सफलमेव हि जन्म न संञ्चयः ॥ ६३ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां चतुर्थं यज्ञवेभवखण्डे भस्मधारणवेभवं नाम अिशोऽध्यायः ॥ ३०॥ ॥ ६२॥ द२॥ | इति श्रीस्कन्दपुराणे शूतसंहितातात्पयंदौपिकायां चतुर्थ यज्ञवेभवखण्डे भस्मघारणकभव नाम नाऽप्पापः ॥२०॥

अथक्ानराऽन्यायः

श्रत उवाच-- जथातः संप्रवक्ष्यामि सिवप्रीतिकरं मुदा ॥ श्रद्धया सह किप्न्राः श्रणतातीव सोभनम्‌ ॥ ३ ॥ भस्मोदखनत्रिपुण्डधारणवचदन्य[च्छवप्रीतिकरं तद्वक्तुं प्रतिजानीते- अथात इति ॥ १॥ जीवत्रहमक्युविज्ञानं वि्युद्धं वेदसंभवम्‌ ॥ दृवदेवस्य पिप्रन्द्रा महाप्रीतिकरं सदा ॥ २॥ जीवब्रह्यति । तद्धि शिवपृजामेदानां मध्य उत्तमा निरःधारा प्रजेति प्रवय क्तम्‌ । निगदव्याख्यानमन्यत्‌ ॥ > ॥ सवे ब्रहेति विज्ञानं यत्तहेदान्तवाक्यजम्‌ ॥ द्वद्वस्य वप्रन्द्रा महाप्रातेकर सदा ॥ ३ ॥

५. ध, 2. च. ऋ. अता)

३९ अध्यायः] सतस्हिता । ६०९

साम्बमूतिधरस्यास्य शिवस्य भ्यानमास्तिकाः ॥ देवदेवस्य विपेन्द्रा महाप्रीतिकरं सदा ॥ ¢ ॥ न॒त्यमानस्य देवस्य ध्यानं यत्तं ` दिजोत्तमाः ॥ देवद्वस्य दण्द महाप्रीतिकरं सदा ॥ 4 ॥ शिवशंकररद्रादिशब्दाभ्यासश्च साद्रय्‌ ॥ देवदेवस्य विपेन्द्रा महाप्रीतिकरः सदा ।! & !। शिवभक्तिश्च विपेन्द्रा गुरुषकिस्तथेव च ॥ देवदेवस्य दिपेन्द्रा महाप्रीतिन्री सद्‌ा ॥ ७ ॥ श्चतिस्मृतिषराणेष विश्वासो यः स जास्तिकाः ॥ देवदेवस्य विपेन्द्रा महाप्रीतिकरः सदा ॥ ८ ॥ अध्यापनं चाध्ययनं वेदमेदान्तयोरपि ॥ देवदेवस्य पिपरन्द्रा महाप्रीतिकरं सदा ॥ € ॥ वेद्वेदान्तवाक्यानां तात्पयंस्य निरूपणम्‌ ॥ देवदेवस्य विपरन्द्रा भराप्रीतिकरं सदा ॥ १० ॥ तिपुण्डोद्रखनाचारो जाबारोकतेन वस्मना ॥ देवदेवस्य किपिन्द्रा महाप्रीतिकरः सदा ॥ ११ ॥ कण्ठे शिरसि वा हस्ते रद्राक्षाणां च धारणम्‌ ॥ देवदेवस्य विप्रेन्द्रा महाप्रीतिकरं सदा ॥ १२॥ खिङ्गे शिवार्चनं नित्यं वेदोक्तेनेव वर्मना ॥ देवदेवस्य विपेन्द्रा महाप्रीतिकरं सदा ॥ १३ ॥ वाराणस्यादिके स्थाने याचाकरणमाद्राद्र ॥ देवदेवस्य विपेन्द्रा मदाप्रीतिकर सदा ॥ १९ ॥

॥ २ ॥६॥५॥ दे ॥७॥ ८ ॥&९॥१०॥ १५९१ ॥ १२) २३॥ ॥ २४ ॥

॥ 8.

६१० तत्पथदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवेभवखण्डे-

शान्तिदान्त्यादिसंपतिमुमुश्चतवं मनीश्वराः ॥ देवदेवस्य किपरनद्रा महाप्रीतिकरं सदा ॥ १५ ॥ नियानिव्याथविन्ञानं वैराग्यं सुदृटं तथा ॥ देवदेवस्य विपरन्द्रा महाप्रीतिकरं सदा ॥ १६ ॥ यन्नदानतपःकर्मनिषठा चाऽऽश्रमरक्षणम्‌ ॥ देवदेवस्य किपरन्द्रा महाप्रीतिकरं सदा ॥ १७ ॥ स्वजातिविहिताघारस्तथाऽन्याचारवर्जनम्‌ ॥ देवदेवस्य विप्रेन्द्रा महाप्रीतिकरं सदा ॥ १८ ॥ निषिद्धकर्मणां ्यामो दुरत्तानामुपेक्षणम्‌ ॥ दवदृवस्य विपरन्द्रा महाप्रीतिकरं सदा ॥ १९ ॥ द्या सर्वेषु मतेषु मागंदूषणवजनम्‌ ॥ देवदेवस्य विपन्द्रा महाप्रीतिकरं सदा ॥ २० ॥ हिजानामपि शुश्रूषा ज्ञानिनां च विञ्चेषतः ॥ देवदेवस्य विप्रा महाप्रीतिकरी सदा ॥ २१॥ शिवज्ञानेकनिष्ठस्य गराः शुश्रूषणे सदा ॥ शिवप्रीतिकराणां त॒ विशिष्टं नात्र संशयः ॥ २२॥ पुरा काचिक्ुखार्स्ी बभूवातीव सुन्द्री ॥ सा सहस्रत्रयं हतवा विप्राणामथवाञ्छया ॥ २३ ॥ महाधनवती मत्वा मायया परिमोहिता ॥ यथेष्टं मतरे विप्राश्चचार्‌ परिगविता ॥ २९ ॥ केथिदिज्ञानसंपत्रो महायोगी सुनिश्चरः ॥ श्री मदकषिणकेखसं शिवस्थानोत्तमोत्तमम्‌ ॥ २५ ॥

1२५ ॥ २६ २४७ ॥ १२८ ॥ १९॥ २०॥ >२ ॥२२ ॥ >2॥ ॥ > ॥ >५ ॥

३१ अध्यायः] व्रतसहिवा । । ६१९१

वतितु श्रद्याऽगच्छहिदित्वा देशवेभवम्‌ ॥ तं दृष्ठ सा स्वमोगाधं प्रणिपय तपसखिनम्‌ ॥२६॥ परिग्रह्यातिसंतुष्टा ग्रहे स्वीये विचक्षणा ॥ .. ज्ञाप्य वघ्रादिकं द्वा भोजयिता ऽन॒मोदितः ॥ २७॥ चन्द्‌नायेररुकृय द्वा ताम्ब्ररपूर्वकम्‌ ॥ समाश्वास्य महायानं प्रियं भुक्तवती दिजाः \ २८ ॥ सोऽपि विज्ञानसंपन्नो महायोगी निरङ्रः ॥ अतीव प्रीतिमापन्नस्तया सर मनीश्वराः ॥ २९ ॥ श्रीमहक्षिणकेरसे शिवम्थानोत्तमोत्तमे ॥ अवतत विर काकु मतीव प्रीतिसं यतः ॥ २०॥ द्वदवो महाप्रीतस्तया शश्रषया दिजाः ॥ तस्ये परमकेवर्यं ददौ विज्ञानपूर्वकम्‌ ॥ २१ ॥ बहवो ज्ञाननिषटस्य शृश्रूषाबलूतो दिनाः ॥ शिवप्रीदिमवाप्याऽभशु वियुक्ता मवबन्धनाद्‌ ॥ २२॥ अत उक्तेषु सवेषु शुश्रूषा िवयोगिनः ॥ शिवप्रीतिकरी साक्षादिति वेदाथसं्रहः ॥ ३३ ॥ अतः शिवप्रीतिकरं विचायं हिनोत्तमा वेदविदां वरिष्ठाः ॥ मदुक्तमागेण शिवप्रियेण सदाशिवप्रीतिकरं युरष्वम्‌॥ २५॥ इति श्रीस्कन्द्एराणे सूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभवखण्डे जीवव्रह्येक्यनिरूपणं नामेकर्चिंशोऽध्यायः॥ ३१ ॥ ॥ ५६ ॥ २७ ॥ >८ ॥ २९ ॥ २० ॥ २९१९॥३२॥ २२३॥ २४॥

इति श्नीसतसहिताटीकायां चतुथं यज्ञवेभवखण्डे जीवबद्येक्यनिश्पणं नाभकर्तिंशोऽध्यायः ॥ २९१९ ॥

१ग्‌. इ. आवतत ।

६१२ तासप्यदीपिकासमेता- [ % यज्ञवैमवखण्डे~

अथ द्रातिशोऽध्यायः।

द्रुत उवाच अथ वक्यं महादवश्नदडाभावस्य कारणम्‌ ॥

मनष्याणां सनिश्रेष्ठा शृण॒त श्रदया सह ॥ १ ॥ श्रद्धाविरोधिनस्तदभववेस्य कारणं हेयतया ज्ञातव्यमिति तद्र्तं प्रतिजा- नते--अथ वक्ष्य इति ॥ ९ ॥

पुरा कारुविपाकेन पराणिकमंवशेन च ॥ पञ्च सप्त च वषाणि न ववषं शतक्रतुः ॥ २॥

खद, "क क

श्रेयोधिनामपि पुरुषाणां सकरश्रयोहेतुभूतायाः श्रद्धाया अभावे गोततम- शापः कारणमिति वक्तमितिहासमारभवते-परा कारेति॥ २॥

जनाद्रष्टया हिजा भ्रूमिदुभिक्षाऽभवदास्तिकाः ॥ ्त्पीडा च महातीत्रा विजाता सर्वदेहिनाम्‌ ॥ ३ ॥ मनुष्याश्वासमाचारा जभवन्नत्रवाञ्छया ॥ हत्वा केचिन्मनुष्यां श्च भृक्तवन्तो विमौहिताः॥ % ॥ हत्वा केचित्पश्चून्मोहादजान्केचन मोहिताः ॥ तरेगाश्च गजान्केचिद्धक्तवन्तो यथाबलम्‌ ॥ ५ ॥ ब्राह्मणाः केचिदारोञ्य विशिष्टा मुनिसत्तमाः ॥ गोतमस्याऽऽश्रमं पुण्यं ययुः सवे महत्तरम्‌ ॥ & ॥ गोतमस्य तपोयोगासखसादाच्छंकरस्य च ॥ आश्रमस्तस्य विप्रेन्द्राः सुभिक्षस्तमवद्रशम्‌ ॥ ७ ॥ ते संभूय मुनिश्रेष्ठं गोतमं प्रणिपत्य च ॥ प्रोचः केशेन संय॒क्ता दिजाः कारुणिक प्रति ॥ ८ ॥ वयं षुत्पीडिताः सवे भगवन्भववह्यमभ ॥ केवरं कृपयेवास्मान्क्ष रक्ष हिते सत ॥९॥ ॥२॥ ट ॥ ५॥ ६॥७॥ ८॥ < ॥

जा त कोन १9 -जाोिोककि नन ०- - --- ०१० टनव अ

१ छ. "लोक्य वि ॥

३२ अध्यायः] सूतस्षहिता । ६१३

इति विज्ञापितः श्रीमान्म (कारूणिकोत्तमः ॥

गोतमः सर्वविप्राणामभयं दत्तवान्प्र्ुः ॥ १० ॥

पुत्रभायादियक्तानां विप्राणां गोतमो मुमिः ॥

द्दौ धान्यं धने वघ्रं तिरु तरं च गामपि ॥ ११ ॥

अन्यानि यानि जन्त्रनामिशटानि सकलानि तु ॥

तानि तेषां मुनिः श्रीमान्ददौ कारूथिकोत्तमः ॥ ५२॥

जाधिव्याध्यञ्चशघ्चादिपीडाश्च दित्रिधा दिजः: ५

निवारिता यनीन्द्रेण गौतमेन टिजन्मनाम्‌ ॥ १३ ॥

श्रोतस्मार्वसमाचारा उपदिष्टा दहिजन्मनाम्‌ ॥

गोतमेन मुनीन्द्रेण स॒नीन्द्राः करूणाबखात्‌ ॥ १९ ॥

एवं चिरगते कारे गोतमस्य महार्मनः ॥

तपसा केवरं भूमिः स॒भिक्षाऽभवदास्तिकाः ॥ १९ ॥

ब्राह्मणेश्च पुनः सवैगीतमेन सुरक्षितेः ॥

विचायं काथं संभूय स्वदेशग मनाय वै ॥ १६ ॥

गोता गोतमेनेति निष्रणेः पुरुषाधमः ॥

कृतो मिथ्याभिशापस्त महामोहवशेन तु ॥ १७ ॥

तज्ज्ञात्वा सुनिभिः आओरीमान्गोतमो म॒निसत्तमः ॥

महाक्रोधेन संयक्तः शशाप ब्राह्मणाधमानच्‌ ॥ १८ ॥ गोतम उवाच-

म ,देदंस्वरूपे च महादेवस्य विग्रहे ॥

महादेवस्य भक्तो च महादेवस्य नाभि च॥ १९ ॥

महादेवस्य विज्ञाने महादेवपर्ग्रे ॥

महादेवस्य च स्थाने महादेवस्य कीतिंषु ॥ २० ॥ ॥ १० ॥ ९१९॥ १२॥९३॥ ९४॥ १५ ॥ ९६ ॥१.७१<]१९।>०।

१ ड, द्विजन्मना । २ग. घ. 'वमहादेवमः ॥

६१४ तात्प्यदीपिकाकमेता- [ ७ यज्ञवैमवखण्डे-

महादेवाय दाने च महादेवाश्रयेष च ॥ महादेवस्य चोषं बिषुण्डोद्भूखनादिषु ॥ २१ ॥ रद्राक्षधारणे सद्रलिङ्गस्थेव त॒ पजने ॥ रुद्राख्यदिदृक्षायां रद्रयात्रादिकर्मसु ॥ २२ ॥ यद्यत्तु रुद्रसंबन्धि तत्र तत्रापि दुजनाः ॥ भवतानन्मुखा ययं सवदा ब्ाह्मणाधमाः ॥ २३ ॥ नित्यकमाद्यनष्ठाने तथा काम्यविवजने ॥ भवतानन्सुखा ययं सवदा बाह्मणाधमाः ॥ २९ ॥ शान्तिदान्त्यादिविज्ञानसाधनेष दिजाधमाः ॥ भवतान॒न्मुखा ययं सवदा ब्राह्मणाधमाः॥ २५ ॥ स्वाध्याये च जपे चैव तथा प्रवचनेऽपि च ॥ भवतानुन्म॒खा ययं सवदा ब्राह्यणाधमाः ॥ २६ ॥ नानाविधेषु दानेषु यज्ञेष विविधेषु च ॥ भवतानुन्मुखा ययं सवदा ब्राह्मणाधमाः ॥ २७ ॥ कृच्छरचान्द्रायणादो च तथा मासोपवासके ॥ भवतानन्मुखा ययं सवदा ब्राह्यणाधमाः ॥ २८ ॥ वेदभक्ती तथाऽऽस्तिक्ये यो गाङ्कष यमादिष ॥ भवतानन्मुखा ययं सवदा ब्राह्मणाधमाः ॥ २९ ॥ श्चतिस्मृतिषएराणोक्तेष्व्थेष सकरेष च ॥ भवतानुन्मुखा यूयं सवदा ब्राह्मणाधमाः ॥ ३० ॥ स्वदा-गमने चव परदारविवर्जने ॥

भवतानन्मुखा ययं सवदा ब्राह्मणाधमाः ॥ ३१ ॥ वेष्ण्वाद्देवताः सवा विशिष्टः शंकरादिति ॥ भरान्तिविज्ञानसंपन्ना मवत ब्राह्मणाधमाः ॥ ३२ ॥

॥ >१॥ २२॥ >2॥ २४ ॥ ५ ॥ >९॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥३०॥ ॥ 2१९॥ २५॥

३२ अध्यायः ] सूतसंहिता । ६९१५

शङ्खचक्रगदापद्मदण्डपाशाङ्कश्ादिभिः ॥ अङ्किताः श्रद्धया ययं भवत ब्राह्मणाधमाः ॥ ३२ ॥ विहीनजातिनाश्ना त॒ रूपेण च तथेव च ॥ अ्‌किताः श्रद्धया ययं भवत ब्राह्मणाधमाः ॥ २९ ॥ वतखाश्वस्थपत्राधचन्द्रदीपादिशिङ्िनः ॥

भवत श्रदया साधं रख्टाट ब्राह्मणाधमाः ॥ ३५ पेत्रमात्तसुतभात्मायाकिक्रयिणः सदा । वन्धुविक्रयिणस्तदद्ववत्‌ ब्रह्मणाधमःः ॥ ३६ ॥ वेद्क्करियिणस्तदरी थक्रिक्रियिणस्तथा ॥ धमविक्रयिणस्तहद्भवत बद्यणाधमाः ॥ ३७ ॥ स॒राविक्रथिणस्तद्न्मांसविक्रयिपस्पथा ॥ मस्स्यविक्रयिणस्तदद्वत ब्राह्यणाधमाः ॥ ३८ ॥ पाञ्चरात्रं च कापारे तथा काखासखेऽपि च ॥ शाक्ते च दीक्षिता ययं भवत ब्राह्यणाधमाः॥ ३९ ॥ बोद्ध चाहन्मते चे तथा पाश्चुपतेऽपि च ॥

शांभवे दीक्षिता ययं मवत ब्राह्मणाधमाः ॥ &० ॥ पाषण्डषु तथाऽन्येष मागेष्वश्नोतकेष च ॥

श्रद्धया दीक्षिता ययं भवत ब्राह्मणाधमाः ॥ ‰१ ॥ युष्माकं वेराजाताश्च स्व घ्रीभिः सह दिजाः ॥ मदुक्ताथप्रकारेण भवन्तु ब्राह्मणाधमाः ॥ ४२ ॥ बहनोक्तेन किं साक्षाच्छिवि संसारमोचके ॥ तत्संबन्धिष॒ सवेषु श्वुतिस्मृयाद्किंष च ॥ ५३२ ॥ युष्माकं वेशजातानां य॒ष्माकं च तथेव च ॥

श्रद्धाभावः सदेवास्त शापस्तीत्रः कृतो मया॥ ९ ॥ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ २७ ॥ >< ॥ ३.९ ॥ ४० ॥ ४९ ॥४२॥ ॥ ४२ ॥ ४२ ॥ |

न

१ स, भवेयु" ।

६१६ तात्पयंदीपिकासमेता- [ ॐ यज्ञवेभवखण्डे~

सूत उकच- एवं मुनीन्द्रेण कृते च शापे दिजाधमाश्वापि तदान्नयेव ॥ तथाऽभवंस्तत्डुरखजाश्च सवे स्वभावजा द्येष मुनेः प्रभावः ॥ &९ ॥ श्रद्धाभावस्तेन जातो नराणां साक्षाद्रद्रे तस्य धमे च विप्राः ॥ तस्मादिदहास्तदिनाशाय साक्षा- रद्र नियं प्रूजयेच्छरदयेव ॥ ¢६ ॥ िषण्डमदूखुनमास्तिकोत्तमाः समाचरेनरितयमतन्द्रितस्तथा ॥ विशेषतः शांकरवेद्ने रतो भवेदरोषं कथितं मयाऽनघाः ॥ ‰७ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां चतथ यज्ञवै- भवखण्डे भक्त्यभावकारणनिरूपणं नाम

हा्चिश्चोऽध्यायः ॥ ३२ ॥ ॥ ४५ ॥ ४६ ॥ ४७॥ इति श्रीच्तसहितातात्पयदीपिकायां द्रात्निशाऽध्यायः ॥ २२ ॥

अथ जयास्रशाऽष्यायः

सुत उवाच-- अथ नामानि वक्ष्यामि परतच्वस्य सुव्रताः ॥ यानि संकीतयन्मस्ये। विस॒क्तिफल्भाग्भवेत््‌ ॥ १

३३ जध्यायः } सूतसंहिता । ६९७

अथ श्नद्धावतोऽपि विवेकन्ानहेतुश्नवणाचयिकारविरहे किं कतैव्यमित्या- शद्धच तस्य परतच्वनामकौतनादेव अरवणाधिकारविकेकन्ञानमन्ञाननिव्र्तिष्पा क्तश्च सिष्येदित्यमिषेत्य तानि नामानि वकु प्रतिजानीते--भमय नामा नीति ॥ १॥ “ शिवा ररौ मृहादेवः करो ब्रह्म सरपरन्‌ ॥ शंभुरीशान इशश्च शर चन्द्रकृखाधरः ॥ २ ॥ शवः पश्चपतिः साक्षी हरः श्रीकण्ठ जडतः ! उग्रः क्पटीं गिरिशो श्वः सदज्ञ इश्वरः ॥ ३ ॥ तान्यनुक्रामति-शिव। रुद्र दनि । व्रह्म र^त्परमिति । "सदेव साम्पेदमग्र आसीत्‌" “ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌" इत्यादि ्तिप्रसिद्धरित्पर्भः ।॥>॥३॥ उमापतिः कप च मूतेशक्िपगन्नकः ॥ जन्तकारि्िनेत्रश्च दक्षयज्ञविनाशनः ॥ ¢ ॥ धूलदिव।मदेवश स्थाणुः सवेविना्चकः ॥ सटा च पारख्कश्वव ततस्तप्पुरुषः प्रभुः ॥५॥ वामदृवः कपाखा च सद्योजातः समः सुखी ॥ अघोर सषास प्रशान्तः पापनाश्चकः ॥ & ॥ अन्तकारिरिति । मनुजपशुपक्षिम्रगादेः संहतो वेवस्वतोऽन्तकस्तस्यापि सहतां परमेश्वरः । श्रूयते हि-"यस्य जह्य चक्षत च उभे भवत ओदनः। मृत्युषस्पोपसेचनं क इत्था वेद यत्र सः” इत्ति ॥ ४॥ ५॥ ६॥ भवारिभोगद्‌ः पण्यः कामध्वंसी कपिञ्चरः ॥ व्योमकेशो विशाराक्षो बहिरेता वरपद्‌ः ॥ ७ ॥ भमा भगः पिनाक च दषाः काडक्टध्रृक्‌ ॥ कृ [त्तेवासाः किरातश्च भिष्ठुका मककारणम्‌ ॥ < ॥ कपिञ्नर इति । कं शिरस्तत्र पिङ्कख्वणाोभिजयामियुक्त इत्यथे; । यास्क

कण-कण ७००७०७०५

ण ००० न =

* आपत्वादत्राभावे यत्ते यलोप च सिद्धम्‌ ।

णी " ~ -----~ ~ -------

१. करारी {ने । २६. पाशनाशकः ।

न ० ० न - ~~~ ~~~ ज न 9 0१ ० अ

णवो

1 ~~~ ~ -~-- <~ = र =-= ज ०५५-- भि

५9

६९८ तात्पयदीपिकासमवा- [ ° यज्ञवेभवखण्ड-

स्त्वाह--“कपिञ्चरः कपिवरद॑त्कीणंः । शषत्पिञ्जरो वा कमनीयशचब्दं पिञ्जर- यतीति च” इति ॥ ७॥ ८॥ अहि्वधन्यो विरूपाक्षो विरूपो विश्ववेषधृक्‌ ॥ शिपिविष्टो महादेवो गणेशः पार्वतीपतिः ॥ ९ ॥ मृडो मेरुधरो मेधा महामायी महेश्वरः ॥ सवािष्ठानमाधारः सवाधिकरणः स्वराट्‌ ॥ १० ॥

सर्वेश्वरः सर्वनिधिः स्वारा स्वैसाधकः ॥ सेतः सीमा समद्रश्च विशिष्टश्च विधारकः ॥ ११ ॥ अहिब्वघ्न्य इति । “अहि गती" अंहति गच्छतीत्परिः । बुघ्रमन्तरिक्षं तत्र भवो दध्न्यः । यदाह यास्कः--“अहिरयनादेत्यन्तरिक्ष योऽहिः स बुध्न्यो बुघ्रमन्तरिक्नं तनिवासात्‌ इति । शिपिविष्ट इति । श्िपयो ररमय- स्तेराविष्टः शिपिविष्टः । 'शिपयोऽज रङमय उच्यन्ते तेराविष्टो भवति' इति यास्कः ॥९॥।१०॥११९॥ जन्मादिकारणं हेतः शा्चयोनिः सुखासनः ॥ तत्समो वाऽधिकोऽसङ् जातमा चामरुसाधनम्‌ ॥१२५ जन्मादिकारणमिति । जायतेऽस्ति वधते विपरिणमत इत्यादिभाववि- कारषट्‌कस्य कारणपित्यथः । शाघ्रयोनिरिति । प्रद्त्तिनिदृत्निपरतिपादकं विधिनिषेधात्मकं वेदवाक्यं शाच्रं तस्य योनिः कारणम्‌ । यद्रा प्रत्यगात्मनः परशिवस्वषटपप्रतिपादकमपनिषद्ाक्यं शाच्रं तयोनिज्ञप्िकारणमस्येति शाचघ- योनिः । अत एव भगवान्वादरायणोऽपि सत्रयामाप्त--“ शाच्रयोनित्वात्‌” इति । तत्सम इति । तस्य प्रसिद्धस्य परमेश्वरस्य सदशोऽपि परमेश्वरः स्वयमेव नान्यो दियते । श्रूयते हि--“ न तत्समश्वाभ्यधिकश्च दश्यते ” इति । तथाच प्रशिवस्योपमानान्तरनिराप्षाय तस्येबोपमानोपमेयभवे सति तत्सम इति नाम सपन्म्‌ ॥ १२॥ पुरोणः पुरुपः परणोऽनन्तरूपः पुरातनः ॥ सय ज्ञानं सुखं साक्षादाकाशः प्राण आस्तिकाः ॥ १३॥ १. कपिर" । छ. कयेवरिवरिवत्की° । २ छ. “पिरव कीणेः । ३डद. च, ववरिकीणः।॥ ४ वघारकः। ५ग. डः राणपु"

7 1 प

३३ अध्यायः |] सूतसंहिता । ६१९

ज्योतिःप्रकाश्चः प्रथितः स्वयंभानः स्वयंप्रमुः ॥ स्वप्रकाश्चः स्वतन्यश्च स्वस्थः सानमवाऽगमः ॥ १९ ॥ आकाश इति । आस्मन्तात्काशते स्वषूपपकाडातद्रपतया सवांधिष्ठानत्वेन

द अ 9

स्फुरतींत्याकाशः परशिवः । ““ आकाशो रे नाम नामरूपयो्नि्ररिता “आकाश इति होवाच” इत्यादि श्व तिष्दप्याकाशशाब्दः परशिवप्रतिषादक इति बादरायणेन निरणायि “आका्ञस्तद्धिङ्कात्‌” इत्यादिना । प्राण रति ! पक- षेण चेष्टते नित्यं वतेत इति परमः । “ आनीदवातं स्वधया तदेकम्‌ प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा तं ममायुरमतमुपास्स्व" इति, तिः ॥ १८॥ १४॥ अत्ता चानशनः खटः परमात्मा परापरः ॥ देवदेवश्च दृवश्च जगन्नाथ निरञ्जनः ॥ १५ ॥ अत्ता चानशन इति । “यस्थ ब्रह्म चः इति पगदादुतश्चुतेः। बद्यक्ष्ादि- सकर्जगत्संह तृत्वमेवानुत्वम्‌ । तथाच वेयासिक स॑नम्‌-- “अत्ता चराचरग्रह णात्‌" इति । “ अनश्नन्नन्यो अभिचालशीति ” इतिश्चुतेरनशनः ॥ १५॥ निभयो निर्शणो नियो नियानन्दो निरामयः ॥ विदो विद्ाधिरवेदान्तां देवता परदेवता ॥ १६ ॥ पातेः पारहरः पारः पारशन्यः प्रजापातः ॥ धाता धारयिता धृष्टो धाम धामविवजितः ॥ १७ ॥ भवनंशः समानाथः समापातरातप्रभुः ॥ सभ्यः स्तुत्यः समस्तात्मा साम्बः ससारवाजतः ॥१८॥ ससारवद्यः सत्याधः सारः सतारभवजम ॥ संसारमोचको मोच्यो मुक्ता मूरुधनं मुनिः॥ १९ ॥ महर्षिश्च महाग्रासो महातमा मधुरः सुरः ॥ रज्येष्ठो विरूपाक्षो विश्वरूपो विनायकः ॥ २० ॥ विश्वाधिकश्च वेदश्च वेदाथो विगतस्णहः ॥ अहमथोऽप्रमेयश्च तत्वं निवाणमृत्तमम्‌ ॥ २१ ॥

= जनय

=-= ०

१, कथितः ।

नन

६२० तात्प्यदीपिकासषमेता- [ 9 यज्ञवेभवंखण्ड-

विदो विदाधिरिति । वेत्तीति विदः | इगुपधरुश्षणः कप्रत्ययः । विजञ्ज्ञा- नमतिशशगराच्छवगोचरमाधीयते ऽस्मिन्निति विदाधिः। ““ कमेण्ययिकरणे च ”” इति किप्र्पयः। तथाच पातञ्जरं सूत्रम्‌--“^तत्न निरतिशयं सर्वज्ञबीजम्‌ “ इति ॥ ९६ ॥ १७ ॥ ९८ ॥ १९ ॥ २० ॥ २९ ॥ [1 १ | ल्ट द्‌ ॥ कैवल्यं पदमन्यक्तं कारुकारुश्च कोमरः ॥ ९, क भ्ल, ज ९ अन्तयामी समाहारः सोमः सोख्यं सुट्त्सुधा ॥२२॥ क क छ ७ [ क्ष्य ४७ अदृश्यो दृश्यनेता च नेत्रे दष्टेश्च दृद्यनम्‌ ॥ क @ च्म स टृर्ा्टेः पवमानश्च वशां वेश्वानरो नरः ॥ २२३॥ कारोत्पादकत्वं चान्यन्न स्पष्टमाश्नायते-“ सर्वे निमेषा जज्ञिरे विद्युतः पुरुषादधि ” इति । समाहार इति । सर्माह्ियन्ते संक्षिप्यन्त उपटहियन्तेऽ- स्मिन्निति समाहारः । ^“ यत्प्यन्त्यभिसविशन्ति ” इति श्रुतेः ॥ २२॥२३॥ मूः न क & चखाचाया बृदन्द्शा ब्रह्मायतन महान्‌ ॥ = श च्म ह दहरा दिव्य अहैतमनाख्यं वस्तु वास्तवम्‌ ॥ २९ ॥ दहर इत्ति । उपरन्धिस्थानस्य दहराकाञ्चस्याल्पपरिमाणस्वात्तदव च्छिन्न त्वेनोपरभ्यमानः ईिवोऽपि दहरः । श्रूयते हि- भथ वदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे दहरं पुण्डरोकं वेदम दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशस्तसिमिन्यदन्तस्तदन्वेषटव्यम्‌"” इति ॥ २४ ॥ ज न्‌ [+ क ~ भूमा मानजायता भाक्ता सचभस्मानभ्र्‌ रसः ॥ 9 > = ष 9 6 [ककय हकार ह फडग्रस्ता हाद हृत्पावनाअवाधेः ॥ २५ ॥ भूमेति । “भूमा त्वेव विजिज्ञासितव्यं भूमानं भगवो विजिज्ञास" इति पाक्यस्य “भूमा सपसादादध्युपदेशात्‌' इति बादरायणेन ब्रह्मपरतया निर्णी- तत्वाद्भूमेति परहिवस्य यृख्यं नाम । अनुभ्रः । अनुभवन्ञानात्मक इत्यर्थः । श्रुतिश्च--** अयमात्मा बह्म सव।नुभूरित्यतुञ्चासनम्‌ ” इति । रस इति । निरतिशयानन्दष्ह , तया सवरास्वादनीय इत्यथः । श्रूयते हि--"ररसो वै सः" (“रसं दयेवायं कव्ध्वाऽऽनन्दी मवति । हकार इति । भुवनेन्वयंजपापाप्तादादिषु मन्नेषु हकारस्य पथमाक्षरत्वादाचार्थैरपि प्रकृतिः सा हसंज्ञा भवेद्याप्य विश्वमिति जगन्म्रखकारणस्य हकारवाच्यत्वामिधानाद्धकारः परशिवस्य नाम। हुं फटिति । हुशब्दस्तेजोवाची ““ हुं तेजस्तेजसा देहो द्यते कवच ततः "”

थामा ना ०७७७०

वि 1

१ग. ^त्सधीः॥२२॥ । २ख. ग. 'तमानाः।

३३ अध्यायः] सूतसहिता। ६२१

इत्याचायरुक्तत्वात्‌ । अतस्तेजोरुपत्वात्परशिगे हुकारवाच्यः। मन्रानुष्टानप्रति- धकभामान्तरिक्षरक्षःपिशाचारिनिवारकमाग्रेय तेजः फटूशब्दा्थः । उक्तं दयाचावः- ˆ ताभ्यामनिष्टमाक्िप्य चाख्येत्फटूपदाभ्िना '' इति । ताह गिधतेजोमयस्य परशिवस्य डिति नाम । हादं इत्ति । हृदये वतमानो हादः “ हृदि हेष आत्मा ” इति श्रुतेः । अवधपिरिति । निरधिष्टनश्नमस्य निरवधिकबाधस्य चानुपपत्तेः । “अथात आदेशो नेति नेति नेह नानाऽभ्ति किचन ” इत्यादिना बाष्यमानस्थाऽऽरोपितषकरप्पञ्चस्य बाः¦;वधिक्तेन परमायस्य पर्‌ शिवस्यावस्थानात्तस्यावधिरिति व्यपदर।: ॥ २५ ॥

रुव्येवेतानि नामान्पनिययमतितगमादितच्चे महेशे वतन्त न॑व नारायणदारेमुराजिदासुदेवादिशब्दाः ॥ गाद्‌स्मन्कथाचेत्पगममुनिवग वासदेवादिशब्दा-

स्तस्मास्प्रवाक्तनामान्यमरूमतिरश्यं सदा कीर्तयेच २६ हृटव्यवेतानीति । अवयवप्रसिद्धिनेरपेल्येण समदाय प्रसिद्धथेवेतानि नामानि परशिवे वतन्ते । अवयवन्युत्पत्तिक्षपेक्षत्वे नामोच्वारणस्मनन्तरं तदनव्यत्पच्यनु- सधाननव्याजेन विरम्बिता मरतोतिः स्यात्‌ । खूढोत्‌ नायं दोषः । अत एवोच्यते-- “अवयवप्रसिद्धेः समनायप्रसिद्धिबंखीयसी'' इति । ययेवं महादेवः कपर्दी वामदेवो विरूपाक्ष इत्यादीनि नामानि परनरूच्यन्ते तेषामानयथेक्य स्यात्‌ । भवेदेव यदि केवखा टिरम्वकणादिशब्दवदाश्रीयेत । अन्न तु पङ्जा- दिवद्योगष्टटि विवक्षिता । अतोऽवयवव्युत्पत्तेरपि दिवत्तिवत्वाननानात्वप्रतिपाद- नेन भागुक्तदोषः परिहर्तुं शक्यते । तथा हि महच्छब्दस्य तावत्पजितवचनत्व- मधिकपरिमाणवाचित्वं चोभयं प्रसिद्धम्‌ । तथाच परजितो देवो महादेव इत्येकत्राथंः । अन्यत्र तु सवेत्यापीं देवो महादेव इति । तथा--'* भूमनि- न्दाप्रशंसासु नित्ययोगेऽतिश्चायने '“ इति स्मरणात्कपदैशब्दादे कन परशेसायं इत्यपरन्र निन्पयोग इत्यपोनरुक्त्यम्‌ । तथा वामो वननीयो देवो वामदेव इत्ये- कनाथः । श्रूयते हंनरेयके--' त देवा अव्रुवन्नयं वे नः सरवंषां वामयति तस्माद्वामदेव' इति । अपरत्र तु वामेन भागेन दीन्पतीत्यधेनारीन्वरपरतिपादकों वामदेवराब्दः । पिएं रुखाटमध्षि यस्येति विषपाक्ष इत्येकन व्युत्पत्तिः अपरत्र त॒ विशिष्टषपाण्यक्षाणीन्द्रियणि यस्येति! एेर्द्रियकदेहस्येश्वर)-

क न ~ मणी [णी

१. ज, गति । वन््रवदे" । ग. छ. “ति । वैन््वदे । ड. "ति ! वैद्रयदे* । घ. °ति । वद्र षदे" । च. थति । चैग्द्रवदे"।

६०५२. तात्पयंदी पिकास्षमेता- [ ॐ यज्ञवैमवखण्डे-

पाघेर्वि॒द्धसत्वपरिणामास्मकत्वादित्पेषां दिक्‌ । योगादिति । विष्णमर्तो ढा अपि नारायणादिशब्दा रुद्रमत महता प्रयासेनावयवव्युत्पत्तिवरखादेव कथं चिद्भतंन्त इति विरम्बि तप्रतीतिजनकत्वाच्छिवरुद्रादिश्ब्दवन मुख्याः ॥२६॥ शिवादिशब्द परिन्यं मरस्य वदन्ति नारायणविष्णुपर्वम्‌ ॥ मुनीश्रा नास्ति विमुक्तिरेषां विभूतिरेव क्रमशो विमुक्तिः ॥ २७ ॥ विभतिरेवेति । एेश्वयमेवेस्यथंः ॥ २७ ॥ सद्य एव परमं पदं ययुः सद्य एव सकर सुखं ययुः ॥ मुख्यशब्द्परिकीतेनेन ते सत्यमेव पठितं मयेव तु ॥ २८ ॥ नामानि सर्वाणि च कल्पितानि स्वमायया निच्यसुखार्मरूपे ॥ तथाऽपि म॒ख्यास्त॒ शिवादिश्चब्दा भवन्ति सकलपनया शिवस्य ॥ २९ ॥ मुख्यसब्दजपः पनीश्वराः सयमेव पर , परो भवेद्‌ ॥ तस्य वक्तरकमरे सदाशिवो नृत्यति स्म परमेशया सह ॥ २० ॥

पापवहिपरिदग्धमानसो देवरुद्रशिवशंकरादिषु ॥ क्रोधमेति मुनयस्त्वहो नरः कीटप्रवेजनिरेव तस्य हि ॥ ३१ ॥ ॥ *८ ॥ >९ ॥ ३०॥३१॥

३४ अध्यायः ] चत्तहिता। ६२३

बहुप्रखापेन किमास्तिकोत्तमा शिवादिनामानि परात्परस्य त ॥ अधोक्षजादेस्त्‌ विशेषतः स्वतां भवान्त नामानि परस्य चाऽऽज्ञया ॥ २२ ॥ अतो महादेवशिवादिशब्दं दिजो मदा नित्यमतन्द्रितो यः! विहाय नारायणष्वेशब्दं जपेदशेषाष्भनाशनाय ॥ ३३ ॥ इति श्रीखन्द्एगाणे सूतमंहिताय। यज्ञवेभवखण्डे पर-

तत्वनामाकचारा नम्‌ जयास्शाञप्यायः।॥ ३३॥ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ इति श्नीमूतसंहितातात्पयेदीणिकायां परतच्वनामविचासे नागर त्रयल्िशोऽप्यायः॥ ३३ ॥

अथ ननध्िशोऽप्यायः ।

स्रत उवाच-- अथातः सप्रवक्ष्यामि संप्रदायसमन्वयम्‌ ॥ महादेवप्रसादस्य कारणं अटिति रिजाः॥ १॥ सस्यास्तेयद्यापुवः सर्वधभंः समान्वितः ॥ कामक्रोधमहालोभपेश्चुन्यादिविवजितः ॥ २ ॥ आचार्यं शयसेपन्र साक्षाकारूणिकोत्तमम्‌ ॥ जमिगरम्यं महात्मान प्रणम्य मुवि दृण्डवत्र्‌ ॥ ३ ॥

प्रागुक्तशिवस्वषूपक्ताक्नात्कारस्य परमपुरुषाथत्वेन गषटपसदनन्यतिरेकेणाप-

भवात्तत्प्रकारं वक्त प्रतिजानीते-अथात इति ॥१॥५॥ २

--------~ ~ -* ~~~ सिः

(1) षि णीये

१ख.ग.घ. दितश्च।॥ ति |

६२४ तात्पर्थदीपिकापसमेता- [ % यज्ञे्रेमवखण्डे-

चन्दनागस्कर्पूरपयसेः प्रञ्य देशिकम्‌ ॥

मिसहस्रं सहसरं वा हिसरस्रमथापि वा ॥ & ॥

उत्तमं काञ्चनं दत्वा यथाश्चाक्ते धनं त॒वा॥

बहुसो दण्डवद्रूमो प्रणम्य श्रद्धया सह ॥ ५ ॥

तस्य पादाम्बजं मति निधाय परयोगिनः ॥

जधीहि भगवो ब्रह्येतयेवं विज्नापयेस्सुधीः ॥ ६ ॥

सोऽपि कारुणिकः श्रीमान्गुरूः स्वार्थवित्तमः ॥

सुसमे सुप्रदेशे त॒ निजने निभये शमे ॥ ७॥

गोमयेनोपरिपे तु पष्पेरभ्यचिते तथा ॥

ूर्णदधम्भेश्च संयुक्ते द्ीपेदिष्च समन्विते ॥ ८ ॥

वितानतोरणेयक्ते ध्रपदीपाद्वासिते ॥

अपक्तेस्तण्डुरेः शदेः शदेवा शाखितिण्डुैः ॥ ९ ॥

॥ ४ ।॥ ५^॥६॥७॥८॥ ९ ॥

वांरुख्य मण्डर साक्षादगरूक्तनैव वतमेना ॥

एतन्मन्त्रेण संपञ्य कुसुमेश्चन्दनादिभमिः ॥ १० ॥

पारपर्यक्रमं बुद्धया संचिन्त्य श्रद्धया सह ॥

स्थापयिता गरुः शिष्यं मण्डलस्य तु मध्यमे ॥ ११॥

कृ ताज्ञङ्पुटं पूर्णप्रकारनिकरात्मके ॥

शिवानन्द समासीनमेवं भावनया यतम्‌ ॥ १२॥

विरिख्प मण्डलमिति । अधिकारानुख्पेण कण्डमण्डपादिनिरपेक्षा चाघ्षषी

दीक्षा प्रागुक्ता । अघुना त॒ तस्सपिक्ना क्रियावती दीक्षा पतिपाचते । अतो मण्ड- पादिकं निमाय तत्र दीक्नामण्डरं सर्वतोभद्रादिकं विर्चिदित्य्थः । गुरूक्ते-

नेति । आचरः मपञ्चसारादिषक्तमभिणः । “ततो मण्डपमध्ये त॒ स्थण्डि गामयाम्बुना इत्यादिनेत्यथः ॥ १०॥ २९१ ॥ १२॥

३४ अध्यायः } सूतसहिता । ६२५

देशिकः स्वात्मनाऽऽत्मानमदरोक्य सुनिश्वङः ॥ रिष्य चाऽज्त्मतया साक्षाद साचेन्य साकिणः॥9 २॥ स्वात्मनाऽन्यतया भात स्वात्ममाञ्रतया स्वयम्‌ ॥ चिन्तयेतरिश्रखो मन्तरं जपिता पर्वमेव त॒ ॥ ग्रान्च्छद्‌ पुनः कुयाद्‌ गरूकेनव वत्मना ॥१९॥ स्वात्मनाऽऽत्मानमिति । स्वात्मभावेन परमात्मानं सान्नान््ःपेत्य; । साक्षिण इति । साक्षिष्पेणावस्थि तात्स्वात्मनो ऽन्पस्वेनावगदं शिण -वास्म- मात्रत्वेन गुरुश्चिन्तयेत््‌ । उभयत्रानुगतस्य साक्षिदेतन्यस्यैकत्वादित्पर्थः । ग्रन्थिच्छेदमिति । उक्तं ह्।गमिकेनिर्वाणदीन्नापधिक्रन्य- चूतं मरेन बद्ीयान्प्रम्षोस्त शिंखाग्रके | तर्नं दक्लिणे भागं पादाङुषशान्तमानयेत्‌ ॥ म॒मक्षाविपरीतेन नारीणां वामभागके । मखद्यन्तस्थपाडशस्य निवृ्तिम्धानगस्य च॥ ग्रल्फान्तं वाञ्छितस्पास्य कुयात्पाशस्य च्छेदन इति); इट गधन गृरूपदिष्टमार्गेण षट्‌ जंशत्तच्वात्मकस्य पाशस्य यो ग्रन्थिस्तस्य च्छेदनं कयादित्यथः॥ १३ ॥ १४॥ कृते कारुणेकेनेवभाचार्येण हिजोत्तमाः ॥ १५ ॥ महादव महानन्दा महाकरणकात्तमः ॥ स्वात्मिभ्रूता पर शक्त त्रपयत्‌ रत्रताः ॥ ३६ ॥ प्रसन्ना सा महादेवी महाकारुणिकोत्तमा ॥ शिष्यस्याऽऽरमनि चिद्रपे स्वयं पतति निमखा ॥ १७॥ शक्तिंपाते तु संजाते िष्यस्याऽ्स्मनि संस्थिता ॥ माया दग्धा भवेक्किचिननात्र संदेहकारणम्‌ ॥ १८ ॥ सवंसाधनसंय॒क्तः साक्षादास्तिक्यसंयुतः ॥ महादृवस्य भक्तश्रेच्छिष्यः सदगरुभक्तिमान्‌ ॥ १९॥ स्वात्मभृतां पराति । सच्चिदानन्दशूपस्य स्वप्रतिष्टस्य परशिवस्वषूपस्येव

--- =-= ----- य ~ *--------------- ~~ ----~ =------ कः र न

१. ध. ड. च. छ. ज. साक्षिणा । २३. चज. रिवाप्र) २ ग. न्दस्वरू। ठ छ. °तिषितस्य । ७९

६२६ तात्पयंदी पिकाक्षमेता- [ ४ यज्ञवेभवखण्डे-

शक्पग्रतियोमिकमायापरिणामदधपजगदसङ्कु रात्मकशक्तयाकारानुपरवेशेन गक्ति त्वात्परा शक्तिः परशिवस्वष्टपान व्यतिरिक्तेत्यथः । तदेतदुक्तं पाक्‌-- ‹"चिन्यात्राश्नयमायायाः शक्तपाकारे द्विजोत्तमाः । अनुप्रविष्टा या संविन्निर्विकस्पा स्वयप्रभा॥ सदाकारा परानन्दा संषारोच्छेदकारिणीं । सा शिवा परमा देवी शिवाभिन्ना रिवंकरी “ इति ॥ २५॥ ॥ १६ ॥ १७॥ १८ ॥ १९ ॥ _ तस्य शिष्यस्य विप्रद्राः कर्मसाम्ये सति दिजाः ॥ सांभवी शक्तिरयथं तस्मिन्पतति चिदघने ॥ २०॥ कर्मसाम्ये सतीति । परमेश्वरानुग्रहवगादीक्नासस्कारेण भाविजन्मापादक- करमक्षयाद्रवमानजन्मनि च सुखदुःखहेतुमूतयोः पुण्यपापयोरूपभोगेन क्नीण- त्वादारब्धफख्योंः संचितवतेमानकमगोः । तदुक्तम्‌- -'जन्तोरपश्चिमतनोः सति कर्मसाम्ये निःशेषपांशपटटच्छिटुरा निमेषात्‌ । कल्याणद शिककयान्नसमाश्रपेण कारुण्यतो भवति शांँभववेधदीक्षा'' इति ॥. आगमिका अप्याहुः- 'अधर्बधमेयोः साम्ये जाते शक्तिः पतत्यसो । ज्ञानात्मिका परा शक्तिः शंभोयंस्मिननिपातिताः इति ॥ २० ॥ तदा शिष्यस्य चिद्रपे कल्पिता मोहरूपिणी ॥ माया दुग्धा भवेक्िचित्तदा पतति विग्रहः ॥ २१ ॥ शिष्यस्य देहे पिप्रद्रा धरण्यां पतिते सति ॥ प्रसादः शांकरस्तस्य दिजाः संजात एव हिं ॥ २२॥ यस्य नतरः सजातां टहपातावसानकः ॥ कृताथ एव विपरद्रा न स भूयोऽभिजायते ॥ २३ ॥ तस्य प्रसाद्यक्तस्य वद्या वदान्तवार्केयना ॥ देहत्यविद्यामसिखां तमः सूर्यादयो यथा ॥ २४ ॥

या कनक >

१ ङ. "परापप। २ ड. दहेद्वि* । ३ ग. घ. ड. च, छ. सूर्योदये ।

३४ अध्यायः ] हइतसहिता । ६ ५७

राक्तिपातविहीनोऽपि सस्यवागम्भक्तेमान्‌ ॥ आचायाच्रतवेदान्तः क्रमान्मच्येत बन्धनात्‌ ॥ २५॥

शक्तिपातेन संयक्ता विद्या वेदान्तवाक्यजा ॥ यदा यस्य तदा तस्य विय॒क्तिनात्र संचयः ॥ २६ ॥ मोहरूपिणीति । शिष्यस्य विद्रे स्वात्मनि चिच्छक्तितिसेगयिका हेयोपादेयविवेकज्ञानमबृण्वती मोहालिमिका या मापःऽऽभिना णा सचि- द्पिण्याः शिष्यस्य स्वात्मन्यभिप्यक्तायाः परशक्तैः प्रसादेन किरिदप् वरती. त्यथः । तदा पतटि विग्रह इति । मारसंनन्धनिबन्धनगं ड्ात्मनः कतल्वभो कृत्वादिसबन्धस्तथाविधस्थाऽजत्मनः स्वोपमेःक्तव्यष्रुखटुःगहेतुमतपुण्यपापा- त्मककमनिबन्धनो भोमायतनमतदेहेन स्ंबन्धस्तगा च शक्तिपातेन मायाया अपस्तरणादात्मनः कतृत्वमोक्तत्वादिसबन्धशेभिस्ये वण्यपापनिमित्तस्य देह- संबन्धस्यापि गकितव्वत्तिदमि प्रानामावेन ततपात इत्ययः । तहुक्तमागमे - “'देहपातस्तथा कम्पः परमानन्दहषेणे ॥ स्वेदा रोमाञ् इत्येतच्छक्तिपातस्प रुन्नषणप्‌ ' रति ॥ ॥ २९ ॥ २२ ॥ २६\,॥ २४ ॥ २५ | २६॥

रक्तेपातप्रकारस्य रहस्यां्चश्च कश्चन ॥ मया नो्णी रहस्यसयादाज्ञाभङ्भयाद्पि ॥ २७॥ प्रसादकामी किपेन्द्राः प्रसन्नां गरुभक्तेमान्‌ ॥ दिनि दिने गरोः पूजां डयादथादिभिनरः ॥ २८ ॥ संप्रदायसमन्वययुत्तमं गरृह्यमेतदिदं कथितं मया ॥ शंकरेण परा कथितं गराः शंकरः खलु सवाहिते रतः ॥२९॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभ- वृखण्डं महादेवप्रसादकारणकथनं नाम चतुर्धिसोऽध्यायः ॥ ३४ ॥ रहस्यांशश्च कश्चनेति । अयमत्र रहस्यांशः । परमेन्वरस्वषटपभूतेन सवग-

तायाः संविद्धपिण्याः परशक्तेः पतनासतमवाच्छष्यस्याऽ त्मनि प्ागेवावस्थिता सा पारजाखानब्रतव्वेन तिरोहिता सती पश्चादीक्षासंस्कारेणाऽऽवरणापनये सत्य-

1 [य

न ० 0 कन मक

१ ङ "कृष्य । २ छ, तायाश्िद्र ।

६२८ तात्पर्यदीपिकासमेता- [ ४ यत्ञवैमवखण्डे- मिन्पक्रिमासादयन्ती पतितेस्युपचयंते । ऊध्वदेशादधोदेश पापि पतनं न खट्‌ तादशमस्याः संभवतीति । आगमेऽप्युक्तम्‌- “व्यापिनीं परमा शाक्तिः पतितेत्युचल्यतें कथम्‌ । ऊध्वदधोगतिः पातो मृतेस्यास्दगस्य च ॥ सत्य सा व्यापिनी नित्या सहजा शिववरिस्थिता । कि त्विय मरुकमादिपाशबन्धेष संवृता ॥ पकपाकेषु सुष्यक्ता पतितेत्युपचयंते" इति ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सतसंहिताटीकायां चतुरे यज्ञवेभवखण्डे महदेवप्रसादकारणकथनं नाम चतुिशोऽध्यायः॥ २४ ॥

भथ पञ्चत्रिशोऽष्यायः।

सूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि संप्रदायपरंपराम्‌ः ॥ यज्ज्ञानेन दिजश्रे्ठो गुरुभवति सुव्रताः ॥ १ ॥ यः शिवः सुवेभूतानामीश्वरः स्वत एव्‌ तु ॥ इशानः सवविद्यानां स एवाऽऽदिगुर्बुपाः ॥ २ ॥ तस्य शिष्यो महाविष्णुः स्ज्नानमरीद्‌धिः ॥ तस्मादात्तपरिज्ञानो ब्रह्मा सवजगेखपभुः ॥ ३ ॥ सनच्छुमारा भगवान््रह्मणा श्रुतवेदनः ॥ सनरखमारास्सवंज्ञाककृष्णहैपायनो मुनिः ॥ ९ ॥ जवाप्रासिरूविनज्ञानस्तस्मादेव श्रुतं मया ॥ मत्तो छ्न्धपरिज्ञाना ययं सयपरायणाः ॥ ८ ॥

शुपसत्तिवह्ुरुपरपदाज्ञानमपि वि्याहतुरिति तद्वक्तुं प्रतिजानीते--अथात इति ॥ १॥२॥३॥४॥९॥

१. गहूरः ॥ ३ ॥ ॥।

३५ अध्यायः ] सूतक्षहिता। ६२९

एवं बुद्ध्वा मुनिश्रेष्ठाः संप्रदायपरंपराम्‌ ॥

तत्तत्रा्ना नमस्य श्रदया देशिकानिमान्‌ ५ £ ॥

पूवोक्तेनव मर्गेण द्यादज्ञाननाशनम्‌ ॥

आचायाच्छरतवेदान्तः परयवाम्गरुभक्तेमान्‌ ॥ ७ ॥

(| ६ ॥ ७ ॥

यो विद्यासंततिज्ञानविहीनो देश्चिक। भवेव ॥

स पोरं याति नरकं नास्ति मंदंहफारणम्‌ ॥ ८ ॥

यो विद्यासंततिन्नानषिहीनौ दशका भवेत्‌ ॥

स॒ नमोमक्षणेनेव श्यां विनिवतेयेत्‌ ।! ९ ॥

यों विद्यासंतातिज्नानविहीनां रोको भवेत्‌ ॥

स विनैव तिखांस्तेरं भते सिकतास्र च ॥ १०॥

या दद्यासतातन्नानसारता दाशकां भवत्‌ ॥

सोऽनायासेन संसारान्नणामुत्तारको भवेद ॥ ११ ॥

स्वगा नमस्य गरूकतेनेव वत्मना ॥

स्वगररु च नमस्कृय श्रद्धया च गरागरुम्‌ ॥ १२॥

विघ्ेशं षण्मुखं चापि शिवां विदयास्वरूपिणीम्‌ ॥

अन्याश्च सकखान्देवान््ह्यविष्णपएरोगमान्‌ ॥ १३ ॥

पुनः शिष्यस्य मेधावी चित्तपाकं परीक्ष्य च ॥

अप्रि्यापाशविच्छेदं ङयापराज्ञस्त॒ देशिकः ॥ १४ ॥

गरुपरपराऽवश्यं ज्ञातव्येत्यम्ममयथं व्यतिरेकमुखेन द्रटयति-यो विद्या्षत-

विज्ञानविदहीन इति ॥ < ॥ ९॥ १० ॥ १९१९॥ १२॥ १३ ॥ १४॥

विदिता शिष्याचित्तस्य विपाकं पुनरास्तिकः ॥

द्दात्पाकानुरूपेण विद्यामेतां महेश्वरीम्‌ ॥ १९८ ॥

मरखंशिष्योपदेशेन विद्यागर्वेण सुव्रताः ॥

गर्द्रोहेण सवज्नञोऽप्यन्धकूपे पतयधः ॥१६॥

१६, क्षधादि । २ क. डः, विनिवतेते। ३ छ, "हयरुदप* |

६३० तात्पयदीपिकाषषमेता- [ ४ यज्ञवैमवखण्डे-

दृचात्पाकानुषटपेणेति । शिष्यस्य चित्तं बुद्ध्वा परीक्ष्य तद्रतमख्कमीदिपा- राजाल्पाकानुसारेण विद्यामुपदिशे दित्यर्थः । उक्तं हि तच्वप्रकाशे- ““परिपकमखा ये तानुत्ाद नहे तुशक्तिपातेन । योजयति परे तत्वे स दीक्षयाऽऽचायेम्रतिस्थः" इति ॥ १५॥ १६ ॥ तस्मातसंव्सरं शिष्यं परीक्ष्याह्त्रिमं पुनः ॥ प्रदयादादेकीं विद्यां गुरुविद्याभिदरदये ॥ १७ ॥ विद्यासततिविज्ञानं शिष्यचित्तपरीक्षणम्‌ ॥ अवश्यंभावि विपरनद्रा देशिकस्येश्वराज्ञया ॥ १८ ॥ संप्रदायविहीना या विदा वेदान्तपारगाः ॥ साऽविद्या नेव विदा स्यादिति तच्छविदां स्थितिः॥१९॥ पारंपयंपरिज्ञानं प्रविदाप्रवर्तकम्‌ ॥ पारेपयावबोधेन विद्या सा वीर्यवत्तरा ॥ २० ॥ तस्मात्छवत्सरमिति । “भय एव तपसा ब्रह्मचर्यण शरद्धया संवत्सरं संव- त्स्पथ नासवत्सरवासिने मब्रृयात्‌” इति हि श्रतिः ॥-१७॥ १८ ॥ १९ ॥ | >० | पारंपयपरिज्ञानादेव पाशनिङृन्तनम्‌ ॥ तस्मास्प्ाज्ञः स्वविदायाः संततिनज्नानवान्भवेत्‌ ॥२१॥ यथा गृतरपारिज्ानं विवाहस्योपकारंकम्‌ ॥ पारेष्यपरिल्नानं तथा ज्ञानोपकारकम्‌ ॥ २२ ॥ अतः स्वगुरुपरपराज्ञानस्य विचाहतुत्येन श्रुत्यादिप्रतिपादितत्वात्तत्तत्स्व-

कीयगुरुपरपराज्ञानमवरयमेष्टव्यमित्युपक्षहरति--तस्मात्पाज्ञ इत्यादिना ॥२९॥ | >२॥ विद्यासंततयो विप्रा बहुरूपाः श्रुतौ श्रुताः ॥ तत्तरसंततिविज्ञानं विद्यासिदेस्तु कारणम्‌ ॥ २३॥ बहुख्पाः श्रुतो श्चुता इति । बृहदारण्यकादि श्चुतिषु"“अथ वंशः पौतिग- भ्यः'इत्यारभ्य “्रह्मणो ब्रह्म स्वयंभु ब्रह्मणे नमः" इत्यन्तेन बहुधा गुरूपरः- परा समान्नतेत्यथः ॥ २२ ॥

~ ~~~ ~न ~~

१ डने प्रनूयाननैवासैवत्रवासिने प्र । २ ग. “रणम्‌ ।

३५ अध्यायः ] चतसहिता । ६३९१

यो गुरुभवति यस्य सुव्रताः

सोऽपि तस्य परवेद्नाय तु ॥ स्वस्य देशिकपरंपरामिमां

तस्य भक्तिसहितस्य बोधयेद्‌ ॥ २५ ॥ शक्तिरस्य महती विजम्भते

यस्थ देशिकपरपरा धृता) म॒क्तिसिदिरपि चास्ति सद्गुरोः

शुद्धवं्चपगवेद्नेन ए ॥! २५ ॥ संतानविज्ञानविहीनरशिकः

ॐ ~ (> क ॥

पिशाचप्रविरतिपीडिता भवेद ॥ सेतानविज्ञानवतः सदाशेवः

स्वके वस्तस्य ददाति चिसुखम्‌ ॥ २६॥ शूणुध्वमन्यत्पवदामि संतति-

प्रवोधरहीनस्य नरस्य बाधनम्‌ ॥ न मक्तिसिदिनं च पस्य वेद्नं

न देशिकं न सुखिखमास्तिकाः ॥२७॥ शिष्यस्त्‌ सक्तिं परवेद्नं सुखं

चित्तस्य शुद्धि न च याति सुव्रताः ॥ बद्धश्च कष्टश्च विमोहितश्च

प्रष्टश्च सयं परिभाषितं मया ॥ २८ ॥ किमिह बहभिरुक्तेः संततिज्ञानरीना

सकरद रितरा्चि संत्यमक्तं विशन्ति ॥ परमपद्समाख्यं ब्रह्मरूपे न यान्ति

फ़रणसुखमनन्तं सेततिज्ञानहीनाः ॥२९॥

१ ड, “कं पुनस्त"! २ ग, ड. सन्यमुक्ते )

६३२ तात्पवदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञेवेभवखण्ड-

इति श्रीसूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभवखण्ड संप्रदाय- परंपराविचारो नाम पञ्चर्विंशोऽभ्यायः ॥ ३८५ ॥ || >्द॑ || २५ ॥ २६ ॥ २७॥ > | ५९॥ इति श्रीषूतसंहितातात्पयेदीपिकायां चतुर्थं यज्ञवेभवखण्डे संप्दाय- परपराविचारो नाम पञ्चत्रिश्ोऽध्यायः ॥ ३५॥

अथ षटत्रंशोऽध्यायः।

सूत उवाच- _ | अथातः संप्रवक्ष्यामि सदोमुक्तिकरं परम्‌ ॥ आभ्रायान्तेकसंसिदं ` सुकरं सर्वदेहिनाम्‌ ॥ १ ॥ परा भगवती देवी भोगमोक्षफर्प्रदा ॥ पुराणी प्रणविनज्नानस्वरूपा परमा शिवा ॥ २॥

गरूपरंपराज्ञानवत्काखद स्त्या ख्यकषेत्रविशेषे वबतविशेषानुष्ानमप्यनायसिन अक्तिहैतुरिति तद्रक्तं प्रतिजानीते । अथात इति ॥ १॥.२॥ देवंदेवं जगन्नाथं दवेषु च नरेष च ॥ क क्षि क, क क, ( दिति किं 9 ® क्रामकाटपतग्रष सम सवष सास्थतम्‌ ॥ २॥ समं स्वेषु संस्थितमिति । ^“ त्सृष्टा तदेवानुप्राविशत्‌ ” ““ एतमेव सीमानं विदार्यैतया द्वारा प्रपद्यतः ““अनेन जीवेनाऽ ऽत्मनाऽनप्रविदय नामद्पे व्याकरवाणि"इत्यादिश्नुतेः। देवतियेड्मनुष्यादिपुं क्रिमिकीटकादिष तद्धि चैत- न्यरूपेण साम्येनावस्थितमित्यथः । यद्रा प्राणरूपेण सर्वजन्त॒षु सष॑म्येनाव- स्थितम्‌ । तथाच बृहदारण्यके समाम्नायते “य॑देवसमः षिण समो मशकेन समो नागेन सम एमिचिभिरखंकेः समोऽनेन सर्वेण †' इति । गीताम च म्मयते-- “समं सवषु भुतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्‌ ॥ सम परय न्ह सवत्र समवस्थितमीन्वरम्‌ ॥ विद्याविनयस्षपन्ने बराह्मणे गपि हस्तिनि ॥ शनि चेव श्वपाके च पण्डिताः समदरिीनः ” इति ॥ ३ ॥ १. त्‌ । स एतमेः। २ग. वु सिद्धिचेः ।घ. घु संहिच। ज, व सहै" ३स्र.ग शर सामान्येना' । ४ क्त. ग. घ. ड. च. छ. यदेव ।

३६ अध्यायः 1 यूतसरिता। ६१९

सयविज्ञानसंपरणं सुखुक्षणम्ययम्‌ ॥ स्वप्रकाशेकसंसिद्धं स्वविरुक्षणवनितम्‌ ॥ % ॥ स्वविरुक्नषणवनितमिति । स्वस्मात्सवप्रकाशचिद्रपाद्विखक्नणो जदप्रपञ्च- स्तस्य मायामयत्वेनापरमा्थत्वात्तद्रहितमिस्यथंः॥ ४॥

पृतकारिन्यवद्धिपाः केयर कृपयेव तु ॥ आवभतमहानन्दताण्डवं करुणाख्यम्‌ ॥ ५ ॥ अत्र रष्टान्तीं घतकाडिन्य दित्यः) यथा घ्रतस्य काश्टन्यमःग्पंपोगा- द्विखीनावस्थायां ब्रृतस्वषटपातिरेकेण नोपरुन्यत एव्मेनाद्वितीयपरशिवरव- र्पसाक्तात्कारेण वदाधिता्या मायायां विरूपितागां तन्मयस्ततस्वषटपे परिक- ल्पितः प्रपञ्चो ऽपे तत्रैवं रीयत इत्यथैः ॥ ५ ॥ गणातीतं गरं गृहमृपास्यं गणम्रतिभिः ॥ प्रणम्य दण्डवदेवी शिवाऽग्रच्छदिदं बुधाः ॥ ६ ॥ गुणातीतमित्ति । अकृत्यवयवाः सच्वाद्या गुणाम्तानतिक्रम्य वतेमान- मित्य्धः । गणग्रतिभिरिति । सषटिस्थितिसदहतव्यापासा ब्रह्मविष्णुरुद्रा गुणम्र- तय इत्यथः ॥ ६ ॥ श्रीदेव्यवाच- देवदेव जगन्नाथ जगतामातिभज्जन ॥ सदयो मक्तिकरं पुमां सुकरं ब्रहि मे शव ॥ ७ ॥ सूत उवाच-- एवं प्रष्टो महादेवा महदिष्या ठषध्वजः ॥ हिताय जगतां तस्ये बभाषे तन्महेश्वरः ॥ < ॥ महेश्वर उवाच- साधु साधु महादेवि स्वया षटं जगद्धितम्‌ ॥ इतः पूवे मया नोक्तं वदामि तव तच्छृणु ॥ ९॥ ॥ ७॥ ८ ॥ < ॥ |

१य्‌. तर विटाः । २ ड. प्रत्यगतव्र । ट @

धरेच

तात्पयदीपिकाक्षमेता- [ 9 यज्चवभवखण्डे~

ब्राह्मणो वाऽन्यजो वाऽपि श्री पाखण्डोऽथवा बुधः॥ द्रि वा समृद्धो वा मूर्खो वा पण्डितोऽथ वा॥१०॥ समर्थो वाऽपसमर्थो वा बाखो वा स्थविरोऽपि वा ॥ आस्तिको वा महादेवि नास्तिक्येन य॒तोऽथवा ॥११॥ भ्रमो दक्षिणकेरासे सवस्थानवरे श्ुमे ॥ सुवर्णमुखरीतीरे सुस्थिते सवंसेविते ॥ १२ ॥

त्वया म॒या च पुत्राभ्यां नन्दिना दपभेण च ॥

मम भक्तैररेषेश्च ब्रह्मणा विष्णनाऽपि च ॥ १३ ॥ इन्द्रादिखोकपारेश्च सोमसू्यादिमिस्तथा ॥ देवताभिश्च सर्वाभिर्यक्षराक्षसप्रवकेः ॥ १९ ॥

स्षेदा सेविते शुदे स्वकामार्थसाधके ॥

संवत्सरव्रतं ङुयारसदोमुक्तिकरं त॒ तत्र ॥ १५ ॥ आदित्ये मेषसंय॒क्ते चित्रानक्षत्रके नरः ॥ सुवणेमुखरीतोये पवित्रे पापनाशने ॥ १६ ॥

प्रातः स्नाता यथाशक्ते धनं दा प्रियेण तु ॥ श्रीकारूहस्थिनाथास्यं देवि मामाद्रेण त॒ ॥ १७ ॥ प्रदक्षिणं यथाशक्ति कृखा भमो तु दण्डवत्‌ ॥ प्रणम्य टृष्य देवेाशे नक्तभो जनमाचरेव्‌ ॥ १८ ॥ दिये दषम प्राप्ते विशाख समाहितः ॥ सएुवणेमुखरीतोये प्रातः स्नाता यथाबलम्‌ ॥ १९ ॥ द्त्वा प्रदक्षिणं कृत्वा दवं टृषटटाऽभिवन्य च ॥ समादेतमना भूखा नक्तमोजनमाचरेत््‌ ॥ २० ॥ दिये मिथुनं प्राप्ति मृराख्ये तारके बुधः ॥ सुवर्णमुखरीस्नानं कृसवा प्रातः समाहितः ॥ २१ ॥

१ ग, समथा | ।

३६ अध्यायः] दतसहिता । ६३५ ॥ २० ॥ १९१९॥ १२५॥ १३ ॥१४॥ १५॥ १६॥१७॥ १८॥१९॥ ॥ २० ॥२९१९॥ प्रदत्वा ध्नमन्यदा यथाशक्ति महर्षयः ॥ देवं प्रदक्षिणीकृत्य प्रणस्य श्चवि दण्डवत्‌ ॥. दृष्टा तथेव मां देवि नक्तभोजनमाचरेद ॥ २२ ॥

प्रदच्वेति । छान्दसो ल्पबभावः । यद्रा पोपसर्गो व्यरतनिर्दिष्ट इति समा. साभावाह्वयपो न प्रसक्तिः । मह्य इति चतुथ्प॑ःतः पाठः ॥ २२ ॥

आदिये ककंटं प्रापे गभं मुसमाहितः ॥ २३॥ एुवर्णमुखरीसरानं का प्रातर्दिजोत्तमाः ॥

दृष्ट तत्रव मा दवि देवे भक्तेषुरःसरम्‌ । २४ ॥ प्रदक्षिणं यथाशक्ति कखा टृष्टाऽभिवन्य च ॥

यक्लवाऽहर्भोजनं धीमान्रात्रो भाजनमाचरेद्‌ ॥ २५ ॥ गमेक्षे इति । गर्भ पर्वाषाटाख्यं नक्षनम्‌ । तथा ज्योतिविदः- ^“पूवौषाल्मगते भानो जीग्रतैः परिवेष्टित । आद्रौदीनि प्रव्थ-ते(?) स्येकेकस्य योदश" इति ॥ २३ ॥ २४॥ २५ ॥

सिंहरासों स्थिते सये वेष्णवे तारके नरः ॥ प्रातरेव महानबामस्यां नाला यथाबरम्‌ ॥ २६ ॥ द्त्वा प्रदक्षिणं कता स्तवा मामाभेवन्य च ॥ यक्खाऽहरमोजनं मर्स्यौ रात्रो भोजनमाचरेत्‌ ॥ २७॥ वैष्णवं श्रवणनक्षत्रम्‌ । "विष्णुदेवता" इति श्रतर्वेष्णवं श्रवणाख्यम्‌ ॥ ॥ >२& ॥ २७ ॥

आदिये कन्यकायुक्त तथाऽेकपदे दिनि ॥

ञ्ञाता चास्यां नरः प्रातर्द्॑वा विप्राय भोजनम्‌ ॥२८॥ श्रीकारुहस्तिनाथासख्यं देवं पूरवोक्तवरमेना ॥

दृष्ठ ऽहर्मोजनं स्यक्ला रात्रो भोजनमाचरेठ ॥ २९ ॥

नीम

१ ख. ^न्तेऽस्यैकै।

६३६ तात्प्यदीपिकापषमेता- [ ॐ यज्ञवैमवखण्डे-

तलां प्रापे त॒ मार्तण्ड चाधिन्यां प्रातरेव च ॥

नदययामस्यां नरः स्ञाता दत्वा विप्राय भोजनम्‌ ॥३०॥

प्दृक्षिणप्रणानादि कृता नक्तं समाचरेत्‌ ॥

सुय बरश्िकसंषुकते कृत्तिकायां दिजषभाः । ३१ ॥

्रवक्तिनेव मागण नरः कला समाहितः ॥

त्यक्लवाऽहभोजनं मयो रामों भोजनमाचरेत्‌ ॥ ३२॥ अजेकपद इति । “अज एकपादेवता पोष्ठपदा नक्षनम्‌' इति श्तेः प्रव॑पो-

छपदाख्यमज्कपदम्‌ ॥ २८ ॥ २९ ॥ २० ॥ ३१ ॥ ३२ ॥

आदित्ये चापसंय॒क्ते चान्द्रनक्षत्रके नरः ॥ कृत्वा तु पर्वदेवि नक्तभोजनमाचरेत्‌ ॥ ३३ ॥ चान्द्रति । मृगस्लीषं नक्षत्रम्‌ । सोमो देवताः इति श्चतेश्चान्द्रं ग्रगशीषीख्पम्‌ । पवंवदिति । सुवणंमुखरीस्नानादिकं कृत्वेत्यथः ॥ ३३ ॥ सूर्ये मकरसंयुक्ते पुप्यनक्षत्रके नरः ॥ परवंवत्सकरं कृत्वा नक्तभोजनमाचरेत्‌ ॥ ३% ॥ मापे मासि मघक्षं त॒ कतवा प्रववदास्तिकाः ॥ त्यक्तवा ऽहर्भोजिनं विप्रो नक्तभोजनमाचरेत्र ॥ ३९५ ॥ मातण्डे कम्भराशिस्थे मवानक्षत्रके नरः ॥ पूवंवत्सकटं कृतवा नक्तभोजनमाचरेतर ॥ ३६ ॥ आदिर्ये मीनराशिस्थे फल्गुन्यां देवि मानवः ॥ ूर्ववत्सकरं कृत्वा रात्रो भोजनमाचरेव्‌ ॥ २७ ॥ | ३४ ॥ २३५ ॥ २६ ॥ २७॥ मासि मासि मनुजः समाचरे देवमेव परया मदा सह ॥ देहनाशमवखोक्य तरक्ष॑णे ज्ञानमस्य परमं ददाम्यहम्‌ ॥ ३८ ॥

१६. तक्षणाज्ज्ञान । ५

, ३६ अध्यायः ] यतस हिता । ३३७ अत्र द्वादशस्वपि मासेषु तिथिविशेषस्यानुादानात्पोणेमासीयोमभिवेऽपि चित्रादितत्तनक्षत्रमेव पराधान्यात्तद्‌व्रताङ्त्वेन दिवक्षितम्‌ ॥ २८ ॥ व्रतसमाचरणंन महेश्वरि धुवमवाप पदं मम मानवः ॥ इाते समीरितमीश्वरि त मया सुकरमेतद्श्चेषजनस्य त॒ ॥ ३९ ॥ अनर त्तमण॒मा्रमप्यमे मेश्तुल्यमिति शाखनिश्य॑ः ॥ नियमत्र मनस्य वतन माक्तेमिदिकरमित्पसंशयः ॥ ४० ॥ स्थानमेतद्मरेनद्रगन्दिति दापतरूनिकरस्य पावकः ॥ भो गहेतरपि कामिनां नृणां भागषेयसहितस्य सिभ्यति ॥ ५१ ॥ अस्य वेमवमशेषनायिके नेव वेद्‌ परिमोहितो जनः ॥ मतप्रसादमवरूम्ग्य केव देवि वेद न च कारणान्तरेः ॥ ५२ ॥ पापराशिसहितीऽपि नास्तिक- श्वाविवेकसहितोऽपि मानवः ॥ कारुहस्तिमवलम्ब्य केवर द्वि याति परमं पदं मम ॥ ४३॥ | ३९ | ४०५ ४१॥ ४ ॥ ४३ पद्योमुक्तिकरं परं सकर्दं सम्यक्परिन्नानदे भक्तया रुभ्यमिदं मयाऽपि हरिणा धात्राऽपि देवरपि ॥

1 ----- - ~~न ~ ~ ~= == -=----------

१. र सम्रस्तफठल ।घध. र तथा सरकं ।

६३८ तात्पयदीपिकाषमेता- [ ४ यज्ञेवेमवखण्डे-

स्थानं नियमतन्दरितो मतिमतामग्रेसरश्वाऽऽश्रये यक्ख सवेमशद्कितः परतरा साध्वी श्चुतिश्वा$ऽह हि % परमेश्वरादन्यस्य परित्यामेन तस्येव युक्तयुपायचेनाऽ ऽश्रयणे श्चति संवा- दयति--साष्वीति । सा च “तेन त्यक्तेन भुञ्जीथाः" “ज्ञात्वा देवं मरच्यते सवेपरञैः" इत्यादिका ॥ ४४ ॥ सूत उवाच- एवमुक्ता महादेव्ये महाताण्डवपण्डितः ॥ आखिखिङ् शिवां संधः स्मरनेक्यं तयाऽऽसमनः॥४५॥ स्मरमेक्यमिति । परशिव स्वषूपस्यैव शक्यप्रतियोगिशक्त्यनुपकेशेन शक्ति- त्वादुपाधिकृतं शिवशक्त्योर्भैदं परिस्यन्य पारमार्थिकमेकत्वमनसंदधान इत्यथैः, भागप्युक्तम्‌-- “न शिषेन विना शक्तिनं शक्तिरहितः शिवः । उमाशंकरयोरेक्यं यः परयति स परयति ॥ ४५॥ देवदेवी जगन्माता दयाद्रहदयाम्बजा ॥ प्रणम्य प्रूजयामास भवं भवहरं परम्‌ ॥ ४६ ॥ यदुक्तं देवदेवेन देव्ये रहसि तददिजाः ॥ मयोक्ते परमप्रीत्या युष्माकं ब्रह्मवादिनाम्‌ ॥ ७ ॥ भवन्तोऽपि परित्यज्य समस्तं परया मदा ॥ सयो मुक्तिकरं स्थानं भजध्वमिदसृत्तमम्‌ ॥ ४८ ॥ सव॑मुक्तं समासेन साद्रं मुनिपङ्वाः ॥ एतदन्यन्मनष्याणां कार्क्षेपस्य कारणम्‌ ।॥ &९ ॥ इति श्रीस्कन्दूएराणे सूतसंहितायां चतुर्थं यज्ञवेभव- खण्डे सद्योमुक्तिकरकषेत्रमहिमकथनं नाम षटर्भिशोऽध्यायः ॥ ३६ ॥ ॥ ४६ ॥ ४७॥ ४८ | ४९ इति श्नीङ्धतक्षहितातात्पवैदीपिकायां चतुर्थे यज्ञवेभवखण्डे ष्योगक्ति- करकषेत्रमहिमकथनं नाम षटुत्रैशोऽध्यायः॥ ३६ ॥

2७ अध्यायः | यतसहिता । ६३९

अथ सप्तत्निशोऽध्यायः।

सूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि मनयः संशितव्रताः ॥ ` मुद्युपायमयत्नेन य॑य) नोक्तमितः पुरा ॥ १॥ पुरा जेमिनिरयन्तश्रद्धया सह समुत्रताः ॥ स्वगं वेद्वेदान्तपिञ्चारद्मनत्तमम ॥ २ ॥ तपसा दीप्रसर्वीङ्ग परारररतं प्रमुम्‌ ॥ प्रणम्य परय। प्रीय। दण्डवत्ष्रथिवीतठे ॥ ३॥ निधाय मधि तत्पादपद्कजं भवभेष्रजम्‌ ॥ जण्च्छह्ोकरक्षापमतिगृह्यमनुत्तभम्‌ ॥ ¢ ॥ जेमिनिस्वान- भगवन्सर्ैजन्त्नामयत्नेन विमुक्तिदम्‌ ॥ वृद्‌ कारुण्यतो नाय मम मायापिषापहम्‌ ॥ ९4॥ श्रीकारहस्तिस्यानवद्या्र परादि स्थानविशेषेष्वनुष्ठितत्रतस्यापि युक्तुपाय-

त्वमीश्वरप्रोक्तमिति तद्भक्त प्रतिजानीते--अथात इति ॥ १॥ २॥३॥४॥ ॥ ५ ॥

व्यास उवाच- सा साधु मुनिश्रेष्ठ वया प्रष्टं जगादेतम्‌ ॥ पुरा पुराणं बरह्माणम प्रं मयाऽपिच॥&॥ ब्रह्मणा च महाविष्णुः ए्षटस्तेनापि शंकरः ॥ स पुनः शंकरः श्रीमानम्बिकापतिरुत्तमः ॥ ७ ॥ स्यस्वरूपमहानन्द्प्रमोदजख्धिस्थितः ॥ विष्णवे छोकरक्षाधं बभाषे करुणानिधिः ॥ ८ ॥ ब्रह्माणमिद्‌ं प्रष्टमिति । पष्टव्याथस्य सामान्यावगतस्वेन पाधान्याविवन्न- णाद्रह्मणश्चोपदेषत्वेन गुरुखात्माधान्पं विपक्ि्तमिति एृच्छेरमधाने कमेणि

६० तात्पयदींपिकासमेता- [ ४ यज्ञवेमवखण्ड-

निष्ठा | प्रधानकर्मणि स्वनभिहिताधिकारविहिता द्वितीयेव । स्मर्यते हि- "श्रधानकर्मण्यास्येये खादीनाहूद्भिकमणाम्‌ ॥ अप्रधाने दहादीनां ण्यन्ते कर्तुश्च कर्मणः *” इति ॥ ६॥ ७॥ ८॥ इश्वर उवाच- स्थाने ष्टं वया विष्णो जगतः पालने रतः ॥ वदामि संग्रहणाहं मुक्त्यपायमयत्नतः ॥ ९ ॥ श्रीमद्यात्रषरं नाम स्थानमस्ति महीतरे ॥ स्वेदा परमप्रीया यत्र नस्यं करोम्यहम्‌ ॥ १० ॥ तत्र मामाद्रेणेव नस्यमानं दिने दिने ॥ दृष्टा पञ्चाक्षरं मन्त सतारं सवेसिदिदम्‌ ॥ ११ ॥ यस्त॒ दाद्शसाहस्षं जपति श्रद्धया सह ॥ तस्य सिद्धा परा म॒क्तिविंना विज्नानमुत्तमम्‌ ॥ १२॥ श्रीमदक्षिणकेखसे तथा उद चराभिपे ॥ तथा गोपर्वते यद्धे तथा वलमीकसंन्नितते ॥ १३ ॥ आधिग्रामस्मास्ये च स्थाने सर्वफर्प्रदे ॥ सोमनाथ त॒ गोकणे तथा भीमेश्वराभिधे ॥ १ ॥ वेदारण्ये विशिष्टे त॒ शेतारण्ये त॒ शोभने ॥ हस्तिकाननसन्ने च तथा जप्येश्वराभिधे ॥ ३५ ॥ कुम्भकोणे महास्थाने तथा मध्याेनाभिषे ॥ वाराणस्यां त॒ केदारे तथा रामेश्वराभिधे ॥ १६ ॥ हाखास्ये च हरे नियं दृष्टा मामाद्रेण च ॥ जपिर्दा परवंवन्मन्वं मुच्यते भवबन्धनात्‌ ॥ १७ ॥ स्थाने परष्टमिति । सतारं सप्रणवगरित्यथः ॥ ९॥१९०॥९१९१९॥९१२॥ ॥ १३ ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥

१ग्‌. टहारष्ये।

बज जध्यायः |] सूतसहिता । ६४१

पुरा कृश्चिन्महापापी दिजः पुण्यविवजितः ॥ महामोहाहटः साक्षान्मातरं त पएतित्रताम्‌ ॥ १८ ॥

महापातकद्‌ षितस्पापि स्थानविशेषमदिश्ना मुक्तिसिद्धिरितीविहसमखेन

दृश्चयति- पुरा कश्चिदित्यादिना ॥ १८॥ गला संवत्सरं हता पितरं व्रत्तसंयतम्‌ ॥ निष्टणो निर्भयो नियं चचार वस्धातङे ॥ १९ ॥ चरतस्तस्य मखस्य सदा तीत्रभयकरः ॥ म॒सरखोदयतपाणिस्त विभाति दरह्यराक्षसः ॥ २० ॥ ते दृष्टा भीतिसंयक्तः पूर्वपुण्यवर्न त॒ ॥ हाखास्यास्यं महास्यानमगमस्पुर्पोतच्म ॥ २१॥ अदृष्टस्तरक्षणादेव तेनेव ब्रह्मराक्षसः ॥ सोऽपि विस्मयमापत्नो विचायं कमरेक्षण ॥ २२॥ अहो माहास्म्यमस्येव स्थानस्यातिभयंकरः ॥ अस्मिन्देशे न दृष्टस्त मया स ब्रह्मराक्षसः ॥ २३ ॥ अतो देहविनाशान्तं मयेवाभरैव वर्तनम्‌ ॥ कायामिर्याभेसपिं च हरे कृखा सुनिश्वरः ॥ २९ ॥ अवतत महास्थाने सेवनेनेव तस्य त॒ ॥ समस्तानि च पापानि विनष्टानि जनादन ॥ २५ ॥ प्रसादेन विप्रस्य कस्यचिदचनं हरे ॥

श्रखा दृष त॒ मां निचयं हारुस्यास्येऽतिश्चोभने ॥२६॥ जपिखा पृकवन्मन्त्रं षडक्षरसमाह्यम्‌ ॥ अयलेन विपरुक्तोऽभूर्संसारजख्येस्तु सः ॥ २७ ॥

॥ १९ ॥ >० ॥ >९॥ >२॥२३॥२४॥ >५॥२्॥ >७॥

१८.ग. ध पी परण््रटेश्रतरि

६४२ तात्प्यदीपिकाक्तमेता- [ छ यज्ञवैभवखण्डे--

अत्र दत्तं महादानं भवेत्स्थाने मम प्रिये ॥ हतमिष्टं तपश्वाल्पमप्यत्र स॒महद्रवेत्‌ ॥ २८ ॥ अता विशिष्टे मरस्थाने चात्रेवान्यत्र वा नरः ॥ दषा मामाद्रेणेव जपेन्मन्त्रं षडक्षरम्‌ ॥ २९ ॥ एवमाचरतस्तस्य प्रसादादेव मे ररे ॥ मुक्तिसिद्धिरयत्नेन भवत्येव न संशयः ॥ ३० ॥ इतोऽन्यत्सकरं विष्णो नराणां पापकर्मणाम्‌ ॥ अशक्यं कतंमत्य्थं तस्मादुक्तं समाचरेत ॥ २१ ॥ सूत उवाच- एवं शिवेनेव समस्तदेहिनां विम॒क्तिसिदयथमयतनतः पुरा ॥ सुभाषितं कारुणिकेन तन्मया प्रभाषितं वो मुनयः स॒साधनम्‌ ॥२२॥ इति श्रीसूतसंहितायां चतुथं यन्नवेभवखण्ड युक्तयु- पायविचारो नाम सप्रत्रिशोऽध्यायः ॥ ३७ ॥ | २८ ॥ >९ ॥ २० ॥२३१॥२३२॥

इति श्रीद्तस्हिताटीकायां चतुथं यज्ञवेभवशखण्डे गुक्तय॒पायविचारो नाम सप्रतरिंशोंऽष्यायः ॥ ३७ ॥

अथाष्रात्रिशाऽप्यायः |

सूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि स्वेसाधनमत्तमम्‌ ॥ शरृणतातिपरियेणेव हिजाः सारतरोत्तमम्‌ ॥ १ ॥ पुरा सयवतीसूनुः सवंविन्ञानसागरः ॥ सवैवेदोदधेः पारो गरम करुणानिषिः ॥ २॥

1 यूतसंहिता । ६४३

सवलोकोपकाराय साम्बं संसारमेषजम्‌ ॥ व्याषमाना महामिक्तया तताप परम तपः ॥३॥ पनः पुष्पादिभिर्देवं समाराध्य यथाबलम्‌ ॥ षडक्षरेण मन्त्रेण तुष्टावं च महेग्धरम्‌ ॥ ¢ ॥ व्यापघ्रपुरादि रिवक्षतनानुष्ठितत्रतवच््छिवोपदिष्टं भुक्तियुक्तथोरसाधारणं रक्तं परतिजानीते-- अथात इति । सवसाधनमिति । ठेरिकायुःऽमकमोगत्मिकःया भुक्तैः परापरयुक्तयोश्वायमस्ताधारणः उपाय इत्यथः । सारवरोत्तमश्ति । सांख्यादिभिः श्रेयःसाधनतया प्रतिपादितोऽथंः; सारः । तदपेक्षया स्वतःप्रमा- णत्वेन निदृष्ठवेदवाक्यप्रतिपदितानि ज्ञानक्मांणि सारतराणि तेषत्तम- मिति पुरुषोत्तमपदवत्षप्रमीसमासः । षष्टीसमाघस्तु न शक्यः “न निधा. रणे " इति तन्निषेधात्‌ । न च “ सन्महत्परमात्तम " इति प्रथमास्षमा- सोऽपि । सारतरशब्दस्य पृञ्यणनवचनत्वामावात्‌ ५९॥२॥३॥४॥

परतत्वाय त्वाना तत्त्वभरतीय वस्तुतः ॥

स्वस्मादन्यविहीनाय नमस्तस्मे स्वयेशरुवे ॥ 4 ॥

सलिदानन्दस्वप्रतिष्ठाद्विनीयसायुज्यषूपाया मुक्तेः साधनस्य प्राधान्येन वुभुत्सितत्वात्तदनुगरणेविशेषणेः परेश्वरं स्तोतुमारभते--परतक्छायेत्यादिना। षट्निशत्तत्वातीतत्वेन परतच्ात्पर मात्वा सचिदानन्देकरसं स्वपरतिषठमद्धि- तीं परशिवस्वषूपं परं तचम्‌ । तस्य परतत्वत्वयुपपादयति-तच्वानां तत्व- भृतायेति । आप्रख्यस्थायीनि शिवतच्वशक्तितत्वादीनि एथिव्यन्तानि शद्ध मिश्राविशद्धादिभेदेनावस्थितानि षटूत्रिशत्तचानि । तदुक्तप-

‹“आप्रर्यं यत्तिष्ठति स्वेषां भोगदाय भूतानाम्‌ । तत्तच्वमिति भाक्तं न शारीरषटयादितच्वमतः' इति ॥

यथा रञ्ज्वामासोपितस्य मायामयस्य सखक्सपादेवाधोत्तरकारु तनेव ख्या- दपिष्टनभता रञ्जञरेव तन्वम्‌ । एवमुक्तानां तत्वानामपि प्रगुक्तपररिवस्वषूपे परिकल्पितत्वात्तेषां वास्तवं पं सचिदानन्दात्मकं स्वाधिष्ठान परशिवस्व- द्पमेवेत्पर्थः | स्वस्मादिति । यतस्तत्परशिवस्वदप तच्वानामपि तत्वमतः परशिवः स्वस्मादन्पविहीनः । ननु वियदादिभ्रूतमोतिकप्रपश्चः परमेश्वरषटपा-

दन्यतयाऽनुभ्रयत एवेत्यत भआह--वस्तुत इति । अनुभ्रंपमानस्य सर्वस्य माया-

% च. च्व परमेश्व" । २ घ. प्रथिव्याद्नि।

६४४ तात्प्यदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवभवखण्डे-

परिकल्ितस्पावस्तुत्वात्परमार्थतो ऽन्यस्य विरहादन्यविहीनत्वम्‌ । नम- स्कारस्य नन्तुनन्तव्यसापे्तत्वा्नन्तव्यात्परशिवस्वष्पादन्यो नन्वाऽवरयम- क्ीकतेव्यः । तथा च कथमन्यविहीनतेति तनाऽऽह--स्वस्मादिति । “अनेन जीवेनाऽ ऽत्मनाऽनुप्रपिर्य नामद्पे व्याकरवाणि इति श्रुतेः । जीवभावेनानुपर- विरय परशिवस्वरूपस्येवाषस्थानानन्तुः स्वात्माऽपि न ततोऽतिरिक्तं इत्यथः । स्वथंभुव इति । स्वयमेव भवति सत्तां रमत इति स्वयंभूः स्वात्मनेव रब्धप्त- ताको न वस्त्वन्तरवदन्याधीनषत्ताक इत्पथः । “नेह नानाऽस्ति किचन" ८८ अथात आदेशो नेति ““अतोऽन्यदातेम्‌ " ““ नान्योऽतोऽस्ति द्रश् “ ^“ स्वयमु ब्रह्म परम तपो यहनद्म स्वयम्‌ ब्रह्मणे नमः ˆ इत्यादि श्रुतिषु पर. शिवस्वषटपस्यान्पविदहीनत्वं स्वयंभुत्वं च बहुश आश्ञातम्‌ ॥ ५॥

चिच्छक्तिजडंसाक्तिश्च तद्रेदाश्च तथैव च ॥ ७ ष (८ [४९५ ५9 भ यदव तच्वतो निस्य तस्मे सवार्मने नमः ॥ & ॥ एतदेवान्यविहीनख युपपादयति --चिच्छक्तिरित्यादिना । सष्टव्पजगदा- त्मकडाक्यप्रतियागिको मायापरिणामविशेषो जडशक्तिस्तदवच्छिन्य परशि- वस्वषूपभता चिदेव चिच्छक्तिः । तद्भेदा इति । तयोः क््तपोर्भेदा इच्छान्नान- क्रियायाः । जखिख्नगच्छष्टुः परमेश्वरस्योपकरणभरतं चिच्छक्त्पादिकं सर्व तत्वतः परमार्थतां निरूपणे तदेव वस्तु भवति । अयममिप्राषः । येयं परमेश्व - रस्य जडरशक्ियं च तद्धेदास्तस्य सर्वस्य मायामयत्वेन सषटपतोऽपि परत्वे ऽध्यासाद्यदिदं रजतं न तद्रनतं किंतु थक्तिरिति तद्धाधायां सामाना- धिकरण्यं यदिदं जडशक्त्यादिकं नैतदपि तु परतच्छमेवेति । अत एव पश्चपादि- कायां जग्रपश्चस्य स्वषूपतोऽप्यध्यस्तत्वेन मिथ्यात्वं सत्यानते मिथुनीकृत्येति- भाष्यन्याख्यानावसरेऽमि हितम्‌ । सत्यमनिदं चेतन्यमन॒तं युष्मदयेस्तस्य स्वह - पतोऽप्यध्यस्तत्वादिति । चिच्छक्तस्तु परशिवस्वषूपत्वेन यथा्थस्वात्‌ । दी चन्द्रमसावित्यादो मेद एव केवर मायामयत्वेनाध्यस्तः। अतस्तनिष्टत्तये संसगे- सामानाधिकरण्यम्‌ । येयं परशिवस्वषूपभरता चिद्या च विच्छक्तिनं ते भिन्ने अपि देकेव चिदिति । एवत्तरनापि सामानाधिकरण्यविशेषो द्रष्टव्यः ॥ ६ ॥

रह्मा विष्णु रद्रश्च ईश्वरश्च सदाशिवः ॥ विराडाद्याश्च देवाश्च यन्मातरं तं नुमः शिवम्‌ ॥ ७ ॥ बरह्येति । सष्टिस्थितितिरोधानानम्रहनिग्रहन्यापाराः सच्योजातादिपञ्चबह्ममतेयो

१८ अध्यायः] दतस्तहिता । ६४५

बह्मा्ा विराढडाच्या इत्याचपदेन स्वराट्षन्राजोः संग्रहः । ते च शिवमाहात्म्य- खण्डे परवेभवोक्ताः- (८ द्विधा ऊतय मुनिश्रेष्ठा अर्थेन पुरुषो भवेत्‌ । अधन नारी तस्यां तु विराजमदछजत्पनः ”“ इति ॥ आदिशब्देनोक्तव्यतिरिक्ता इन्द्राच इत्यथः । यन्मा्नपिति । रज्ज्गा इद मशो सक्षपादिवत्सवाधिष्टानभते सध्िदानन्दात्मके परशिवस्वषूपे तदाशित- मायावशेन ब्रह्मादोनां परिकल्पितत्वाद्वास्तवमेतषामधिषटनादनन्ण्त्वं चन्मा जमवधार्थते ॥ ७ ॥ मरहारच्वाश्च ये जीवा मभ्यतत्वाश्चं चेतनाः ॥ विहीनाश्वैव यन्मा तं नमामि महोजसम्‌ ॥ ८ ॥ यस्य सत्ता जगत्सत्तारूपेणेवावभासते ॥ यं विना न जगत्तस्मे सदा साश्रासते नमः ॥ ९ ॥ महासत्वा इति । गजाय्या महासखःः । मध्यमस्चा मनुष्याद्याः। विहीनाः किमिकीयदयः । एवं प्रतीयमानस्य बद्यादिस्तम्बान्तस्य मायामय मपञ्चाधिष्टानयाथात्म्यन्नानेनापोष्ठमानस्य बाधावधित्वेन परशिवस्वषूपं ताट- स्थ्येन लक्षितम्‌। अथ “सत्वं ज्ञानमनन्तं बह्म” “"तिज्ञानमानन्दं बह्म"इत्यादि- श्रुतिप्रसिद्धं तत्स्वष्पं रक्षयन्नतः पूर्वोक्तमधिष्ठानमात्रत्वं समथयते--पस्य सत्तत्यादिना ॥ <॥९॥ यस्य भानं जगद्वानखरूषेण विभासते ॥ यमते न जगद्भानं तस्मे भानात्मने नमः ॥ १० ॥ यदानन्दोऽखिखानन्दो विभाति स्वयमेव त॒ ॥ तं नमः परमानन्दं परापरविवजिंतम्‌ ॥ ११॥ यदेशकारूदिग्भागेन भिन्नं सवेदाऽदयम्‌ ॥ यद्व विश्व तद्रद्य यथाय प्रणमाम्यहम्‌ ॥ ३९॥ अनन्तमदयं प्णमेकमियामृनन्ति यत ॥ आगमा अखिखा नियं वन्द तद्रहमसंन्नितम्‌ ॥ १३॥ | १०॥ ११९॥ १५॥ १३॥ [रा | १६. श्वये जनाः।॥ २. ग. ड. “णेव विमा" । ३ ट. आनन्दम ।

६४६ तास्पवेदीपिकासमेता-- [४ यज्ञैभवखण्ड-

यर्स्वरूपमविज्ञाय सांख्ययोगो विनिर्गतो ॥

तं तदज्ञानचिन्नस्य भित्तिभूतं नमः शिवम्‌ ॥ १९ ॥ यत्स्वरूपमविन्नाय शब्दशाघ्रं समुद्भभो ॥

तं तदृज्ञानचित्रस्य भित्तिभूतं नुमः शिवम्‌ ॥ १९५ ॥ यरस्वरूपमविन्नाय कारणं परमाणवः ॥

कल्पिता जगतो विप्रास्तं नुमः परमेश्वरम्‌ ॥ १६ ॥

॥ १४ ॥ ९५ ॥ ९६ ॥ यरस्वरूपमविज्ञाय क्रियां सर्वफटप्रदाम्‌ ॥ कल्पयन्ति विना देवं तं वन्दे सकर्प्रदम्‌ ॥ १७ ॥ यत्स्वरूपमविज्ञाय देहमास्मेति मन्वते ॥ तकमासेस्तमीशानं वन्दे देहविरक्षणम्‌ ॥ १८ ॥ यर्स्वरूपमविज्ञाय देहजानीन्द्रियाणि तु ॥ आसमेति मन्वते वन्दे तमिन्द्रियविरक्षणम्‌ ॥ १९॥ यरस्रूपमविज्ञाय प्राणमाप्मेति मन्वते ॥ वन्द्‌ तं प्राणवेत्तारं प्राणं प्राणस्य सवंदा ॥ २० ॥ यर्स्वरूपमविज्ञाय मनः संकल्परक्षणम्‌ ॥ जातेति मन्वते भक्या वन्दे तं मनसः परम्‌ ॥ २१॥ यत्स्वरूपमविनज्ञाय बद्धिमारमेति मन्वते ॥ तं वन्द्‌ बुद्धिबोद्धारं बोधरूपमविक्रियम्‌ ॥ २२ ॥

॥ ९७॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥ २९ ॥ २२ ॥ | यस्स्वरूपमविज्ञाय सर्वेप्रययकारणम्‌ ॥ अन्तःकरणमासेति मन्वते तं नमः शिवम्‌ ॥ २३ ॥ यस्मिञ्ञाम्रद्वस्थेषा भातीव भवतीव च ॥ तं तदृभ्रान्तेरषिनं वन्दे साक्षिणमीश्वरम्‌ ॥ २४ ॥

॥) >> ॥ > ॥

यस्मिन्स्वप्रप्रपञ्चोऽयं भातीव भवतीव च ॥ ` तद्शान्तरधिषठानं बन्दे साक्षिणमीश्वरम्‌ ॥ २५॥ यस्मिम्सुषप्त्यवस्थेयं भातीव भवतीव च ॥ तं तद्घ्ान्तेरधिषनं बन्दे साकषिणमीश्वरम्‌ ॥ २६ ॥ यास्मिन्छधप्र तरीयतं मिधामापेक्षयेव त॒ ॥ तं तुरीयखनियुक्तं वन्दे चिद्धनमीश्वरम््‌ ॥ २७ ॥ यस्मिस्त्रीयातीतत्वमध्यस्तं तदशवतः ॥ वन्द्‌ केवरं शुद्धे निविभशषं महेश्व ॥ २८ ॥ एकतवं च तया दिं जेतवं यसमिन्प्रकल्पितम्‌ ॥ बहूखं च तमीशानमसंख्येय समः शिवम्‌ ॥ २९ ॥ जितं च तथा भितं भित्राभिगं पदनि यम्‌ ॥ तं सद्‌ा केवल वन्द्‌ केषांचिभ्यमीश्वरम्‌ ॥ २० ॥ यस्य विज्ञानसंपन्ना ब्रह्मविष्णमरेशराः ॥ यथार्थं ब्रह्म जनेन्ति तं नमः परमाहयम्‌ ॥ ३१ ॥ यस्य वित्ानसंपन्नाः सदेश्वरसदाशिवों ॥ यथाथ ब्रह्म जानीतस्तं नमः परमादयम्‌ ॥ ३२॥ यस्य विज्ञानसंपन्नाः सवदेवानश्चडिताः ॥ यथां ब्रह्म जानन्ति तं नमः परमादहयम्‌ ॥ २३ ॥ यस्य विज्ञानसंपन्ना विभिन्राञ्चीवचेतनान्‌ ॥ यथाथ ब्रह्म जानन्ति तं नमः परमादयम्‌ ॥ ३९ ॥ यस्य दिन्ञानसंपत्राः सवेवेदानशङह्िताः ॥ यथा ब्रह्म जानन्ति तं तमः परमादयम्‌ ॥ ३५ ॥ यस्य विज्ञानसंपत्राः स्मृतीः सवा अशास्ताः॥

यथाथ ब्रह्म जानन्ति त नुमः परमादयम्‌ ॥ २६ ॥ ॥ २९ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ २० ॥ ३१ ॥ ३२॥ ३३ ॥ ३४ ॥

॥ २५ ॥ २६ ॥

६४८ तात्पपेदीपिकासमेता- [ ख यज्ञेवेमवखण्डे- `

यस्य विज्ञानसंपन्नाः पुराणानि च भारतम्‌ ॥ यथाथ ब्रह्म जानन्ति तं त॒मः परमादयम्‌ ॥ ३७ ॥ यस्य विज्ञानसंपन्नाः सर्वाञ्डिवागमानपि ॥

यथाथ ब्रह्म जानन्ति तं नुमः परमादयम्‌ ॥ ३८ ॥ यस्य विज्ञानसंपन्ना विविधान्वेष्णवागमान्‌ ॥ यथा ब्रह्म जानन्ति तं नुमः परमादयम्‌ ॥ ३९ ॥ यस्य विन्ञानसंपन्ना ब्राह्मानेतांस्तथाऽऽगमान्‌ ॥ यथार्थं बरह्म जानन्ति तं तुमः परमाद्रयम्‌ ॥ ४० ॥ यस्य विज्ञानसंपन्ना बद्धाहतागमानिमान्‌ ॥ यथार्थं ब्रह्म जानन्ति तं न॒मः परमादयम्‌ ॥ १ ॥ यस्य विज्ञानसंपन्नाः शब्दान्सत्येतरादिकान्‌ ॥ यथाथ ब्रह्म जानन्ति तं न॒मः परमाहयम्‌ ॥ २ ॥ यस्य विज्नानसंपन्ना विद्याः सर्वां जश्चङ्िताः ॥ यथाथ ब्रह्म जानन्ति तं नुमः परमादयम्‌ ॥ ४३ ॥ यस्य विज्ञानसपन्नास्तकानन्योन्यबाधकान्‌ ॥ यथां ब्रह्म जानन्ति तं तमः परमादयम्‌ ॥ ¢ ॥ यस्य विज्ञानसंपन्ना मानमध्यक्षपर्वकम्‌ ॥

यथायं ब्रह्म जानन्ति तं न॒मः परमादयम्‌ ॥ ४८ ॥ यस्य विज्ञानसंपन्ना ब्राह्मणान्क्षत्रियानिशः ॥ यथां ब्रह्म जानन्ति तं नमः परमादयम्‌ ॥ ६ ॥ यस्य विन्ञानसंपननाः श्रूद्रानपि च सकरान्‌ ॥ यथाथं ब्रह्म जानान्त ते नुमः परमादयम्‌ ॥ 9७ ॥ यस्य विज्ञानरपनना आश्रमानसिखनपि ॥

यथाथ ब्रह्म जानन्ति ते नुमः प्रमाहथम्‌ ॥ ४८ ॥

॥ ३७ ॥ २३८ ॥ २९ ॥ ४० ॥ ४१ ॥ ४२ ॥ ४२ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥ ४६॥ ॥ ४७ ॥ ४८ ॥

कड अध्यायः 1 सूतसंहिता । ६४९

यस्य विज्ञानसंपन्ना धर्माधमानशङड़्धिताः ॥

यथार्थं ब्रह जानन्ति तं नमः परमादयम्‌ ॥ ‰९॥

यस्य विज्ञानसंपन्ना वज्यविज्यांनश्ङड़िताः ॥ .

यथां ब्रह्म जानन्ति त नमः परमादयम्‌ ॥ ५८ ॥

यस्य विज्ञानसंपन्ना विदाकिद्या अशङिताः ॥

यथां ब्रह्म जानन्ति तं नमः परमादयम्‌ ॥ ५१ ॥

यस्य विज्ञानसंपन्ना देहादीनसिखानिमान्‌ ॥

यथाधं ब्रह्म जानन्ति त न॒मः परमादयम्‌ ॥ ५२ ॥

यस्य विज्ञानसंपन्ना जाग्रदादिवियं सदा ॥

यथार्थं व्रह्म जानन्ति तं नमः परमादयम्‌ ॥ ५३॥

यस्य विनज्नानसपन्रास्त्रीयसवाद्किल्पनाम्‌ ॥

यथार्थं ब्रह्म जानन्ति तं नुमः परमादहयम्‌ ! ५९ ॥

यस्य विज्ञानसपन्रा भ्राम तदेदमास्तिकाः ॥

यथार्थं ब्रह्म जानन तं नमः परमादयम्‌ ॥ 4५ ॥

यस्य विनज्ञानसपत्रा नकुं तदेदमास्तिकाः ॥

यथां ब्रह्म जानन्ति तं नमः परमादयम्‌ ॥ ५६ ॥

यस्य विन्ञानसंपन्ना जि तदेदमास्तिकाः॥

यथार्थं ब्रह्म जानन्ति तं नुमः परमादयम्‌ ॥ 4७ ॥

यस्य विज्ञानसंपन्ना वायं तद्रेदमास्तिकाः ॥

यथां ब्रह्म जानन्त तं नमः परमादयम्‌ ॥ ८८ ॥

यस्य विन्नानसंपन्ना आकाशं तत्र कल्पितम्‌ ॥

यथार्थं ब्रह्म जानन्ति तं त॒मः परमादयम्‌ ॥ ५९ ॥

यस्य विज्ञानसंपन्नाः शब्द्स्पश्चादिकानिमान्‌ ॥

यथार्थं ब्रह्म जानन्ति तं नमः परमाहयम्‌ ॥ ६० ॥ ॥ ४९ 1 ५० ॥ ५९ ॥ ५२ | ५२ ॥५ रान नमनद५७ < ५६०

८२

ता्प्थदीपिकासमेता- [* यज्ञवेमवखण्ड-

यस्य विनज्ञानसंपत्ना महदाद्यखिरं जगत्‌ ॥ यथार्थं ब्रह्म जानन्ति तं नुमः परमादयम्‌ ॥ ६4 यस्य विन्ञानसंपन्नाः स्वेमेतदशङ्किताः ॥ यथाथ ब्रह्म जानन्ति तं न॒मः परमादयम्‌ ॥ ६२ ॥ यस्य विज्ञानसंपत्रा महामायामशद्किताः ॥ यथां व्रह्म जानन्ति तं स॒मः परमाहयम्‌ ॥ ६३ ॥ यस्य विज्ञानसंपन्नाथिच्छक्तिं विमलामिमाम्‌ ॥ यथार्थं ब्रह्म जानन्ति तं नमः परमादयम्‌ ॥ ६ ॥ यस्य विज्ञानसंपन्नाः प्रतीतमसखिरं जगत्‌ ॥ यथां ब्रह्म जानन्ति तं नमः परमाहयम्‌ ॥ ६५ ॥ यस्य विज्ञानसंपन्नाः फएखावाप्ये कदाचन ॥ न किंचिदपि द्वन्त तं नमः परमादयम्‌ ॥ ६६ ॥ यस्य विज्ञानसंपन्नाः प्रत्यम्ज्योतिषि सेस्थिताः ॥ तमेव प्रयगात्मानं वन्देऽहतादिवि्जितम्‌ ॥ ६७ ॥ इदरूपमर्हरूपं यस्य माति तमीश्वरम्‌ ॥ वन्दे सक्षणमदंदमनिद॑श्यं स्वयंप्रभम्‌ ॥ ६८ ॥ स्तुतिमतिनिवहस्य नेव गोचरं

भवभयजर्धेः सदेव तारकम्‌ ॥ अहमहमिति सततोदितप्रभं

[निखिखुजगद्रहितं नमामि शश्वत्‌ ॥ ६९ ॥

सूत उवाच-

एवं व्यासेन सर्वन्नः साम्बः स्वेफर्प्रदः ॥ अभिष्टतो महादेवः प्रयक्षममवन्मुने ॥ ७० ॥

॥ ६२ ॥ ६२॥ द६३े॥ ६४॥ ६५ ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ ६६ ॥ ७०॥

< अध्यायः ] सूतसंहिता । ६५९

तं ट्ष देवदेवेशं देव्या सहितमन्ययम्‌ ॥ प्रणम प्रा्यामास सवेसाधनवेदनम्‌॥ ७१ \ देवदेवोऽपि सरवन्नः प्रसन्नः स्व॑साधनम्‌ ॥ प्राह गम्भीरया वाचा मुनये मुनिसत्तमः ॥ ७२ ॥ ॥ ७२१ ॥ ७ ॥ ईश्वर उवाच- व्ये विप्र समासेन सर्वसाधनमुरमम्‌ ॥ शृणुष्व श्रद्धया साधे मयः नोक्तमितः पुरा ॥ ७३ ॥ जपेक्षितारथः स्वेषां सक्तेमुहिश्च सुव्रताः ॥ मक्तिनानाविधा प्रोक्ता मया वेदानुपारतः ॥ ७४ ॥ तत्र सायनज्यरूपाया मुक्तेः साक्ष। त्तु साधनम्‌ ॥ सम्यग्ज्ञानं न कर्मोक्तं न तयोश्च सम॒चयः ॥ ७५ ॥ नित्यसिद्ाऽथवा मुक्तिः साध्यरूपाऽदयी गतिः ॥ नियसिद्धा त॒ स्वेषामात्मरूपाऽथवाऽपरा ॥ ७६& ॥ आत्मरूपेव चेन्युदिनियप्राप्रा हि साऽऽस्मनः ॥ नियपराप्तस्य चाप्रापरिविं्चमः खलु देहिनाम्‌ ॥ ७७॥ विभ्रमस्य नित्या सा प्रापेति व्यपदिश्यते ॥ विभ्रमस्य नित्तिस्त सिभ्ययज्ञाननाशतः ॥ ७८ ॥ | ७३ ॥ ७ ॥ ७५ ॥ ७६ ॥ ७७ ॥ ७८ ॥ अन्नानस्य विनाश्चस्त॒ ज्ञानादेव न चान्यतः ॥ ज्ञानादज्ञाननाशस्तु प्रसिद्धः सवेदेहिनाम्‌ ॥ ७९ ॥ पागुदीरितस्य सवेजगदधिष्ठानस्य परशिवस्वदूपभृतं सत्वमेव तस्मिन्मा- यथाऽऽरोपिते जगति खक्सपादिषु रज्ज्वा इदंतानुगतिरिव खोकिकविभ्नमे असिद्धेति दर्शंयति--ज्ञानादिति ॥ ७९ ॥ अपरा सा परा सुक्तिनीऽऽत्मरूपेव चेन्मतम्‌ ॥ तदाऽपि सुक्तेः प्राप्या वा न प्राप्या वाऽऽ्मनो भवेत्‌॥८०

ना दा

१६. प्रसिद्धमिति)

8५२ तात्पयेदी पिकासमेता- [ 9 यज्ञवेमवखण्डे~

एव सिद्धान्तमभिधाय पृवेपक्नं दृषयितुमायपन्षस्य द्वितीयं विकल्पमाश- ङुते-- अपरेति । सा नित्यसिद्धा युक्तिनाऽऽत्मरूपाऽपि त्वपराऽऽत्मनोऽन्येव चेन्मतमित्यर्थः । विकस्पासहत्वेनेमं पक्षं दृषयितं विकल्पयति । तदेति ॥८०॥ प्राप्या चेदासमना मुक्तिरप्रापप्रापिरेव सा ॥ अप्राप्तप्राफिप्यस्य संबन्धो वेक्यमेव वा ॥ ८१ ॥ सबन्धश्वेसस सभ्यो वा नियो वा साध्य एव चेत्‌ ॥ जअनियः स त॒ संबन्धा भवत्यो न सर्वथा॥ <२॥ आत्मव्यतिरिक्त क्वा प्राप्या न प्राप्या बाऽऽद्यं पनविकल्पं दषयितु फलितममाह- प्राप्या चदित्ति । अथ तमा पक्षं विकदपयति-अप्राप्तप्रा्ि- रिति । अपरप्तपाप्रिषपा प्राप्या सक्तिः कि संबन्धिद्रयधटितस्तबन्पात्मिकोत सबरिधनोस्तादात्म्यद्पा । प्रथमेऽपि किमसी संबन्धः साध्यो नित्यो वेति विकर्प्याऽऽद् पत्पाह-साघ्य एव चेदिति । साध्यस्षबन्धात्मिका मुक्तिः सवेपकारेणानित्या स्यान्न च नित्यत्वमासादयेत्‌ । तथा च मुक्तानामपि पुनः ससारप्रषङ्कः ॥ ८९ ॥ ८२ ॥ साध्यानामपि भावानामनियचं वयरवस्थितम्‌ ॥ अभावस्य न साध्यं प्रष्वसाख्यस्य सवदा ॥ ८३ ॥ साध्यस्वास्यस्तु धर्मश्च नेवाभावाश्रयौ भवेत्‌ ॥ नित्यां यादस सबन्धस्तहि संबन्यसंनज्ञेता ॥ ८४ ॥ मुक्तेश्च नियसिदेव स॒म॒क्षोरात्मनो भवेत्‌ ॥ तदाप नयप्राप्राया म॒क्तः प्राप्तस्त पषवत्र ॥ विज्ञानेनैव नान्येन स्यमुक्तं हिजोत्तम ॥ ८५ ॥ व्या दश ,ति-स्ाध्यानामिति । चक्रचीवरतुरीवेमादिसाष्यानां घटपय- दीनां भावानापमनित्यत्वं दर्यते । अतः साध्यत्वमनित्यतवेन व्याप्तमित्पथः। भअनेकान्तिकत्वे परिहरति-अभावस्येति । पध्वसाभावस्य भावष्पसाध्यत्वधम- योगो न घटते । तथाविधधमयागे तस्य घर्यादवद्धावत्वमेषव स्यात्‌ । केनचि. दपि धर्मण निरूपाख्यस्येवाभावत्वात्‌ । अङ्खीकरयेदं पध्वंस्ाभावस्य नित्यत्वम- नैकान्तिकत्वं परिहतम्‌ । सोऽप्यनित्य इत्युपरिष्टात्प तिपादपिष्यते। अथाप्रा्ठ-

१६. त्मनोमु ।

३< अध्यायः ] सूतसंहिता । ६५३

भापिनित्यः सषबन्धं इति प्रथमस्य द्वितीयं क्प दृषयति-नित्यो यदीति । नित्यसंबन्धात्मिका य॒क्तिरपि नित्यसिद्धेव न कनचित्साधनेन निष्पाचा । तथाच नित्यपाप्ेव सेति पर्वोक्तं ज्ञानमान्नसाध्यत्वमावतैत इत्यर्थः ॥ ८३ ॥ ॥ < ॥ ८५ ॥

अप्राप्तप्रापिरूपाया मुक्तेरेक्यं भवेयदि ॥ ८& ॥ तन यक्तं दयोरेक्यं न सिध्यति कदाचन ॥ भित्रयोभद्नाशे वा म॒क्तेभेद्‌ स्थितेऽथवग ॥ ८७ ॥ अप्राप्रपरापनिस्तादासम्पमिति द्वितीयं दूषयिटुमनभापदे-अपापेति । त दृष यत्ति- तन्नेति ॥ <& ॥ ८७ | भेदनाशे तयोरैक्यं घटते वेद्वित्तम ॥

भेदे सति तयोरेक्यमिति चतर संगतम्‌ ॥ ८८ ॥ तत्र वक्तव्यं किं भिनयोजविश्वरयोभदनाश्चे तादालम्पमुत मेदे सत्येव -तत्राऽऽचो भवद्भिभदस्यान्योन्यामावरूपत्वाद्गीकारात्तस्य चनादच्नन्तत्वादन- हीकारः परास्त इत्याई-भेदनाशच इति । नापि द्वितीय इत्पाह-भेदे सतीति .॥ ८८ ॥ .

मेद्स्य संनिधावेक्यं विरोधातैव सिध्यति ॥

न प्राप्या द्यास्मना मुक्तिरिति चेत्तत संगतम्‌ ॥८९॥

अप्राप्यायास्तु मुक्तेश्च नास्त्यपेक्षा हि साधने ॥

साधने सति सा म॒क्तिरपराप्येव सदा खलु ॥ ९० ॥

कुत इत्यत आह-भेदस्येति । अभेदे का्ेसतमवायिन एकत्वस्य भेदेन सहाव-

स्थानानुपपत्तेरित्यथंः । एवमारमस्वदूपव्यतिरिक्ताया मुक्तः प्राप्यत्वपक्षं दूष- पित्वाऽप्राप्येति हितीयपक्षमनद्य दूषयति---न मराप्येति । अप्राप्यस्वभावापा मुक्तेः साधनरातेऽप्यनैमितेऽप्यप्राप्यत्वभेव स्वभावस्यानपायात्‌ । अतः साधनपिक्नाभावादयस्नेन सर्वै युच्येरनित्यथः ॥ ८९ ॥ ९० ॥

न नित्यसिद्धा सा मुक्तिः साध्यरूपेव चेन्मतम्‌ ॥ साध्यं सत्यनियखं परषमेवामिभाषितम्‌ ॥ ९१ ॥

णुका कामन

त --------~---* कक

१ घ, थति भवेदैक्य' । ३ ध, मनुते" ।

६५४ तास्पवेदीपिकाक्षमेता- [४ यज्ञवेमवखण्डे- एवं साय॒ज्यष्टपा युक्तिः किं नित्यसिद्धोत साध्यद्पेति विकर्प्पाऽऽदचप- पषसेभवच्छरूकानिरासेन कमेनेरपेशष्येण सम्यग्ज्ञानस्य युक्तिसाधनत्वयुपपायो- ्दोषानुढततरद्ितीयो न युक्त इत्याह--न नित्यसिद्धेति । युक्तेः साध्यत्व घटयदिवदनित्यत्व स्यादिति पवेमेवोक्तप्रित्यथः ॥ ९१॥ प्रध्वंसस्य तु नित्यत्वं स्वेथा न भविष्याति ॥

| क अचिद्रपस्य सवस्य विनाश्चो गम्यते यतः ॥ ९२ ॥ ननु साध्यत्वेऽपि प्रध्वंसाभाववन्मुक्तरनित्यत्वं कि न स्यादित्यत आह-प्रध्व- सस्येति । विदात्पव्यतिरिक्तस्य सकरस्य चेत्यप्रपश्चस्य नेह नानाऽस्तीत्यादि- निषेधकश्चुत्या बाधितत्वाद नित्यत्वमवरयमेषटव्यमित्पथंः ॥ ९२ ॥

भावत्वे सति साध्यलादहिनाशोऽचेतनस्य तु ॥ प्रध्वंसस्य तु साध्यसेऽप्यभावत्वेन हेत॒ना ॥ ९३ ॥ नन॒॒संगतिग्रहणादो प्रत्यक्षानमानादिप्रमाणान्तरसपेक्षशब्दस्य तद्विरोधे प्रामाण्यानुपपत्तेभौवत्वे सति साध्यत्वमनित्यत्वस्ाधनम्‌ । तथाचन पध्वसे व्यभिचारः । तस्य साध्यत्वेऽपि भावत्वाभावादिति शङ्कते- भावत्वे सतीति ॥ ९२ ॥

न सिध्यति विनाश्स्त॒ तच नेव सुसंगतम्‌ ॥ प्रागभावसमाख्यस्याप्यनियतस्य दर्शनात्‌ ॥ ९४ ॥

प्रागभावस्य साभ्यतवाभावे सयप्यभावतः ॥ आनित्यतवं यदीष्येत प्रध्वंसस्थापि तत्समम्‌ ॥ ९५॥ तदेतदव्याप्त्या दृषयति-तच्च नेवेति । भवतु भावत्वे सति साध्यत्वाद- नित्यत्वं घटादिषु पागभावस्पानित्यत्वेऽवर्यं कारणान्तरं वक्तत्यमुक्तहेत्-

भावात्‌ । तच्चाभावत्वमेव धमान्तरसमवायस्य प्रागेव निरस्तत्वात्‌ । तद्रत्पध्यं- सस्यापि समानण््ति तस्पाप्यनित्यत्वमभ्युपगन्तव्यमित्पर्थः ॥ ९४ ॥ ९५ ॥

भावानामप्यभावानां साध्यानां मुनिसत्तम ॥ असाध्यानां च सवेषामनित्यवे प्रयोजकम्‌ ॥ ९६ ॥

एवं च भावत्वे सति साध्यत्वं घटादीनां भावानामनित्यते प्रयोजकं पागभा- वस्थानित्यत्वेऽभावत्वमिति परयोजकद्गयाङ्खीकारकस्पनागौरवं स्यात्तस्मादु-

१. ग. भमेवाभावे ध । २ ग, "मन्व । # १९

` ३< अध्यायः] सूतसंहिता । ६९१५

मयत्रानुगतं जडत्वमेवानित्यत्प्रयोजकमङ्खीकापैषिर्याह-मावानापमिति। अषा- ;ध्यानामिति । ्रमाण्वाकाशकारदिगादीनि परनित्यतयाऽद्गीकारादसाध्यतवे- ` नामिमतानि तेषामपीत्यथः ॥ ९६ ॥

अचेतनखमेवोक्तं नेतरद्यभिचारतः ॥

चेतनस्य तु नित्यं श्रतिराह सनातनी ॥ ९७ ॥ तस्मादुक्तप्रकारेण सुक्िः सायुञ्यरूपिपी ॥ ज्ञानखभ्या करियानातात्र लभ्या न समु्याठत ॥९८॥

, नेतरदिति । इतररङृतदत्वादिकमिति यावत्‌ । ऊत इत्यत भआह-व्यमिचारत ¦ इति । मागभावादिवनित्यस सत्यपि पद -याध्याः नतुगमादिस्पथेः | श्तिराहेति।

1 ति

सा च “नित्यो नित्यानां वेतनश्चेतनानापू? इत्यादिका । प्रतिपादितं निग- अयदि-तस्मादिति ॥ ९७ ॥ ९८ ॥

“ ज्ञानं नामाखिं चेदं सद्रपेणावभासनम्‌ ॥

५५ $~

। क्रिया तु कारकापेक्षा न ज्ञानारम्विनी सदा ॥९९॥ ॥ | ० क अ

„ अतः क्रियाया ज्ञानेन विरोधादेव सर्वदा ॥

(9 ० त्‌ श (>, ।

समुच्चयो न युज्येत कुतस्तेन परा गरतिः ॥ १०० ॥ ५ किं तज्ज्ञानमित्यत आह-- ज्ञानं नामेति । अखिरुस्य भोकृभोग्यात्मकस्य क्रपश्चस्य योऽयं सचचिदानन्दाद्वितीयवरहमा त्मत्वसाक्ना्कारस्तत्सायुज्यगुक्तिसा- अरनमित्य्थः। श्रुयते हि-““सवं खख्िदं ब्रह्म” “इदं सवं यदयमात्मा. इत्यादि । (ज्ञानकमंणोः समुदयस्य प्रतिज्ञातं परणुतत यस्राधनत्वमुपपादयति । क्रिया वत्विति । अमिहोनक्रिया हि कतृकरणकमादिभेदमिन्नकारकसपिक्षा सती 'तद्रोचरं द्रव्यदेवतादिविषयं शाच्नजनितं विज्ञानमेव केवरमवरुम्बते न तु कतर कारणादिसकरमेदोपमर्दैन जायमानं प्रतीचः परमात्मतच्वसाक्नात्कारार्मक ज्ञानम्‌ । तेन सह विरोधात्‌ । उक्त हि भगवद्धाष्यकारेः-“'अनुपयोगादधिका- रिविरोधाद्च'” इति । अतो विरोधित्वे समसमयवर्तित्वाभावाददरेतज्ञानक- णोः समुच्चय एव न संभवति । कुतस्तेन भुक्त्याशङ्कत्यथेः ॥ ९९ ॥ १००॥

सारूप्याख्या तु या मुक्तिः सामीप्याख्या च यापरा ॥ सारोक्यास्याच या तासां केवरं कम साधनम्‌॥१०१॥

६५६ तात्पयंदीपिकासमेता-- [ ४ यज्ञवेमवखण्डे-

देहिकासुम्मिकाकारा मुक्तयः सर्वदेहिनाम्‌ ॥ कर्मणेव हि सिध्यन्ति न ज्ञानेन विरोधतः ॥ १०२ ॥ ज्ञानं कमं च वेदोक्तमेव नान्योदिते भवेद्‌ ॥

अन्योदितं त॒ विपेन्द्र व्यवहारेऽविवेकिनाम्‌ ॥ १०३ ॥

केवरं कर्मेति । उक्ताद्वितीयब्रह्मारमत्वज्ञानरदितं द्रव्यदेवतादिज्ञानसहकतें

चरमभवेनावस्थितमश्चिहोजादिकं दिरण्यगभादिसगुणबरह्मोपासनषटपं च कर्भेव साषप्याद्यपरमुेः साधनमित्यथंः ॥ १०१ ॥ १०२ ॥ १०३ ॥

अपेक्ष्य बर्हि विज्ञाने कर्म चेति विधीयते ॥ तथाऽपि व्यवहारे ते व्यावहारिकसिदिदे ॥ १०९ ॥ तस्मात्सर्वत्र नास्तिक्यं न उर्यान्मतिमत्तमः ॥

नास्तिक्यादेव सवेषां संसारे परिवतनम्‌ ॥ १०५ ॥ अपेक्ष्य बुद्धिमिति । उत्तममध्यमाघमभावेनावस्थितानामधिकारिणां बुद्धिः तारतम्यमपेक्ष्य हिरण्यगभादिसगुणव्रह्मविज्ञानमथिहोत्रादिकमं चोभये सम॒चि. त्यामिधीयते--“विद्यां चाविद्यां च यस्तद्रेदोभय< सह ”-इत्यादिना । एते च ज्ञानकमणी व्यवहारदशायां व्यावहारिकफर्परयोजने इत्यर्थः ॥ १०४ | ॥ १०५ ॥

सवेमुक्तं समासेन साधनं मुनिसत्तम ॥ गोपनीयमिदं तस्मादास्तिकस्य सदाऽडतम्‌ ॥१०६ ॥ सूत उवाच- एवमुक्ता महादेवः साम्बः सववभासकः ॥ प्रनृय संनिधो तस्य्‌ ततरवान्तर्हितोऽमवव्‌ ॥ १०७॥ साधन तु सकर परिभाषितं केवरं कृपयेव त॒ वों मया ॥ नेतरकथितव्यमिह दिजा मोह एव हि समस्तमितोऽन्यथा ॥ १०८ ॥ इति श्रीस्कन्द्पुशणे सूतसंहितायां चतुथ यज्ञवेभवखण्डे मुक्तेसाधनविचारो नामाष्टर्तनिंशोऽध्यायः ॥ ३८ ॥

३९ अध्यायः | यतसहिता । ६५७ ॥ ९०६ ॥ ९०७॥ १०८ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतक्षहिताटीकायां चतर्थं यज्ञपेभवखण्डे मक्ति- साधनविचारो नामाष्रा्निशोऽघ्णयः | ३८ ॥

अथकोनचत्वण्रेशो ऽध्यायः

सूत उवाच- ध्‌ न + @ ६ [ कर ७ क अथातः स्प्रवक्ष्याम ममासन ने विस्तराद्‌ ॥ = न क ए 9 {~ ४ जरिरोधं तु वेदानःमनेपाणां मुनीश्वराः ॥ १॥ अद्रेतवत्कनेकरणफखादिमेदभिनस्य द्रेदस्यापि शततवाद्रनाद्कतश्रत्योमिंयो विरोधेनाप्रामाण्यमारङ्क्य तयोरिप प्रतिपादयितुमारभमते-भयात इति॥ १॥ ®. क ॐ [क | „ न~ + हर्वेवा वद्राशस्त्‌ मनयः सशितत्रताः॥ ट । क । । । सत्यार्हतपरः काश्वदहद्भागः समासतः ॥ ९ ॥ ~ ~ न स कृटपतद्रतानणए्रम् वट्भामाऽपरस्तथा ॥ व त | 9 भ प ॥ सत्यमेव मद्‌ाऽहतममत्य हतमास्तक्राः ॥ ३ ॥ कर्मज्ञानकाण्डयोर्‌विरोधं दशवितु तावद्भिपयभदमाह--सत्याद्रंतेति। कश्चि- दुपनिषल्लक्षणो यो वेदमागः स सर्वदा त्रादविधुरमद्वितीयं परशिवस्दू्पतास- येण प्रतिपादयति । अपरस्तु कमकाण्डात्मको वेदभागस्ततस्वरूपे परिकल्पितं द्ेतप्रपञ्चम्रपजीन्य स्वगादिफरखाय सागहोमादिकं तात्पर्येण परिधत्ते । अतो दिषयमेदादविरोध इत्यभिप्रायः । विपरीतं न कुत इत्यत आह~--पत्पमेषेति ॥ > ॥ ॥ ३ ॥ १ [र्‌ हा ॥ क क भि) हतस्यापि च सत्य वणंन्ताह्‌ कचन ॥ [ > र्ते, = व । (कि तदसंगतमध्यस्त दत यस्मासरर्मान ॥ 2 ॥ नन्वद्वैतार्मतत्यवदधेतस्य जडप्पञ्चस्याप्यविसेवादित्पवहार्दशनेनाऽऽरोपि- तरजताद्पिखक्षण्यात्पारसा्थिकतवं पिन म्पादिति पराभिम्रतां शङ्ामनुभाषते- द्वेतस्यापीति । परिहरति--तदिति । विमतमसत्पमन्यस्तत्वाच्छु कति्प्यव - दिति भावः॥४॥

कः

५८ तात्प्दीपिकासमेता- [ 2 यज्ञवेमवखण्ड-

अभ्यस्तं हि सदा दतं दृश्यलाच्छक्तिरुप्यवत्‌ ॥ टृश्यसवं देतजातस्य संमतं सवदेहिनाम्‌ ॥ ५ ॥ हेत्वसिद्धि परिहरति-अध्यस्तं हीति । अविसंवादिग्यवहारदशंनेऽपि दश्य- त्वहेतना शक्तो रुप्यवद्ैतप्रपञ्चस्यापि दगरुपेऽद्र्तीयं परमात्मन्यघ्यस्तत्वमहली- कार्यं तेन चाप्तत्यत्वमित्यथेः । हेतोः पक्षधमतामाह-हरयत्वमिति । द्वेतम- पञ्चस्य स्वतो जडत्वेन भानासंभवादृग्रपेण स्वप्रकाशपरशिवस्वरूपचेतन्येनेव भास्यत्वादृशयत्वहेतुः दृत्छं पल्ल स्याप्य वपत इत्येतत्स्वसंमतमित्पथंः ॥ ५ ॥ कट, | (यि ने क तस्मादन्य भष्‌ क{टपतदहतगाचरः ॥ अहतं सवदा सस्य भेदाभावाक्कर्थचन ॥ & ॥ एतद्ेतजाँ छस्य परिकल्पिततच्परतिपादनात्तद्रीचरस्य कमेकाण्डस्य कल्पि- तविषयत्वं सिद्ध गित्यपसंहरत्ति- तस्मादिति। नन्वेवमद्वितीयस्याऽऽत्मनोऽप्य- सत्यत्वं कस्मान्न स्यादित्यत आह -मेदाभावादिति । ईदग्रपहरयभावस्य भेदसा- पक्षत्वानिभेदे परमात्मनि तस्पामावादर्यत्वाभावेनाध्यस्तत्वासभवादद्रेतस्प स्वेदा बाधवेघुयात्सत्प्वामित्यथः ॥ ६ ॥

अह तमाप चध्यस्त याद वदुरवदा वराः ॥

कुनवाहतमव्यस्त नाहत तदभावतः ॥ ७ ॥ एतदेषोपपाद यित विकल्पयति- अद्वैतमिति । अद्वेतमपि द्रेतवययध्यस्तं स्यात्तं तस्य केन चिद यिष्ठानेन भवितव्यम्‌ । निरिष्ठानभ्रमानुपपत्तः । किं तदपिष्टानमद्भेतमेवोत द्वैतमिति विकल्प्याऽऽदं प्रत्पाह--नाद्रेत इति । तद- भावत इति । तस्याऽऽगोप्यादद्रेतादन्यस्यादरेतान्तरस्याभावादित्यर्थः ॥ ७॥ केवरं कल्पिते देते नददिताध्यास्संभवः ॥ व्यवहारदशायां त॒ सस्येऽध्यासस्य दर्चनाद ॥ ८ ॥ नटद्वितीय इत्याह -केवरखामति । अद्वैतस्याऽऽरोपेऽन्यस्यायिष्ठानस्यासंभवा- त्फेवङ कल्पिते द्वैते तदध्यासो वक्तव्यः सोऽपि न युक्त इत्याद-त्यवहा- रेति । परमा्थभूते शक्तिशकखादो रजता्ध्यासस्य खोके टष्टत्वात्तदनुषारेणा-

द्रे ताघ्यास्स्याप्यविष्ठानत्वन सत्पभतमेव फिचद्रक्तव्यं न परिकल्पितमित्य्थः ॥ ८ ॥

मा ५ मन ० 9

१६. सिद्धप । > घ, "जातस्य 1

३९ अध्यायः ] घूतसहिता। ६५९

हेते चाहेतमध्यस्तमिति वक्तं न शक्यते ॥ ` ४ ५ क) क तस्याभ्यासस्वरूपत्वाददतस्य व्रह्मवकत्तमाः ॥ € ॥ भवतु रोके सत्ाधिष्टानत्वमदरेताध्यासे त्वन्पस्याक्तभवात्कल्पिनस्येवाधिष्- नतमिति नियमः कस्मान्न भवतीत्यत जह-द्रैते चेति । द्वैतस्य व्यस्तेकरा- रीरत्वादध्यस्तस्य चाधिष्टानात्परमाच्प्स्वरूपादनतिरेकादेकस्येवाधिषठानत्वमा. रोपित्वं चेति व्याहरतामित्पथंः ॥ ९ ॥ क्र, ॐ क हैतं चापि तथाभ्ेतमभयं कलितं न हि ॥ ह ताहता(तिरकण नास्तस्वारव्‌ वस्नः ॥ 9०॥ किचि द्वैतवदद्रतस्यापि परिकल्पितत्वे निरयिष्ठा्नमप्रसङ्कादद्रतस्य सत्यत्वमेषटव्यमित्पाह--द्रेन चति | यदि द्रतद्ेते उभे अप्यारोपिति स्यातां तर्हि तद्यतिरिक्तस्य वस्त्वन्तरस्पाभावानिरवणनकरमपरसद् इच्पः ॥ १०॥

शृन्यमातर न चव्यिस्तम॒मय केदावत्तमाः॥ [३ ४ ~ च ८ निरुपा ख्यस्य चाध्यासावषए्ानवादययसभगात्र्‌ ॥११॥ नत शन्यमेवाधिष्टानमस्त्वित्यत आह--रान्पति । तत्र हतुमाह-निर- पाख्पस्येति । केनचिदप्याकारेण निर्ैक्तमशक्यस्य शृन्यस्याध्यानताधिष्ठानच- -बाघवधित्वरक्षणधमयागासमरार्दत्यथः ॥ ११॥

¢ क अ

अतो हैतं समध्यस्तमहितीये परात्मनि ॥ तस्मादुकतेन मागण कथिदंशः श्रुतेबधाः ॥ १२ ॥ सयादैतपरः परोक्तः सर्व्ास्राथवेदिभिः ॥ तथेव वेदराशेस्त॒ कथिदृशस्तपोधनाः ॥ कलिपितदहैतनिष्रस्त॒ कथितः सत्यवादिभिः ॥ १३ ॥ एवमदवैतस्याध्यासासंभवास्मतिपादितं द्वेतस्येवाध्पस्तत्वं निगमयत्ति-अतः इति । कमेज्ञानकाण्डयोः प्रतिज्ञातं विपयमेदेनाविरोधं निगमयति-- तस्मादिति ॥ १ ॥ १२ ॥ हेतादैतश्रतीनां त विरोधोऽपि प्रतीतितः ॥ उक्तेनैव प्रकरेण विरोधाभाव एव [ह ॥ १९ ॥

[क 11 8 11 =-= ~^ ~~ न्न

१ ड. श्त्वाद्हतव" । २ग. घ. 'ोेऽपि।

६१० तात्पर्यदीपिकास्मेता- [ 9 यज्ञवैभवखण्डे~

परतयक्षादेरगम्यत्वादहेतस्य त स्वेदा ॥ तत्रेवाथेवती साक्षादहैतश्चतिरास्तिकाः ॥ ३९ ॥

मा मरत्कमज्ञानकाण्डयोविरोधः । ज्ञानकाण्ड एव द्वा सुपर्णेत्यादिषास्यात्क- चिद्धेदाऽवगम्यतं । कवित्पनस्तत्वमस्यादिवाक्येस्तदभेद इति द्रताद्रतश्च- त्यो्विरोधादप्रामाण्यं स्पादित्याशरमक्याऽऽह - द्वेताद्रेवति । विरोधस्य प्राती- तिकत्वयुपपादयति- उक्तेनेति | उक्तरीत्या कल्पितद्रेतपरेव भेदश्टतिः पर- माथद्रेतपरा त्वभेदश्चतिरिति तयोरविरोध इत्यथः । ननु मेदामेदयो- रुभयोरपि श्ुत्यधत्वे समानेऽप्यमेदस्येव परमाथंत्वं भेदस्य त परिकल्सि- तत्वमित्यतत्कुता रभ्यत इत्यत आह --प्रत्यक्षादेरिति । अनधिगता्थगन्तु पमाणमित्ति मीमांसकाः । अतः प्रमाणभता श्रतिः प्रत्यश्चादिपमाणान्तरा- विषयमथ प्रतिपादयन्ती पामाण्य भजते । अद्वेत च म्रत्यक्षाद्यगम्पपतस्तदेव श्रुत्या तात्प्यण प्रतिपाद्यते ॥ १२४ ॥ १५॥

अन्तरण श्चुत भदा द कमद्धः सद्व त ॥9६ तन नाधवता तत्र चरतिमननातिमामना ॥ प्रमाण ्तरसवादापक्षा नास्ति रतः सदु ॥ 9५५७॥ अन्तरणेति । घल्पटादिमेदस्य प्रत्क्षादिप्रमाणाधिगतत्वाच्छतेस्तत्न तातपयं न युक्तम्‌ । तथाच ह्यनुवादकत्वादपरामाण्यं स्यादित्यर्थः । नन्‌ प्रत्यक्षा

दिप्रमाणावि्य शशविषाणकल्पमद्रंतं श्रुतिः कथं तात्पर्यण प्रतिपादपितं दाक्कयादित्यत आह~-मानातिगामिनीति । प्रत्यक्नादिप्माणान्यतीत्प तदवि

पय स्वगापवगाद्केः यथाऽवगमयति तद्रदद्रतर्मापि बोधितं शक्तेत्पर्थः | नन श्त्पथस्य प्रमाणान्तरापिषयवे सवादज्ञानाभावाच्छतरपरामाण्यं स्पादित्यत

आह-- प्रमाणान्तरेति । सवज्ञानानां स्वतः प्रामाण्याङ्खीकाराच्छतेनं संवादज्ञा- नाप्र्तत्यथः ॥ ९६ ॥ १५८॥ सतत्र परता दषा नास्त तस्याः श्रुतेरपि ॥ परत्यक्षादप्रमाणाना दषवद्रावता सदा ॥ जस्त्यतः श्तरतषा प्रमाणानां बलखयसा ॥ १८ ॥ ननु मा भत्सवादज्ञानापेन्ना बाधादन्यथात्वं कस्मान्न भवतीत्यत आह--स्वत-

१. छ. ज. गापृरवादि ।

३९ अध्यायः | छतसरहिता । ६६१

शेति । दुष्पमाणजनितस्य हि बाध्यत्वं श्रुतेस्तषर्स्वतो दोषो नास्ति। अथष. त्यायनसम्थत्वात्‌ । परतोऽपि दोषो नास्ति । अगोरुषेयत्वात्‌ । एव निदषएटप्रमा- णत्वेन बाधशङगया अप्वभावाच्छतेः स्वतःसिद्धं प्रामाण्यमप्रत्प्रहमित्पयंः। एवं श्रतनिदाषत्वममिधाय तस्याः प्रवरतरप्रामाण्यं प्रतिपादयितु प्रत्यक्षादाना दोपसद्धावमाह-- प्रत्यक्षादीति । दाषव-।वतेति । दोपसाहित्यनाच्पनतेत्यथ | ९८ ॥ ~ ण्ट = न्ट, 1 क श्र भ के{टपतहतमान्र त नव मनना्मय दतिः ॥ क न्‌ ९ क~ प ॥ तर पथोजनाभावारपरमा धानस्पण ॥ 9९ ॥ अ + 9 र ३ न मृ ज हतं परमानन्द ब्रह्यवस्त न चपिरम्‌ ॥ ततर प्रयाजनं पप्रा अस्त्यव एह न सरयः॥ २९०॥ एवमनधिगताथ्न्व प्रमा्णमितिलक्षणपयान्मोचनय, प्रत्यक्नाचनाोधयतंऽ- ते शतः पामाण्यं मतिपादि-म्‌ । अय परयोजन्सद्भावादपि तनव दलपा- [ण्यं समथपितं द्वेतपरन्ये प्रयोजनराहित्यमःह-करल्पितति । प्रयाजनाभावा- ! (ति । कल्पितस्प दतस्य मापामयत्वरनावस्तत्वात्तत्पतिपादनश्चन्‌ः प्क्षावत्प- | तटेतभतस्य कस्यसिदपि फरस्याभावादित्यथः । अद्रेतप्रतिपादनतु प्रया " वरेसद्धावं दञ्चयनि-अद्रेतमिति। पस्मादद्वेतं ब्रद्मवस्तु निरतिश्चपानन्दष्प ` (मात्तत्प्रतिपादनेन तत्सहूपापप्चिरुन्णं सपे(न्कृष्र जनं पियत | "पथः ॥ १९६९ ॥ >०॥ य॒त्र प्रयाजनं तत्र श्रातेमानामते स्थार्तः ॥ २९३ ॥ अतः प्रयाजनाभावदषहतं न प्र्तिपचत ॥

अनव हैतमहेत प्रातेपाद्यात श्रतिः ॥ ‰९॥ ननु पयोजनवशात्मामाण्यन्यवस्था न युक्ता प्रमाणानुवतिंत्वात्याजनस्य- श्रत आह-यनत्न प्रयोजनमिति । सत्यं प्रत्यक्षादिषु प्रमाणानुवातं प्रयाजनप्‌ । तिस्त्‌ प्रयोजनवशादेव पुरूपं स्वाथ प्रवतयततीति तस्मामाण्य म्रयाजनाधा- [निरूपणम्‌ । अतो यस्मनिथ प्रयोजनर्मास्त तनव श्चुतः प्रामाण्यमिति मामा णकानां स्थितिरित्यथः । ननु तरि द्भा सूपमत्पादिश्युत्या निष्प्रयाजना भदः स्मातपतिषपा्यत इत्यत आह-अनृये ति । द्वैतं प्रत्यक्षादप्रमाणेखकसिद्ध जः परभेदमनृद्य समाने ब्रक्षे पुरुषो निमग्न इत्यादिना जीवभाविस्याज्ञानग्रखृत्वप-

१क. घ. प्रमाणत ।

६६२ तात्पयदीपिकास्षमेता- [ ॐ यज्ञवेमवखण्ड-

तिपादनपुरःसरमद्रेतमेव तात्पर्थण प्रततिपादयतीत्यथः । एवं सवत्र भेद श्वुति- छोकसिद्धमेदान॒वादार्था । अमेदश्चुतिस्तु तात्पर्येण परमाथाद्ितीयप्रतिषादना- थति द्रष्टव्यम्‌ ॥ २१॥ २२॥ क ॐ . कि क स्मृताना च पुराणानां मारतादस्तथव च ॥ | क 9 १ * [ (त जं ज. ४ तथा ञैवागमादीनां तकाणां च हिजोत्तमाः ॥ अ = क ष्व, ण्ट अहे तानेषए्रतंवांक्ता न हैतपरता सदा ॥ < ॥ स्मरतिपुराणादीनामप्येवमेवद्वैतपरत्वं न्यायतोऽवगन्तन्पमित्याह-स्मर्ताना- मित्यादिना । अद्वेतपरसप्वं च स्मरत्यादीनां सवेषां षडक्षरमच्राथकथनपस्तावे पागेव प्रतिपादितम्‌ ॥ २२॥

अध्यस्ताज्ञानतत्कायेनिद्रत्तिद्रारतोऽहयम्‌ ॥

क र [ (ङ्य ( (क्य स

बाचयाच्त यव काच्चच्छूतयः पाण्डतात्तमाः ॥२५॥

ननु जातिगुणक्रियायदरच्छभेदेन चतुष्टयी हि सकर्शब्दानां प्रवृत्तिस्त-

त्कथं जात्पादिसकरुवमरहितमद्रपं परशिवस्वहूपं श्ुतिस्तात्प्यण प्रति पादयितु शक्नुया{दत्यतत आह--अध्यस्तेति । समस्तप्रपञ्चकल्पनाग्ररं माया- विद्यापरपयाय मावदूपमज्ञानं तत्काय भृतभोतिकदेहंन्द्रिपादिकमेतत्वं परमा- यतो निरवचे परशिवस्वहूपेऽनादिवासनयाऽध्यस्यते तस्य च निष्रत्तिस्तद- धिष्ठानयाथात्म्यज्ञानात््‌ । ए चतां मायां तत्कायनिनब्रति मरतिपादयन्त्यः काशिच्छरूतयस्तद्रारोक्तविधमखण्डेकरसं परशिवस्वषूपं तात्पर्येण प्रतिपाद- यान्ति । ताश्च श्तयः ““यत्तदद्रेरयमग्राह्मम्‌' “"अशब्दरमस्पशमषूपमत्यपम्‌"' “ अस्थरुमनण्वहूस्वम्‌ "” इत्यादिकाः ॥ २४॥

~क ॐ ट, श ०५ साक्षाहाधमखनव ब्रह्म सव्यादटक्षणम्‌ ॥ क ~. श ४ (कि लय ४ बावत सदय काच्च्छ्रतवः पण्डतात्तमाः ॥९९॥ विधिरखेनेति । ““ सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्य "” इत्यादिकाः काशिच्छूतयां न पववन्निषेधयुखेनापि त॒ यत्सत्यज्ञानादिरक्णं तद्व्यति विधिमुखेनेव परतिपाद- यन्ति । अस्थुरमनण्वह्टस्व मित्यादि निपधश्ुतिष्वपि यत्स्थरुतखादज्ञानकाय- निवृच्यवधिभूतं पारमाधिकं वस्तु तह्द्येत्यथाद्भिधानमस्ति ततो विशिनिणि- साक्षादिति । अयमभिप्रायः । खोके तावत्सत्यत्वादि प्रवृत्तिनिमित्तकत्वेन सत्य-

कि ।

------*---~ - - ---~ ----- -- ---~ ---------------------~ ~~~ = ==,

१ग. का्यीणां। > ख. घ. वै नि। ३ ग. छ. ज. निरवियें ।

३९ अध्यायः ] सूतप्हिता । ६६४

ज्ञानादिशब्दा व्युत्प्ाः। अखण्डेकरसेऽद्वितीये परमात्मनि तथाविधधमयोगो न संभवति । अतः सत्यग्दिशब्दा खोकिकमेव सत्यत्वादिकं पव्रत्तिनिित्तत्वेनो- पादायाखण्डं वस्तु सवदा व्यभिचाररहितत्वाभिप्रायेण सत्यमिति रक्षयन्ति । स्वपरव्यवहारपरकाशत्वाभिप्रायेण ज्ञानमिति । अत्यन्तानुक्ख्वेदनी लेना ऽ5- नन्दमिति । तथाच सत्यादिशब्दा खोरिकमेव सत्यत्वादिकम।दाय साक्नाद्वि- पिभखेनेवाखण्डं वस्तु छक्षणया प्रतिपादयन्तीस्यर्थः । उर हि-"“रःकिका- न्येव सत्यादीन्यखण्डं क्षयन्ति” इति । एवमहद्याव्रतिरूपेण साक्षः द्वि।धमु- खेन च श्चत्िस्तात्पर्येणाद्रेतं प्रतिपादयत शक्तेत्यर्थः 1 २५ ॥

साधकस्यैव जरम्य स्वेभििकरिवात्मताम्‌ ॥

¢: 2 क, र ५.29 त

बाधयन्ता शपिभ्रान्तजाकत बाधतं खलु ॥ २६ ॥

एवं श्तेर्तीपपरशिदस्वूणप्रतिपादनप्रकारमभिधाय तच्वमस्यादिभि- महावाक्ये जविन्वरनादात्म्यपरत्तिपादनपरकारं दर्रयति--साधकस्येवेति । सृष्टा तदेवानुप्राविशत्‌" “अनेन जीवेना ऽ त्मनाऽ नुपरविरय नामरूपे व्याकर्‌- वाणिः" इत्यादिश्चुतेः परण््वर एव हि साघ्तार्जावः । अतां जावभावापनस्य यत्स्वाभाविकयद्भितीयपरशिबारमस्वं तत्पततिपादयन्ती तच्वमस्पादिका भुतिम- टिनप्च्चप्रधानमायोपापिक परमाथव सतीवमानमात्मना यद्भान्त जावत्व तन्निवारयति । जगत्कारणेपाधिवकं यत्छत्यज्ञानादिरक्षणं यचाङ्ञानतत्कार्पो- पाधिकं स्वैपत्यम्भते चैतन्यं तदुभयमेकमेवेति सोऽयं देवदत्त इतिवद्विरुद्वाश- परिहरेण वाक्यं बोधयतीर्पथंः ॥ २६ ॥ कि 9 + (अ ¢ ® ध

जीवं चेतनस्पास्य स्वाभावकामातं हिजाः॥

= ® [ कय > र प्‌ (~ =

काचहदान्त वातषा न तत्स्वाज्ाीकवकं सदा ॥ <५७ ॥

(0० व (क (अ र्‌ 9 £ व याद्‌ स्वाभाविकं ताह जाव स्षवदा भववत्‌ || क की ~ करः प किर, 9 (कि नास्ति तस्य नित्रात्ताहं स्वतणसद्ध न नश्यात ॥९८॥

अथ पराभिमतमात्मस्वाभाविकजीदलपक्षमनुभाष्य दषयति-- जीवत्वं चेतनस्येत्यादिना । यद्यात्मनो जीवत्वं स्वाभाविकं स्यात्तहि तस्य युक्छावस्था- यामपि निन्रत्तिर्न स्यात्य्यभावस्यानपायात्‌। अतो युक्तानामपि उुखढुःखानुद्त्ति स्यादित्यथः ॥ २७ ॥ २८ ॥

१क.ग.घ. ड.च. छ. ज. दिकं सा । २ ड. तवं बोपरत्छलः |

६६५ तात्प्यदीपिकास्मेता- [ % यज्ञवैमवखण्डे~

यथा भेषजसंपकांत्ताप्रस्य मरख्नाशनम्‌ ॥ तथा जीवस्य दुःखादिनित्रत्तिः केनचिद्धवेत ॥ २९ ॥ जीवत्वस्य स्वाभाविकत्ञेऽपि म॒क्तिसंभवमाशङ्ते-यथति । यथाऽम्खसपकी- त्ाभ्रस्य स्वभावभतं मरं निवतंते । एवं केनचित्परमेश्वरसमाराधनादिना साध नेन जीवस्य सखटदुःखादिसंसारभावात्मकजीवत्वनिवत्तौ सत्यां पररिवसायु- ज्यष्पा म॒क्तिः किं न स्यादित्यथः॥ २९॥ रसावद्धमयः स्वण यथा भवात स्वेदा ॥ केनचित्साधनेनेव तथा जीवः शिवो भवेत्‌ ॥ ` इति केचिर्स्वमोहेन प्रवदन्ति तु वादिनः ॥ ३० ॥ अम्छेन निवतितस्यापि तान्नमरस्य कारान्तरे पनरुद्रवदस्नात्तद्रदेव मक्ता नामपि जीवलस्य पनरूद्धवमाशद्क्यप निदश्नान्तरेण तामाश निरस्पति-- रपविद्ध मिति । अयसो यथा रस्वेधन स्वाभाविकमयस्त्वं निवतते स्व्मत्वमेव सवेदा भवति न पुनः काटान्तरेऽप्ययस्त्वस्यानुषृत्तिस्तयेव स्वाभाविकजीवत्व- स्याप्यात्यन्तिक निद्या हि रिवसायुज्पमित्पथः॥३०॥ तन्न संप्रतिपत्नं हि स्वतःसिद्धं न नश्यति ॥ ३१ ॥ यथा स्वाभाविकं बह्नर्‌[प्ण्य नव विनश्यति ॥ प्रकाशा वा तथाञस्याप न दुःखाद्विनश्यात ॥२९॥ तदेतननिराकराति-तमेति । यथा स्वाभाविकमिति । अभिस्वभावभरतस्य दाह प्रकाशादेविनाश्ञामावात्स्वामाविकजीवत्वस्पापि विनाशो दुवट इत्यर्थः ॥ २९१९॥ ३२ ॥ | [क भ, ® „$ ® चर ~ माणनन्नविवादाना सार्तेर्वचिञ्यमात्रतः ॥ नष्टकेसपतिबदं तु न नष्टं संमतं हि तत्‌ ॥ ३३ ॥ ननु मणिमन्रादिसागय्याद्मेरौष्ण्यप्रकाशयोनिव्रत्तयुपखमामहे तद्रत्साधन- वेचित्यास्स्वाभाविकजीदत्वस्यापि नि्ब्त्तिरित्यत आह-मणीति । आस्मन्स्वभा- वम्‌तमोष्ण्यादिकं मणिमच्नादिसामथ्पात्यतिवद्धमेव केवरं नतु नष्टम्‌ ॥ ३३ ॥ यथा ताभ्रमरे नेव केनचिसरविनश्यति ॥ नष्टवतप्रतिबद्धं हि विनष्टं मन्वतेऽबवाः ॥ २४ ॥

१ग्‌. रेण पु ! २ ड नष्प्ररत्तित्रिः । ५

३९ अध्यायः | दूतस हिता । ६६५

एवमेव ताश्नमलस्यापि स्वभावसिद्धस्य नाशासंभवमाह--यथेति । अद्धा अज्ञजनाः । प्रतिबद्धमिस्पेतदजानाना विनष्टमिति मन्वत इत्यर्थः ॥ ३४॥ जीवत्वं च तथाऽस्यापि सुखदुःखारिरक्षणम्‌ ॥ नष्टवस्तिवद्धं स्यानेव नश्यति केनचिद्‌ ॥ ३५ ॥ उक्तमथ दाटोन्तिके योजयति--लीवत्वमिति । गख ःखादिशक्षणस्य स्वाभाविकस्य जौवत्वस्य केनचित्साधनेन प्रतिबन्ध एव केवर स्पान्न -नागः संभवतीत्यथः ॥ ३९ ॥ पयसा वेष्टितं तीयं पय इत्यभिधीयते ॥ ३६ ॥ रजतं काञ्चनय्रस्तं हेम इप्य्‌ भिधीयते ॥ तथव रंसुवीयेण्‌ वह्धिसृपकेतोऽपि च ॥ ३७ ॥ अयसो हेमवणतं न हैमखं कदाचन ॥ रसवी यविनाशओे ट दणस्तस्य विनर्थाति ॥ ३८ ॥ ननूक्तं रस्वेधटष्टान्तेन स्वामाविकस्याप्यत्यन्तनिष्रत्तिरिति तत्रा ऽऽह-पय- सेत्यादिना। यया पयसा मिनित नीरं पयोवणंमेव पथा वा काञ्चनेन मिभध्रितं रजतं काञ्चनवणमेव तमव ह्ययो रसवीर्येण संपकात्केवरं हेमवर्णं ॒स्यान त्व यक्षः कदाचिदपि हमत्वमिति संबन्धः ॥ ३६ ॥ ६७ ॥ ३८ ॥ कृतकस्य न नियतवमितिं वाता मुवि स्थिरा ॥ तथाऽपि मानवा भ्रान्ताः काञ्चनं मन्यते ह्ययः॥३९॥ ननु रसवीयस्पामोघत्वेन विनाञ्चाभावात्तत्कतो वणंनाशः कथं स्यादित्यत आह-कृतकस्येति । यत्कृतकं तद नित्यमिति व्यापैः सर्वेत निरङूङ्शत्वादि- त्यथः ॥ ३९ ॥ सूक्ष्मद्शनहीनानां सख्मः खलु विभ्रमः ॥ तथा शिवं जीवस्य भ्रन्या सिद्धं भविष्यति ॥ ० ॥ तथा शिवत्वमिदि । यथा खष््मदञ्चनराहित्येन व्णंमाजदशेनादयसि काय्नतवभ्रमस्तथा स्वभावतो जीवस्य रिवार्मकत्वं भ्रान्त्येव भवेन तु परमा- यतः संमवतीत्पथः ॥ ४०॥ „ जघनेन स्वतो जीवो न शिवः सवथा भवेत्‌ ॥ ` ततो जीवः शिवः साक्षात भ्ठ कदाचन ॥ शिव एव स्वतः साक्षाच्छिवो भवति नान्यथा ॥४१॥

६६६ तात्पर्यदीपिकासमेता- [ २ यज्ञवैमवखण्डे-

कुत इत्यत आह- प्ाधनेनेति । यदि परमाथतो जीवः शिवादन्यः स्थात्सा- धनङतेनापि तस्प शिवत्वं न घटते । अन्योन्याभावस्यानाद्यनन्तत्वेन निब्र- त्पनुपपत्तेरित्यर्थः । तस्माच्छिवस्य शिवत्वं न तु तद्यतिरिक्तस्य जीवस्य कदाचिदपि श्िवत्वमिति प्रतिपादितमथंमरपसहरति-तत इति ॥ ४१ ॥ यथेव वह्धिसेपकात्तयं वहिनं वस्तुतः ॥ उष्णं तोयमिति प्राज्ञाः प्रतीतावपि देहिनाम्‌ ॥५२॥ तथाऽरिवः स्वतो जीवः कदाचिखण्डितोत्तमा ¦ ॥ शिवेन प्रतीतोऽपि स्वता नेव शिवो भवेत ॥५४३॥ ननु ^“ मुक्तात्मानोऽपि शिवाः किष्वेते तत्पसादतो मुक्ताः । मो ऽनादिमुक्त एको विज्ञेयः पञ्चमच्रतनुः इत्यादिरेचनप्रामाण्यात्स्वतो भिन्नानामपि जीवानां परमेन्वरानुग्रहवशाच्छि- वत्वं किं न स्यादित्यत आह-ययेवेत्यादिना । अआ्रधर्मस्योष्ण्यस्य तत्स- पकंवशान्नटे प्रतीतावपि जर नापिभेवति कित्रष्णं लरमित्येव निद. उयते । एवे स्वभावतो भिन्नस्य जीवस्य रशिवस्वभावभूतधमः भयस्वे सत्यपि न शिवास्मत्वमित्पथः ॥ ४२ ॥ ४ ॥ स्वतोऽशिवस्तु जीवोऽयं सवथा न शिवो भवेत्‌ ॥५५॥ केनचितसाधनेनेव मुक्तो शिवसमो भवेत्‌ ॥ इत्येवं केचिद्च्छन्त वादिनो मृनिपङ्गवाः ॥ ४९4 ॥ नतु न व्यं जीवस्य शिवतादात्म्यरुक्षणां यक्त त्रम: । अपि तरिं तत्सा- गम्यमिति केषां चिन्मतं दृषयितुमरपन्यस्यति-स्पताोऽशिव इति ॥ ४४॥ ४५॥ वातामा्रमिदं प्रोक्तं सवथा न तदर्थवत्‌ ॥ एकदेशेन वा जीवाः किंवा स्वात्मना समः ॥ ६ ॥ ता्निराचष्ट--वातत्यादिना ॥ ४६ ॥ एकद्रोन चरसे शिवाः संसारवर्तिनः ॥ एकंदरोन सवेषामस्ति साम्यं शिवेन हि ॥ ‰७ ॥ जीवस्य किमेकदेशेन शिवसाम्यं विवक्षितयुत सर्वार्मनेति विकरप्याऽऽचं

३९ अध्यायः] सूतसहिता । ६६७

प्रत्याह-एकदेशेनेति । संसारिणामपि जीवानां चेतनत्वादिनेकदेशेन शिव- साम्यं विद्यत एवेति तेऽपि मुक्ताः स्युरित्यर्थः ॥ ४७ ॥ वरि चेः * ताः त सवारमना चेत्साम्यं त्सवा शिव एव सः ॥ भेद्कारणशन्यत्वाद्धेदाभावाच्च वस्तुतः ॥ ५८ ॥ नापि द्वितीय इत्पाह-सबौ-मनेति । यदि सर्वेणेवाऽऽप्परेण शिवसाम्ण विवलितं स्यात्तर्हि तत्घाम्पं न युन्यते केनचिदाकारेण व्याढृत्तफरेव हि क्षमा नधमयोगादुपमानोपमेयभाव इत्यभिपरेत्पाऽऽद-भेदेति । सर्गात्मना समाजे. श्वरयोर्भदजनकब्यादृत्ताकारविरहादत एष भेदामावाप्जीवः हिव एव स्यान तु शिवस्षम इत्यथः \॥ ४८ ॥ भ्व, क = 1 की भु किंच मुक्तो शिवेनेव पमो जीवां भवेद्यदि ॥ (3 “य ० क त्‌ त पाता ^ कवचित्छाल [ह तच्पाम्यमागतं गदु गच्छत ॥%९॥ किचास्मिन्पकरे मुक्तरप्यनित्यत्वमापादयति -करंचति ॥ ४९॥ तस्माजष्वः स्वतः साक्षाच्ख्वः सयादरक्षणः ॥ अप्रच्यतात्मभावेन स्थितः सन्परविद्यया ॥ 4० ॥ स्वाज्ञानं तस्मघ्रूत च ससार स्वाःमना त्र्तन्‌ | स्वपूणशवसर्पेण स्वयमेवावाथेष्यतं ॥ “3 ॥ एवं पराभिमतमक्तिस्वरूपं निराकृत्य सिद्धान्तं निगमयति- तस्मादिति । सत्यज्ञानादिरन्षणः साक्षाच्छिव एव सखपरिणामषूपनानाविधतत्तदन्तः- करणोपहितः सन्ननपक्रान्तात्मभावेन नानाविधजीवमादं भजते । स च जीव. भावापन्नः परविद्या स्वात्मनः परशिबवात्मत्वज्ञानेन स्वस्वहपस्पाऽऽच्छादक भावरूपमन्नानं तत्कार्यं सतारं चाऽऽत्ममात्रतया विखापयनस्वात्मनो यत्परि- पर्णशिवदूपदं तेन स्वयमेवावशिष्यते नतु भावाभावात्मकं किमर्षीत्पथेः || ५० ॥ ५९ ॥

शुक्तिकाकेरुषौतं तु शयक्तिकवेदनेन तु ॥ श्युक्तिकामाररूपेण यथा रकेऽवशिष्यते ॥ ५२ ॥ अग्रमर्थं दृष्टान्तेन परतिपादयति--थक्तिकेति। यथा शुक्तवरोपितस्य रजतस्यायिष्टानशुक्रियाथार्म्यज्ञानेन निदृत्तो सत्यामविष्ठनभता शक्तिरेव

1 ब म ०

१६, ध्टत्‌ ।२य्‌. च, चप | वेना

६६८ तात्पयद्री पिकाप्तमेता- [ 9 यज्ञवैमवखण्ड-

केव खुपव शिष्यते. न त्वन्यद्रजतं तदभावलक्षणं किमपि । तद्देव सकरनग- दधिष्ठानपरशिवस्वषटपयाथात्म्यज्नानेन सरमारोपितजगनिन्रत्तावधिष्ठानमात्नरावशे- षोऽवगन्तव्य इत्यर्थः ॥ ५२ ॥

शवात्मना जगरद्राधा न चव सभावष्यातं ॥

अभाव एव सक्ता त जगता हिं भवष्यति ॥ 4२ ॥ ननु भुक्तावस्थायां जगतः प्रतीत्यभावात्तदभावो विद्यत इति कथमविष्ठान- मात्रावशेषतेति केषां चिच्छङ्मनुभाषते-- शिवात्मनेति । मुक्तावस्थायामधिष्ट- नशिवष्पेणेव जगदवतिष्ठते न त॒ तद्यतिरिक्तमावभावारमना द्पेगेत्पेतन संभवति । भावाभावयारन्यतर्‌ निषेधस्पेतरविधिनान्तरी यकत्वेन जगत्सद्धावामावे तदभावनियमावरयंभावात्‌ । अतो मक्ता जगतोऽभाव एव न तु शिवा्मनाऽ- स्थानमिति कथमधिष्ठानमात्रावजशेषतेत्पमि पायः ॥ ५३ ॥ 9, @ क [ (क

ट्रत्यवं कचदच्छान्त स च मन्द्मातन्नमः॥

भावरूपं तु वस्त्वेव ह्यभावि भवति दहिजाः ॥ ५४ ॥

जगन्न भावो नाभावो भावाभावविरक्षणम्‌ ॥

तस्माद्ध्यस्तबाघस्त न भावोऽभाव र्व न ॥ 44 ॥

श. = न क न = क भ, आवषएनवदधषा ह कवर पाण्डतात्तमाः ॥ जगद्भ्रमस्याधिष्ठानं शिवः सस्यस्वभावतः ॥ ५६ ॥ तदेतन्िराकराति-स चेत्यादिना । यदेतदभावप्रतियोगित्वं जगतो ऽभिमतं

तन युज्यते । यतो भावदूपमेव घटपटाद्यभावप्रतियोगि भवति न तावन्न गद्धाव- पम्‌ । तथात्व आत्मवत्सवेदावस्थाननियमेनाबाध्यत्वपरसङ्कात्‌ । नाप्यभावात्म- कम्‌ । नरविषाणवत्कदाचिदप्यप्रतिभाप्तप्रसक्तेः । अतः प्रतीतिवाधान्यथानुप- पत्या भावाभावविरृक्षणं तदिति जगत्तो भावषूपत्वाभावादमावप्रतियोगित्व न युक्तमित्यथंः । अतोऽध्यस्तवाधो नामाधिष्ानमात्रावशेषो नान्यद्धावाभावात्मकं किमपीति निगमयत्ति-तस्मादिति। शक्तिकादावध्पस्तस्य मायामपरजतादमा- वङ्पत्वाभावेनाभावपरतियोगित्वानुपपस्पा तद्भाधस्यावरयमधिष्ठानमात्रावशेषत्वं स्वीकतेव्यम्‌ । तद्भदध्यस्तजगद्धायोऽप्यधिष्ठानमात्नावशेषो नाभावप्रतियोगिखः- भित्यथंः। भवेदेवं यदि जगच्द्ुक्तो रजतमिव कचदध्यस्तं स्यात्तत्त नाध्यस्तं योग्याधिष्ठनानुपपत्ते रित्यत आह---जगद्र मस्येति । सत्यस्वभावत इति ।

-----~ - ------- --------------- -~---- --~---~--=--*---- ~“ ¬~ जज

१ग. तानमभ ।घ. तोनुभः। २ ड. मक्यव। ३ घ. वाम ।४्च.धषोनमभा

३९ अध्यायः ] सतसहिता। ६६२

सत्यस्यैव शुकतिशकलाटिकस्य रजताच्धिष्टानपवं दृष्टमिति तदनुसारारसत्यस्व- भावः परमातस्मेव जगद्विभ्नमस्याधिष्टानमित्यथंः ॥ ५४ ॥ ५५ ॥ ५६ ॥

तद्न्यद्‌(खट न्रान्त अक्ततन्च प्रमाणतः ॥ तस्मास्सर्वजगद्राधे रिव एवावांशेष्यते ॥ 4७ ॥ नन भवत्वधिष्टठनम्‌ । युक्तिरजतादिरेरक्षण्पा्गतोऽध्यस्तत्वमयुक्तमित्यत्‌

आह-तदन्यदिति । युक्तितश्च प्रमाणत इति । यदि जगटघ्यस्त > स्याचद्या त्पवज्ज्ञाननिवत्पंत्वमपि न स्पारित्याचनक्‌रुतक। युक्तिः । प्रमाणं सं विगत मध्यस्तं टरयलाच्छक्िष्प्यवदित्याद्यनमानम्‌ । " सदव सेम्यदमग्र आा्लाद- कमेवाद्भर्तापम्‌ " “ नेह नानःऽस्ि किचन "' इत्यद्वतश्चतिश्च । एव परमाग- तकाभ्यां जगताोऽध्यस्ततप्रतिपत्तेस्तन्लशाऽपवष्ानपर।रावस्वद्पमानमव न स्वभाव इत्य॒पमहःम्ति- तस्मादिति ॥ ५५॥

थिवावशेष सवस्य जगतः श्रातराद्रात्‌ ॥ वृक्ति ततर न सरेहाश्ेवः शपथयाम्यहम्‌ ॥ ८ ॥ तस्मातव्सछयपरानन्दप्रकाशा्हेतमा श्रम्‌ ॥ बोधयन्यादरणेव श्रतयः स्मरातामः सह्‌ ॥ १९ ॥ श्रतिरादरादिति ¦ ' यस्मिन्सर्गणि भूतान्पास्मेवामूद्भिजानतः ` इति सक दंभो तिकप्पञ्चस्याधिष्टानाल्मयाथाय्षविज्ञानेनाऽऽत्समत्रावशपतां तासयम प्रतिपाद यतीत्यथः ॥ ५८ ॥ ५९ ॥

एकतवबोधकस्यास्य वेदवाक्यस्य सुत्रताः ॥ वाक्यान्तराणि सर्वाणि शेषभूतानि संततम्‌ ॥ & ० ॥ वेरो नान्यस्य शेषस्तु यथा देवां महेश्वरः ॥

शिवस्य रोषं सकलं श्रुतेमनानि सर्वशः ॥ ६१ ॥

एकत्वबोधकस्येति । जीविश्वरयोनदश्रमनिरासन पारमा५कमक्य ब।वयत- स्तत्वमस्यादिवाक्रयस्य निरतियान दावाप्िरक्षणफन्सवदथरप्रातिपाद कत्वात्‌ "फरबत्संनिधावफरं तदङ्गम्‌" इति न्यायन (सदेव साम्पदमग्र आलताककम- वाद्वितीयम्‌' इत्यादीनि सर्दाण्यपनिषद्राक्यानि तःरत्तदपेतिततच्वपदाथप-

= =" ~~----------~ ० न 1; ५ य-म ०५ -~---~---~-~

१ख.ग्‌ न्राञ्लाधि । २ च. लमतमा ।

६७० तात्प्यदी पिकासमेता- [ ४ यज्ञवेभवखण्ड- तिपादनद्वाराऽङ्कभतानि तदनुषारिस्म्रतिपुराणागमवाक्यान्यपि वेदवाक्यस्या- रीत्या शेषमतान्येवेत्यथैः ॥ ६० ॥ ६९ ॥ यथा माता स्वपएतरस्य सयमेवाभिभाषते ॥ तथा स्वे्जनस्यापि सस्यं वदति हि श्चतिः॥ ६२॥ शतो चापि महादवे ्िपुण्डे भस्मगुण्ठने ॥ श्रद्ां न ञजुरुते मत्यः पुण्यरेशविवनितः ॥ ६३ ॥ पापिष्ठानां मनुष्याणां तिपुण्डोद्रूखने श्चुत ॥ महादेवे च विदेषः स्वत एव विजायते ॥ ६% ॥ वेदो कर्षे शिवीोर्कषं विद्ोरकषं तथेव च ॥ िषण्डोद्रूनोकषे श्रद्धा पुण्यवतां भवेत ॥ ६५ ॥ अविरोधे त॒ वेदानां परोक्तेनेव वर्मना ॥ वेदानुसारिस्मयादो पापिष्ठस्य न हि स्प्रहा ॥६६॥ विष्ण्वादेः शिवसाम्यत्वे वेदसाम्ये परस्य च॥ कुवन्तीच्छामविदांसः पापमेवात्र कारणम्‌ ॥ ६७ ॥ वेदानामपकषं तु तरिपण्डादेस्तथेव च ॥ तथा शिवापकषे च यतन्ते पापयोनयः ॥ &८ ॥ महादेवश्च वेदश्च तथा तिर्थर्भिषुण्डकम्‌ ॥ व्य्थमियाहूरय्थं पाषण्डाः पापयोनयः ॥ ६९ ॥ महादेवस्य मादार्म्यं वेदानामपि वैभवम्‌ ॥ परिषुण्डस्य च महारम्यं न शक्यं वणितं मया॥७०॥ ॥ ९५ ॥ ६३ ॥ दटं ॥ ६५ ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ क्‌ मशेपत्वमायासाद्रह्मकाण्डस्य केचन ॥ वर्णयन्ति न ते सन्तः किंतु ते विप्ररुम्भकाः ॥ ७१॥ कमर षत्वमिति । स्वगोयायु,षमकफरुसाधनस्य ज्योतिष्टोमादिकमंणोऽ- नुष्टाने तत्फरभो गदिहातिरिक्तः कश्चिदात्मा विचत इत्यवदयमपिगन्तन्पम्‌ ।

१ घ. भागी देहा ।

३९ अध्यायः | सूतसंहिता । ६७१

तथाच कमापेक्षितदेहव्यतिरिक्तात्मप्रतिपादनट्वारा ज्ञानकाण्डस्य क्ेकाण्डशे- षत्वं केचिन्मन्यन्ते । न चेतयुक्तं ज्ञानकाण्डस्य कर्मोवयुक्तकनूत्वभोक्तत्वादिसक- रुसंसारधमेरहितात्मस्व रुपपरतिपादनपरत्वादित्यारङ्क्याऽऽह-आयासादिति। उक्तविधात्मस्वषपप्रतिपादकवाक्यसंदभेस्योपास्षनाषिषयत्वसमथनलन्नणमाया- सात्प्रा(सं पाःप्येत्यथः। तदेतनिराकरोनि-न त इति । पिपरम्भका इति । "बह्य- विदाप्रोति परम्‌" ब्रह्म वेद बद्मेव भवति"“यत्तदद्रेर्यमग्राष्यम्‌"८“स पयेगाच्छुक्रम- कायमत्रणम्‌"' ““ अन्यत्र धमोदन्यत्राधरममादन्यनास्मात्कताक्तात्‌"” इत्य! दिनाभरु- पास्नाविपिगन्धेनाप्यसस्प्ृष्टानां तात्पयंणाससायौत्मवबोधकानां वाक्फानामन्य- थामिप्रायकल्पनात्तेषां विप्रखम्भकत्वमित्यथंः \ ७९॥

कतुं चेव भीक्तुतं नियोज्यत्वं करियाफरुम्‌ ॥

ग्रसते ब्रह्मविज्ञाने ततस्तच्छेषताऽस्य न ॥ ७२ ॥

ज्ञानकमेणोः स्वह पफ़खादिपयांरोचनयाऽङ्ादिभारनुपपत्तेरिति हेतुमाह-

कतृत्वं चेत्यादिना । देहातिरिक्तस्य कनैत्वभोक्तत्वादिविशिष्टस्याऽऽत्मनो ज्ञानं हि कमापेक्षितम्‌ । ज्ञानकाण्डस्तु कतरत्वभोक्तत्वादिसकरससारधम- संस्प्रष्टमद्वितीयमात्मतच्चे तात्प्यतोऽवगमयति न तु देहातिरिक्तकनार्मस्वरूप- मात्रम्‌ । तथा चोपनिषदण्द्रतीयात्मविज्ञानं प्रत्यगास्मन्युपाधिवशाद्रासमानं कमापिक्षित कलनुत्वभोक्तत्वादिसकलधरम विरापयत्कथं कमणः शेषभूतं स्पाद्ि- रोधादितस्यभिपरायः। नियोगो नाम यचभिधेयमपूवं तद्धीत्वेन पुरुषस्य नियोज्यत्वं तन्निष्पादकत्वं कनेत्वम्‌ । एतच्च द्वादशेऽध्याये-"“नियोञ्यत्वं च कतृत्वं भोक्तृत्वं च तथेव च” इत्यत्र विस्तरेण प्राक्पत्तिपादितमित्युपरम्यते ॥ ७२ |

अल्परामप्रदं कर्म ज्ञानं प्रणफर्प्रद्म्‌ ॥

¢ ॐ ज (4 [१ क्र तथा सति सुरमित्रेष्ठास्तच्छेषतवं कथं भवेत्र्‌ ॥ ७२ ॥ अल्पेखाभप्रदगिति । स्व्मपशथएनादिकं स्वस्पमेव फं कमं प्रयच्छति ।

विज्ञानं तु परमानन्दावाप्रिरुक्षणं परिपर्णं फर प्रयच्छति । अल्पं ॒हि खोकेऽ- धिकं पत्यङ्कत्वेन दृष्टं स्वामिशत्यादो । तस्मादधिकफरं ज्ञानं न्यूनफटस्प क्मणोऽङ्कमित्येतन्न युक्तमित्यथेः ॥ ७३ ॥

ण

==

१न्ञ. ध, संसृष्टा । २ ग. "दिति भावः। नि" । ३ घ. ट. "ल्पफटप्र । ४ घ. ड. ^ल्पफ- खप्रः।

६७२ तात्पर्व दीपिकासमेता- [ ४ यज्ञंवभवखण्डे~

फरुवककर्मसषस्वमफलस्य हि सिध्यति ॥

फलवा परं ज्ञानं ततस्तच्छेषताऽस्य न ॥ ७९ ॥ फर्वदिति । अफर्स्य हि प्रयाजादेः केमर्थक्यवशात्‌ *“फख्वत्सनिधाव- फं तदद्खम्‌'” इति न्यायेन एख्वदाम्रेयादियागशेषस्वं दउयते । ज्ञानस्य तु प्रथक्फरुसद्धावस्य श्रुतत्वेन एखकार्क्षाया अभावाननान्यशेषत्वमित्यर्थः ॥ ७४६ ॥ ९९ @ कि ( ९ क केमप्रकरणस्थं हि ज्ञानं कमाङ्गमिष्यते ॥ [ क्क | * ग भिन्प्रकरण ज्ञान ततस्तच्छषताऽस्प न ॥ ७५ ॥ ननु यथा प्रयाज्ञविधिवाक्यशेषेण “वम वा एतद्यज्ञस्य क्रियते" इत्यादिना श्च॒तस्य फरस्य “अङ्कं फरश्चुतिरथंबादः”' इति न्पायेना्थवादत्वं तथा ज्ञान- फरस्याप्यथवादत्वात्पमयाजवदङ्कत्वं कि न स्यादित्यत आह-कमप्रकरणेति । प्रयाजादेिं दशंपणमासप्रकरणपटितत्वेनाङ्काह्िभावस्य निर्णीतिखादुक्तं तदी- यफ़रुश्रवणस्पाथवादत्वम्‌ । न तथा ज्ञानं कस्यचित्कमंणः प्रकरणे स्थितं येन फश्चुतेरथवादता कल्प्येत । अतः प्रकरणभदादपि ज्ञानस्य न कर्मा त्वम्‌ ॥ ७९ ॥ ९४ छ 3 # क ॐ ति केम साभ्यफट ब्रह्मज्ञान सदफठ बधाः ॥ (9 ~, = १ थं % न तथा सात सानन्रष्ास्तच्छषत्वं कृथ भवत्‌ ॥ ७६ ॥ कमं साध्यफ़रमिति । पागहोमादिक्रिषानिषपाच्वाच्छ गदिः । सिद्धफर- मिति । ज्ञानप्राप्यस्य फरुस्य नित्यशद्धबुद्ध म॒क्तात्मस्वषूपत्वादित्यथं; ॥ ७६ ॥ (द ® कि क (; क अधकारवभट्न प्रवत्तं सानणङ्वाः ॥ कक ् क = क{ण्डह यमतारन्यस्य कथमन्यदणा भवद्‌ ॥ ७७ ॥ अधिकारिविभेदेनेति । कमकाण्डे स्वर्गपुत्रादिफलरागयुक्तो ऽधिकारी वेरा- ग्यादियुक्तस्तु ज्ञानकाण्ड स्पेत्यधिकारिविशेषमुपादाय प्रदृत्तत्वेनेत्पथः ॥ ७७॥ भ क क कं मज्ञानस्य सद्धाव न तथा ब्रह्मव्ट्नम्‌ ॥ (> थ्‌ [^ £ मु तथा सात कथ वप्रा ज्ञानकमसमुचयः ॥ ७८ ॥ ज्ञानकमंगोः सहव स्थानासंभवादप्यङ्खाङ्गिभावो न युक्त इत्याह - क्माज्ञान- स्येति । सवाोनथपपञ्चस्य मृखमूतं प्रत्यगात्मनः पारमाधिकपरश्चिवस्वषटपता- च्छादकमन्ञानं सविर तस्मिन्सत्येव कमं तत्पसादेन स्वात्मानं र्मते।

३९ अध्यायः ] ` यूतसहिता । ६७३ अद्रेतज्ञानं तु तदज्ञानं निवर्तयदाविर्भवति । तणच ज्ञानकर्मणोः संहावस्थान- विरोधादङ्गाह्किभिवेन न सय॒च्चयां घटत इत्यथः ॥ ७८ ॥

अप्रकशात्मकं कम स्वप्रकाश्च त वंद्नम्‌ ॥

तथा सात कथ विप्रा ज्ञनकमसमचयः ॥ ७९॥ अप्रकाशात्मकमिति । अज्ञानकायेत्वःत्कर्मापकारात्पकम्‌ । परकाश्व्रह्मात्म- कत्वाज्ज्ञान प्रकाशात्मकम्‌ । तथाच तमःप्रकाशयोखिनयोः सहावस्थ(नानुप- पत्या कथमद्भाद्िमिवेन समुच्चय इत्यथः ॥ «९. | तस्महद्ान्तभागस्त ब्रह्मकण्डसमाह्यः ॥ सर्वधा कर्मक।ण्डस्य नवृ रषः कर्‌चन ॥ <© ॥ एव ज्ञानस्य कमसेषत्वानुपपत्तेस्वस्पतिपादको वेदान्तमाग। न क्भकाण्ड- ओष इत्यपरसहरति- तस्मादिति ॥ ८० ॥ १ (जे तथेव कमभागश् ब्रह्मकाण्डस्य सर्वथा ॥ न साक्षादव सेषः स्याञ््ान वंदान्तवाक्यजम्‌ ॥८३॥ ननु ताह कर्मकाण्ड एव ज्ञानकाण्डस्य शेषो भवतििित्यत आह-तथेवेति । परपरया शेषत्वस्योपरिषएरद्रक्ष्पमाणत्वात्तद्यादृत्तये विशिनण्ि-न साक्षादिति । नन तदद्वितीयपरशिवस्वषूयज्ञानं केन प्रमाणेन जन्येत कानि परुनस्तदुतपस्य-

नुक्‌रुठ्यापारनिष्पाद नेनाद्घुमावं भजन्ते किवा तदुत्पत्तां करण फकरप्रका्थहु च [कमित्येतत्सवं क्रमेणाऽऽह- ज्ञान देदान्तवाक्यजपित्यादिना॥ <९॥

शान्तिदान्याद्यः सरवे गृणा एव स॒नीश्वराः ॥ अङ्गानि ब्रह्मविद्यायाः श्रवणं करणं बुधाः ॥ <२ ॥ शान्तिदान्त्यादय इति । ““ शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः ” इत्यादि- श्युत्युक्तयुपरत्यादिकमादिशब्द ग्राह्यम्‌ ॥ <२॥ विद्याफरोपकारि स्यान्मननं चिन्तनं तथा ॥ ज्ञानमज्ञानविच्छितो न सहायमपेक्षते ॥ ८३ ॥

विद्याफखोपकारी ति । करणभतस्य देदान्तवाक्याथविचारात्मकस्य श्रवणस्य जीवबह्मतादासम्पगोचरविद्ययाजननख्क्षण यत्फरू तदुपकारकमित्यथः ।- अत

एवाऽऽम्नायते-' आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः ननोतव्याों मन्तव्या निदिष्ासि- ८५५

६७४ तात्पयदी पिकास्तमता- [ % यज्ञेवैमवखण्डे~ तव्यः ' इति । सा च श्रुतिरेवमाचायव्याख्याता--“ आत्मदशनमुदिहय मनननिदिष्यासनाभ्यां फखोपकायङ्घम्यां श्रवणं नामाह विधीयते" इति॥८३॥ तमोनिवृत्तो सूर्यस्तु यथा नान्यदपेक्षते ॥ तथाऽज्ञाननिशततो तु ज्ञानं नान्यदपेक्षते ॥ <£ ॥ विद्यायाः स्वोत्पत्तापेव करणोपकरणाच्यपेक्षा न तु स्वकार्यऽन्यदपेक्षत इत्येव रष्टान्तेनोपपादयति-तमोनिदरत्ताविति ॥ ८४ ॥ क्षणध्वंसिक्रियायास्तु धर्माधमारमकं फम्‌ ॥ न ज्ञानं तेन विद्याया न साक्षा्कम साधनम्‌॥ ८५॥ अधमस्य फरं साक्षा्ररकप्रापनिरेव हि ॥ न ज्ञानं तेन विद्याया नाधर्मः साधनं भवेत्‌ ॥ ८६ ॥ धममस्य पापविच्छित्तिदारा शुद्धिस्त॒ मानसी ॥ फं न ब्रह्मविज्ञानं तेन धमो न साधनम्‌ ॥ ८७ ॥ श्रवणादिवत्कमेणोऽपि प्रसक्तं विदोत्पत्ति्ाधनत्वं निराकरोति-क्षणध्वसी- त्यादिना ॥ ८५ ॥ <६ ॥ <७ ॥ हि कर्मणा शुद्धचित्तस्य संखतदोषद्शंनम्‌ ॥ पुनविरक्तंः संसारान्मोक्षेच्छा जायते तथा ॥ ८८ ॥ एवं साक्षाद्िच्ासाधनत्वं कमणो निराकृत्य ““ तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन "' इत्या दिश्चुत्या विहित परंपरया तत्षाधनत्व- माह-- कमणा युद्धचित्तस्येति ॥ ८८ ॥ तस्माकरमं प्रनाञ्येव ज्ञानशेषे न चान्यथा ॥ अत एवोक्तमागेण तयोः समसमुचयः ॥ ८९ ॥ स॒तरामेव नास्येव सम्यगुक्तं मयाऽनघाः ॥ अतश्चान्योन्यसंबन्धः काण्डयेनिंव विद्यते ॥ ९० ॥ उक्तमागेणेत्ति । विज्ञानस्य कमशेषत्वनिराकरणप्रस्तावे कमाज्ञानस्य सद्धा व इति म्रदुक्तं तेनेत्यथः ॥ ८९ ॥ ९० ॥

१६. य केद्नेऽन्य ।

४० जध्यायः | सूतसंहिता | & ७५

न्यायाभासं महामाहादवलस्व्य नराधमाः ॥

वि्ावयान्त क्दाथं नतेषां मातेरुत्तमा ॥ ९१॥

प्रत्यत भ्रान्तिविज्ञानाददान्ताथस्य बाधनात्‌ ॥

सदा संसारवतिंतवमेव तेष न संशयः ॥ ९२॥

जहो मोहस्य माहास्म्यं स्ववेदार्थवनजिताः ॥

परिभ्रमन्ति वेदाथो दन्यनैव विचेष्टिताः ॥ ९३ ॥

वेदानशेषानवधायं मर्यो मदुक्तदेदान्ताकिचिरमार्गेम्‌ ॥

उपेति पुण्येन च शंभभक्त्या शिन्प्रसदेन न चेतरेण ॥९९॥

अविरोधः कथितो मया हिजाः कृपयेव श्चतिमो चरस्त वः ॥

मतिरेषा मनजस्य म॒किदा विपर्मीता मांतेरस्य नाशिनी ९५ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां चत॒थं यज्नवेभवखण्डे वेद्‌-

नामावरधानरूपण नामकानचत्वारशाऽप्यायः ॥ ३९ ॥ ॥ ९१॥ ९२ ॥ ९२ ॥ ९४ ॥ ९५॥

इति श्रीद्धतसहितातात्पयंदीपिकायां चतथ यज्ञवेभवखण्डे बेदानामवि. रोधनिकषणं नमेकोन्चत्वाररिशोऽध्यायः ॥ ३९ ॥

अथ चत्वारशाऽप्पायः

सूत उवाच-- अथातः संप्रवक्ष्यामि स्वैसिदिकर नणाम्‌ ॥ मया नोक्तमितः पूर्वमतिगद्यमनत्तमम्‌ ॥ १॥ कायिकं वाचिकं चेव मानसं च तथेव च॥

भरिविधं कर्म कर्तव्यं सर्वसिदध्यथंमास्तिकेः ॥ २॥ एवं कर्मणां चित्त थुद्धिद्वारा परंपरया ज्ञानशेषत्वमुक्तष्‌ । अथ किं तत्कर्मेति तद्भक्त. पतिजानीते-अधात इति ॥ ९॥ ~‡॥ |

१६, थनत।

६७ तात्प्यदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवैमवखण्डे-

सवसिद्धिकरं कम काकं बहधा स्मृतम्‌ ॥

छिङ्गे शिवार्चनं चेव द्राक्षाणां च धारणम्‌ ॥ ३॥ जग्िरित्यादिभिमन्त्रे जाबाटलोकतेश्च सप्रभिः॥ त्रियाय॒षेण मन्त्रेण भस्मना सजखेन च ॥ ¢ ॥ सवाङ्कोदरलनं चेव भिपुण्डस्य च धारणम्‌ ॥

दिवस्यात्सवस्षवा च दवक्षत्रषु वतनम्‌ ॥ < ॥ ॥२॥४॥५॥

वाचिकं कम विपरनद्राः सर्वीसिदिकर्‌ नणाम्‌ ॥ चिन्मन््रस्य जपस्तदहस्पदाख्यस्य जपस्तथा ॥ £ ॥ प्रणवस्य जपस्तहदंसास्यस्य मनोजषः ॥ षटक्षरस्य मन्वस्य साविनत्याश्च जपस्तथा ।॥ ७॥ वेदपारायणं चेव वेदाङ्गनां च कीतंनम्‌ ॥

मानसं कम विप्रेन्द्राः सवेसिदिकरं नणाम्‌ ॥ ८॥ महादेवस्मातिः साक्षान्महादव्याः स्मरतस्तथा ॥ वेदान्ताधावेचारश्च वेदादृन्यत्र विस्मतिः॥ ९ ॥ विरक्तेः सवराकेभ्यों वेदाथ निश्वयोऽचलः ॥ स्मात पाराणिकेऽप्य निश्चयश्च तथेव च ॥ १०॥ शिवस्याक्कषताड्दिः शिवोऽहमिति भावना ॥

एते धमा विशिष्टाः स्युः सर्व॑सिदिकरा अपि ॥ ११॥

चिन्मच्रस्येति । संविद्रूपिण्याः परशक्तेरवाचको हृद्धेामन्रधिन्मन्रः । पदा

ख्यस्येति । मात्र कोरण्तावपदं पद मापन्नमित्यादिना चतर्थेऽध्याये प्रतिपादित- त्वाखदाख्योऽय मातुकामच्रः ॥ ६ ॥७॥८॥९॥ १०॥ ११॥

एभ्योऽतिरिक्ता ये धर्माः श्रोतस्मातीस्तथाऽपरे ॥

ते तु वेदविदा मुख्याः सवपसिदिकरा न हि ॥ १२॥ महादेवस्तु स्वात्मा सर्व॑वस्ववभासकः ॥ सवानन्द्करः पणेः सवैदेवोत्तमोत्तमः ॥ १३ ॥

० अध्यायः | सूतसंहिता । ७७

यद्यपि शिवाचनभस्मोद्धरुनचिन्मच्रपटमच्रजपादि कमात्मविंचाहेतत्पेन प्रागेव प्रतिपादितं तथाऽपि स्वैतिद्धिकरत्वमेतस्येव नान्येषां श्रोतस्मातनां कमणामिव्येतदशेयितुं पुनः प्रतिपादनम्‌ । तदाह-एभ्योऽतिरिक्ता इत्या- दिना॥ १२॥ १३॥

तस्यासाधारणा धमां एत एव न चापरे ॥

तस्मादेते हि सवेषां सवसिदिकरा नणाम्‌ ॥ १५४ ॥ सत्ता सिदिश्च सर्वेषां महादवप्रसादतः ॥ विष्ण्वादीनामतो पमाः परवोक्ताः सर्वमिदिदा.॥१९५॥ मुखतो मोक्षदा देते एष्ठतः मवायेदिदःः ॥ शीत्रसिदेकराश्चेव शिवासाधारणत्वतः ॥ १६ ॥ शिवेन सदसो देवः यथा विधा न किद्यते ॥

तथेवेभिः समा घर्मा र विद्यन्ते श्च॒तो स्मतौ ॥१७॥ शिवज्ञानसमं ज्ञानं यथा नास्ति हिजषंभाः॥ तथेवेभिः समा धर्मा न क्दिन्ते श्रुतो स्मृतो ॥ १८॥ वेदमानसमं मानं यथा नास्ति हिजषभाः ॥ तथेवेभिः समा धमा न विदन्ते श्रुतो स्मृतो ॥ १९॥ भूमिदेवसमो मयो यथा नास्ति हिजषभाः ॥ तथेवेभिः समा धर्मां न विद्यन्ते श्रुतो स्मृतो ॥ २०॥ मेरुणा पवंतस्तल्यो यथा रके न विद्यतं ॥ तथेवेभिः समा धमी न विद्यन्ते श्रुतो स्मृतो ॥ २१॥ अन्नपानसमं किंचिन्न हि देहस्थितो यथा ॥

तथेवैमिः समा धमी न विचन्ते श्रुती स्मरतो ॥ २२॥ यथा भागीरथीतल्या नदी रके न विद्यते ॥

तथेवामेः समा घमा न विद्यन्त श्चुता स्मृता ॥ २९२॥ ॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७॥ १८ ॥ १९ ॥ ५० ॥ २१ ॥ २२ ॥ २३॥

~ ----~ --*----~-~--- - = + ~~ कका-ििककनमभ ज न ा 0 ७ =, क क ००.०१ व

9 ग्‌.च्‌. तस्ता

ग्नम

६७८

तात्प्दीपिकासमेता- [४ यन्ञवभवख

शिवस्थानसमं स्थानं यथा रोके न विद्यते ॥ तथेवेभिः समा धर्मा न विदन्ते श्च॒तो स्मृतो ॥ २४ ॥ सवसिदिकरा सुनिष्का एत एव सदेव न चापरे ॥ चोदितेष न संशयकारणं केवरं कृपयेव मयोदितम्‌ ॥ २५ ॥ इति श्रीसूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभवखण्डे सवसि- दिकरधमविचारो नाम चतवारिंशोऽध्यायः ॥४०॥

| २४ ॥ ५५ ॥ इति श्रीतसंहितार्यीकायां सवेसिद्धिकरधमेपिचासे नाम चत्वारो ऽध्यायः ॥ ४०॥

अथेकचत्वारिंशो ऽध्यायः

सूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि पातकानि समासतः ॥ शृणुत श्रद्धया साधं परिहाराय सुव्रताः ॥ १॥ पातकानि समासेन दश्च प्रोक्तानि सूरिभिः ॥ तारतम्यक्रमेणेव तेषामस्येव खाघवम्‌ ॥ २॥

एव॒ विदयोत्पत्यनुकरं कायिकवाचिकमानस्षमेदेन त्रिधाऽवस्थितं कमं

प्रतिपाद्य तदुत्पत्तिपतिबन्धकानां पापानामनिज्ञातस्वषपाणां परिहारासभवा- तत्परिहाराय तत्स्वरूपं वक्तुमारभते - अथात इति । परिहारायेति परित्या- गाथमित्यथेः । अत एवोक्तं शाबरभाप्ये--""जधर्मोऽपि विजिज्ञास्यः परिहा-

राय” इति ॥ ९॥२॥

प्रथमं पातकं प्रोक्तं महापातकमसंज्ञितम्‌ ॥ हितीयमतिपापाख्यं ततः प्रासङ्गिकामिधम्‌ ॥ ३ ॥

--- -----------~ ~ ०. न न्न ---~--- ~~~ --- नामन ता मयने

मोना यिम का नका कि मा मनक, म -------- >

१ ग्‌. पतद्व।

४ कैषभध्यायः | सूतसंहिता । ६७९ चतुथं पातकं प्रोक्तं पञ्चमं चोपपातकम्‌ ॥ जातिभ्रंशकरं षष्ठं संकीर्णकरणं ततः ॥ & ॥ अपात्रीकरणं पश्चान्नवमं त॒ मलावहम्‌ ॥ प्रकीणेकसमाख्यं त॒ दशमं पातं दिजाः ॥ < ॥ प्रतिषिद्सुरापानं ब्रह्महर्या तथेव च ॥ बराह्मणानां सवर्णस्य हरणं मनि पुङ्व।; ॥ & ॥ जननीगमनं चेव संयोगस्तेः मह रिनाः॥ महान्ति पातकान्याहमृनयः सक्ष्मदशिनः ॥ ७ ॥ असाक्षान्मातगमनं स्वपुनीगमनं तथा ॥ स्नषाया गमनं तहद्गिनीगमनं तभा ॥ < ॥ शिवस्य म्रतिचल्नं विष्णोश्च ब्रह्मणस्तथा ॥ अतिपातकमित्याट्नयो वेदवित्तमाः ॥ ९ ॥

॥२॥ ४॥५।॥६॥ ७॥ <८॥ ई ॥ राजन्यवेश्ययोर्हिसा यज्नसंबन्धिनम्तथा ॥

रजस्वलाया गभिण्या जातायाश्च वधस्तथा ॥ १०॥ यज्ञसंबन्धिन इति । प्रद्रतयज्ञस्य दीक्षितस्पेत्यथः ॥ १०॥

अविज्ञातस्य गभस्य शरणागतदेहिनः ॥

कौटसाक्ष्यं सृहुद्धिसा ब्राह्मणस्य तपोधनाः ॥ ११॥

प्रथिवीहरणं तदह स्पितृव्यस्य तथेव च ॥

मातामहस्य विपेन्द्रा मात॒खस्य नृपस्य च ॥ १२॥

मायीभिममनं तदहसराहः प्रासङ्गिकाभिधम्‌ ॥

स्वमातः सोद्रायास्त॒ गमनं तद्देव तु ॥ १३ ॥ तृष्वसुमात्सख्य॒दहितगमनं तथा ॥

मातटानीस्लषाश्वश्रगमन च तर्थव च ॥ ३2८॥ ॥ ९९ ।॥ २२} ९२ ॥ ९४ ` १. "तिन्रष्कः ।२ग. अतरेयाः । ख. द्‌. आघ्रेयाश्च।

६८ ©

तात्पयेदीपिकासमेता- [ ४ यज्वेभवखण्डे-

परिुण्डधारणाभावो मूत्याऽनुद्धूनं तथा ॥ पुण्डान्तरस्य विप्रेन्द्रा धारणं तहटेव त ॥ १५ ॥ पाशाङरगदादण्डशद्खचक्रादिभिदहिजाः ॥

अङ्कनं विग्रह सन्तः पातकं प्राहरास्तिकाः ॥ १६ ॥ मातापित्रोः स्वसुश्वेव गमनं श्रोत्रियस्य च ॥ ऋलिगध्यापकस्यापि मित्रस्य च तथेव च ॥ १७॥ भा्याभिगमनं तहस्स्ववध्रूसख्यरास्तिकाः ॥ स्वगोत्रायास्तथा विप्रकन्यकायास्तथेव च ॥ १८ ॥ चत॒थाश्रमनिषएठाया निकषिप्रायास्तथेव च ॥

पाषण्टेषु च निष्ठानां सेबन्धों हिजपुङ्गषाः ॥ १९ ॥ स्वस्येव श्चरणं प्राप्रश्िया गमनमेव च ॥ द्गादित्यादिदेवानां चालनं विग्रहस्य च ॥ २० ॥ म॒ख्योपपातकं प्राहुमहान्तो वेदवित्तमाः ॥ असयभाषणं तहत्पेश्ुन्यं राजगामि च ॥ २१ ॥ गुरोश्चारीकानिर्बन्धो वेदनिन्दा तथेव च ॥ अधीतायाः श्चुतेस्त्यागः स्वायस्त्यागस्तथेव च ॥२२॥ पितमात्स्वद्त्यागः स्वभार्यास्याग एव च ॥ अभक्ष्यभक्षणं तदहत्परार्थग्रहणं तथा ॥ २३ ॥ परदारनिषेवा च तथाऽयाभ्यस्य याजनम्‌ ॥ भृतकाध्यापनं तदद्रताध्ययनमेव च ॥ २९ ॥

॥ ९५ ॥ १६९ '. १७ ॥ २८ ॥ १९ ॥ >० ॥ २२॥ २२॥ २३॥ २२॥

सवेधेकारकरणं महायन्त्रपवर्तनम्‌ ॥ दरमगल्मरुतादीनां हिंसया जीवनं तथा ॥ २५ ॥

महायनच्रप्रवतेनमिति । इक्षयच्रादिपरवतंनमित्यथः ॥ २५ ॥

१ग. ड. च ववाकाराधिकारं च मः।

४१ अध्यायः] सूतसरहिता। ६८१

अभिचारक्रिया तदत्खछस्येव पचनं तथा ॥ अनाहितायिना तदद्रह्मचर्थविवर्जनम्‌ ॥ २६ ॥ यज्ञस्याकरण तहत्पुत्रानव्पाद्न तथा ॥ असच्छाश्राभिगमनं नास्तिक्यं च डुीरुतां ॥२७॥ मद्यपञ्चीनिषेवा च प्राहगै।णोपपातकम्‌ ॥ विप्राणां रोगकारित्वमप्रेयघ्रातिरेव च॑ ॥ २८ ॥ सराघ्रातिं तथा जंहयं पशा पदि च मंथन जातिञ्रश्करे प्राथमिकः वेदपारगाः ॥ २९ ॥ ग्राम्यारण्यपश्चूनां त हिंसनं भ॒निषङ्वाः॥ संकाणकरणं प्राहः सवंशाख्रविशारदाः ॥ ३० ॥ निन्दितेभ्यो धनादानमन्नदानं तथैव च ॥ कुसीदजीवनं चेव वाणिऽ्थमनृतोक्तिता ॥ ३१ ॥ शूद्रस्य याजनं प्राहुरपात्नरीकरणारमकम्‌ ॥ पक्षिणां घातन चापि जरस्थरनिवासिनाम्‌ ॥ ३२॥ मदस्प्ष्टस्य भाक्तं च प्राहुः सन्तो मरखावहम्‌ ॥ अनक्तानि समस्तानि प्रकीणकसमाह्यम्‌ ॥ २२ ॥ प्रवदन्ति हि विद्ासः सयपमपरायणाः ॥ अदण्डचदण्डनं चेव यद्धे भीया परायनम्‌ ॥ २५ ॥ ्षञ्चियस्य विशेषेण महापातकमुच्यते ॥ वञ्चनं च त॒खामाने मह पापं विशो भवेत्‌ ॥ ३५ ॥ मांसस्य विक्रयं चेव सुराकिक्रियणं तथा ॥ ब्ाह्मणीगमनं चापि पयम्पानं त॒ कापिरम्‌ ॥ ३६ ॥ ॥ ६ ॥ >५७॥ २८॥ ९॥ ३० ॥ २३९१॥ २५८॥२२॥ 2२ ॥ ॥ २५ ॥ २द ॥

१. ल्नानुगः । २ग. तिमभव) < ६

६८ तात्पयंदीपिकासमेता- [ 9 यज्ञवेमवखण्डे-

महापापं मया प्रोक्तं शुद्राणां च विशेषतः ॥ संकरणां हिनजद्ेषा महापातकमुच्यते ॥ ३७ ॥ पुरुषाणां तथा खीणां समानं पातकं स्मृतम्‌ ॥ नीचाभिगमनं गर्भपातनं मतीहिंसनम्‌ ॥ २८ ॥ भैः शिष्यस्य गमनं मया मर्तुरोरपि ॥ विशेषेण स्रियाः सन्तः पातकं प्रवदन्ति हि ॥ ३९ ॥ बहुनाऽत्र किमुक्तेन श्च॒तिस्मृप्यदितं विना ॥ यक्किचिदपि ङुवाणः पातकी स्यात्न संशयः ॥ ० ॥ वेद्सारतरः कथितस्तु वः

शोकमोहसमुद्रनिवारकः ॥ पातकानि विहाय मामति

दवदेवमानिशं शरणं व्रजेत्‌ ॥ १ ॥

इति श्रीस्कन्दपएराणे सूतसंहितायां चतथ यल्नवेमवखण्डे पात-

कृर्वेचारकथन नामकचत्वारशाऽभ्यायः ॥ ५४३ .॥ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ४१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे इतसर्हिताटीकायां चतुर्थ यज्ञवेमवखण्डे पातक - विचार॑कथन नामेकचत्वारिंशो ऽध्यायः ॥ ४२॥

अथ द्विचत्वारिशोऽष्याषः

सूत उवाच-- परायधित्तरहस्यं वः प्रवक्ष्यामि समासतः ॥ श्रदया सहता यूय शण॒त ब्रह्मवित्तमाः ॥ 3 ॥ परिहर णीयत्वेनाक्तानां दशविधपातकानां द्वादशवार्षिकादिप्रायध्ित्तं वक्तु- मारभते--प्रायधित्तेति ॥ ९॥

णी काका = "~-~वदनम

१६्‌. त्रतवित्तमाः।

४२ अध्यायः] सूतसहिता। ६८६

वेदान्तवाक्यजं ज्ञानं ब्रह्मारमेकत्वगो चरम्‌ ॥

बुद्िपूरवकृतं पापं कृत्स्नं दहति वह्विवत्‌ ॥ २ ॥ , ब्रह्यात्मकत्वगीचरमिति । जीवब्रह्मणारज्ञानक्रतमेद भरमनिरासेन प्रत्पारमार्थै- हमेकतवं तद्रोचरं तत्वमस्यादिवेदान्तवाप्यजनितमपरोज्ञानमित्यथः । बद्धि- पवकृतमिति । अन्यद्धि पायश्चित्तमबुदिपर्वकृतकस्येव निवततम्‌। अद्रेतात्पवि- तान तु बुद्धप्रवेकृदं प्रमादकृतं चोभयवि मपि पातकं निरतंयतीत्यथ- । अस- हायस्येव ज्ञानस्य वहुविधपापसंघनिवते कत्वं रप्ान्तेन सम्थयते-वद्विर्बाःति। भगवता व्यासेनापि स्मवते- "यथधांसि समिद्धो ऽग्रिरभर नसःन्करुरेऽञन ॥ ज्ञनाधिः स्वकर्माणि भम-मसात्छस्ते तया” इति ॥ २॥ £+ $ ५ [मस 7 ५ कतारं कमं बप्राति खु वद्विदां पराः ॥ @_ ॐ भ्त १ ॐ १ ®. ल्ानना नवि केतत्वं कतृत्वस्य उ प्रक्षणः ॥ २३ ॥ ज्ञानस्य प्रतिज्ञातं सवेपातकनिवतंकत्वप्रषपादयति-कनीरमन्यादिना। रोके तावत्कतुरेव {हि यज्ञदत्तादेः सपकृतकममेतत्फरुसंबन्धान्मको बन्धो नाकतर्देवदत्तादेः | तथाचाऽऽत्मानात्मनोर्वेवेकं जानानः साक्षिचिन्पात्रस्वरूप आत्माऽपि यदि कता स्यादहं तम्य कतत्वयमेसंसर्मनिबन्धनपुण्यपापान्नयत्व- सक्षणो बन्धः स्यान्‌ : न च तस्य कवृत्वमस्ति | तत्साक्षितया दारस्थ्याल्लीकिक- साक्षिवत्स हि विवदमानयोमेध्यस्थः सन्केवरुं जयपराजयर्षणो तद्यवहासं साक्षात्करोति नत ताभ्पां संछज्यते । एवं कतृंत्वस्य साक्षिगोऽपि न तत्समं इत्यथः । अयमभिप्रायः कत्वं नाम क्रियाश्रयत्वम्‌ । तच्च सवगतस्य नित्यस्पाऽऽत्मनो न संभवति । तस्याऽऽकाशवनिष्क्रिपल्वात्‌ । तदाश्रयत्वे ‹“उपयन्नपयन्धर्मो विकरोति हि धर्भिणम्‌' इति न्पायेनानित्यतप्रसङ्काच्च | नापि देहस्य कतेत्वम्‌ } तस्य सत्यपि क्रियाश्चरयतवेऽचतनसन तदनुपपत्तः । तनो हि ममेदगिष्टराघनमिति जानज्ज्ञानं कमं क्रमेणानुतिष्टन्कतां भवति । यदि देहस्येव करत्वं स्यात्तदा सामादिक्रियाश्रयस्य तस्य मस्माभूतत्वाद हातिरिक्तस्याकर्तरात्मनो खोकान्तरापभोग्यं स्वगनरकादिफर निहतुकं स्यात्‌ ““कलौरेव फन्यम्‌इति [नियमात्‌ । तथाच पारमर्ष सूज म्‌शाच्रफच भयोक्तर तद - ्षणात्‌”” इति। न च देहातिरिक्तस्य प्राणस्यैव कत्वमिति वाच्यम्‌ । तस्य सुषु- प्त्यवस्थायां सद्धविऽपि विशषज्ञानादश्ंनादचेतनत्वेनोक्तदोषानुृत्तेः। नापि चक्षु-

यन्न

१ ग, "ते-गतात य“ । २ ख. तल्यादिधि ।

६८४ तात्पयंदीपिकाप्षमेता- [ ॐ यज्ञेवेमवखण्डे-

रादीन्द्रिपाणामेव कचस्वम्‌ । तेषां करणत्वेन कतुरन्यत्वावर्यंभावात्‌ । अत एवान्तःकरणस्यापि न कततेत्वम्‌। ननु न क्रियाश्चयस्वमाननं कत्वं येन निष्कि यस्याऽऽत्मनो न स्याति तं प्रयत्नगुणाश्रयत्वमपि तदिति चेतनस्याऽऽ समनः कत्वं फि न स्यादिति चेत्‌ । मेवम्‌ । उपगमापगमयुक्तप्रयत्नरक्षण धर्माश्रयत्वे प्रागुक्तन्यायेनाऽऽत्मनो विकारित्वप्रसङ्कनानित्पत्वं स्यात्‌ । अत्‌ परेरात्मनां गणत्वरनाभिमता ब्र द्धुखदु खेच्छाद्रषप्रयल्नादय आन्तरत्वेन प्रतीयमानाः सवं धमां विकारिणोऽन्तःकरणस्यव न त्वविक्रियस्याप्यात्मन। इत्यनिच्छताऽप्यङ्कीकायम्‌ । अत एव साल्तिभूतस्याऽऽत्मनों निगुंणत्वमा- म्नायते--““ साक्षी चेता केवखो निगेणश्च'” इति । एवं च परेषामपि ससा- यात्मनि कततत्वलक्षणधमसंसगेपरतीतिर्यो दहतीत्यादिव्करियाश्रयदेहादिधारभ- तादान्म्पाध्यासनिबन्धनेव न त॒ पारमाधथिकी । अत एव देहादिसंघातविशिष्ट- स्याऽऽत्मनो मोक्तृत्वमान्नायते-“आरसम्द्रिपमनोयुक्कं मक्तेत्याहुमनींषिणः" इति। | गीतासु च स्मयते- (अधिष्ठानं तथां कतां करणं च प्रथगिधम्‌ । विविधा च षएरथक्चेष्टा देव चेवा पञ्चमम्‌ ॥ डारीरवाङ्मनोभियत्कमं प्रारभते नरः । न्याय्ये वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः इति। एव चाऽऽत्मानात्मविवेकज्ञानेन देहादिघमंतादासरम्याध्यासनिषृच्या तद्धम- भतक्रियाश्नयत्वादि धमसंसग निवृत्तिरिति सिद्धम्‌ । साक्षिमृतस्य चिन्मानस्वङ- पस्य केवरस्याऽऽत्मनोऽकतेत्वम्‌ । स्मयते हि- (^तत्नेवं सति कतारमात्मानं केवरं तु यः॥ परयत्यकृतबुद्धित्वानन स परयति दुमतिः"” इति ॥ एद केवरुस्याकतुरात्मनः कमसबन्धाभावादेहादितादारम्पाध्यासेन कतं पातकम न स्प्शतीति सिद्धमकन्नात्मन्ञानस्य सकरुपापनिवतकत्वम्‌॥ ३॥ कायिकं वाचिकं चेव मानसं कर्म नान्यथा ॥ तथा सति कर्थं कम भवेत्तत्साक्षिरूपिणः ॥ ¢ ॥ एतदेव कतृत्य मुपपादयति-- कापिकमित्यादिना । कायिकादिभेदेन त्रिधाऽ- वस्थितं कमं देहादितादात्म्याध्यासवतः कनात्मन एव बन्धकं नतु विवेकज्ञानेन

१ग्‌. घ. कतात्म।

2२ अध्यायः] षूतसहिता ६८५ निवतिनतादात्म्यस्य । देहादिसेवन्धिन एव तिविधं कमं नान्यस्य चिन्मान- स्वरह्पस्य तत्कमसाक्षिण इत्यथः ॥ ४॥ घट वहुश्यभ्रतस्य शरीरस्य त॒ साक्षिणः ॥ वचिडपमात्मना पश्यन्कथं बध्येत कृमणा ॥ «4 ॥ इ[नद्रयाणा समस्तानां सदा साक्वेस्वर्‌। पणम्‌ ॥ वचिटपमात्मना पश्यन्केथ बध्येत कमणा ॥ ६ ॥ प्राणापानादिभिदेने विभक्तस्य त॒ साक्धिषम्‌ ; विदरपमीत्मना परयन्कथ वध्यत कर्नणा ॥ ७॥ ननु देहन्द्र५प्राणमनेबद्ध्य९ करार ।दिसाक्ष्टगतमेव वमे तत्तत्साक्षिष्पेणा वस्थितस्याऽऽत्मनो बन्धकं पिन स्यादित्याशङ्क्य क्रमेण निरस्यति वित्यादिना । देर आस्म :; भवति ₹र्यत्नाद्भग्वदिति देहस्यानात्मचं विवेकज्ञानेन निश्चित्य तरद्िपिक्तं तत्साक्षिणं चिन्मात्रस्वरूपिणमात्मानमात्मना ' प्रकाशान्तरनिरपेक्नेण स्वषपप्रकाञ्चेनेव ˆर्यन्देहाद्याभ्रिततन कमणा कथं बद्ध स्यात्‌ । घट मतरूपादिव्च्छरःराशितकमणोऽपि विविक्तत्वेन तत्सबन्धविरहा दित्यः । एवयुत्तरनापि टरयन्वहेतुना सक्ष्यस्येन्द्रपादेः साक्षिणः सका- शादखादिवदेव विविक्तत्वमिति नदाभितकमणा तत्साक्षिणो बन्धो न यक्त इत्यपमथः सर्वेत योजनीयः ॥ ५॥ ६ ॥ ७॥ संकल्पलक्षणस्यास्य मनसः साक्िरूपिणम्‌ ॥ चिद्रपमारमना पश्यन्कथं वध्येत, कर्मणा ॥ ८ ॥ निश्वयात्मकविज्ञानसाक्षिणं ्ह्मवित्तमाः ॥ चिट्रपमात्मना पश्यन्कथं वध्येत कमणा ॥ ९ ॥ अहकारस्य दुःखादावश्टस्ष © सााक्षणम्‌ ॥ [चंद्रपमातमना पर्यन्कथ व्यत कमणा ॥ 9९ ॥ चेतनारक्षणस्यास्थ चित्तसंजनस्य साक्षिणम्‌ ॥ चिदपमात्मना पश्यन्कथं वध्येत कमणा ॥ ११ ॥ ॥.८॥९॥२१०॥ ९९१॥

१ ग्‌. `दास्स्प्ाप्यासस्य ।

६८४ तात्प्यदीपिकासमेता- [ ॐ यज्ञवेभवखण्डे-

रादीन्द्रिपाणामेव कत्वम्‌ । तेषां करणत्वेन कतुरन्यत्वावरयंभावात्‌ । अत एवान्तःकरणस्यापि न कतरत्वम्‌। ननु न क्रियाश्चयस्वमानं कतृंत्वं येन निष्कि यस्याऽऽत्मनो न स्पात्कि ते प्रयत्नगुणाश्रयत्वमपि तदिति चेतनस्याऽऽ' स्मन; कतंतवं फि न स्यादिति चेत्‌ । मेवम्‌ । उपगमापगमयुक्तपयतर््षण धर्माश्रयत्वे प्रागुक्तन्यायेनाऽऽत्मनो विकारित्वप्रसद्कुनानित्यत्वं स्यात्‌ । अतः परैरात्मनो गुणत्वेनाभिमता उद्धिशुखदुःखेच्छद्विषप्रयत्नादय आन्तरत्वेन प्रतीयमानाः स्यं धमं विकारिगोऽन्तःकरणस्येव न त्वविक्रियस्याप्यात्मन इत्यनिच्छताऽप्यङ्खीका्यम्‌ । अत एव साक्षि भूतस्याऽऽत्मनो निगुणत्वमा- म्नायते-““ साक्षी चेता केवखो निगेणश्च" इति । एवं च परेषामपि ससा- यात्मनि कतेत्वरक्षणधमसंसभप्रतीतिरयो दहतीत्पादिवक्कियाश्रयदेहादिधा- तादात्म्ाध्पासनिबन्धनेव न तु एारमाधिकी । अत एव देहादिसंघातवि्िष्ट- स्याऽऽत्मनो भोक्तृत्वमान्नायते--“आस्मन्द्रिपमनोयुक्तं भाकतेत्याहू मनीषिणः" इति। | गीता च स्मयते-- (अधिष्ठानं तथा कती करणं च प्रथग्विधम्‌ । विविधा च प्रथक्चेष्टा देव चैवात्र पञ्चम्‌ ॥ शरीरवाङ्मनोभियत्कमं प्रारभते नरः । न्याय्ये वा विपरीतंवा पञ्चैते तस्य हेतवः” इति। एवं चाऽऽत्मानास्मविवेकज्ञानेन देहादिधमतादारम्पाध्यास्निबच्या तद्धम- भरतक्रियाश्चयत्वादिधमेसस निवृत्तिरिति सिद्धम्‌ । सा्तिमृतस्य चिन्मात्स्वरू- पस्य केवरस्याऽ ऽत्मनोऽकतरेत्वम्‌ । स्मयते दि- ‹^तननेवं सति कतारमात्मानं केवलं तु यः॥ परयत्यक़तबुद्धित्वान्न स परयति दुमेत्तिः” इति ॥ एव केवरस्याकतुरात्मनः कमसचन्धाभावादेहादितादास्म्पाध्यासेन कृतं पातकरातमः{( न स्ण्शतींति सिद्धमकनरात्मनज्ञानस्य सकर्पापनिषतकत्वम्‌॥ २॥

कायिकं वाचिकं चेव मानसं कम नान्यथा ॥ तथा सति कथं कम भवेत्तरसाक्िरूपिणः ॥ ¢ ॥ एतदेव कतृत्वयुपपादयति-- कायिकमित्यादिना । कापिकादिमेदेन तरिधाऽ- व स्थितं कमं देहादि तादात्म्याध्पासवतः कनत्मिन एव बन्धकं नत विविकज्ञानेन

१ग. घ. "कर्तात्म।

२ जध्यायः| ूतक्षहिता । ६८५

निवतिततादालम्यस्य । देहादिसबन्धिन एव तरिविधं कमं नान्यस्य चिन्मात्र स्वरूपस्य तत्कम॑साक्षिण इत्यथः ॥ ४ ॥ घट वदुश्यभ्रूतस्य शरीरस्य त॒ साक्षिणः ॥ चडपमात्मना पश्यन्कथं बध्येत कमणा ॥ ^ ॥ इ(दरयाणा समस्ताना सदा साक्षसर। पणम्‌ ॥ चेद्रपमात्मना पश्यन्कथं वध्येत कमणा ॥ £ ॥ प्राणापानादिभेदेन विभक्तस्य तु साक्षिणम्‌ ¦ चिद्रपमार्मना पश्यन्कथं उष्येत कसा ॥ ७ ॥ ननु देहेन्द्रिसप्राणमनोबद्ध्य्‌ कार,दिसाश््टगतमेव कम तत्तत्साक्षिष्पेणा- वस्थितस्थाऽऽत्मनो बन्धकं फिंन स्यादित्याशङ्क्य क्रमेण निरस्यति-घट- वदित्यादिना । देह आसायं भवति ररयल्नद्भटवदिति देहस्यानात्मतं विवेकज्ञानेन निश्चित्य तद्भिषिक्तं तत्साक्षिणं चिन्मात्रस्वरूपिणमात्मानमात्मना प्रकाशान्तरनिरपेक्षेण स्वषूपप्रकाशेनेव ;उयन्देहाद्याभितेन कमणा कथं बद्धः स्यात्‌ । घट गतदूपादिवच्छशराभितकमगोऽपि विषिक्तत्वेन तत्सबन्धविरहा- दित्थं; । एवम॒त्तरतापि दरयत्वहेतुना साक्ष्पस्येन्द्रिपादेः साक्षिणः सका- शाद्भयादिवदेव पिविक्तत्वमिति नदाभितकमेणा तत्साक्षिणो बन्धोन युक्त इत्ययमथः सवन योजनीयः ॥ ५॥ द ॥ ७ ॥ संकल्परक्षणस्यास्य मनसः साक्षिरूपिणम्‌ ॥ चिद्रपमारमना पश्यन्कथं बध्येत कर्मणा ॥ < ॥ निश्वयासमकविज्ञानसाक्षिणं ब्रह्मवित्तमाः ॥ चिद्रषमात्मना पश्यन्कथ वध्यत कर्मणा ॥ € ॥ अहकारस्य दुःखादवश्षट्स्य ठ सााक्षषनर्‌ ॥ विदरपमास्मना पश्यन्कथं वध्येत कमणा ॥ ५० ॥ चेतनारक्षणस्यास्य चित्तसंज्नस्य साक्षिणम्‌ ॥ चिदपमास्मना पश्यन्कथं वध्येत कमणा ॥ ३१ ॥ ॥८॥९॥ १०॥ १९१॥ |

कज अ ~ >~ ~ ~= = -+~ ~ = च~

-----~ ~ - "~~~ -----~-- = ~~~ ---------~ ~~~ ^~ => ० 1

१ ग्‌. द्ल्स्प्रन्यिसस्य

६८६ तात्पयदी पिकासमेता- [ ४ यज्ञवैभवंखण्डे-

देन्दरियादिसंवातसाक्षिणं निरुपद्रवम्‌ ॥ वचिद्रूपमात्मना पर्यन्कथ बध्यत कमणा ॥ १२॥ ननु देहेन्द्रियादीनां हर्यन घटवद्िविक्तत्वाहपत्येकं तदाभितक्मंणा बन्धास्भवेऽपि तत्सघाताशितेन कमणा बन्धः किं न स्यादित्याश- इः्याऽऽह-देहेन्द्रियादीति ॥ १२. ॥ जाग्रतसवप्रसुपुप्यास्यावस्थासाक्षिणमन्ययम्‌ ॥ [चद्रपमात्मना पर्यन्कर्थे वध्यत कमणा ॥ ३३॥

देहादि विवेकपरतिपादितेनेव जाग्रदाद्यवस्यानामपि दङ्यत्तयाऽतिषिविक्त्वा- त्दाधितेनापि कर्मणा बन्धो न घटत इत्याह-- जाग्रदिति ॥ १३ ॥ सचिदानन्द्संप्रणंलंक्षणं तमसः परम्‌ ॥ बरह्मारमानं सदा पश्यन्कथं बध्येत कर्मणा ॥ १९ ॥ एवं साक्षित्वाकारेण साक्ष्यादेहादेर्विविच्य साक्षित्वस्यापि साक्ष्यप्रतियोगि- सेनोपाधिकत्वात्तनि मुक्तं प्रत्यगात्मनः पारमायिकं पं दशंयति--सचिदिति । जीवात्मनो ऽपि पर शिववत्सचिदानन्ददूपत्वं हंसमच्राथ्छकयनावसरे “अहं चाव्य - भिचारित्वात्स्वस्वभावो न संशयः इत्यादिना सप्रमेऽध्याये प्रागेव प्रतिपादि- तमू । तमसः परमिति । स्वस्वरूपस्याऽऽच्छादकादेहन्द्रियादुपादानभूताद्वाव- ष्पाञ्ज्ञानात्परं विविक्तमित्यथः । स इटग्विधमात्मानमहं ब्रह्मास्मीति नित्य- द्ध ब॒द्धमुक्तस्वभाववब्रह्मस्वखूपतया जानन्कमंणा कथं बध्येतेत्यथः ॥ १४ ॥ अविक्रियमसङ्ग च परिशुद्धं सदांदितम्‌ ॥ आत्मानमारमना पश्यन्कथं बध्येत कमणा ॥ १५ ॥ नन॒ दशिक्रियया व्याप्यत्वादुक्तस्य ब्रह्मात्मभावस्य कम॑त्वमवस्तीयते | पर समेतक्रियाज्न्पफरूभाक्त्वात्त निमित्तो बन्धः कि न स्यादित्यत आह-भवि- क्रियमिति । क्रियाजन्यषफरुं हि चतुविधं कमकारकगतय॒त्पत्तिविकृतिपाधिस् स्कृतिषूपम्‌। तच्चतुष्टयमन्र विशेषणेर्मिरस्यते । एवरुक्षणस्याऽऽत्मनो नित्यत्वेन विकारासंभवाद्विक्रियाहेतोवस्त्वन्तराभावान्चापिक्रिष एव स इति न तस्य विकाय॑कमेत्वम्‌ । “अङ्को ह्यय ॒पुरुषः'' इति श्रुतेः केनचिदप्यसो न संब- ध्यत इत्यसङ्कः । अतः पाध्िकमेत्वेमस्य न भवति । संस्कारश्च द्वेधा गुगाधा-

जना यि था त म न क न ~न = = = ~ - ------- ~

१ छ. °निगरितो बः । २ ख. "यत्व ।

०२ अध्यायः ] सूतसरिता। ६८७

नरन्षणो मखापकषंणरुक्षणश्चेति । तत्रानाधेयातिशयत्पेनाऽ5ऽत्मनस्तावदाय न युक्तः । द्वितीयं परत्याह-परिथद्धमिति । पर्वोत्तरकाख्योरिव जगद्धमाव- स्थायामप्यविदयातत्काय उस्पशेङ्कतस्य मरस्य परभार्थतो विर्हात्स्वत एव परि- यद्ध इति मरूपकषंणरुक्षणसस्कारोऽपि तत्र निष्प्रयोजन इत्यर्थः । नाप्यु- त्पाद्यकमेत्वम्‌ । स्वप्रकाशसा्षिश्पेण सवेदाभावत्वेनोत्पा्यत्वाभावदित्याह- सदोदितमिति ॥ १५ ॥

सदाऽऽका्चादिभूतानां शब्दादीनां च साक्षिणभ्‌ ॥

जात्मानमारमना पश्यन्कथं बध्येत कर्मा ॥ १६ ॥

ननु मा म्रद्धोतिकदेहादितादात्म्याध्णासनिवन्धनो बन्धः । वियदादिभूतता-

दात्म्यनिवन्धनस्तु कि न स्यादित्यत आह- सदृेह्ि ॥ १६ ॥

क ९ क [1 आनयाज्यमकतारमभाक्तार पराम्रतम्‌ ॥ जातमानमारमना पश्यन्कथं बभ्पेट कर्मणा॥ १७॥

अनियोज्यमिति । नियोज्यत्वधमेविशिष्टस्येव ह्यात्मनः कर्मण्यधिकारस्त- स्येव ॒कर्मनिबन्धननिमित्तको बन्धो न तु विन्मा्स्वूपस्य केवरात्मन इत्यथः ॥ १७ ॥ स्वयंभातं प्रमातीतं प्रमाणानां च साक्षिणम्‌ ॥ जआरमानमात्मना परेयन्कथं बध्येत कमणा ॥ १८ ॥ ननु मा भ्रदुक्तरीत्याऽऽ त्मनः कतुत्वं क्रियाजन्यफरभागित्व च प्रमाणपरेरकत्व- रक्षणं पमात॒त्वं स्वगोचरप्रमाविषयसं च किं न स्यादित्यत आह-प्रमाततिमिति। चिदात्मनः प्रमाणस्ताक्षिस्वमेव केवरं नतु तत्परेरकत्वमहं कारविशिष्टस्येव तत्पेर- कत्वात्‌ । सम्यगर्थविषयाऽन्तःकरणवृत्तिः परमा साऽपि सोपाधिकमेव स्व्पं विषयी करोति न तक्तविधं निरूपाधिकस्वषूपमिति प्रमामतीत्य वतत इत्यथः। ननु स्वसत्ताबोधकपरमाविषयत्वाभावे कथं तरस्वरूपसिद्भिरिति तनाऽऽद- स्वयभातगरिति ॥ १८. ॥

जआविभवितिरोभावस्कोचरदहितं सदा ॥

आत्मानमात्मना पश्यन्कथं बध्येत कमणा ॥ १९ ॥ आविभौवेति । अस्प्रकाशस्य घययदेः स्वगोचरज्ञानेना ऽऽ विभावस्त राहित्ये

-- न न "~~

त म

१ग्‌.घ. च. श्वयंच।२ग.घ, ड. च. ज. पे लोपा । छ. “पि चीपाः।

६८८ तात्पयदीपिकासमेता- [ ॐ यज्ञ्रेभवखण्ड-

तु तिरोभाव इत्येवमनात्मनः संकोचो भवति नतु स्वयंप्रकाशस्य चिदात्मनः स्वसत्तापरकाशव्यतिरेकषिरहादित्यथेः ॥ १९ ॥

सर्वसाकषिणमात्मानं सर्व॑हीनं त वस्ततः ॥

आत्मानमीश्वरं पश्यन्कथं बध्येत कर्मणा ॥ २० ॥ ननु घट्पदयदि विभिन्नसाक्ष्पसच्वे घटसाक्षीति विशिष्टूपेण सा्निणोऽपि

भेदः प्रतीयते तथा च यदा षटसाक्नीं न तदा पटसाक्षीति घयदिवदेव साक्षिणोऽप्याविभांवतिरोभावरक्षणः संकोचः कि न स्यादित्यत आह-सवंसाप्ि- णमिति । एक एव हि चिदात्मा सवस्य घथ्पयदेः साक्षी तस्य सवेसाश्ष्पभापष- कत्वोपाधिना सवेदा भानमस्तीति न सकाच इत्यथः । ननु तस्पाऽऽत्मनः सवेसाक्षित्वं सवेकृत येत्तद्देव साक्ष्यस्यापि वस्य सवेदा ऽवस्थानपरसङ्क इत्यत आह-सर्वैहीन मिति । नन्वेतत्सवे साक्षित्वं सवेहीनत्वं चोभयं व्याहतमित्यत आह- वस्त॒त इति । परमाथपाधो सवैदीनतं मिथ्योपाधो सवेसाक्षित्वमिति वास्त. वावास्तवमेदेनाविरोध इत्यथैः । एवे सराक्ष्युपरुक्षितस्य चिन्मात्रस्वषपस्या ऽ55- त्मनः प्राकृतादेहैन्द्रिपाद्यनात्मनः सकाशाद्विषेकख्यातिरेव अेयःसाधनं तनि- रस्यति-आस्मानमीन्वरमिति ॥ २० ॥

स्वास्मत्रभ्यस्तरूपस्य प्रपञ्चस्य त साक्षणम्‌॥

आत्मानमात्मना पर्यन्कथ बध्यत कमणा ॥ २३ ॥

नन्वात्मनः सवेदीनस्वमयुक्तं प्रतिभासमानस्य प्पञ्चस्यापखापाक्तभवादित्यत

आह-स्वस्मिनिति । थक्तयादो रजतादिषवत्स्वात्मनि मायापरिकल्िपितः प्रपञ्चः स्वाधिष्ठानषपण साक्षिणा भास्यते तस्य च रजतादिवदेवाधिष्टानयाथात्म्पन्ञा- नेन निवृत्तेः प्रतिपनोपाधावभावप्रततियोगित्वेन पिथ्या्वात्तत्पमतीतिबाधसाक्षिण आत्मनो वस्ततः सवेहीनतव्वमित्यथंः ॥ २९ ॥

नरप नमर्‌ सूक्ष्म नरस्तसकर्क्रयम्‌ ॥ |

अ(त्मानमास्मना पश्यन्कथ बध्येत कमणा ॥ ९९ ॥

भ्रमानन्द्‌ बभत्सास्त स्वरूप भागवार्जतम्‌ ॥

आत्मानमात्मना पश्यन्कथ बध्यत कमणा ॥ ₹२३२॥

प्रेरकत्वादिनिभक्तं प्रियापियविवनितम्‌ ॥

आत्मानमात्मना पर्यन्कथ बध्यत कर्मणा ॥ २५ ॥

गन्ध. दनव ॥

छर्‌ अध्यायः | इतसहिता । ६८९

एवे कयेप्रपञ्चस्य मिथ्यात्वं प्रसाध्य काग्णभूतमज्ञानमपि तस्मिन्वस्ततं, नास्तीत्याह-निमंख्मिति । कायीनुपं हि कारणं कल्पनीयं काये च भिथ्या- भूत दृष्टमिति तत्कारणस्वेन कर्पितमन्ञानमपि तादशमेतरेति तदपि तस्मिन्व- स्तुतः सर्वैदा नास्तीत्यर्थः । एवमज्ञानसंबन्धामावात्तद्विखासक्रियासंबन्धोऽपि नास्तीत्याह-निरस्तेति । निरपमिति । उक्तरीत्या कियासस्पशमिावात्त्जनि- तपुण्यपापर्परहितमित्य्थः। अत एव भगवतोक्तम्‌ “न मां कमणि सिम्पन्ति न मे कमेफरे स्प्रहा ” इति । नन्वीदशमात्मतचखं कस्मात्पवैननिभूयत इत्यत आह--्क्ष्ममिति । प्रविबन्धकपापजनितपरस्यूहमा्च पांदपस्ऊत वित्तैः स्थूख्दयि मिर्बिंकल्परत्वभावेनात्यन्तनिर्विकस्पकरमात्भपन्वं तन द्रु शक्यमि- त्यथः ॥ २२॥ २३॥ २४॥

नेति नेतीति वेदान्तेनिरस्तस्वविरुक्षणम्‌ ॥ आत्मानमात्मना पश्यन्कथं बध्येन कर्मणा ॥ २५ ॥ उक्तं सवेविहीनत्वं श्ुतिसवादेन यपपञ्चयति-नतीति । “द्रे वाव ब्रह्मणो ङ्पे मरतं चेवामर्वं च” इति प्रक्रम्य “अथात आदेशो नेति नेति" इति भ्रता- मतेसकराना्मप्रपञ्चनिषेधस्य श्रुतत्वादपि स्वात्मव्यतिरिक्तं बास्तीत्यथैः ॥ >५ ॥

अनण्वहस्वमस्थल मदीषै सयविदनम्‌ ॥ आत्मानमात्मना पश्यन्कथं बध्येत कर्मणा ॥ २६ ॥

उक्तपुण्यपापलरेपादिस्षकख्धर्मराहित्यमेव श्रुतिप्रमाणसिद्धमिति दशयति- अनण्वहस्वमिति । ““एतद्भे तदक्षरं गाग ब्राह्यणा अभिवदन्त्यस्थ्‌ रमनण्वह- स्वमदीषंमरोहितम्‌”” इत्यादिना स्थोर्यादिस्वंधमनिषेधावधितयाऽतद्यादृत्ति- मुखेन श्रुत्या परतिपादितमित्य्थः । नन्वेवं स्वंधमेनिषेधेऽन्ततः यून्यमेव पयं- वस्येन्न हि नि्धमेकं किचिदस्तीत्यत आह-सत्यचिद्धनमिति । यदनुषे- धात्सर्व जगदस्ति भातीति प्रतीयते तत्षछचिन्मात्रं सवांिष्ठानमवशिष्यत इति न शन्यपर्येवसानमित्य्थः। न च सच्ितोभदाशद्ा तयोरेकतरत्वादिति घनश- व्दार्थः । अत एव सेन्धवचिस्यदृष्टान्तेनेकरसत्वमाज्नायते- “एवं वा अर्‌ इदं महद्रतमनन्लमपारं विज्ञानघन एव" इति ॥ २६ ॥

१ स. घ. वघनट । <

६९० तात्प्यदीपिकाक्षमेता- [ ४ यज्ञैवेमवखण्डे-

अज्नानजन्यकदिकारकोरपन्नकर्मणा ॥ श्ुत्य॒त्पन्नात्मविज्ञानप्रदीपो वध्यते कथम्‌ ॥ २७॥ अज्ञानजन्पेति । क्रियानिष्पादकस्य कतुकरणकमोदिकारकज्ञानस्प सवै- स्याज्ञानकायंस्वादज्ञानस्य चापिष्ठानब्रह्मयाथास्म्पज्ञानेन निवृतेरूपादाननि- ब्रत्या कायस्य कर्मणोऽपि निषत्तिः सिद्धेति निःस्वष्पेण कमणा कथं निरव- दब्रह्मात्मतया स्वात्मानमनुसदधानस्य बन्धाश्चङ् न हि रज्जुयाथास्म्यज्ञानेन निवतितः सर्पः पुरुषस्य भ्रार्ति जनयति तद्रदित्पथः ॥ २७ ॥ अज्ञानान्धतमोरूपं क्मधमादिरुक्षणम्‌ ॥ स्वप्रकाशकमारमानं नैव संस्मरति ॥ २८ ॥ एवं ज्ञानाज्ञानयोर्निवत्येनिवतेकतामपजीष्य ज्ञानिनां बन्धाभाव उक्तः | अथ तत्स्वदूपपयो राचनया संस्पर्शो ऽप्यज्ञानस्याऽऽत्मना सह दुर्॑ट इत्याह- अज्ञानेति । अज्ञानं नाम तमोवदाच्छादकं चित्मकाशविरोधिभावष्पं न ब॒ ज्ञानाभावस्तथा सति काययंषश्पेण क्रियातत्साधनफरा्यात्मना व्यवस्थित तत्कथं स्वविरोधिस्वप्रकारचिदात्मानं स्प्रशेदित्यर्थः॥ २८ ॥ क ॐ £ ° क | ^~ आददत्य चवर यहत्तमा न स्ए्शति स्वतः ॥ चिप्रकामहादिस्यं तमोरूपक्रिया तथा ॥ २९॥ एतदेव रष्टान्तयुखेनोपपादयति-भदित्यमिति । श्वेरस्य तमसोऽप्यारे- काभावमानत्व निवस्य भवत्वं परतिपादितम्‌। "तमः खट चरं नीर परावरविभागवत्‌। प्रसिद्धद्रव्यवेधम्यीनवभ्यो भेत्तमहंति इति ॥ तद्भदज्ञानतमस्षोऽपि भावष्पत्वमिति तमःशब्दमन्ञान निर्देशतोऽभिम्रापः ॥ ५९ ॥ तम्धेरूपो रविं राहुः समाश्चिय प्रतीयते ॥ यदकाशन सब्न्धस्तय्‌(नास्त तथाअपंतु॥ ३०॥ तहद्ज्ञानतत्काय तना्चिय्‌ स्वयपरभम्‌ ॥ तद्भासाभातिसबन्धस्तयोनास्ति तथाऽपि तु ॥ २१॥

111

~ ---~~ ---- ------ -~~ ~ ---~-~- भ 9

9 तर. ड. बाध्यते। २ग.घ. ड. च. छ. ज. ज्ञानेनास्याः । ३ ग, ज, "सोऽपि नाऽध्येः। ग, छ, ज. श्तं तर्ष्रेव्वं च प्र ।

४२ अध्यायः] यूत हिता । ६९१

नन्वनज्ञानस्य स्वप्रकाशवचिदात्मना संस्पर्शो न चेत्कथं तस्य संसारदशाय। प्रतीतिरित्याशद्स्य सदृष्टान्तयुपपादयति--तमोरष इति । यलमकारोनेति । यस्यांऽऽश्रयभूतस्प सृथस्य प्रकाशेन प्रतीयत इत्यन्वयः | यचप्येवं तथाऽपि तयाः परस्परं संबन्धो नास्ति । सृयंरक्नान्तरे राहोरविपरकृषटदेशवर्तिस्वेन व्यवधा नात्‌ । यथेव हि संबन्धाभावेऽपि राहो" सूर्यपकःरोन अतीतिराश्रयवखात्तयेवा- ज्ञानकायमसङ्गोदासानमपि स्वपकाशचिदात्मानमाभ्ित्य तदीयप्रकाशेन मास्तते। तावन्मात्रेण तयोः संबन्धो वस्तुतो नास्तीत्यर्थः ॥ २० ॥ ३१ ॥ कर्मसंबन्धमज्ञानारारमनो मन्यते भ्रमाट्‌ ॥ विदुषो न भ्रमस्तस्माकमणा नास्ति संगतिः ॥३२॥ ननु “ एष हेव साव कमं कारयति तथ ” इत्णदिना प्रत्यगास्मनः कमसंबन्धः श्चुत्येव प्रतिपादित इत्यत आदह-कभति । अज्ञाननिमित्तका- देहादितादात्म्यश्नमदेवा ऽऽत्मनः क्मसंबन्धो न वास्तवः । उदाहूतश्चतेः स्वश्रमसिद्धमेव तमुपजीष्पेन्वरस्य फरुप्रदातृत्प्रतिपादने तात्पयेम्‌ । ज्ञानि नस्तु परविद्या श्रयमरस्याज्ञानस्य निवनेनात्कमस्तवन्धो नास्तीत्यथः ॥२३२॥ तस्मादेहादिसंघातेऽहं मतिं डरुते तु यः ॥ तस्येद कमणा यागः सभ्रान्तस्य सदा इधाः ॥ २३॥ यस्त॒ विज्ञानसंपन्नः कमणा तस्य संगतिः ॥ नेव सत्यं मया प्रोक्तं नास्ति संदेहकारणम्‌ ॥ ३ ॥ एवं देहादितादात्म्यश्रमवत एव कमसंबन्धो न तु तद्विविक्तस्य विथ॒द्धा- स्मज्ञानवत इति प्रतिपादितमथेमुपसंहरत--वस्मादिति । व्यासेनापि देदादाव- हमभिमानहीनस्प कर्मणा संबन्धाभावः स्मयेते-

(“यस्य नार्हकृतो भावो बुद्धियंस्य न र्प्यते । हत्वाऽपि स इमाद्वोकान हन्ति न निबध्यते"

इति ॥ २३ ॥ ४ ॥ तस्माद्रह्यात्मविज्ञानं शाब्दं देशिकपूवेकम्‌ ॥ बदिपर्वकृतं पापं कृत्स्नं निदंहति क्षणात्‌ ॥ ३५ ॥

वेदान्तवाक्यजं ज्ञानमिति यत्माक्पतिपादितं तदुपसंहरति-- तस्मादिति ।

१ख. ग. घ. ` तिक्लाते ।

६९२ तात्पयदीपिकासमेता- [ छ यज्ञवेभवखण्डे~ अहं ब्रह्मास्मीति यल्ीवपरतादात्म्यगोचरमाचा्योपदिष्टं॒वेदान्तवाक्यजनितं यनिविंचिकित्सं परोक्षज्ञानं तद्धद्धिपरवंकृतमपि सवेपापजारं निदंहतीत्यथः | ३५ ॥ ि अपरोक्षातमविन्नानं शाब्दं देशिकप्रवंकम्‌ ॥ ससारकारणाज्ञानतमसश्वण्डभास्करः ॥ २६ ॥ अपरोक्षास्मविज्ञानमिति । आत्मन्यपरोष्षेण भासमानस्याविच्यातत्कायभूत- देहेन्द्रियादिभ्नमस्यापरोक्नात्मयायथात्म्पज्ञानन्यत्तिरेकेण निकृत्यनुपपत्तेः परो- घ्ष्ञानेन केवरुमज्ञानकायेस्य पापसंघस्येव परायधित्तेनेव नाशो न तु मृखाज्ञा- नस्य । अपरोक्नब्रह्मात्मन्ञानं तु स्वात्मन्पध्यस्तस्वीनथनिदानसंसारकारणभत भावदूपमन्ञानं सय्ररं ना्यतीत्पथंः ॥ २६ ॥ महापातकपूर्वाणां पातकानां मनीश्वराः ॥ रहस्यानां प्रसेद्धाना प्रायाश्रत्तं हि वेद्नम्‌ ॥ ३७ ॥ एवं परोक्षापरोक्षरूपेण ब्रह्मात्मविज्ञानस्य द्वेविध्यममिधाय तत्र परो्ज्ञा- नस्य प्रावश्ित्तश्पतामाह-महापातकेति ॥ ३७ ॥ अपरोक्षात्ाविज्ञानवतां नैवास्ति पातकम्‌ ॥ पावाश्चत्त पारज्ञान पराक्लज्ञान्‌ना नणाम्‌ ॥ २८ ॥ तेषां निष्ठामनविज्ञाय मरुप्याश्च्मचष्चपा ॥ विखोक्य पातकैर्यक्तान्मन्वते सत्तमानापि ॥ ३९ ॥ नेवास्ति पातकमिति । सति हि पातके तत्परिहाराय प्रायध्चित्तमनुष्टेयं दहा- दिव्यतिरिक्रस्य चिन्मात्रस्य प्रत्यगात्मनः परशिवस्वषूपप्षाक्नात्कारेण तत्स्व ङपाच्छादकाविद्यानिवृत्तौ तत्का्यकवत्वादिनिष्ृत्तेः पातकपरसक्तिरेव नास्ती- त्पपरोक्षज्ञाः. त्य संक्तारकारणाविद्यानिृत्तिरेव फर्मित्यथंः । “प्रायश्चित्तं परिज्ञानं पायश्चित्तं हि वेदनम्‌" इति परोक्षत्रह्मात्मन्ञानस्य प्रायश्चित्तष्पत्वप- तिपादनेन तदेतत्परोक्षज्ञानिविषयमित्यथंः ॥ ३८ ॥ २९ ॥ यथा ब्रह्मातमविज्ञानं पातकानां मुनीश्वराः ॥ प्रायधित्तं मया प्रोक्तं तथेव ब्रह्मभावना ॥ ० ॥

१६. ड. ज. ज्ञानवि। ॥ ।

यथा ब्रह्मेति । निर्विचिकित्सपरोक्षब्रह्मास्पविज्ञानेनैव प्ायध्ित्तद्येण यथा सवेपापनिषृत्तिस्तथा श्चुत्याचायंमुखादायासपतिपन्नस्य बह्मा्मभावनस्थ ध्यान- मपि पायधित्त भवतीत्यथेः॥ ४०॥ श्रयाचायप्रसादेन सवै ब्रह्मेति भावयद्‌ ॥ . मृच्यते पातकैः स्वर्षटिकामात्रतो नरः \ १ ॥ दनाव सकर ब्रह्म भावयन्गरुपर्वकम ॥ बदिपूर्वेकतेः स्वः पातकैर्मुच्यतं नरः ॥ %९ ॥ श्चुत्याचयेप्र्देनेति । “ सवं खन्तिदं अद्य तज्रानिति शान्त उफा- सीत ”' इति श्रुस्पथं गुरुगुख दधिग्य यरस्णवरजङ्कमारमफ सवं यथावदह्नह्म भावयेत्त्लपास्षनमपि सवंपातकनिष्रत्तिदेत्‌ रित्यथः ॥ ४९ ॥ ४२॥ विग्रह परत्वस्य निनंन् साम्बमद्वतम्‌ ॥ मुहूत चन्तयन्मया मुच्यत सवेपातकेः ॥ ४३ ॥ निगेणव्रह्मज्ञानवत्सगणनब्रह्मोपासनस्य।पि प्रायश्चिनदूपतामभिधाय स्वरी- रखास्वाकृतस्रतिध्यानमपि स्वेपातकमप्रायधित्तमित्याह- विग्रह मित्षादिना॥४३॥

स्वस्वरूपानुसंवानाननुस्यन्तं सर्वकारणम्‌ ॥

मुहरते चिन्तयन्मयं मुच्यते सर्वपातकैः ॥ % ॥

नृयमानं महादेवं साम्बमूतिधरं ठ वा ॥

दिना चिन्तयन्पापापरमिदान्मच्यतेऽसिखाव्‌॥¢९॥

भरिमरतीनां त॒ स्द्रस्य विग्रहं चिन्तयन्द्निम्‌ ॥

मरापातकसंषेश्च मच्यते पातकान्तरेः ॥ ५६ ॥

दिनित्रयममिध्यायन्रुद्रमूतिंमतन्द्रितः ॥

मच्यते पातकैः स्वैः प्रसिदेनात्र संश्चयः॥ ७ ॥

विष्णोश्च विग्रहं ध्यायन्मयः शधं दिनत्रयम्‌ ॥

महापातकमसंषेश्च म॒च्यते पातकान्तरेः ॥ ९८ ॥ | ४४ ॥ ४५॥ द ॥ 2७ ॥ ४८ ॥

१ घ. 'दापातसप्रः ।

६९४

तात्प्यदीपिकासमेता- [ 2 यज्ञवैमवखण्डे-

सप्तरात्रं महाविष्णो विग्रहं चिन्तयत्नरः #

मुच्यते पातकैः स्विः प्रिद नौ संशयः ॥ ९ ॥ ब्रह्मणो विग्रहं शृद्धं सप्तरात्रं विचिन्तयन्‌ ॥ महापातकसंषैश्च मुच्यते पात्कान्तरे : ॥ ० ॥

मासमात्रभभिभ्यायन्ब्रह्मणो विग्रहं परम्‌ ॥ मुच्यते पातकः सविः प्रिदेर्नातर संशयः ॥ ५१ ॥

॥ ४९ ॥ ५० ॥ ५१ ॥

जपित्वा दशसाहसं मन्तरं चेतन्यवाचकम्‌ ॥ महापातकसंषेश्च मुच्यते पातकान्तरैः ॥ ५२ ॥ पातकानां समस्तानां छाषवापेक्षया क्रमात्‌ ॥ जपेऽपि राघवं कायं चिन्मन्तरस्य क्रमेण तु ॥ ५३ ॥

भ्रं चेतन्यवाचकमिति । सर च भवनेश्वरीमच्रः ॥ ५२ ॥ ५३ ॥

पदं दाद्शसाहसं जपिता मात्रकाश्रयम्‌ ॥ महापातकसंषेश्च मुच्यते पातकान्तरेः ॥ ५४ ॥

मातुकाश्रयमिति । मात्रुकाष्पेण स्थितं पदाख्यं मश्रमित्यर्थः ॥ ५४॥

पातकानां समस्तानां राववापेक्षया क्रमाद्‌ ॥ जपेऽपि राघवं काथं पदाख्यस्य मनोरपि ॥ ५५ ॥ लपिता लक्षमेकं त॒ प्रणवं ब्रह्मवाचकम्‌ ॥ महापातकसंपेश्वं मुच्यते पातकान्तरैः ॥ ५६ ॥ कण्ठमा्रोदके रक्षं जपिता रंसमन््रकम्‌ ॥ महापातकरसंषैश्च मच्यते पातकान्तरैः ॥ ९७ ॥ नाभिमात्रोदके रक्षं जपित्वा त॒ षडक्षरम्‌ ॥ महापातकसंषेश्च म॒च्यते पातकान्तरेः ॥ ९८ ॥

॥ ५५ ॥ ५६ ॥ ५७ ॥ ५८ ॥

१६ रर; । आलसममा।

४२ अध्यायः] सूतसंहिता । ६९१

कण्ठमातरोद्के क्षं जपिता व्याहतित्रथम्‌ ॥ महापातकसधेश्च मुच्यते पातकान्तरैः ॥ ५९ ॥ वाग्यतस्तु जपेहक्षं सावित्रीमाद्रेण तु ॥ महापातकसंषेश्च सुच्यने पातकान्तरैः ॥ ६० ॥ सव्याहृतिसप्रणवाः प्राणायामास्तु षोडश ॥ अपि भ्रूणहनं मासारपनन्यहरटहः कृताः ॥ ६९ ॥ ॥ ५९ ॥ ६० ॥ ६१ ॥ गवां गोष्टे तु भिक्षाश्ची पावमानीलपन्मृड ॥ वरसरात्पातकैः स्वैर्मच्यते न हि संशयः ॥ ६२ ॥ दशवारं जपेनियं एावमानीमंहामतिः ॥ ` गवाङ़गमनं प्रोक्तं गोघस्येव न चान्यथा ॥ ६२ ॥ पावमानीजेपनिति । पवमानसोमदेवताका ऋचः पावमान्यः ॥६२॥ ६३ ॥ उपवासत्रयं कृत्वा कण्ठमाप्रोद्के स्थितः ॥ मुच्यते पातकैः स्वैशिर्जपिखाऽघमर्षणम्‌ ॥ ६ ॥ गायग्यष्टसहस्रं तु जपिता त॒ दिने दिने ॥ सप्ताहास्सवंपापेभ्यो मुच्यते भेक्षभड्नरः ॥ ६५ ॥ निजपि्वाऽघमषणमिति । “ ऋतं च सत्य च “ इति इक्तमघमषंणम्‌ ॥ ६४ ॥ ६५ ॥ उपवास्रयं कता चत्वारिशदृष्टताहूतीः ॥ कूष्माण्डे जहयात्सवंपापेभ्यो मुच्यते नरः ॥ ६& ॥ कष्माण्डेरिति । ^“ यदेवा देवहेडनम्‌ "” इत्यादिकाः स्वयभुवकाण्डसमा- राता मन्राः कूष्माण्डः ॥ ६६ ॥ जपित्वा शिवसंकलपमस्यवामीयमेव च ॥ सुवर्णस्तेयदोषेण मुच्यते न हि संद्यः ॥ ६७ ॥ `

[कका 1 री पीं

१क. ख. ग, ध. 'हतीः सः)

६९६ तात्पयषीपिकाक्षमेता- [ ॐ यज्ञेवेमवखण्डे-

लपित्वा शिवक्षकल्पमिति । ““ तन्मे मनः शिवस्तकल्पमस्तु *' इति यस्मि- नक्ते शि( वच्छ वषंकल्पम्‌ । ““ अस्य वामस्य ”” इति दक्तमस्यवामीयम्‌ ॥ ६७ ॥ ज चित्वा पोरुषं सूक्तं हविष्पान्तीयमेव च ॥ गृरुतरषगदोषेण मृच्यते न हि सं्ययः ॥ ६८ ॥ उषवासत्रयं ङर्याद्धोमश्वाऽऽग्येन धीमता ॥ पोरषेण च सूक्तेन सर्वपापनिषत्तये ॥ ६९ ॥ ^^ हविष्पान्तमजरं स्वर्विदम्‌ "” इति सक्तं हविष्पान्तीयम्‌ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ पवि्रमृषभे तोये स्थिखा जप्वा दश्चावरम्‌ ॥ तरिरातरीपोषितः स्तेयान्मच्यते न हि संशयः ॥ ७० ॥ उपवासत्रयं कृता भस्मोद्रूरितविग्रहः ॥ रुद्राध्यायी विमुच्येत सुरापानाज संशयः £ ७१ ॥ पविज्मृषभमिति । “ यरछन्दसामषभो विश्वषपः ” इति श्तेः प्रणव ऋ षभः ॥ ७० ॥ ७१ ॥ दुपदा नाम गायत्री वेद्‌ वाजसनेयके ॥ पञ्च जप्तवा जरे मग्नो मुच्यते स्वंपातकैः ॥ ७२ ॥ दुपदा नामेति । “ इुपदादिव म॒मुचानः ' इत्येषा ॥ ७२ ॥ अवेत्यचं जपेदब्दं यक्िचेदामितीति वा ॥ महापातकसंवेश्च मुच्यते हि दृश्चावरेः ॥ ७३ ॥ धवेत्यचमिति । “ अवते हन्य वरूण ' इत्येषा ““ यात्कचेदं वरूण " इति ॥ ७३ ॥ जपेत्तरत्समन्दीयमभक्ष्यस्य तु भक्षणे ॥ तदोषेण विमुच्येत मानवस्त॒ न संशयः ॥ ७ ॥ जवेत्तरतर्षमन्दीयमिति । "तरत्समन्दी धावति” इति सक्तम्‌ ॥ ५४ ॥

92 भध्यायः] यतसंहिता । ६९७

इन्द्रं मित्रं तदेनस्वी जपेदब्दार्धमादरात्‌ ॥ ` भेक्ष्याहारो विश्युध्येत पातकैश्च महत्तरैः ॥ ७५ ॥ इन्द्रमिति । “इन्द्रं मितं वरुणमभिमा हुः” इति ॥ ७५॥ प्राणायामशतं कुर्वन्सर्वपापेः प्रमुच्यते ॥ प्राणायामसदसेस्तु मुच्यते भवबन्धनात्‌ ॥ ७5 ॥ सव्याहूतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसा तह ॥ तिः प्ठेत्च जरू भग्नः स्वंपापेः रमुच्यते ॥ १८ ॥ तिरहोमसहस्रेण न्याष्ट्य। प्रणवेन व। ॥ महापातकसंवैश्व मुच्यते न हि संशयः ॥ ७८ ॥ महादेवेति यो ब्रूयास्रातरूर्थाय नियशः \ जन्मान्तरसहसेषं कृतं पपि विनश्यति ॥ ७९ ॥ ब्राह्म मुहूत चोर्थाय श्ुचिभरूलवा समाहितः ॥ शिवेति कीर्तयंन्मत्यः पातकैस्तु विमुच्यते ॥ ८० ॥ पुण्या भागीरथी रकि पुण्या वाराणसी पुरी ॥ पुण्या वेदाः सिवः पुण्यः पुण्यं तियेकित दण्डकम्‌ ॥८१॥ पञ्च पुण्यानि यो भ्यः प्रातर्स्थाय कीतंयेत्‌ ॥ सर्वपापविनिर्भ्तः स याति परमां गतिम्‌ ॥ ८२ ॥ विषवायनकारेषु ग्रहणे चन्द्रसूययोः ॥ शिवञ्चन्दजपं डर्वन्युच्यते सर्षपातकेः ॥ ८२ ॥ व्यतीपाते तिर धान्यं ब्राह्मणाय ददाति यः ॥ सर्वपापिनिर्भृक्तः स याति परमां गतिम्‌ ॥ <£ ॥ पञ्चद्श्यां समदिश्य महादेवं सितेतरे ॥ ब्रह्मणं भोजयिखा तु मुच्यते स्वैपातकैः ॥ ८५ ॥ ॥ ७दे ॥ ७७ ॥ ७८ ॥ ७९ ॥ ८० ॥ <९ ॥ < ॥ <३ ॥ < ढं ॥ ८५ |

------- क = ~ = [क "1 यी )

१ ख. ग, घ. इन्द्रमियेत' । २ ल. ग. "यन्सवः पा" । ३ क. ग. घ नियं । ८

६९८ तात्पर्वदीपिकसिमेता- [ ® यज्ञवेमवखण्डे-

यस्त -.व्नचतुर्दश्यां शिवमुदिश्य भोजयेत्‌ ॥ ब्राह्मणं पातकैः संविर्मच्यते न हि संशयः ॥ ८६ ॥ कृष्णाष्टम्यां रिजश्रेष्ं भोज च्छंकरास्मना ॥ सवेवापविं नेयक्तः शंकरं याति मानवः ॥ ८७ ॥ अकेवारे त॒ सावित्रीं जपिवाऽषटत्तरं शतम्‌ ॥ भोजयित्वा हिजशनेष्ठं म॒च्यते स्वेपातकेः ॥ ८८ ॥ आद्रायां रद्रमुदिश्य भोजयित्वा दिजोत्तमम्‌ ॥ स्वंपापविनिमुंक्तः सम्यग्ज्ञानमवाप्नुयात्‌ ॥ ८९ ॥ ॥ <दे ॥ ८७ ॥ << ॥ <९.॥ महामे महादेवमभिषिच्य एतेन तु ॥ ब्रह्महयादिभिः पापेमच्यते हि महत्तरैः ॥ ९० ॥ माघे मासि चतुदृश्यां कृष्णपक्षे महेश्वरम्‌ ॥

[बिल्वपन्रण सप्ज्य मच्यतं सवेपातकंः ॥ ९9 ॥ महामघ इति । माघपोणमासायक्त मघक्ष महामघम्‌ ॥ ९० ॥ ९१ ॥

उत्तरे फाल्गने मासि परखाशङ्धसुमेन च ॥

महादेवं समाराध्य म॒च्यते सवंपातकंः ॥ ९२॥ उत्तरे फाल्गन इति । फार्गनमास्षस्यात्तरपफल्गन्यामित्यथंः ॥ ९२ ॥

वस्नन्तकारे चित्रायां स॒गन्धद्धप॒मेहरम्‌ ॥

पूज्य प्रासङ्गिकायेस्त मुच्यते पातकेनंरः ॥ ९३ ॥

सकृद्रङ्गाजरे म्लातवा वाराणस्यां महैः्धरम्‌ ॥

टदा विश्ेश्वराख्यं त॒ म॒च्यते सवेषातकेः ॥ ९४ ॥

गोदावरी सङृत्स्ञानास्िहयक्ते बृहस्पत ॥

ब्रह्यहयारेभेः पापेसच्यते ना संशयः ॥ ९५ ॥ ॥ ९३ ॥ ९४ ॥ ९५ ॥ ।

१ ख. घ. ^त्त्रात्वा सिंह ।

४२ अध्यायः] दतसहिता । ६९९

मामासि मधक्षं तु सुवर्णरखरीजर ॥

साता द्त्वा महापापे्मुच्यते नात्र संश्चयः ॥ ९६ ॥

श्ञाला तु शिवगङ्गायां पर्वय॒क्तेऽर्कवोररे ॥

महापातकरसंषेश्च मुच्यते नाद संशयः ॥ ९७ ॥।

सोमवारे त्वमावस्यां सप्तम्यामर्कवासरे ॥

सङृतल्ानेन कावेयौ मुच्यते सर्वपातकैः ॥ ९८ !!

ज्ञात्वा दत्वा तु विप्राय गन्धमाईनपर्वत ॥

दृषा रामेश्वरं टेव मुच्यते स्वंपातकैः ॥ ९९ ॥

अन्नेपानादिभिभक्तया ब्रह्मनिष्ठं समर्चयेव्‌ ॥

सवंपापविनिर्क्तः शोकरं याति मानवः ॥ १०० ॥

श्रीमहभ्रसभामध्ये नयन्तं देवनायकम्‌ ॥

ष्ठ दिनि दिनि पपेमुच्यते दशभिर्दिनैः ॥ १०१ ॥

संन्यासश्चापि पापानां प्रायश्चित्तं प्रकीतिंतम्‌ ॥

पापिष्ठानामयोग्यानां योग्यानां स॒क्तिसाधनम्‌॥१०२॥

चतुविधस्तु संन्यासी इत्तिभेदेन सत्तमाः ॥

एकः कुटीचकः प्रोक्तस्तथाऽन्यश्च बहूष्टकः ॥ १०३२॥

हसश्चान्यस्तथेवान्यः परहससमाश्नयः॥

टीचकादपि श्रेष्ठो भिश्चकश्च बहूदकः ॥ १०९ ॥

हंसो बहूदकच्छष्ठः परहंसस्ततः परः ॥

परहसाद्पि शरेष्ठ आश्रमी नास्ति कश्चन ॥ १०५ ॥

कुटीचकाश्च हंसाश्च तथेव च बहूदकाः ॥

नियानृष्ठानतः शुद्धा भवन्ति दिजपुङ्गवाः ॥ १०६ ॥ ॥ ९६ ॥ ९७॥ ९८ ॥ ९९ ॥ १००॥ १०१ ॥ १०२ ॥ १०३ ॥

| ९०४ ॥ ९०५ ॥ १०६ ॥ ।

१.ग. घ्‌. 'वारके ॥ म ।

ता्पयदीपिकासमेता- [ 9 यज्ञैमवखण्ड-

चित्तशुद्ध्या सुमुष्चतवं कमात्तेषां विजायते ॥ ममुष्षुते त संजाते भवेयुः परहसकाः ॥ १०७ ॥ परहंसस्त॒ नियाख्यं कमं यक्ला विधानतः ॥ शमादिसाधनो भत्वा वेदान्तज्ञानमभ्यसेत्‌ ॥ १०८ ॥ डुटीचकाख्यः संन्यासी तथेव च बहूदकः ॥ गोवारुरज्जुसंबन्धं बरिदण्ड च कमण्डलुम्‌ ॥ १०९ ॥ पात्रं जरुपकिते च तथा काषायमेव च ॥

शिखां यज्ञोपवीतं च पवित्रं चेव धारयेत ॥ ११० ॥ पात्रे जरूपवित्रं च पवित्रं च तथेव च ॥

कुण्डिकां चोपवीतं च हैसस्यापि समं बुधाः ॥१११॥ हंसः परमहंसश्च सखचं सोम्यमव्रणम्‌ ॥

एकं तु वेणवं दण्डं काषायं चेव धारयेद्‌ ॥ ११२ ॥ परहसस्य हंसस्य समानं मोण्य्यमास्तिकाः ॥

स्नानं शोचं शिवध्यानं शिवार्चां भस्मगृण्ठनम्‌॥११३॥ भरिष्ण्डधारणं शान्तिदान्तिः कोधादिवजंनम्‌ ॥ चातुमास्यं च सवेषां समानं परिकीतितम्‌ ॥ ११९॥ पापिष्ठः कर्मसंन्यासं कता शाघ्ोक्तवत्मना ॥ प्राणत्यागं एनः कुयारपापानां च विशुद्धये ॥११५॥ योगी सेन्यासमापन्नः प्राणत्यागं कदाचन ॥

न छयान्मोहतो वाऽपि ज्ञानमेव सदाऽभ्यसेव्‌ ॥११६॥ सन्य [सेन समं नासि प्रायधित्तं रिजषंभाः ॥

ततः पापनिषटतच्यथं संन्यसेर्परितापितः ॥ ११७ ॥

॥ १०७ ॥ ९०८ ॥ १०९ ॥ ११० ॥ १९९१ ॥ १९२ ॥ ११३ ॥ ११४॥ ॥ १९१५ ॥ ११६ ॥ १९१७ ॥

१ ई. भस्मषाणएणम्‌

३ अध्यायः] ग्रतसहिता। ७०१

रहस्यानां च संन्यासः प्रायधित्तं तथेनसाम्‌ ॥ प्रसिद्धानां न पापानां प्रायधित्तमयं तथा ॥ ९१८ ॥ शिवज्ञानं शिवध्यानं शिवशब्दजपस्तथा ॥ अभिरियादिभिमेन््ेभंस्मना चावगुण्ठनम्‌ ॥ ११९ ॥ रुद्राक्षधारणं मकतया भ्रिपण्डस्य च धारणम्‌ ॥ सेन्यासश्वेव पापानां प्रायधित्तं महत्तरम्‌ ॥ १२५० ॥ सर्ववेदरहस्यामिदं मया केवरं कपयेद सभीरितम्‌ ॥ प्राह कारुणिकः सकराधवि- हेशिकप्रवरप्रवर्स्त॒ मे ॥ १२१॥ | इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहितायां चतुथं यनज्ञवेभवखण्डे प्रायधित्तविचारो नाम दाचतारिशोऽध्यायः ॥४२॥ ॥ ११८ ॥ ११९ ॥ १२० ॥ १५२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे सरतसंहिताटीकायां पायश्ित्तविचारो नाम द्राचत्वारिंरोऽध्यायः ॥ ४२॥

अथ त्रिचत्वारिशोऽष्यायः।

सूत उवाच- भूयोऽपि पापञ्चुद्धयरथमुपायं प्रवदाम्यहम्‌ ॥ महप्या श्रद्धया युक्ताः श्णुत ब्रह्मवित्तमाः ॥ १ ॥ एवं बेदाधिकृतानां चित्तपरिपाकानुषारेण वेदान्तवाक्यजनितबह्मात्मज्ञान- तद्ष्यानपैदिकमन्रजपादिकं प्रायश्ित्तव्वेनोपदिष्टम्‌ । अथ सवेस्ाधारणममरे- शादिस्थानविशेषेषु शक्तिसहितस्य परमेश्वरस्य वत्तनान्ना पूजनात्मक पापक्न- पोपायं वक्तमारभते--भूयोऽपीति ॥ १॥

१ ख. ग्वेवणेसा ।

७०२ तात्पयेदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवेमवखण्डे-

निर्मितानि शिवेनैव श्रमो स्थानानि देहिनाम्‌ ॥ सर्वपापविश्चुदध्यथं तानि वक्ष्याम्यशेषतः ॥ २ ॥ अमरेशमिति प्रोक्तं स्थानं सर्वार्थसाधकम्‌ ॥ ओंकारसंन्नस्तत्रेशश्वण्डिकाख्या महेश्वरी ॥ ३ ॥ तत्र देवं च देवीं च श्रद्रया परया सह ॥ तत्तत्नाभ्रा त॒ संप्रूञ्य मुच्यते स्वपातकैः॥ ¢ ॥ प्रभासाख्यं महास्थानमस्ति भमितरे हिजाः ॥ सोमनाथः शिवस्तत्र शिवा सा पष्करेक्षणी ॥ ९4॥ तजर देवं च देवीं च श्रदया परया सह ॥ तत्त्राभ्रा त॒ संपूञ्य मुच्यते सवंपातकेः ॥ ६ ॥ नेमिषाख्यं महास्थानमस्ति ततर महेश्वरः ॥ देवदेवाभिधंः प्राज्ञा देवी सा लिङ्गधारिणी ॥ ७॥ तत देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥ तस्त्नाप्रा त॒ सेपएञ्य मुच्यते सवंपातकेः॥ ८॥ पुष्कराख्यं महास्थानमन्यदास्ति महीतरे ॥ रजोगन्धिमेहादेवः पुरुहूता महेश्वरी ॥ ९॥ तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥ तत्त्नाप्रा तु संप्रज्य म॒च्यते स्वंपातकैः॥ १०॥ आषादी नाम विपरन्द्राः स्थानमस्ति मरीतरे ॥ आषादीशो दरस्तत्र रतिः सा परमेश्वरी ॥ ११॥ ` तत्र देवंच देवीं च श्रदया परया सह॥ तत्तत्राभ्रा त॒ संपूज्य मुच्यते सवंपातकेः ॥ १२ ॥ ॥ >॥३॥४॥५॥६॥५७॥८॥ ९॥२१०॥ ९१९॥ १>॥

१ ड, "मिधस्तत्र दे ।

१ अध्यायः] यूतसहिता । व

चण्डसुण्डीसमाख्यं त॒ स्थानमन्वन्व चरम्‌ ॥

दण्डां तत्र महादेवो दण्डिनी परमेश्वरी ॥ १३ ॥ तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तत्नाभ्रा त॒ संपूज्य मुच्यते सर्वपातकैः ॥ १४ ॥ भारमतिरिति ख्यातमभस्ति स्थानं महत्तरम्‌ ॥ भारभूतिमहादेवो मतिः सा परमेश्वरी ॥ १८५ ॥ तत्र देवं च देवीं च श्रदया परयः; पह ॥

तत्तत्नाभ्रा त॒ संषज्य मुच्यत सव॑पातकेः ॥ १६ ॥ नाकु नाम संश्चुदमस्ति स्थानं मदीतछे ॥ नकुटीशो हरस्तत्र शिवा सेव प्रकीतिता ॥ १७॥ त्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तत्राभ्ना त॒ संपूज्य मुच्यते सवंपातकेैः ॥ १८ ॥ हरिश्वन्द्रसमाख्यं च स्थानमस्ति महीतरे ॥ हराख्यः शंकरस्तत्र चण्डिकाख्या महेश्वरी ॥ १९ ॥ त देवं च देषीं च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तत्नाभ्रा त॒ संपूज्य मुच्यते सवंपातकेः ॥ २० ॥

॥ १३॥ १४॥ २५ ॥ ९६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ >०॥ श्रीपर्वतसमास्ये च स्थानमस्ति महत्तरम्‌ ॥ मायावी संकरी तत्र शंकरस्तिएरान्तकः ॥ २१॥ ततर देवे च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥ तत्त्नाभ्रा त संपूज्य मच्यते सवंपातकैः ॥ २२ ॥

मायावीति । यद्यपि ““ अस्मायामेधास्रजो विनिः '' इति विन्नन्तात्ल्लियां

पि मायाविनीति भवितव्यं तथाऽपि पुराणानामप्याषत्वेन च्छन्दावद्धावत्वा-

[ * बहूरुं छन्दसि ' इति बहुखग्रहणस्य स्वोपाधिव्यभिचाराथत्वात्‌ ““ नस्त- दते "” इत्यच्यमानष्टिरोपोऽतद्धिते डीप्यपि द्रष्टव्यः ॥ २९ ॥ २२॥

७०४ तत्पवेदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवेमवखण्डे~

जप्येश्वरमिति ख्यातं स्थानमस्ति महत्तरः ॥ निश्यं शंकरी तत्र चिरे परमेश्वरः ॥ २३ ॥ तत्र देवं च दर्षी च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तननाघ्ना तु संपूज्य मुच्यते सवंपातकेः ॥ २९ ॥ जआभ्रातकेश्वरं नाम स्थानमन्यत्सुशोभनम्‌ ॥

तत्र सूक्ष्माभिधो शद्रः सूक्ष्माख्या परमेश्वरी ॥ २५॥ तत्र देवं च दषं च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तत्राम्रा तु संपूज्य मुच्यते सवपातकेः ॥ २६ ॥ महाका इति परोक्तमन्यदस्ति महत्तरम्‌ ॥ महाकालो हरस्तत्र शंकरी सा महेश्वरी ॥ २७ ॥ तत्र देवं च देष च श्रद्था परया सह ॥ तत्तन्नाम्ना त॒ संप्रज्य मुच्यते सवपातकेः ॥ २८ ॥ मध्यमा व्यं महास्थानमास्ति मायाविषापहम्‌ ॥ तत्र शवः शिवः साक्षाच्छवाणी परमेश्वरी ॥ २९॥ तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तन्नाभ्रा त संपूज्य मुच्यते सवपातकेः ॥ ३०॥ केदाराख्यं महास्थानमस्ति भ्रमितरे श्भम्‌ ॥ इशानाख्यो हरस्तत देवी सा मार्गदायिनी ॥ ३१ ॥ तत्रदेवं च देवीं च श्रद्धया परया सह॥

तत्तत्नाभ्ना त॒ संपूज्य मृच्यते सवपातकेः ॥ ३२ ॥ भेरवाख्यं महास्थानं भवरोगस्य भेषजम्‌ ॥

भेरवः शंकरस्तत्र भेरवी परमेश्वरी ॥ ३३॥ #॥ > ॥ गदं || ५ | २६ ॥ २७ ॥ >८॥ ५९।२०॥३१॥ ३२॥ ॥ २२ ॥

१ घ. . -शुटी शंकरस्तत्र जिशूटी परमेश्वरी ॥ २३ ॥

३ अध्यायः 1 छतस्तहिता । ७०५

तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया एरया सह ॥ तत्तत्नाप्रा तु संप्ज्य मुच्यते सवपातकेः ॥ ३५४ ॥ गया नाम महाकषित्रमस्ति भमितरू श्युभम्‌ ॥ मङ्गलाख्या महादेवी शंकरः प्रपितामहः ॥३५ ॥ तत्रदेवंच देवीं र श्रद्धया परया सह ॥ तत्तन्नाम्ना तु संप्रज्य मुच्यते स्वपाः ॥ ३६ \ कुरक्षे्रमिति ख्यातमस्ति कें मरति ॥ शिवा स्थाप्रिया तत्न सिवः स्थाणुस्माहयः ॥३७॥ त्र देवं च दृवीं ३ शद्या परया सह ॥ तत्तत्नाभ्रा त॒ संप्रञ्य मच्यतें सवएातकैः ॥ २८ ॥ खाडखाख्यं मरास्थानमस्ति दवाथसाधकम्‌ ॥ स्वयंम॒स्तत्र देवेशः शिदा स्वायंभुव मता ॥ ३९ ॥ तचरदेवेचंदेवींचश्रद्या परया सह ॥ तत्तन्नाम्ना त॒ संप्रञ्य सर्वेपापेः प्रमुच्यते ॥ ० ॥ अन्यक्रनखनं नापर स्थानमस्ति महत्तरम्‌ ॥ उग्रस्त्र महादेवः शिवोग्रा म॒निपुङ्गवाः ॥ १ ॥ तच देवच देवीं च श्रद्धया परया सह ॥ तत्तत्राभ्ना त संपूज्य म॒च्यते सर्वपातकंः॥ २ ॥ विमटेश्वरमिर्यक्तमन्यदस्ति महीतरे ॥ विश्वस्त महादेवो विश्वेशा परमेश्वरी ॥ ३॥ तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥ तत्त्नाभ्ना तु संपूज्य मुच्यते सवेपातकेः ॥ ५५॥ ॥ २४ ॥ २५॥ ३६ ॥ २७ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ४१ ॥ ४२॥ ४३॥ ॥ ४६ | ।

१ ध. नाकुखाष्यं <९

७०१ तातपयंदीपिकासमेता- [ यज्ञवेभवखण्डे-* ¦

अहासमिति प्रोक्तमन्यदस्ति महत्तरम्‌ ॥

महानन्दो हरस्तत्र महानन्दा महेश्वरी ॥ ४८५ ॥

तत्रदेवे च देवीं च श्रद्धया परया सह॥

तत्तनाम्ना तु संपूज्य मुच्यते सर्वपातकैः ॥ ४६ ॥

महेन्द्रमिति बिस्यातमन्यदस्ति महीतरे ॥

हरो महान्तकस्तत्र शिवा सा त॒ महान्तका ॥ ७ ॥

तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तत्नाभ्रा तु संपूज्य मुच्यते सवेपातकेः ॥ ४८ ॥

भीमं नाम महास्थानमस्ति भीतिविनाशनम्‌ ॥

तत्र भीमेश्वरो देवः शिवा भीमेश्वरा भिधा ॥ ४९॥

तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तन्नाघ्ना त॒ संपूज्य मुच्यते सर्वपातकैः ॥ ५० ॥

वघ्रापथमिति ख्यातमस्ति स्थानं मह्तरम्‌ ॥

वस्तत्र शिवः साक्षाद्ववानी परमेश्वरी ॥ 4१ ॥

त्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तन्नाघ्ना त संपूज्य च्यते सर्वपातकैः ॥ ५२ ॥

अ्धकोरिरिति ख्यातमन्यदस्ति सुशोभनम्‌ ॥

देवस्तत्र महायोगी शद्राणी च महेश्वरी ॥ ५३ ॥

तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह॥

तत्तत्नाप्रा त॒ संपूज्य मुच्यते सवंपातकेः ॥ 4९ ॥ `

अविमुक्तमिति ख्यात्तमन्यदस्ति सुशोभनम्‌ ॥

महादेवाभिधः शमविंशाराक्षी शिवा परा ॥ ५4 ॥

॥ ४५ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ५० ॥ ५९ ॥ ५२ ॥ ५३ ॥ ५४ ॥

॥ ५५ ॥

व 1 त क) ए -~-----~-----~-------~----- - ~ ज ~ ८ छ 3

१ ख, भरीमनाथं मः ।२ग. महादेवो ।

मध्यायः | खतसहिता । ७०७

तत्र द्व च दवीं च श्रद्धया प्रया सह ॥

तत्तन्नान्ना त्‌ संप्रज्य मुच्यते सर्वपातकैः ॥ ५६ ॥

महाख्यमिति ख्यातमन्यद्स्ति सुशोभनम्‌ \

रदरस्तन हरः साक्षान्महाभागाभिषा शिवा ॥ ७ ॥

तत्र देवं च देवीं च श्रदया परया सह ॥

तत्तत्नाभ्ना तु संपूज्य मुच्यते सवंपातकेः ॥ ०८ ॥

गोकर्णाख्यं महास्थानमस्ति ममितरे शुभम्‌

महावखो हरस्तज शिवे सा भद्रकर्णिका ॥ ५९ ॥

तत्र द्वं च दवीं च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तत्राप्ना तु संपूज्य मुच्यते सवंपातकैः ॥ ६० ॥

भद्रकणे मरास्थानमस्ति भद्रकरं परम्‌ ॥

भद्रा तच महादेवी महादेवः शिवाभिधः॥ 89 ॥

तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया परथा सह ॥

तत्तत्नाम्रा तु भेंप्रूञ्य मुच्यते सवंपातकेः ॥ ६२ ॥

सुवर्णाक्षमिति प्रोत्तमन्यद्स्ति महत्तरम्‌ ॥

रिवस्तत्र सहस्राक्ष उत्पलाक्षी शिवा परा ॥ ६३ ॥

ततर देवं चदेवींच श्रद्धया परया सह ॥

तत्तन्नाभ्रा त॒ संपूज्य मुच्यते सर्वपातकेः ॥ ६ ॥

स्थाणुसंज्ञं महास्थानमस्ति भमितरे शुभम्‌ ॥

शिवः स्थाण्वीश्वरस्तत्र शिवा स्थाण्वीश्री परा ॥६५॥

तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तन्नाभ्रा त॒ संप्रज्य म॒च्यते सवेषातकेः ॥ ६६& ॥

केमलखारुयमिच्य॒क्तमस्ति स्थानं महत्तरम्‌ ॥ कमलाख्यो हरस्ततर कमराख्या महेश्वरी ॥ &६७ ॥

। ५६ ॥ ५७ ॥ ५८ ॥ ५९ ॥ ६० ॥ द९।।६२।६ २।।६ च]1६ ५2 ६2७1

तात्प्यदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञैवेभवखण्डे+

तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥ तत्तत्नाभ्रा त॒ संप्ज्य मुच्यते स्वंपातकेः ॥ ६८ ॥ छागण्डलरूमिति प्रोक्तमन्यद्स्ति महत्तरम्‌ ॥ कपर तत्र देवेशः प्रचण्डाख्या महरी ॥ ६९ ॥ त्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह्‌ ॥ तत्तत्राभ्रा त॒ संप्रज्य मुच्यते सर्वपातकैः ॥ ७० ॥

` कररण्डमिति विख्यातमन्यदस्ति सुञ्चोभनम्‌ ॥

उष्वरेता हरस्तत्र भिसंभ्यास्या शिवा परा ॥ ७१ ॥ तत्र देवं च देवीं च श्रद्रया परया सह ॥

तत्तन्नाम्ना त॒ संप्रज्य मुच्यते सर्वपातकैः ॥ ॥ ७२ ॥ माकोराख्यं महास्थानमन्यदस्ति महीतरे ॥ महोकरां हरस्तञ्र शिवा सा स॒कुटेश्वरी ॥ ७३ ॥ तर देवंच देवीं च श्रद्रया परया सह ॥

तत्तन्नाभ्ना त॒ संप्रज्य मुच्यते सर्वपातकैः ॥ ७९ ॥ मण्डटेश्वरसंज्ञं च स्थानमस्ति महत्तरम्‌ ॥ श्रीकण्ठस्तत्र देवेशः शंकरी शाण्डकी मता ॥ ७९ । तच देवे च देवीं च श्रदया परया सह ॥

तत्त्नाभ्रा त॒ संपूज्य मुच्यते सवेपातकैः ॥ ७६ ॥ कारुजरमिति ख्यातमस्ति स्थानं महीतरे ॥ नीखकण्ठो हरस्तत्र शिवा कारी प्रकीतिंता ॥ ७७॥ तः, देवे च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥

तत्तत्राप्रा त॒ संपञ्य सृच्यते स्वेपातकैः ॥ ७८ ॥

॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ ७९१ ॥ ७> ॥ ७ ॥ ७४ | ७५ ॥ ७६ ॥७७]

७८ ||

१ग. करण्डटामिति ष्या । २ग. "ल्या महेश्वर ॥ ५१ ॥ त°। ३ग. शाङ्गकः 1

३ अध्यायः] सूतसंहिता । ७०९

शङ्ककणं महास्थानं सर्वंदोषनिवारणम्‌ ॥ महातेजा हरस्तञ्र ध्वनिः सा परमेश्वरी ॥ ७९ ॥ त्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सह ॥ तत्तन्नाम्ना तु संपूर्य मुच्यते स्वंपातकेः ॥ ८० ॥ स्थ॒टश्वरसमाख्यं त स्थानमस्ति महत्तरम्‌ ॥ स्थरलस्तत्र महादेवः स्थूखा सा परमेश्ररी ॥ ८३ ॥ तत्र देवं च देवीं च श्रद्धया परया सद ॥ तत्तत्नास्ना त॒ संपृञ्य रच्यते शेपातकेः ॥ ८२ ॥ श्रीमब्याप्रएुराख्यं तु स्थानमस्ति महीतछे ॥ हरः सभापतिस्तत्र शिवा दभ्रसभापती ॥ < ॥ तत्र द्वं च देवीं च श्रद्धया परथा सह॥ तत्तन्नाम्ना त॒ संपञ्य म॒न्यते सवेपातकंः ॥ < ॥ यतर नयाति देवेशः खास्मानन्द्प्रमांदतः ॥ यत्र नत्यन्तमीश्चानमाम्बिका पारेपश्याते ॥ << ॥ यत्र भक्तिमतां नणा प्रसीदति महेश्वरः \ यत्र नयन्तमीशानमस्विका परिपश्यति ॥ <& ॥ स्थानानामपि सवेषामेतस्स्थानं महत्तरम्‌ ॥ जत्र जपे हृतं दत्तमसंख्येयथुणाधेकम्‌ ॥ <७ ॥ आस्मितरैव महास्थनि शिवगङ्ञामिषं परम्‌ ॥ तराकमस्ति तत्तीरे दक्षिणे नृव्यतीश्वरः ॥ << ॥ तस्मितेद तकि यों निस्यं स्षाचा दिजा नरः॥ दृष्ठ दभ्रसभानाथं परमश्नद्या सह ॥ << ॥

॥ ७९ ॥ ८० ॥ < १ | ८२॥ ८३ ॥ < ॥ <५ ॥ < ॥ <७॥ << ॥

< ९ |

(० - ------ +ना ज ५

--------~--~-~~"------~----~---~----~~---~ ------------- ~~ -

१. दरा पती मता ॥ ८३ ॥ त । २ ड. "गुणात्मक ।

॥

७९ ०

तात्पयेदीपिकाक्षमेता- [ ४ यज्ञवेमवखण्डे~+

अष्टत्तरसहक्षं त मन््रमादं षडक्षरम्‌ ॥

जपति प्रीतिसंयक्तः प्रासिदेरापे मुच्यते ॥ ९० ॥ आदित्ये मेषसंयक्ते प्वण्याद्रादिने तथा ॥ तटाकेऽस्मिन्नरः क्रात्वा प्रसिष्ठेरपि म॒च्यते ॥ ९१ । आदित्ये षभ प्रापे तटाकेऽस्मिन्द्रषोदये ॥

स्नाता द्वा महापापेः प्रसिदैरापे मच्यते ॥ ९२ । आदिये मिथनं प्रापे तटाकेऽस्मिन्महत्तरे ॥ कृष्णाष्टम्यां नरः साला प्रसिदेरपि मुच्यते ॥ ९३, आषाढे त॒ चतुदृश्यां कृष्णपक्षे समाहितः ॥ तटाकेऽस्मिन्नरः क्षास्वा प्रसिदेरपि मुच्यते ॥ ९४ ॥ श्रावण्यां पौर्णमास्यां त॒ तटाकेऽस्मिन्समाहितः ॥ ज्ञावा त पातकैः स्वैः प्रसिदेरपि मुच्यते ॥ ९९५ ॥ कन्यकायां स्थिते चाके जन्मक्षं चकेवारके ॥ नरः स्नाखा तट किंऽस्मिन्प्रासदरापं य॒च्यतं ॥९६॥

॥ ९० ॥ ९९ ॥ ९ ॥ ९३ ॥ ९४ ॥ ९५ ॥ ९६ ॥

आदिये च तुलां प्राति भगनकषजूके _ नरः ॥ | प्रातः स्नाखा तटकिऽस्मिन्प्रसिदधेरपि म॒च्यते ॥९७॥

भगनक्षनक इति । ““फएद्गुनी नक्षत्रं भगो देवता” इति श्रुतेः प्रवांफस्गु. न्याख्यं भगनक्षत्रम्‌ ॥ ९७ ॥

जादिस्ये दश्चिकं प्रपते पाक्कस्य दिने नरः॥ प्रतः स्नाखा तटाकेऽस्मिन्प्रसिदधैरपि मच्यते ॥९८॥

पावकस्य दिन इति । कृत्तिकायामित्पर्थः ॥ ९८ ॥

जआदिये चापसयक्ते रोद्रनक्षत्रफे नरः ॥ स्नानं कृता तटाकेऽस्मिन्प्रिदधेरपि मच्थते ॥ ९९ ॥

॥ ९९ ॥

१य.ग. घ च. छ. ज, श्रतेरुत्तयाफः । २ घ्न. ग. घ. ड, "ति । उत्तराफत्गन्यामि ।

भध्यायः ] यतसहिता | ७९११

आदिस्ये मकरं प्रापे पुष्यं चार्कवारके ॥ नरः स्नाता तट केऽस्मिन्प्रसिदधैरपि मुच्यते ॥१००॥ माषमासि मक्ष तु तटाकेऽस्मिन्महत्तरे ॥ स्नानं कता महापापैः प्रसिदधेरपि च्यते ॥ ०१ ॥ फाल्ग॒ने चोत्तरे मर्यस्तटाकेऽस्मिन्महत्तरे ॥ स्नानं कृत्वा महापापः प्रसिद्धेरपि मु्यते ॥ १०२॥ अनेन सदशं स्थानं नास्ति खोकसयेष्वापि ॥ अत्रैव वर्तमानस्त्‌ मुच्यते भवबन्धनात्‌ ॥ १०३ ॥ अत्र ब्रह्मविदां नियमन्न पेयं ददाति यः ॥ सर्वपापविनिमुक्तः स याति परमां गतिम्‌ ॥ १०९ ॥ ग्रहं वा मठिकां गाऽपि प्रदच्वाऽ्रैव योगिने ॥ सर्वपापविनिमुक्तः संकरं याति मानवः ॥ १०८ ॥ स्थानमेतटुरा शंभुः सरवदोषनिटत्तये ॥ निमे स्वजन्ननां केवरं करुणावखात्‌ ॥ १०६ ॥ अनेककोरिभिः कर्पेरजितेः पण्यराशिभिः ॥ स्थानमेतन्मनुष्याणां सिभ्यययन्तशोभनम्‌ ॥१०७॥ सववंमुक्तमतिशोभनं मया पापराशिविनिवततकं नृणाम्‌ ॥ स्थानमेतदतिशोभनं सदा सेवनीयमखिषेस्त॒ जन्त॒भिः ॥ १०८ ॥ इति श्रीस्कन्द्‌षराणे घ्ूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभवखण्ड पापश्चुद्धबपायकथनं नाम वरिचलारिशोऽध्यायः ॥४३।॥ ॥ १०० ॥ १०१ ॥ १०२८ ॥ १०३ ॥१०४॥१ ०५ ॥ ०६।।१ ०५७॥ १०८ इति श्नीद्तसंहितातासपेदीपिकयां चतुथं यज्ञेमवखण्डे पपथ॒द्धुपा- यकथनं नाम तिचत्वाररिशोंऽध्यायः ॥ ४३॥

७१२ तात्पयैदीपिकासमेता- [ 9 यत्ञैवेमवखण्डे-

अथ चतुश्चत्वारिंशोंऽध्यायः।

सत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि द्रव्यशुद्धि समासतः ॥ श्रद्धया सह विप्रेन्द्राः श्रणताऽऽस्मविश्युद्ये ॥ १ ॥ सचिदानन्ददूपस्याऽऽत्मनः स्वाभाविकथद्धि सिद्धवत्कत्य तदुपजीवनेन तत्स्वरूपेऽध्यस्तापिच्यातत्कायेविरुसितदूपस्य दाषजातस्य निवतेकपायधित्त- मुक्तम्‌ । अथ तां स्वतःशद्धिमात्मनः प्रतिपादयितु द्रव्यशुद्धि प्रतिजानीते- अथात इति ॥ १॥ त | जासमाऽनातमेति विप्र्रा हिधा द्रव्यं व्यवस्थितम्‌ ॥ आस्मद्रव्य सयं शुद्धं सयज्ञानादछक्षणम्‌ ॥ २ ॥ द्रव्यं व्यवस्थितमिति । ब्रव्यशब्दों बस्तुपयायो न तु पराभिमतद्रभ्यत्वजना- तिप्रब्रत्तिनिमित्तकस्तथास्वे स्वात्मनो द्रव्यत्वजातिसंसगविरहेण द्रत्पशब्दवा- च्यता न स्यात्त । सत्पज्ञानानन्दादिक ह्यात्मनः पारमाधथिक स्वषटपम्‌ । यद्यपि तदखण्डेकरसं तथाऽपि सवेदा बाघराहित्यादुपाधिमेदेन सचिद।दिमेदेन व्यव- ह्रियते । उक्तं ह्यारांः-- “आनन्दा विषयानुभवोनित्यत्वं चेति सन्ति धमाः। अष्रथक्त्वेऽपि चेतन्यात्एथगगिवावमाक्षन्ते” इति ॥ २ ॥

सत्तामात्र न दाषाअस्त स्वतः शुद्र यतः सदा ॥ याद्‌ सत्ता स्वताञय्ुद्ा इष्टं सव भवत्सदा ॥ २॥ तत्र स्व्पस्य स्वतःशथद्धि प्रतिपादयांत- सत्तामात्र इति । स्वस्मिन्परि- कल्पितनानानव्यक्तिष्वधिष्ानसदपस्यानुममात्तदभिप्रयणायिष्ठानमरूतं सन्मात्र मेव सत्तेत्युच्यते । तस्य सत्तामात्नस्य यस्मारस्वतःयुद्धिरङ्गीकायां । अतस्तत्र न दाोषस्पशं इत्यथः । विपक्षे बाधकमाह-- यदि सत्तेति । स्वत इति । कारणा- न्तरमनपेध्य स्वषटपत एवेत्यथंः ॥ ३ ॥ दुषटसस्ामिसबन्धार्दषटस्ण््ट सदा खट्‌ ॥ तथा सातं वंद्युद्ध त न सभ्यदयव कंचन ॥ ४॥ विमत सर्वं दुष्ट दुष्टसत्तासस्प्रष्टत्वादुषटस्णषटमाण्डव दित्यभिप्रायः । तथा सति दोषाभावन्याप्रायाः शुद्धेन कविदप्यात्मराम इत्पथः ॥ ४ ॥

१ सर. स्वतः । २ख. ध. '्दानन्दभेः । ३ छ. 'थश्विभा । ४ ड. च्रेणादोः ।ग.घ श्रेणदोः। ५ ध. ज. "ति निर्ौषभाः। ग. ट. च. "ति निदाँषाभाः ।

त जध्यायः ] सूतसंहिता । ७९३

सत्ताशन्यं तु तुच्छं स्यात्सत्ता शुद्धा स्वतस्तथा ॥ ज्लाप्रूपमाप्‌ ज्ञान शदमव स्वतः सदा॥ <4॥ सत्ताशून्य त्विति । निहृष्टत्वाय यदि सर्वं जगत्स्वात्मनो हष्टसत्तासंस्गं जद्यात्तदा तनिरूपाख्पमेव भवेत्त्‌ । भरतः सत्तायाः स्वतः थुद्धरहीकाय- त्यथः । चिन्मात्रस्थापि स्वतःशुद्धिगः६- ज्ञानमिति । ज्ञाग्तेऽनेनेति ज्ञान- मिति करणत्वेन व्युत्पत्तिसेभवासद्यादृस्यर्थं ज्ञपिष्टपमिति विषणम ॥ ५॥ द्ध + ७ क भ क |, अश्ुद्धिजडरूपे हि दृष्टा सवेजनैरापि ॥ स्वतःस्फुरणरूपं तु ज्ञान दुष्टं भदेचयादृ ॥ & \ भ =, _ ०९ स्फ 4 इट मव भवत्मद्‌ दुष्टस्फुरणसगमात्‌ ॥ तथा साते वकेश्ुद्रं त॒ न पसिभ्वयेव किचन ॥ ७॥ अशुद्धि्जडद्प इति । अनात्मपरपश्चे ह्मशरदत्वं जल्त्वन्याप्रं दश्यते तज्ञ- डत्वं स्वप्रकाशचिदात्मना व्यःवतेमानं स्वत्याप्रमप्मश्द्धत्वं व्यावतयतीत्यर्षः। तत्रापि परवेवद्भिपने बाधकमाहद--ज्ञानं दष्टमत्यादिना॥६॥ ७॥ वस्त॒ स्फुरणश्चुन्यं त॒ तच्छमेव भवेत्सदा ॥ द्ष्टकारण विज्ञाने दोषोऽस्तीति वटेचदि ॥ ८ ॥ आभव्वन्नकटत्या त ज्ञान दष न च स्वतः ॥ अन्यथा सकर ज्ञान दुष्टमव स्वता भ्वेत्‌ ॥ अतः स्फुरणस्प तु ज्ञानं शुदं सदैव तु ॥ ९॥ स्फुरणदन्य त्विति । स्वगोचरज्ञानाधानन्वाद्रम्तसिद्धेस्तस्य च ज्ञानस्य दष्त्वेनाङ्ीकारे सवंदाऽगर तिभातं जटं जगच्छ्शविषाणवनतुच्छमेव भवेदि- त्यथः । विपक्षे बाधकमभिधाय ज्ञानस्य पुनदाषसद्धावमाशङ्कुब निरस्षति- दृष्टकारणेति। काचक मखादिदषद्‌ षितचक्षरादकारणजनिते थक्िरजतादिभ्र- मन्नाने दोषो दख्यते तत्छामान्यादन्यत्रापि दोपसंभावना किन स्पादितिन शङ नीयम्‌। तत्र हि ॒क्तपधिष्टानचेतन्यामिन्यज्जिका तदाधितमायामयरजतविषये- दंकारास्पदमनो्त्तवचित्तचेतन्यस्थाविदयादृत्तिरेव दुष्टकारणजनिता न तु ब्र्य- वच्छिन्स्फुरणम्‌ । ततश्चोपाधिवश्ादेव स्फटिकं ख हित्पमिवं स्फुरणे दोषाव- १ग.ड. 'नानद्गीः । २ च, 'दिकर' । ३ घ. "“व्यन्नकत्तदा । ४ घ. `सिग्राति- बिम्बितचै" ।

७१४ तात्प्य॑दीपिकाक्षमेता- [ ॐ यज्ञवेमवखण्डे-

भाषो न तु स्वभाव इत्यथः । अन्यथेति । विभ्नमज्ञानगतस्फुरणमात्रस्य स्वाभा- विकटृष्टत्वाङ्खीकारे तत्सामान्यात्सवेमपि ज्ञानं स्वभावतो दुष्टं स्पात्‌ । तथाच पूर्वको बाध इत्यमिप्रायः॥ < ॥ ९ ॥ का आनन्दस्तु स्वयंश्चद्धः पुरूषरथ्यते यतः ॥ जश्दधः सर्वेथा भावो नाते पुरुषैः खल ॥ १० ॥ ब्रह्मादिस्तम्बपयन्तेरथ्यते हि सुखं सदा ॥ ११ ॥ आनन्दषटपस्यापि स्वतः शुद्धिमुपपादयति-आनन्दस्तित्यादिना । प्रुषेर- थ्येमानत्वादानन्दस्यापि स्वतः शुद्धरङ्खीकाया न ह्यविशुद्धः पदाथः पुरुषेर- थ्यते ॥ १०॥ २९॥ विषयेन्दरियसंपकाजन्यते हि सुखं सदा ॥ न दृश्यत तता दुष्टामाति चत्तन्न संगतम्‌ ॥ ३९॥ अभिग्यञ्चकटच्या हि सुखे दाषो न च स्वतः ॥ आत्मरूपं सुखं निर्यं नेव जन्मविनाशवत्‌ ॥ १३ ॥ ब्रह्मादि स्तम्बान्तेर्थनयिस्य तस्याऽऽनन्दस्य -नश्वरत्वमाशङ्क्य निर- स्यति-विषयेन्द्रियेति । शभकमोपस्थापितविषयेरिन्द्रिपसंप्रयोगवशात्ुखं न्यते | अनन्तरक्षणे च न दडयते । तथा च सत्युत्पत्तिविनाशवकच्वेन खस्थ दुष्टत्वमिति शङ्कामिप्रापः । विषर्येोन्द्रयसप्रयोगात्मुखविषया मनोदृत्तिरेष केवर जन्यते नतु तद्वृच्यवच्छिननसुखमतो व्यञ्चकवृत्तिगतावेव जन्मवि- नाशौ व्यङ्कये सखेऽवभासेते अतो नन्वरत्वदोषप्रसह्भः स्वाभाविकसुखे नास्तीत्यर्थः । आत्मरूपमिति । छुखस्य नित्यात्मस्वदूपत्वादपि जन्मविना्ो स्वाभाविको न स्त इत्यथः ॥ १२ ॥ १३ ॥ प्रेमाङम्बनतः खाता सुखमेव न संशयः ॥ {त्मिनश्च रुखस्याप्‌ प्रमारम्बनता सदा ॥ १५ ॥ विदयतेऽतस्तयोरकयं वस्तुतस्तु सुखा्मनोः ॥ अतश्चाऽऽरमतया निर्यं सुखं निदोषमेव हि ॥ १५॥ शुखस्याऽऽत्मष्पत्वमुपपादयति-परमारम्बनत इति । परपरमास्पदत्वादा- त्मनः सखस्वदूपत्वम्‌ । एतदेव सुखात्मनोरेक्यमुपपादयति--आत्मनश्रेति । य॒भकमोपिस्थापितविषयेन्द्रियसपकजनितान्तःकर गबृत्यवच्छिनस्य सुखस्य

चे अध्यायः] सूतसहिता। ७१५

तदनुभविजात्मनश्चोभयारपि मेमास्पदत्वात्तस्मादुपाधिकृतभेद विरहे बास्तव- मेक्यमध्यवसेयमित्य्थः ॥ ९४॥ १५॥ अतः सयचिदानन्द्‌ः स्वतः शदो न संशयः ॥ सयादटिरक्षणं चाऽऽत्मद्रव्यं शुद्धं ततः स्वतः॥ १६ ॥ सत्यादिक्षणमिति । परिकल्पितमेदभिनानां सत्ताज्ञान सुखानां निदषटत्वेन स्वतः थुद्धिपरतिपादनात्कल्पितभदविरहादखण्डकरसमावेगेतेषामेवा ऽऽ त्मम्बङ- पत्वात्सत्यज्ञानादिरक्षणमास्मवम्त्वपि स्वतः शुद्धमित्यथेः ॥ १३॥ अन्ञानोपाधिमेपकाद्श्चद्धमिव माति तत्र ॥ विश्चुदिः परमा तस्य ज्ञानादेव न कमणा ॥ १७ ॥ ज्ञानादेवेति । अविशथघ्यापादकस्पान्चानस्य कर्मणा सह विरोधाभावात्स्वा- भाविकशुद्धात्मङ्गानाद्ष तस्य {निद्ृत्तिरिपथः ॥ ९८ ॥ स्वतः शुद्धस्य दाज्ञानादश्ु्धिः स्वारमवस्तनः ॥ अज्ञानस्य नि्रच्येव श्ुदिः स्वाभाविकीं भवेच्‌ ॥१८॥ अज्ञानस्य निब्रच्येवेति । ज्ञानेनाज्ञाननिब्रत्तिरेव केवर निष्पादच्या तथेव ज्ञानप्राप्त्याऽ्यद्धनिढृत्तावात्मनः स्वाभाविके य॒द्धिरावरणामावादाविमवती- त्यथः ॥ १८ ॥ कर्मणा शचदधिर्त्यन््‌। यादृ सा तस्य नश्यति ॥ कृमसाभ्यमानदय इह न नेय समत {हि तद्‌ ॥ ३९॥ तस्य नरयतीति । वस्तुकृतमात्मनो ऽ शुद्धत्वमङ्खं कत्य तस्य प्रायध्चित्तदूपेण कमणा निव्तितत्वादसती श॒द्धिरिदार्नापरत्पद्यते चेत्तर्हि षा धद्धस्तस्याऽऽत्म- नोऽवदयं नरयति । कृतकत्वस्यानित्यत्वनियमादित्पर्थः। व्याधि दशंयति- कमप्ताघ्यमिति ॥ ९९ ॥ | स्िदानन्दरूपार्मा निर्यश्चदधः स्वयं स्वतः ॥ अज्ञानाञ्जीवता तस्य नेव स्वाभाविकी सदा ॥२०॥ अज्ञानाञ्जीवतेति । सचिदानन्दषपः परमेश्वर एव प्रत्यगात्मा तस्य तार कंस्व रपत्वाच्छाद कादृज्ञानादेव जीवत्वे तदमिमानत एव तस्याशुद्धिः ॥ २० ॥

अतो जीविश्वरेकज्ञान देवा ऽऽत्मवस्तुनः ॥ विश्चदिः परमा प्रोक्ता कमणा न कथंचन ॥ २१॥

७१ तात्प्यदीपिकासमेता- [ छे यज्ञवेमवखण्ड-

तनिब्रस्यपायमाह-अतो जीवेश्वरेकत्वज्ञानादिति । जीवभविनावस्थितस्थ प्रत्यक्चेतन्यस्य नित्यथद्धबुद्धयक्तस्वभावपरशिवात्मत्वज्ञानादज्ञानपरिकल्पित- जीवत्वरुप्षणाया अविशुद्धः स्वकारणभूताज्ञाननिराषेन निःशेष निवर्तितत्वा- त्पुनरूत्पत्यभावेन परमा विश्द्धिरात्मनो भवतीत्यथेः । याज्ञवस्क्येनापि स्मयेते--"क्षेनज्नस्या ऽ ऽत्मविज्ञानाद्विशद्धिः परमा मताः इति ॥ २१॥ जज्ञानेनाऽऽ्रतो जीवो व्यवहार तु कर्मणा ॥ क [ वेदोदितेन शदिः स्याज्ज्नानाच्छुदिः पराऽस्य त्‌॥२२॥ परतखस्यापरस्तापेप्नत्वादीदसी यद्धि दशंयति- अज्ञानेनेति । सचचिदानन्दल- क्षणः परमेन्वर्‌ एव हज्ञाननाऽऽढृतो जीवो मवति तस्य व्यवहारदशायां श्ुति- स्परत्युदितेन क्मरणाया थ॒द्धिः साऽपरमा। तेन हाज्ञानकायं पापमेव केवर निवत्येते न तु तन्परलभरताज्ञानं तेन सह॒ कर्मेण विरोधाभावादेव गरभते तस्मिन्सति निवत्प॑सजातीयस्यापृण्यस्य पनरुत्पत्तरव रयभावात्कमेजन्या शद्भिस्तात्कालिकीति तस्या अपरमत्वम्‌ । ज्ञानजन्या थ॒द्भिस्त नेदशीति तस्याः परस्वम्‌ ॥ २२॥ अनात्मरूष यदृन्यमयदड तत्स्वभ्वतः ॥

@ ९

तथाऽपि व्यवहारे त॒ विशुदिस्तस्य कीतिता ॥२३॥

आध्यास्मिकाद्िदेन हिधाऽनास्मा व्यवस्थितः ॥

द्‌। द्रयाय्हबदवग्राद्यमाध्यासिकं भूवेत्र ॥ २४ ॥

एथिव्यादीनि भतानि भौतिकानि तथैव च ॥

शब्दस्पशांदयः प्रोक्ता आधिभतिकसंज्ञिताः॥ २५॥

अशुद्धं ततस्वभावत इति । अनास्मवस्तुनः सवस्य मायापरिकालपतस्वषरू१-

त्वादविचारितरमणीयतस्वेन सवाभाविकमेवाथद्धत्वमित्यथः । कीतितेति जीवात्मन,ऽपि श्रुतिस्परत्युदितेन क्ंणा व्यावहारिकी श॒द्धमन्वादिभिरमिदिते- त्पथंः ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५॥

वेदादिताच् संस्काराच्छिविभावनयाअपि च ॥

तथा िसादिराहियदेहश्चदिरिजा भवेद ॥ २६ ॥

१ ख, 'त्मकत्व' । २ ध. “त्यजातीबस्य पापस्य पनः ।

कणं अध्यायः | दतसहिता । ७१७

वेदोदिताश्च संस्कारादिति । गर्भाधानपंसन्नसीमन्तजातकर्मादिको देहादे शनात्मनो वेदादितः संस्कारः ॥ २६ ॥ इन्द्रियाणामधिष्ठातदेवतास्मरणाद्‌पि ॥ शिवभावनया चापि विश्युदिर्दिजपुङ्गवाः ॥ २७ ॥ प्राणायामादधिष्टातृदेवतास्मरणाद्पि ॥ शिवभ्ावनया श्युदिभवेसखाणस्य सुत्रनाः ॥ २८ ॥ इन्द्रियाणामिति । श्रोत्रत्वग्न्दनिमिह्द्रिपागाम्‌ “'दिमायवार त्यवरूम- प्रथिव्याख्यास्तु देवताः” इत्यादिना चतुदंशेऽष्यायअधष्तदेवताः प्रतिपादि- तास्तन्मयत्वेन तेषां स्मरणां [शद्धिरेतुः। अपिशब्दः पूरवासकंस्कारसमुच्चपाथः ॥ २७ ॥ २८ ॥ निषिद्धचिन्तनाभवाच्छिवभर्वेनयाऽपि च ॥ मनञादस्त ववप्रनद्रा भवच्छुदन सञ्चयः ॥ समाधों विख्यश्चापि दिश्चुदिः पर्कीतिता ॥ २९ ॥ समाधो विलख्य इति । विजातीयद्च्यव्यवहितेन ब्रह्माकारमनीदृत्ति प्रवाहेण ध्येयपरशिवस्वषूपावररणाङ्नापनयनेन यद्ध्येयमानस्य स्फरणं स समाधिः । तन्न विद्यमाना अपि मनोढृत्तय. स्वगोचर्‌विषयदृत्तेरभावे तदविषया इवास- च्छायाः । तथा च पात्रं सनम्‌--"^तदेवाथमातननिभासतं स्वषट्पशन्यमिष समाधिः” इति । एवं समाध्यवस्थायामुक्तरक्षणन विरुयः सोऽप्यन्तःकरणस्य यद्धिहै तुरित्प्थः ॥ २९ ॥ देह दस्त विश्युदरभ्याऽऽत्मा शद्धौऽहमिति विभ्रमात्‌ ॥ स्वात्मानं मन्वते शुद्ध सा शबधग्वावहारका ॥ ३०॥ पिक्रमादिति । तीर्धस्नानादिजन्यथद्धयधिकरणदेहन्द्रियादितादात्म्पवि- प्रमात्स्वात्मनि तदी यध्मेसंसम्पासन शथद्धोऽहमिति सता व्यावहारिशिनतु पारमार्थिकी ॥ ३० ॥ अशुद्ध्याश्य॒दवद्धाति शररदस्तु चतनः ॥ व्यवहारं यथा चन्द्रा निश्चखूअपं चरख्यापं ॥ ३३॥

य. च्यन्तररहि। रख. व शद्वि । ड च शउद्धान्तःकं 1 ९१

७१८ तात्पर्थदीपिकासमेता-- [ ४ यज्ञवैमवखण्डे- भ्रतभोतिकरूपाणां विश्युदिर्बह्यमावनांत ॥ भवयेव न संदेहः सप्यम॒क्तं मयेव त॒ ॥ ३२ ॥

ब्रह्मभावनया सवे विशुद्धमिति पश्यतः ॥

न हेयं विद्यते किंचित्सयमेव न संशयः ॥ ३३॥ तर्हिं परमाथतोऽयद्ध एवाऽऽत्मा नेत्याह-अशुदध्येति । सचिदानन्दर- ल्षणस्प स्वात्मनः स्वतःथुद्धः पाक्प्रतिपादितत्वात्तादशस्याप्यस्य व्यवहारा वस्थापापविशद्धेहादितादास्म्याभिमनेन तदीपयाऽ्थुद्ध इव भाति। षया चन्द्रः स्वता निश्वरोऽपि चञ्चरेषु जरुतरङ्खबुद ुदेषु पतिविम्बितः सन्स्वाश्चय- चरुनाप्याप्तन स्वयमपि चरनिव भाति तद्त्‌ ॥ ३१॥ ३२॥ ३३॥ ब्रह्म सर्वमिति ज्ञानाद्धावनाबरतोऽपि वा ॥ २९ ॥ विना विशद्िङ्रव्याणां न सिध्यति कदाचन ॥ शुद्धिः कृच्छ्रेण सिद्धाऽपि हिना वेदाथंपारगाः॥ २५॥ मह्य सवेमिति ज्ञानादिति । अनालमप्रपश्चस्य सवस्य सन्धटः मन्पटः सत्कु- उयमित्याद्नुवेधबरेन सन्मातनस्वषटपपरमात्मनि कङ्ितत्वेन वस्तुतस्तःस्वह्ध- पानतिरिक्तत्वाद्रास्तवमखण्डेकरसमद्वितीयं तत्तष्पं साक्षात्क्व॑तो ब्रह्मैव सर्व न ततोऽतिरिक्तं किंचिदिति निविचिकित्सं ज्ञानं जायते तस्मादित्यथः। भाव- नाबरुत इति । यस्तु “इदं सर्वं यद्यमालमा” इत्यादिश्चुतेरुक्तरक्षणमर्थं जानानाऽप्यस्मावनाविपरीतभावनाभ्यां सदिग्ये तस्याऽऽपातज्नानिनो बह्मा

वनयेव सर्वं शष्यतीस्यर्थः । विनेति । सर्वस्य ब्रह्मद्पत्वन्नानं तद्रपत्वेन भावनं चेतुभयमन्तरेणेत्यर्धः ॥ ३४ ॥ ३५ ॥

अशुदध्या चाऽऽद्रतं सवं ध्रमेनायिर्यथाऽऽतः ॥ तथाअपे शुद्धिः कतेव्या ग्यवहारेऽखिटस्य त॒ ॥२६॥ वेदसिद्धेन मार्गेण प्रेयस्कामेमनीषिभिः ॥ चण्डाखाचस्तु संस््ष्टं मृन्मयं पक्रय॒त्छजेठ ॥ ३७ ॥

अथुद्ध्या चाऽऽकृतमिति । प्रायधित्तन च॒द्धोऽप्यनात्मपदार्थः स्वाभावि कयाऽयुध्याऽऽदृत एव भवति । अप्मिधृमयोरिव तयोरविनाभरतत्वादित्प्थः |

~ ० = सजन न --------~*~+-~

१ग्‌. पिप ।

अध्यायः] दइतसहिता । ७१९

भगवताऽप्युक्तमू--.सवांरम्भा हि दोषेण धूमेनाग्रिचिाऽऽवताःः” इति । श्रेय-

*स्कमभिरिति । अभ्युदयनिःश्रेयषरक्नण पुरुषार्थं काभमयमानेविद्रद्धः पूर्वोक्तबह्म- 'ङपतवज्ञानेन सद्वावनया चोक्तेन श्रुतिस्मत्युक्तमारगेणानात्पपदार्थस्य तात्का- खिकी द्धिः कतैव्या ॥ ३६ ॥ ३७ ॥

प्रक्षाख्येद्पक्रं त॒ प्रोक्षयेदया डुसोद्कैः ॥

पक्तं श्द्रेण सेर्णटष्टं मोक्षणादेव शुध्यति ॥ ३८॥ त्याज्यमेवोपयुक्तं स्यात्पुनः पाकेन । शुचि ।! आकरारदितयात्मस्थं मृन्मयं त॒ पुरातनम्‌ ॥ ३५९ ॥ अगिदाहेन पशुध्येद्रूतनं क्षाख्नेन त॒ ॥

विष्ठया मृन्मयं स्षष्टमुपयुक्तं परित्यजेत्‌ ॥ ० ॥ अपक्त क्षार्येच्छुदध्ये बहु्स्त कुशोदकैः ॥ उद्क्याशुचिसंस्श्टं यज्ञपात्रं त॒ दारवम्‌ ॥ ‰१ ॥ उपयुक्तं स्यजेद्न्यरक्षाख्य॑च गुशाम्भसा ॥

विखोक्य दृशकाखादि द्रव्यं द्रव्यप्रयोजनम्‌ ॥ ४२ ॥ स्वोपपत्तिमवस्थां च पुनः शोच समारमेव्‌ ॥

अत्रे द्रोणादिकं पक्तमन्यायस््श्यद्‌ षितम्‌ ॥ ४२ ॥ ्षारुनेन विघातेन परिशद्ं हि चाऽऽपदि ॥ द्रोणादूनं च्यजेद्राराद्धिकं प्रोक्षयेदबुधः ॥ ४ ॥ अनापदि न सवत्र क्षाख्येद्टोणतः परम्‌ ॥ कुम्भादृध्व दिजा धान्यं पक्रं प्ोक्षणतः शुचि ॥५५॥ अपक्तं क्षाखनेनेव विशुद्धं भवति धुवम्‌ ॥

भारादूनः परियाभ्यः पक्धान्यस्य तण्डकः ॥ ४६ ॥ भारदयादधः क्षाल्यस्तद्ध्वे प्रोक्षणाच्छुचिः ॥

अत्रं पक्त परियाञ्यमुदरक्यान्यादिदूषितम्‌ ॥ ४७ ॥ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ ४० ॥ ४९ ॥ ठर ॥ ४३॥ ४ ॥ ८५ ॥ ते ॥ ॥ ४७ ॥

७२० तात्पथदीपिकासमेता- [ # यज्ञवैमवखण्ड-

भारषटोदनं क्षाल्यं प्रोक्षणीयं ततः परम्‌ ॥ उद्क्यान्त्यादिसंस्््टं वश प्रक्षाख्येत्तथा ॥ ‰८ ॥ शसूकरखरोप्रादिर्श्टं च क्षाखयेत्तथा ॥

नववघ्रं च काषायं बहवस्रं तथेव च ॥ ९ ॥ रक्तवस्ं तथा कृष्णं प्रोक्षयेकम्-याद्िःम्‌ ॥ तण्ड्रेषु तथा धान्ये गड गव्ये रसास्मके ॥ ५4० ॥ काकादिदूषितांशं त त्यक्वा संपोक्षयेदबुधः ॥ द्रवद्रव्यस्य संशुदधिभवेदुर्पवनेन तु ॥ 4१ ॥ दुष्टभाण्डस्थितस्यास्य भवेदोषो न चापरः ॥ द्रव्याणामयिपक्रानां धान्यवच्छुहिरीरिता ॥ ५२ ॥ अलर्भ्यरभे संशदिः प्रोक्षणनेव केवलम्‌ ॥ केशखोमनसस्ष्ष्टं करिमिकी ट दिदूषितम्‌ \ ५३॥ अन्ने तु भस्मना शधं प्रोक्षणेन तेन च ॥

क्रीतं पिष्टमयं सवे एनः पाकेन शुध्यति ॥ ५९ ॥ श्रू दरान्याशचिसंस्षषटं त्याज्यमेव न संञ्चयः ॥ उच्छिष्टो द्रव्यहस्तस्तु भक्ष्यद्रव्यं तु किंचन ॥ 4९ ॥ निधाय शोचं कृताऽथ ग्रहीयासोकषितं ततः ॥ जग्धेस्तु प्रोक्षणं शोचे बहूनां धान्यवाससाम्‌ ॥ ५६ ॥ प्र्षाखनेन त्ल्पानां शदिवेदादिताऽपर ॥ पैजसानां सरास्पशं वहनिदाहेन शुद्धता ॥ 4७ ॥ ब्राह्मणस्य विशां राज्ञां क्षाख्नेन विशुद्रता ॥

अः ग्द *

श्चाण्डालादेसंस्पशं तैजसानां त॒ मार्जनात्‌ ॥ ५८॥

॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ५० ॥ ५२ ॥ ५२ .॥ ५३ ॥ ५४ ॥ ५५ ॥ ५६ ॥ ॥ ५७ ॥ ५८ ॥

४४ अध्यायः ] दइतसहिता | ७२१

प्रोक्षणाच विशुदिः स्यात्तिन्तिण्या ताम्रशोधनम्‌ ॥ भस्मना मृनराभ्यां च माजनेन विशुद्ता ॥ ५९ ॥ उदक्या भुक्तकांस्यस्य षणेन जेन च ॥ कल्याणे तीर्थयात्रायां राष्रभोभे च संभ्रमे ॥ ६० ॥ देवोरसवे च दार्ये श्णरषटिदोषो न विद्यते ॥ श्दरानुरोमकाकायेः प्रतिरोमेश्च दूषितम्‌ ^ ६९ ॥ म॒ञ्जलाभ्यां विशध्येत वेकरविंशतिमार्जनाव ॥ अश्मना निमितं पात्रे भस्मना सजखेन त॒ ॥ ६२॥ नियं श॒द्धिमाप्रोति खेकविशतिमार्जनात्‌ ॥ अन्नानि शद्खशक्तयादिद्रम्याणि सकलानि तु ॥६३॥ प्र्ाख्नेन शद्धःनि भस्मना मजनेन च ॥ बहुनाऽत्र किमुक्तेन सवे प्रह्मात्मना बुधाः ॥ सवेदोषनिदस्यथं चिन्तयेत्सुदटं सदा ॥ ६९ ॥ ॥ ५९ ॥ ६० ॥ ६२ ॥ ६० ॥६२॥ ६४॥ ब्रह्मरूपेण संग्राह्यं सवे शं सदा भवेव ॥ निव्यश्ुद्रस्य दृष्टिस्तु विश्ुदध्ये भवति ध्रवम्‌ ॥ ६५॥ नित्यशद्ं हि तद्रह्म सदा सत्यादिक्षणम्‌ ॥ ततस्तदृष्टिसंयक्तं विशुद्धं सकर भवेत्‌ ॥ ६88 ॥ ब्रह्मषटपेणेति । अनात्मद्रन्पस्य ब्रह्मषपत्वभावनयत्यथः ॥ ६५ ॥ ६६ ॥ जथवा सकर कायं तकंतश्च प्रमाणतः ॥ कारणास्मतया पश्येस्स्वंदोषनिशत्तये ॥ &७ ॥ एवं परमाथतो ज्ञानवतः पुरुषस्पानाल्मवस्तुनि नाम ब्रदयेत्यादाविव ब्रह्म दष्टया भावनं शद्धिदेतुरिल्युक्तम्‌ । अथ सम्पगज्ञानिनः कापेमपञ्चस्य सवेस्य कारणभतसिन्मात्रत्रह्मात्मनाऽनुसधानमेव शद्विहेतुरित्याह-भथवेति ॥ तकंतश्च प्रमाणत इति । यदिदं कायं कारणमात्रादन्पत्तस्य पाक्पतिपादित-

सयमत

१ गृ, ब्रह्मरूपतया ।

७२२ तात्प्दीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवैभवखण्डे~

त्वाञ्जमदाकारविवरंमानमायाधिष्ठानत्वेन कारणभूतं सन्मानं ब्रह्मेव सकलकायै- जगदात्मके न तु ततोऽतिरिक्तं कार्य नाम किंचिदिति तकेतः कायस्य कार णत्वावगमः । अस्यार्थस्य परतिपादकमुक्ततकोनुग्राह्मं प्रमाणम्‌ ““ इदं सर्व यदयमारमा ` ^“ तेजसा सोम्य शुद्धेन सन्मरुमन्विच्छ सन्मूखाः सोम्येमाः सर्वाः प्रजाः सदायतनाः सतपतिष्ठाः ” ““ स॒ एषोऽणिमेतदास्म्पमिदं सवं यदयमात्मा इत्यादिका श्रुतिः ॥ ६७॥

कारणं सवंकायाणां परमात्मेव नेतरदर ॥

प्रवद्ान्त एर वेदान्ताः स्म्रतयश्वाऽश्द्रण तु ॥ ६८ ॥

अतः समस्तं परमेश्वरास्मना

विचिन्तयेरस्वानुभवेन मानवः ॥ विाचन्तननव समस्तमास्तका विश्चुदतामात न चात्र सशयः ॥ &९॥ इति श्रीसछन्द्णराणे सूतसंहितायां चतुथं यज्ञवेभवखण्डे द्रव्यश्चुदिविचारो नाम चतुश्चलारिशोऽध्यायः ॥ ‰& ॥ तन्न हि येनाश्रुतं श्रुतं भवति" इत्पेकविज्ञाना्छवेविज्ञानं प्रतिज्ञाय कथमे-

तद्यज्यत इत्याशङ्य घटङञरावादिकायेस्य विकारितवान्मरदादिकारणमानरस्येव सत्यत्वम्‌ ““ वाचारम्भणं विकारो नामधेयं म॒त्तिकेत्येव सत्यम्‌ ” इत्यादिना निधायं तटष्टान्तबरेन वियदादिभूतमीतिका्पकस्य कार्यप्रपश्चस्प वाचार. म्भणमात्रत्वाच्‌ “ सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्धितीयम्‌'” इत्ति प्रकृतस्य कारणभूतस्य सद्रस्तुन एव सत्यत्वमिति सत्यनिधारणात्कार्यं जगद्भिकारमातरं

न तु तत्स्षूपादन्यदिति कायस्य कारणमानप्रतिपत्तिस्तदाह- कारणं सवं. कायाणामिति ॥ ६८ ॥ ६९ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे दतसंहितातात्पयदीपिकायां चतुर्थं यन्ञवैभवखण्डे चतुश्वस्वारिशोऽध्यायः ॥ ४४॥

छम अध्यायः | शूतसंहिता । ७२३

अथ पश्चचत्वार्दिशोऽध्यायः।

सुत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि मुनयः संशितव्रताः ॥ अभक्ष्यस्य निद्रत्या तु विशुद्धं हृद्यं भक्त ॥ १ ॥ एवमात्मानात्मनोरूकतोपायेन शुद्धयोरप्यमक्ष्यमन्षणजनिितिचित्तणरि.न्पटारा

पुनरप्पविदद्धिः स्यादिति तन्िषच्यर्थ भक्ष्याभक्ष्यं विवेक्तमारभवने-अधात इति ॥ १॥

आहारशचद्धो चित्तस्य विशुदिभ॑वति स्ततः ॥

चित्तथद्धो क्रमाज्जञानं जायते पारमेश्वरम्‌ ॥ २॥ आहाश्थ॒द्धाविति । कारणभरतस्यान्नस्य विद्धो सरणा च तत्परिणामषटपस्य ` कायेस्यान्तःकरणस्पापि िुद्धिभवतीन्पथेः । मनसोऽनकायंत्वं श्रयते ˆ अन्नमर्चितं जेधा विधीयते तस्य यः स्थविष्ठे धातुस्तत्पुरीषं भवति यो प्ध्यमस्तन्मांस याऽणिष्ठस्तन्मनः " इति । क्रमादिति ।

= न्भ

"कमणा शुद्धचित्तस्य संसतेदाषदशंनम्‌ ॥ पुनर्विरक्ति. संसारान्मोक्षिच्छा जापते ततः" इति पभरागुक्तादित्पथः॥ २॥ पारमेश्वरविज्ञाने सति संसारहेतवः ॥

ग्रन्थयस्तु विनश्यन्ति न हि सेदेहकारणम्‌ ॥ ३ ॥

ग्रन्थयस्त्विति । अ.ययःपिण्डयोरिव सत्वपरिणामूपान्तःकरणचेतन्य- रन्नाननिमित्तको यस्तादारम्यविभ्नमः स एको ग्रन्थिः । अन्तःकरणध्माणां ततत्वभोक्ततवादीनां ध्ितादारम्याध्यासतनिवन्धनो यश्िदात्मना संसगौध्पासः ऽपरः । चिद्याप्रान्तःकरणेन स्थरूदेहा देयंत्तादारम्यं सोऽपरः । एते च पर- थतो निःसङ्कस्या०ऽत्मनः संसारबन्धं तुत्वादुप्रन्थय उच्यन्ते । ततश्च अत्य्‌ त्मनः प्रशिवस्वहपसाक्षात्कारेण मरखाज्ञाननिवृत्तौ तत्कायभूता ग्रन्थयो [पादाननिद्त्या निःओेषं निवतैन्त इत्यथः । तथा च च्छन्दीगेराम्नायते- ' आहार्द्धौ सच्छष्दधिः सख्द्धौ धरुवा स्पतिः । स्फृतिरम्भात्सवेग्रन्थीनां पेपरमोप्तः ” इति ॥ ३ ॥

१६.च छ. ज. रसितव्रताः।

क ग त व यिथ एव कवक क "रि कि ।

७२४ तातसपयंदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवैमवखण्डे-

अभक्ष्यभक्षणाचित्तमश्चुद्धं भवति स्वतः ॥ अश्ुदभ्या भ्रान्तिविनज्नानं जायते सुदढं नृणाम्‌ ॥ %॥ एतदेव विशद्धाहारस्य क्रमान्युक्तिस्ाधनत्वं व्यतिरेकयुखेनोपपादयवि- अभक्ष्येति । अश्द्ध्या भ्रान्तिविज्ञानमिति । अविथद्धाहारेण मङ्िनस्पानिया- शुचिदुःखादिलक्षणे संसारे नित्यथचित्वादिरक्षणं आ्ान्तिन्नानं जायते । ५ अनित्पाशविदुःखानात्पसु शूचिनियष्ुखात्मख्यातिरविद्या ”” इति हि पत अखअखः॥४॥

भ्रान्तिविज्ञानतः पुंसो निषिद्धाचरणे रतिः ॥

जायते त॒ तया पापं कुरूते क्म सवदा ॥ < ॥

तेन संसारषदिः स्यान्न हि मुक्तिः कर्थचन ॥

तस्माद्भक्ष्यं यनेन दूरतः पारजयेतर ॥ & ॥

प्रान्तिविज्ञानत इति । उदीरितलक्षणानि्मिथ्याज्ञानानिषिद्धविषयगोचरो

रागो जायते तस्माच्च पापे प्रृत्तिस्तत्फर्मतसंसारामिब्रद्धिरित्यादारथुध्यभावे मुक्तपाशङ्ाऽपि नास्तीत्पथंः । एतच्च विश्रमज्ञानादीनाभत्तरोत्तरं प्रति पवं- पवस्य कारणत्वं नेयायिकेरपि सृत्नितम्‌--“ दुःखजन्मप्रदृत्तिदोषमिथ्याज्ञा- नानायुत्तरोत्तरापाये तदनन्तरापायाद पवगेः' इति ॥ ५॥ & ॥

= क

अभक्ष्यं ब्रह्मविज्ञानविहीनस्येव देहिनः ॥ न सम्यग्न्नानिनस्तस्य स्वरूपं सकर खट ॥ ७ ॥ देहिन इति । स्थूरसरक्ष्मकारणात्मना निविषेनापि देहेन तादात्म्यममिम-

नयमानस्य विवेकज्ञानरहितस्येव वक्ष्यमाणो मक्ष्पाभक्ष्यविवेकः । षस्तु सम्य- गज्ञानी न तस्यामक्ष्यवजजन संभवतीत्याह-न सरम्यागति । सम्पम्न्नानेन सशयनि- रासज्नानी हि निर्विचिकित्ं स्वात्मनः परं शिवास्मत्वं जानन्भक्ष्याभक्ष्यषपेण विकिधावस्थितमपि सब स्वषटपतयैव जानाति न त्वभक्ष्यं स्वतोऽतिरिक्तं परयतीति यद्रजने परयतेतेत्यथः ॥ ७ ॥

अहमन्नं तथाऽनाद्‌ इति हि ब्रह्मवेदनम्‌ ॥

ब्रह्मावद्रसात ज्ञानात्सवे ब्रह्मात्मनव त ॥ ८ ॥

१ ग. गज्ञानतस्त।) २ख.ग.- घ. शयति ।

४५ अध्यायः ] शतसहिता | २०

एतदेव सवास्मच्वमुपपादयति-अहमन्नमिति । भोक्तभोग्यात्मकं हिं सकर जगत्तस्य सवस्य स्वस्मिननज्ञानपरिकद्पितत्वा स्स्व पाथास्म्यावबोधेन सकार्‌- णस्य तनैव विख्ये सदि भोक्तभोग्ययोः स्वात्ममात्रतयायदनसंधानं तत्खलु ब्रह्मन्नानमित्यथंः। तथा चाऽ ऽम्नायते-"अहमन्नमहमनमहमनम्‌ । अहमनादो ऽ ३- ह मन्नादाोऽ३ हमननादः' इति । एवमभक्ष्यवजनस्याखूभव प्रतिपाद प्रत्यत तस्य समे भक्ष्यमेवेत्युपपादयति- ब्रह्मविदिति \ ८ ॥

ब्रह्मक्षश्रादिकं सवै यस्य स्यादोदनं सद्‌! ॥ यस्यापस्चन मृत्यस्तन्ज्ञाना तार्शः खड ॥ ९॥ उक्तोऽथः श्चतिसंमत इति दशेयति- बह्मक्षत्रादिकमितति । साच शरुतिर वमाम्नात्ता-““यस्य ब्रह्म च क्षत्रं च उभे भवत शूदनः। प््मुपस्पोपसेचनं क इत्था वेद यत्न सः ” इत्ति। स्वास्मयाथारम्यज्ञानेन ब्रह्म्षत्राद्ुपरुत्लितं समल्यक सवं जगत्स्वात्ममान्नतया म्रसतः सर्वं जगद्धक्ष्यमेव स्ततीत्यथंः॥ ९॥ ब्रह्मस्वरूपं विज्नात॒ज्ञानात्तत्तस्य भासते ॥ तथा सति जगद्धोज्यं भवेदिज्ञानिनः खड ॥ १० ॥ बरह्मस्वरूपमिति । स्वात्मन्ञानवतस्तस्य पुरूपस्य तत्सर्वं जगत्सच्चिदा-

नन्दानुभवबरेन बह्मस्पद्पं भ,सते । तथाच सति प्रतीयमानस्य जगतः स्वात्मना प्रस्यमानत्वारस्य ज्ञानिनो भोज्यं भवतीत्यथः॥ १०॥

जगदारमतया भाति यदा भोज्यं भवेत्तदा ॥ यदा स्वात्मतया भाति भक्षितं सकर तदा ॥ ११ ॥ एतदेव विदरणोति-जगदात्मतयेति । सद्रपे ब्रह्मण्यध्यस्तं नामष्पात्मकं जगयदा यस्यां परतीर्यवस्थायामधिष्ठानसत्ताससगेवसाद्धन्धसत्ताकं भाति तदा तस्पामवस्थायामारोप्यस्य जगतांऽयिष्ानस्त्वव्पतिरेकण प्रथक्सच्वानुप- पत्तेः सन्मात्रव्रद्यात्मनाऽनुसधानादमक्ष्यस्य एयक्सच्वाभावेन वजयितुमश- क्पत्वाच्च तथा्विधज्ञानिनः; सव जगदरोज्यमेव भवति । पदा त॒ बाधावस्थाया- मधिष्टानयाथात्म्पन्ञानेनाज्ञानतत्कायंजातस्य विनिवर्सितत्वात्सवे जगत्स्वाल्म- तया भाति बाधावधिभतेन प्रत्यगात्मना स्वषटपमतेन सह्द्यात्मनेव केवरं भासते न तु नामषूपात्मनत्यथः । तदा प्व जगत्सन्मानं स्वात्मनि विरुपना- द्रत्ितमेव भवतीत्यथः॥ ११॥

१ ख. दल्पंतुतिः । ९४. दनुदधत्रः । ३ ड. 'रोपित्स्य। ९३

७२२ तात्पयदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवभमवखण्डे-

प [विर्‌ च + तदा भातेन रूपेण जगद्रोज्यं भवेरस्वयम्‌ ॥ द. [ । कि मानतः स्वात्मना भातं भक्षितं भवति धुवम्‌ ॥ १२॥ एवमधिषएटानप्तत्वोपजीवनेनाभोज्यत्वं निराकत्याधिष्टानविन्मान्नपयीरोचन- याऽपि तन्निराकरोति- तदेति । अधिष्ठानस्फुरणष्पेणाऽऽरोप्यं जगदपि यदा प्रतीतिस्षम्ये स्फुरणवद्भदति तदा स्वस्य नामष्पात्मकस्य जगतः प्रथक्स्फुरणमविनाधिष्ठानचिन्मात्रतया ऽनुसधानाद्रजयितुमशक्यत्वेन ज्ञानिनः सवं जगद्धोज्यं भवतीत्यथः । अन्यत्पूवेवच्योज्यम्‌ । मानत इत्ति | ““ इद्र सर्व यद समात्मा ”' इत्यादि काल्पमाणादित्यथः ॥ १२॥

क क क ® ॐ [ जाब्रत्स्वप्राभव्‌ काडं प्रति प्रसताश्वरः ॥ स्वारमनेव सुषुपे त॒ पनस्तत्छजति प्रभुः ॥ १३ ॥ ननु चक्षुरादिभिरिन्द्रियेधटपदादि रक्षणः प्रपञ्चः परथक्सच्वेनेवानुभयते कथं

तस्य स्वात्ममात्रतया भक्षितत्वमित्याशङ््याऽ5ऽह- जाग्रदिति । जामरस्वप्राव- स्थयोः प्रतीयमानं सर जगत्सुषप्रि्षमये जीवषूपेण स्थित ईश्वरः स्वात्ममात्- तया ग्रसति तदा तस्याप्रतिभासमानत्वात्तत्कारणमतमज्ञानमेव टि केवरं प्रतिभासते । नन्वेवं सुषुप्िसमये यदि सर्वं जगद्रस्तं परेशः कथं तस्याऽ5ऽ- विभाव इति तत्नाऽऽह- पुनरिति । ग्रस्तस्रजातीयमन्यदेव जगत्स्वाज्ञानबटख- स्परस््मन्दिने पुनरपि छजति यतोऽयं पभुरीश्वरः। अज्ञानादेव तस्य जीव- त्वमततस्तस्य सजनशक्तिरस्तीति ॥ १२३॥

यथा स्वप्रप्रपच्चस्थ समस्ते वस्ततः स्वयम्‌ ॥ तथा जाग्रसपञ्चस्थं वस्तुतः स्वयमेव हि ॥ १४ ॥

अस्त्वेवे स्वप्रपपञ्चस्य जाग्रत्मपश्चस्य तु नेवं संभवतीत्याशङ्च स्वप्रदष्टा- न्तेनेव तस्यापि स्वात्ममान्रत्व प्रतिपादयति-यथा स्वप्नेति । यथा स्वप्रपरपञ्च- स्योत्तरक्षणे बाप्दशनान्मिथ्यात्वेन स्वार्ममान्नत्वमेवमद्ितीयब्रह्मयाथासभ्यज्ञा- नेनाविद्यातत्काय॑जाम्रसपञ्चस्यापि बाधित्तत्वात्परमा्थंतः स्वात्ममात्रान व्यति- सिच्यत इत्यथः ॥ १४ ॥

स्वस्वरूपं स्वयं म॒कङ्क्ते नास्ति भोज्यं एथक्स्वतः ॥ आस्त चेद्स्तितारू१ ब्रह्यवास्तिवलक्षणम्‌ ॥ १५॥

[1 श 2 1

१ख.ग.घ., ड. च. छ. ज, यदेति ।

४५ अध्यायः ] सूतसहिता । ७2७

स्वस्वहूपमिति । यस्मादुक्तरीत्या सवं जगञज्नानिनः स्वात्मभतमेव तस्मा- द्विषयाकरेण परिकल्पितं स्वारपानमेव स्वयं मुङ्क्त नतु स्वस्मात्प्रथग्भतं भोस्यं नाम किंचिदस्ति यद्क्ष्याभक्ष्षतया विविच्य विधीयेतेत्प्थः। नन भोक्तरात्मनः सकाशात्प्रथग्भूतमेव परिकल्पितमिति शब्दस्पर्शादि भोल्यमस्त्ये- वेत्याशङ््च निरस्यति--अस्ति चेदिति ! यद्यस्ति मोञ्यं तदप्यस्तितानवेधाद्- टपयदिवदस्तित्वहपं ब्रह्मेव तत्वस्वस्तित्वरु्णम्‌ । '“ अस्तिब्रद्येति चद्रेद '' ""अस्तात्येवापरुब्धन्यः ˆ” इत्यादिश्चुतेः । अतोऽधिष्ठानाभ्तित्वमेवा०ऽरोणएित- भोज्येऽवभास्रत इति न एरथगस्तित्पं तस्येत्यर्थः ॥ १५॥ ( असस्तिताङक्षणा सत्ता सदा बरह्मन चापरा ॥ नास्ति सत्तागतरकण कचिद्प्यास्तकात्तमाः ॥१६॥ ननु जायतेऽस्ति विपरिणमत इति पिपएठितस्प द्वितीयभवविकारस्या- स्तित्वस्य कथं निर्विकार बरह्मषटपतत्यारद्क्याऽऽह -अआगम्तितेति । नात्र भाववि- कारो विवक्षितोऽपि तु तद्धेतभूता सत्ता । सो च तन्मातरं ब्रहेवन तु तद्यति- रिक्ता परामिमता जातिरित्पाह-नास्तीपि॥१६॥ सत्तातिरिक्तं चेदस्ति श्ून्यवच्छरन्यमेव तव्‌ ॥ भवेतरैवा्र संदेहा नास्ति माया च वस्ततः ॥ १७ ॥ अविचारितरूपा हे भाया सवविमोहिनी ॥ सा शिवज्ञानहानानामव भाति न यागरनः ॥ 3३८॥ सत्ताया जातित्वे तद्यञज्जकतयाऽन्यत्किचिदवरयमेष्टत्पम्‌ । तच्च न संभवति सत्तातिरिक्तस्य व्यञ्जकस्य तस्य सत्ताभिव्यक्तेः पवंमायन्नणवार्तत्वनियमा- तदा सत्ताषसगभावात्स्वतःसत्ताभावाच्च शशविषाणवच्छन्पमेव तद्भवेत्‌ । अतो व्यञ्चकानिषूपणात्सन्मातरं बह्येव स्वस्मिन्परिकल्पितनानात्पक्तयनुगमवशात्स- त्ेत्युच्यते न तु परामिमता जातिरित्यथः। एतच्च पश्चदशेऽध्याये-“सत्ता या भासते सेका " इत्यादिना प्राक्पपञितम्‌ । नास्ति मायेति। जढपपञ्चकारणभरता सद्मद्यातिस्कि माया परमाथतो नास्ति । अवस्तभतेन कायंप्रपञ्चेन स्वानुषूप- स्यैव कारणस्य कल्पनात्तदाह-अविचारितेति । सच्वासच्वादिविचारासह्पा सव॑जनसमोहनर्शाक्तहिं माया तथाविधाया एवैन्द्रजालिकादो दश्यैनादित्यर्थः ॥ १७ ॥ १८ ॥ ई 9ग. इ. सारत ।

७२८ तासर्यदीपिकाषमेता- [ छ यज्ञेमव्रखण्डे-

योगिनामार्मनिष्ठानां माया साक्षिणि कल्पिता ॥ सााक्षरूपतया भात अवनज्नानन बाधता ॥ १९ ॥ शिवज्ञानेन बाधितेति । यस्मादवस्तभततयेव साक्षिणि माया परिकल्पिता तस्मात्तस्य साक्षिणः परशिवात्मसाक्षास्कारेण बाधिता भवतीत्यर्थः ॥ १९ ॥

(५ ( ®

बाधिताऽपि युनमाया भाति दिर्मोहभानुवत्‌ ॥ प्रारब्यकमंपयन्तं ब्रह्मविज्ञानिनामपि ॥ २० ॥ ननु ज्ञानिनः परतक्वसाक्षात्कारेण मायाया निवतितत्वात्पुनः सा भातीति न यक्ता । न तु रर्जुयाथात्म्यज्ञानेन निगर्तितसपंस्प पुनस्तत्पतींतिः संभवतीत्यत आह-बाधिताऽपीति । बह्मात्मत्वसान्नात्कारेण हि पारबव्धकमन्यतिरिक्तं कमं- जातं निवत्यते पारब्धफरं तु कर्ममोगेणेव क्षपपित्तव्यम्‌ । अतस्तावत्प्॑न्तं ज्ञानिनोऽपि संसारपतिभापावरयंभावात्तहुपादानभूता माया तच्वसाक्षात्कारेण बाधिताऽपि पुनस्तस्य भाति पवेतप्रान्तादिदैशविशेषेषपसंजातदिगभ्रमस्य पर- षस्य इूर्यदयादिकारणेन नि्णीतप्राच्यादिदिक्तच्वस्यापि पनयंथा दिन्बौ- हानुव्र्तिस्तद्रत्‌ ॥ ५०॥ बरह्मविज्ञानसंपन्नः प्रतोतमसिरुं जगत्‌ ॥ परयन्नपि सदा नव पर्यात स्वारसनः एथक्‌ ॥ ९१३ ॥ तस्मादुभक््यं न॑वास्ति विदुषः परयोगिनः ॥ जत्मविज्ञानहीनानां खल्येवाभक्ष्यमास्तिकाः ॥२२॥ परयन्नपीति । घयपयाच्यात्मकं स्वं जगच्चक्चरादिभिर्नद्रये्जाननपि सचि- दानन्ददूपाधिष्टानत्रह्मात्मनेव परयति । नतत तत्स्वषूपत्प्रथगभतं परयति । भाराप्पस्य स्वाधिष्ठानादव्यतिरिक्तत्वादित्पथः ॥ २१ ॥ २२॥ दिजानामात्मविज्ञानविहीनानामियं बधाः ॥ व्यवस्था शं करेणेव निर्मिता भक्ष्यगामिनी ॥ २३॥ खश्युनं ग्रञ्ञनं चव पलाण्डु .आमद्कृङटम्‌ ॥ छत्राकं विडराहं च मतिमान्नैव भक्षयेद्‌ ॥ २४ ॥ | २२ ॥ >४॥

१ सत. "तीतिप्रथनं सं २ ध. ड. च. कमकाण्डं ।

५ अध्यायः ] सूतस्हिता। ७२९

किर क

परण्डुसदश्चं सवे गन्धवणरसादिभिः ॥ कामतांऽकामतश्वेव ब्राह्मणां नेव भक्षयेत्‌ ॥ २८५ ॥ व्रश्वनप्रभवं सवं हिद्गद्रग्यं विनैव त ॥ स्तणे शिग॒कं चेव ब्राह्मणो नैव भक्षयत ॥ २६ ॥ खट संज्ञं च वाताकं तथेगोखरजं तणम्‌ ॥ लवणं भमिजं विप्रो मोहेनापि न भक्षयेद्‌ ॥ २७ नखविष्किरसंन्नं च तथा कोयष्टिसंन्तितम्‌ ॥ सो वरसंज्ञं च मस्स्यादी नेव भक्षयेत्‌ ॥ २८ ॥ बकं चैव वाकं च खञ्जगीटकसंज्ञितम्‌ ॥ कोकिरं च हिजश्रेषठाः प्रमादाच्च न भक्षयेत्‌ ॥ २९॥ पाटीनरोहितावायो नियक्ता हव्यकव्ययोः ॥ राजीवान्सिहतण्डांश्च शशकात्रेव भक्षयेत्र ॥ २० ॥ केवखानि च शुष्काणि तथा पयषितानि च ॥ ऋजीषपक्रं विपरन्द्राः कदाचिन्नैव भक्षये ॥ ३१ ॥ विण्मू्रं च सरस््ष्टं स्वं द्रव्यं तथेव च ॥ सुरास्ण्ष्टस्य च र्षष्ट ब्राह्मणो नैव भक्षयेत्‌ ॥ ३२ ॥ रेतो देहम चैव श्काकोचछिष्टमेव च ॥ विडराहखरष्राणां मूं विप्रो न भक्षयेद्‌ ॥ २२ ॥ बिडाखकाकाद्यच्छि्टं नङ्रो च्छिष्टमेव च ॥ वेदबाद्येन संस्परष्टं ब्राह्मणो नेव भक्षयेव्‌ ॥ २९ ॥ कनीसंज्ितान्पवीस्तथा ग्रामनिवासिनः ॥ अनिरदिशंश्वेकश्चफान््रव्यादांश्च न भक्षयेत्‌ ॥ २५ ॥ || २५ ॥ २६ ॥ >~७॥ २८ || >९॥ २०॥ २२१२ ॥२३॥ ३३॥ 2४ ॥ ३५ ॥ ।

१. "त्‌ ॥ २५ ॥ छदनोत्पन्ननियासं हि" ।

७२०

तात्प्यदीपिकासमेता- [ 9 यज्ञवेमवखण्डे~

केरविङ्समास्यं च रिदं एवमेव च ॥

हंसं चक्रसमाख्यं च सारसं नेव भक्षये ॥ ३६ ॥ रज्जवाखं च दृाच्यूहं श्यकं सारिकसंल्नितम्‌ ॥ प्रत॒दाज्ञापादांश्च बरह्मणो नेव भक्षयेत्‌ ॥ ३७ ॥ तरङ्गस्य गजस्यापि मण्ड्कस्य तथेव च ॥

पुरीषं च तथा मूतर ब्राह्यणो नेव भक्षयेत्‌ ॥ ३८ ॥ नराणां च गजानां च मांसमश्वस्य सत्तमाः ॥ मरिषस्य च मांसं च ब्राह्मणो नैव भक्षयेत्‌ ॥ ३९ ॥ अजाविमांसं रक्तं च गोमांसं च तथेव च ॥

मृगाणां च तथा मासं बह्यणो नेव भक्षयेत्‌ ॥ ० ॥ मासं पञ्चनखानां च विनव सकखानि त॒ ॥ कामतोऽकामतो वाऽपि ब्राह्मणो नेव भक्षयेत्‌ ॥ ९१॥ मत्स्यं कत्सं दतिस्प्ण्माज्यं कीरुर्प्व च ॥

रसं तारुफर्स्यापि ब्राह्मणो नेव भक्षये ॥ २ ॥ ओदनं त एनःपक्रं नाख्किररसं तथा ॥

पक्तं तोयमभमिस्थं ब्राह्मणो नेव भक्षयेव्‌ ॥ ५३ ॥ अनिदशाहमगोक्षीरमषए्रमेकशषं तथा ॥

आविकं संधिनीक्षीरं वस्सायाश्च गौः पयः ॥ ९ ॥ आरण्यानां च सवेषां मृगाणां महिषीं विना ॥ सक्षारं च भ्रमह्ाअपि ब्राह्मणो न पिबेत्सदा ॥४५॥ गोगजाश्वादिभित्रातं पाद्स्ण्णं च कामतः ॥ अनुरोमादिभिः स्ष््ट ब्राह्मणो नेव भक्षयेत्‌ ॥ ४६ ॥ उक्तान्येतानि स्वांणि ब्राह्मणानां विशेषतः ॥ अभक्ष्याणि मयोक्तानि भक्षकाश्च पतन्यधः ॥ ९७ ॥

॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥४० ॥ ४१ ॥४२॥ ६ २॥४६॥४५।६३॥४॥

४० अध्यायः ] सतसहिता | ७३१

तस्माद्भक्ष्यं संयज्य ब्राह्मणो मतिमत्तमः ॥ चित्तस्य परिश्चुदयथं भक्ष्यमेव तु भक्षयेत्‌ ॥ ८ ॥ क्षत्रियाणां च वेश्यानां भक्ष्यमेष्वपि विद्यते ॥ तथाऽपि भक्षणाभावस्तेषामस्यन्तशोभनः ॥ ९ ॥ श्ुद्रादीनां च सर्वेषामभयं नेव विद्यते ॥ तथाऽप्यमक्षणं तेषां फराय महते भवेत्‌ ॥ ० ॥ भक्ष्यस्य भक्षणादेव विञचुदधहुद्यः पमान्‌ ॥ पारमेश्वरविन्नानान्मृच्यो भवबन्धनात्‌ ॥ १ ॥ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ५० ॥ ५१ ॥ परमेश्वरविज्ञानं वेदादेव न चान्यतः ॥ आगमान्तरजन्यं तु ज्ञानं न ज्ञानमास्तिकाः॥ “२ ॥ परमेश्वर विज्ञानमिति । प्रत्यगात्मनः परशिवस्वषूपत्वगोचरं विशिष्ट ज्ञानं साघ्तात्कारात्मक वेदान्तवाक्यादेव नान्यस्मादित्यथंः । आगमान्तरेति । वेदषि- रुद्धाग मवाक्याचत्पारमेश्वरं ज्ञानं तद्विकल्पज्ञानमेव स्वतःग्रमाणेन वेदवाक्येन वाधितविषयत्वादित्यथः ॥ ५२ ! अष्टादशानां विद्यानां वेदाद्न्याश्च सत्तमाः ॥ विदा वेदानसारेण प्रदत्ताः सवशोभनाः ॥ ५३ ॥ अष्टादश्चानामिति । ““पुराणन्यायमीर्मासा घमशाघ्राद्गमिधिताः । वेदाः स्थानानि विद्यानां धर्मस्य च चतुदंशः' इति चतर्दरावियाः। आयुदेदो धनुर्येदो गान्ध नीतिशाघ्नं चेति चतसः। ताषा- मष्टादञ्चानां मध्ये बेदव्यत्तिरिक्ता या विद्यास्ताः सवां वेदप्रतिपादिता्थोन॒सारेण प्रवृत्ताः प्रमाणत्वेन ज्ञातव्या इत्यथः । तास्विति बेदत्यतिरिक्तास्वित्यथंः॥५३॥ तथाऽपि तासु सवासु कशिद्‌शः क्रचिक्करचितर ॥ अिवागमानुसारेण तस्मभेदानुसारतः ॥ ५४ ॥ ॥ ५४ ॥

७२२

तात्प्वदीपिकासमेता- [ 9 यज्ञेवेमवखण्डे-

विष्ण्वागमानुसारेण तसमरभेदात॒सारतः ॥ बरह्मागमानुसारेण तत्मभेदानुसारतः ॥ ५५ ॥ अधिकारिविशेषेण करमेणेव विमुक्तये ॥

प्रतन्ते मुनिश्रेष्ठाः सयमेव मयोदितम्‌ ॥ ५६ ॥ तत्तत्तन्ेषु ये मयां दीक्षिता मुनिसत्तमाः ॥ सोऽशस्तेरव संग्राह्यः सवथा नेव वेदिकैः ॥ <७ ॥ मदुक्ता संहिता साध्वी वेद्मानानुसारिणी ॥ वेदेतरागमाधीनः कथ्िदेश्ो न विद्यते ॥ ५८ ॥ प्रसादादेव रद्रस्य संहितेयं मयोदिता ॥

प्रसादः शकरः सम्यग््नानस्य खड साधनम्‌ ॥ ५९॥ अतो वेदानुसारेण हिजानामासमश्चुद्ये ॥ अभक्ष्यमादरेणोक्त मया वेदा्थवित्तमाः ॥ ६० ॥ सवसुक्तं समासेन केवरं करुणाबरादव्‌ ॥ श्रहधानस्त्वभक्ष्याणि भ्रमाद्ाऽपि न भक्षयेत्‌ ॥६१॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे स्रुतसंहितायां चतुर्थं यज्ञवेभवखण्डे जभक्ष्यनिटत्तिकथनं नाम पञ्चचतवारिलोऽध्यायः॥४५॥ ॥ ५५ ॥ ५8६ ॥ ५७ ॥ ५८ ॥ ५९ ॥ ६० ॥ ६१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे तसंहितारीकायाममक्ष्यनिन्रत्ति कथनं नाम

पञ्चचत्वारंशोऽप्यायः ॥ ४५॥

अथ षटूचत्वारिंशोऽध्यायः।

स्रुत उवाच-

अथातः संप्रवक्ष्यामि समासेन न विस्तरात्‌ ॥

यन ज्ञानवकदषण मृघ्यु परयान्त दहनः ॥ ३ ॥

४६ अध्यायः ] सूतसदहिता। ७2३

आक्षन्नमरणः पुरूष। वाराणस्यादि स्थानविशेषमाभित्य संसारनिनग्च्यपायं शीघ्रमनुतिष्टदित्यभिपरेत्य मरणसचकान्यरिष्टानि वक्तुं पतिजानीते--अथात इति ॥ ९॥ सोमच्छायां धुवं चेव महापथमरुन्धतीम्‌ ॥ अपरयन्वत्सरादूष्व न जवात्‌ न सशयः ॥ २॥ सोमच्छायामिति । शुद्धद्वितांयादितियिषु कतिपयकखात्पकस्य तेन- सोऽशो दश्यते सा सोमच्छाया । महापथमिति । प्रवाहषूपेणावस्थितो. नक्ष. श्रेणिस्तारापथपयायो महापथः ॥ २॥ अरश्मिमन्तमादियं रश्मिमन्तं च पावकम्‌ ॥ पश्यत्नेकादशान्मासादृष्वे मये। न जीवति ॥ ३ ॥ रजतं वा सुवणं वा विण्मूप्नं वा वमेन्रः ॥ प्रयक्षमथवा स्वप्र दश मासां जवात ॥ ॥

अररिमिमन्तमादित्यमिति । उष्णकिरणरहितं चन्द्रमण्डटख्वद्वस्थित सयं. मण्डरुमित्यथेः । ठेतरेयारण्यकेऽपि--"'चन्द्रमा इवाऽऽदित्यो हर्यते न ररमयः पादु भवन्ति" इत्यादिना । परत्पल्ं स्वग्रे चेवमादीनि बहून्परिष्टानि तानि स्वाण्यत्र गूखप्रमाणत्वेनानुसंधेयाि ॥ ३ ॥ ४॥ भ्रतप्रेतपिशाचांश्च मन्धवंनगराणि च ॥ र्क्मवणान्द्रमान्पश्यत्रव मासान्न जीवति ॥ ९4 ॥ स्थूलो वाऽपि कृशोऽकस्माद्रवेन्मत्यः स्वयं यदि ॥ कृष्णवण[भ्थवा मास्तानष्ठा जीवाते मानवः ॥ ६ ॥ स्वपादं खण्डितं पश्यनग्रतः णएताऽपि वा ॥ पड़ वा पांसुके वाऽपि सप्त मासान्न जोवति ॥ ७॥ कपोतो वाभ्थग्रप्रोवा काको वा याद्‌ मूधनि॥ स्थितः कव्यादसंन्नो वा षण्मासेन विनश्यति ॥ ८ ॥ ॥ ५॥ ६॥ ७॥ < ॥

१ स॒, ग. 'रणाद्रहि । द

७३४

तात्प्यदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवैमवखण्ड-

गच्छन्ती वायसी पङ्क्तिः पांसुवषं विमुञ्चति ॥

'गच्छहायसपङ्क्तोमिः पांसुवषण वा नरः ॥

स्वच्छायां विकृतां पश्येचतवा पञ्च जीवति ॥ ९ ॥ विद्यतं दक्षिणे भागे पश्यन्मेषविवजिते ॥ उदके चापमेन्द्रवाजीणिद्ी वा स जीवति ॥ १०॥

दृपणे वा जरे वाऽपि परेषां वाऽथ चक्षुषि ॥

अशिरस्कं तथाऽऽत्मानं पश्यन्मासेन नश्यति ॥११॥ वस्तगन्धस्तु वा दहः शवगन्धस्त॒ वा भवेत्‌ ॥ निम्बगन्धस्तु वाऽतीवं मासार्धेन विनश्यति ॥ १२॥ शष्यते हृदयं यस्य मस्तके ध्रमसंद्रतम्‌ ॥

सदा कम्पो भवेद्यस्य दशाहं नेव जीवति ॥ १३ ॥ संभिन्नो मारूतो यस्य ममस्थानानि कृन्तति ॥

अद्भिः स्पृष्टो न हृष्ये म॒रयस्तस्य ग्रहं गतः ॥१९५॥ ऋक्षवानरसंय॒क्तरथेनेव त॒ दक्षिणाम्‌ ॥

दिं गच्छति यो मयो म॒त्यस्तस्य ग्रहं गतः ॥१५॥ कृष्णाः कृष्णाम्बराः खमप्रे श्मामवञ्नधराः सियः ॥

येनेव सह गच्छन्ति दक्षिणां न स जीवति ॥ १६ ॥

चित्रं कृष्णं स्वके वासः स्वप्रे पश्यति यः पुमान्‌ ॥ नम्रं वा श्रमणं तस्य ग्रहे मृल्युरूपस्थितः ॥ १७ ॥ नक्षत्राणि दिवा पश्यन्रात्रो चेन्द्रधनस्तथा ॥

चन्द्रं ्तंतुवा कृष्णं भानुं पश्यति मानवः ॥१८ ॥

॥९॥ १० ॥ ९११ ॥ २२ ॥ १२॥ १४॥ १५॥२१६॥ १७ ॥१८॥

* इदमध चपृस्तके नास्ति। † इदमर्धं द्गपृस्तके नास्ति ।

-=------ क 4 = -------

~ ------~ न

१६. द्रवायदिप २६. ङ. अरमण

४६ अध्यायः] सूतस्हिता । ७३५

आदियमण्डर पश्येर्सुषिरं चन्द्रमण्डरे ॥ ` आकाशे रक्तमाखां वा सद एव विनश्यति ॥ १९॥ श्मसानं भस्म केशांश्च नदीं शुष्कां मजंगमान्‌ ॥ परैयत्स्वप्रदशाया यस्तस्य म्रद्यग्रह्‌ गरतः ॥ २०॥ कृष्णेविकेशंः पुरुषैः स्वप्रे यः पीडितः पुमान्‌ ॥ पाषाणेस्ताञ्यते यस्त॒ म॒त्यस्तस्य ग्रहं गतः ॥ २३॥ आदियोद्यवेखाया प्रयक्षं यस्य दे शिवाः ५ करोशन्त्यमिमखा येय भृसयस्तस्य ग्रहं गतः ॥ २२॥ भयकम्पादयां यस्य भ्या भयां भवन्ति च ॥ सोकमोहौ सदा यस्य मप्यस्तस्य ग्रहं गतः ॥ २३ ॥ निजखा यस्य जिह्वा त दन्तघषस्त यस्य च ॥ हृद्ये यस्य वे वह्िमरस्यस्तस्य ग्रहं गतः ॥ २९ ॥ चश्चरेकं सवेदस्य कणी। स्थानाच्च भ्रश्यतः ॥ यस्य नासा च वक्रा स्यान्प्रस्यस्तस्य ग्रहं गत :॥२५॥ यस्य जिह्वा च कृष्णा स्यास्मुमुखं दुम॑खं भवेद ॥ गण्डे च कृष्णे रक्ते वा मृत्य॒स्तस्य ग्रहं गतः ॥ २६ ॥ मुक्तकेशो हसन्गायच्रयन्गच्छति दक्षिणाम्‌ ॥ दिशं स्वप्रेऽस्य मत्यः स्यादीद्शस्वप्रदाशचनः ॥ २७ ॥ श्वेतभतास्तथा शेता अश्वाः शेततरा जपि॥ वहन्ति याम्यदेशे यं तस्य मरस्यरुपस्थितः ॥ २८ ॥ उष्ररासभसंय॒क्तं रथमारुद्य दक्षिणे ॥ स्वप्र गच्छति यो मय॑स्तस्य मृत्यरूपस्थितः ॥ २९॥ | १९ | २० | ५९ | २२॥ ~2॥ ५४॥ >५॥ २६ ५.७॥>८ ॥ | >९॥ .

१८. ष्कां विहग ।

७२९

तात्पयंदीपिकास्मेता-- [ छ यज्ञवैमवखण्डे-

घोषं न श्रणुयातकर्णे ज्योतिनेत्रे न पश्यति ॥

श्वभ्रे यो निपतेरस्वप्रे तस्य मृत्यरुपस्थितः ॥ २० ॥ उष्वैदटृषिस्तथा रक्तकृष्णदशिश्च यः पुमाच्‌ ॥ उष्माविहीनदेदश्च तस्य मृत्यरुपस्थितः ॥ २१ ॥ नाभौ वा हृदये वाऽपि सुषिरं यस्य भासते ॥ यस्यात्यष्णं भवेन्मत्रं तस्य मृत्यरुपर्थितः।॥ ३२॥ जाग्रकारेऽथवा स्वप्रे योऽदृ्टेन निहन्यते ॥

जीवनं तस्थ नास्त्येव मत्यरग्र इति स्थितः ॥ ३३ ॥ अयो यो निपतेत्सखप्रे.यो वा नष्टस्मरतिः सदा ॥ याम्यश्चब्दं च यो ब्रयात्तस्य मत्यरूपस्थितः ॥ ३९ ॥ शुद्ध प्रावरणं रक्तं कृष्णं वा यस्य भासते ॥

स्वप्रे नीरं पटं यस्य तस्य मृत्यरूपस्थितः ॥ ३५ ॥ एवमादीन्यरिषशानि भासन्ते यस्य दुस्थितम्‌ ॥

स॒ भयं शोकमोहां च यक्त्वेकाग्रमना दृढम्‌ ॥ ३६॥ श्रीमदहाराणसीं गता स्नात्वा गङ्गाजले नरः॥

दृष्टा विशेश्वरं देवं जपेत्पञ्चाक्षरं सदा ॥ ३७ ॥ सोमनाथेऽथवा स्नाता सोमतीथं मरोद्धो ॥ सोमनाथं महादेवं दृष्टा पञ्चाक्षरं जपेत ॥ ३८ ॥ श्रीपवतेऽथवा देवं दृष्ट श्रीमदिकिश्वरम्‌ ॥ भस्मनोद्भूल्य मन्त्रेण सदा पञ्चाक्षरं जपेव्‌ ॥ ३९ ॥ श्रीकार्हस्तिनाथं वा सुवर्ण॑मुखरीजरे ॥

स्नाखा दृष्ठ महादेवं सदा पञ्चाक्षरं जपेत ॥ ४० ॥

॥ ३० ॥ २१॥ ३५॥ २३ ॥ ३४॥ ३५ ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ २९॥

॥ ४० ॥

9 स. घ. स॒स्थितम्‌ । ग. स॒स्थिप्म्‌ । २ श्रीमद्िकाज्जंनम्‌ ।

४६ अध्यायः] सूतसहिता | ७2७

गोपवंते तथा देवं दृष्ट शक्तीश्रामिधम्‌ ॥ ` भस्मनोदरूल्य मन्त्रेण सदा पञ्चाक्षरं जपेत ॥ %१ ॥ श्रीमदृदाचर वाऽपि स्नाता सक्ताजकरे नरः ॥ दृष्ट वद्धाचर्शानं सद्‌! पञ्चाष्टरं जपेत ॥ ‰२ ॥ श्रीमद्रामेश्वरे वाऽपि स्नाखा तत्र मरोदधो ॥ दष रामेश्वरं देवं सदा पञ्चाक्षरं जपेद्‌ ॥ ३ ॥ श्रीहाखस्येऽथवा देवं दृष्ट हारखारणनायकम्‌ ॥ यथाशक्ति धनं दत्वा सद्‌ा पञ्चाक्षरं जपेत्‌ ॥ ४४ ॥ वेदारण्येऽथवा स्नाता वेद्तीथं मरोदथो ॥ वेदारण्याधिपं दृष सदा पञ्चाक्षरं जपेत्‌ ॥ ९4 ॥ श्रीमदल्मीकसंज्ञे वा क्षीरङकण्डजरे नरः ॥ स्नाता दृष्ट महेशानं सदा पञ्चाक्षरं जपेत ॥ ४६ ॥ जगारण्येऽथवा स्नाखा कावेयोमेव मानवः ॥ गरजारण्याधिपं दृष्टा सदा पञ्चाक्षरं जपेत्‌ ॥ ७ ॥ जप्येश्वरं त वा गरखा स्नाता कावेरिकाजरे ॥ दष्टा जप्येश्वरेरानं सदा पञ्चाक्षरं जपेत्‌ ॥ ४८ ॥ अथवा दृक्षिणाकतें स्नात्वा कावेरिकाजटे ॥ द्क्षिणावर्तनाेशं दृटा पञ्चाक्षरं जपेत्‌ ॥ ४९ ॥ कम्भकाणेऽथवा क्षाता कावेय(मेव मानवः ॥ ` कुम्भमकोणाधिषपं देवं दषा पञ्चाक्षरं जपेत्‌ ॥ 4० ॥ मध्यार्जने वा कावेयौ क्षाला मत्यः समाहितः ॥ मध्याजनाधिपं देवं दृष पञ्चाक्षरं जपत्‌ ॥ ५१ ॥ श्रीमद्धोपटतीर्थं वा तथा मङ्गख्वंशके ॥ श्रीमदु्नीश्वराख्ये वा कोटिहास्येऽथवा नरः ॥ ५२॥ | ४१ | ४>॥ ४२ ॥ ४ ॥ ४५ ॥२२॥४५।।४८॥2९॥ ५०५२५]

तात्प्यदीपिकाक्षमेता- [ ° यज्ञवेमवखण्डे-

आभ्रतीर्थे इतिस्थाने शेतारण्यसमाहयये ॥ श्रीमद्रह्यएरे वाऽपि कावेयुद्धिसंगमे ॥ ५३ ॥ स्ञातवा दत्वा यथाशक्ति धनं धान्यतिलंतुवा॥ ट्टा महेश्वरं भक्तया सदा पञ्चाक्षरं जपेत्‌ ॥ ५ ॥ अथवा मानवः शीघ्रं गला व्याघ्रपुरं मुदा ॥ शिवगङ्गभिधे तीथं ज्ञात्वा दत्वा यथावरम्‌ ॥५५॥ प्रदक्षिणत्रयं कृता श्रोमदभ्रसमापतिम्‌ ॥

दष्टा पञ्चाक्षरं मन्तं सतारं सवदा जपेत्‌ ॥ 8 ॥ अस्मिन्व्याघ्रपुरं पण्येयोवाकोवातु मानवः ॥ ममार परमा मक्तिः सिद्धा तस्य न संशयः ॥५७ ॥ महापातकसंवाश्च स्थानस्यास्य प्रवेशनाद ॥ नश्यन्ति दशनदेव मक्तिः सिद्धा सभापतेः ॥ ५८ ॥ महाकारूणिकां देवो महानन्द्परायण* ॥

यत्र नयति तं दृष्ट मुच्यते भववबन्धनार ॥ ५९ ॥ देश्चदर्शनमा्रेण विम॒क्ता बहवो जनाः ॥

किं पुन्दैवदटेवस्य दशनेन सभापतेः ॥ ६० ॥ अविमक्तादपि श्रेष्ठमिदं स्थानं न संश्चयः॥

अत्र नृत्यति देवेश्चस्तत्र देवां न नृत्यति ॥ ६१ ॥ अत्र दशनमात्रेण सक्तः सिद्धा हि देहिनाम्‌॥

त्न नष्टस्य मत्य॑स्य ततः श्रेष्ठमिदं पुरम्‌ ॥ ६२ ॥ श्रीमद्याप्ररं मुकवा योवा वाराणसीं गतः॥

ततर नष्टोऽपि कैवल्यं प्राप्नयात्नेव मानवः ॥ ६३ ॥

॥ ५३ ॥ ५४ ॥ ५५५, ॥ ५2 ॥ ५७ ॥ ५८ ॥ ५९ ॥ 2० ॥६९॥ | ६.॥ ६२ ॥

१ ग. प्ररासनात | ।

०७ अध्यायः ] घ्तसहिता । ७३९

पार्वती परमा शक्तिः श्रीमद्याघ्रएरे सदा ॥ परकाशते हि विद्याभिः संता करुणाबरात्‌ ॥ ६४ ॥ सवेविदाख्या देवी यत्रातीव प्रकाशते ॥ खदु तत्र परा मुक्तेरतः तरेष्ठमिदं पुरम्‌ ॥ ६९ ॥ अतः समस्तं परिज्य सस्वरं समस्तदोषस्य निद्रत्तिसिद्धये ॥ इदं तु मुख्यं पुरमाप्नयान्नरः शिवप्रसादेन हि तत्र मुच्यते ॥ ६६ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे घ्ूतसंहितायां चतुथं यज्ञवैभवखण्डे मरत्युसू चकविवरणं नाम षट्‌ चसारिंशोऽध्यायः ॥%६॥ ॥ ६२ ॥ ६५ ॥ ६ ॥ इति श्रीस्कन्दपुराणे सूतसंहिताटीकायं चतुर्थे यज्ञवेभवखण्डे मस्युस्‌- चक विवरणं नाम षर्चत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ४६ ॥

अथ सप्रचन्वारेशाऽध्यायः।

सूत उवाच- अथातः संप्रवक्ष्यामि पापस्याकरणाय तु ॥ भो गरवेशिष्टपापानां रक्षणं मुनिसत्तमाः ॥ ५ ॥ ब्रह्महत्यादिपापपरिणामष्पं क्रयरोगादिकमप्यज्ञानिनः कनांत्मन एव नाक- तत्रह्मात्मन इत्ति दर्शयितुमारभते-- अथात इत्ति ॥ १ ॥ ब्रह्महा क्षयरोगी स्यास्सुरापः श्यावदन्तकः ॥ स्वर्णापहारी ङनसखी दुश्चर्मा गुरुतल्पगः ॥ २॥ परिवादरतः पङ्गरन्धश्च बधिरस्तथा ॥ अनकीर्तैनङृन्मर्यः खरस्वामी भवेर्सदा ॥ ३॥ ॥ > ॥ ३ ॥

+ 4.1.

तातपर्यदी पिकाक्षमेता- [ ४ यज्ञवैम्रखण्डे-

गुरुमिन्दापरो नियमपस्मारी निरन्तरम्‌ ॥

भगेद्री गरोराज्ञाभङ्गकारी न संश्चयः ॥ ¢ ॥ गरुमास्सर्यहृन्मर्यो विट्‌ क्रिमिः स्यान्न संशयः॥ गुवेवज्ञापरस्तदच्छिवद्रीही तथा भवेच्‌ ॥ 4 ॥ गुरोः शुश्रूषणेऽसक्तो दष्प्रज्ञः स्यात्तु मानवः ॥ विष्णुद्रोही नरः साक्षाकककलखापसतवमाप्नयात् ॥ & ॥ यो वेद्दूषको म्यः स चण्डाखो भवेत्तथा ॥ वेदान्तदूषकः साक्षाप्पुल्कसः स्यात्न संशयः ॥ ७ ॥ उन्मत्तो वेद्विज्ञानदूषकः पुरुषाधमः ॥ रजस्वरखाभिगन्ता स्यादन्त्यजातिस्त मानवः ॥ ८ ॥ अगरिदो मनुजः कुष्ठी गरद्श्च तथेव च ॥ श्रपाणिस्तथा मत्य रुप्यचोरस्तु ददुरः ॥ ९॥ कूटङृन्मुखरोगी स्यार्कूदसाक्षी तथेव .च ॥ कूटकृरयसहायश्च तदुपायप्रदोऽपि च ॥ १० ॥ पितृमातृपरित्यागी बार्व्या्गी तथेव च ॥ अक्षिरोगी मवेतित्यं भायात्यामी त॒ मानवः ॥ ११॥ अल्पायुश्वाप्रदानेन प्रतिज्ञातस्य मानवः॥ पत्नीबहूखे सेकस्थां रमते षण्ड एव सः॥ १२ ॥ अन्नापरारी मन्दा्िजिह्वारोगी भवेत्तथा ॥ अग्रभरग्गरोगीं स्यान्मिष्टमृक्च तथव च ॥ १३.॥ पञ्चयज्नविनिमक्तो विड्वराहं भवेन्नरः ॥ पवमंश्रुनङृन्मस्येः प्रमेही स्यात्न संश्चयः ॥ १९ ॥

॥ ४॥ ५॥६॥५७॥८॥९॥ १०॥११॥ १२॥२१२॥१४॥

१. घ, “मगमाटसेः ।

४७ अध्यायः ] सूतस्षहिता । ७४९१

अभ्यागतपरियागी कपोरुपिण्डको भवेत्‌ ॥ तथाऽतिथिपरियागी भवेन्नात्र विचारणा ॥ १९५ ॥ स्वार्मोरकषपरो नियं वामनः पङ्गरेव च ॥

गोघ्रश्वेव कृतघ्रश्च जायन्धः स्यात्न संशयः ॥*१६ ॥ नि सेहकः स्वभायायां गरूगण्डी भवेन्नरः ॥ वेश्यासेवाप्रो मत्यश्छितिरिङ्ञो न संश्चयः ॥ ३७ \ पिशुनः पूतिवक्त्रः स्यान्नरस्ताम्रारिषिक्रथी ॥ एडकाजगजाश्वादिविकेता व्याध एव हि ॥ १८ ॥ ज्ञानापरहारी मूकः स्यान्यन््रचीरस्तथेय च ॥ अभक्ष्यभक्षको मर्व्यो गण्डमाली भवेससदा ॥ १९ ॥ रङ्गोपजीवी कुमतिभवेन्नाज्र विचारणा ॥ अन्धः पुस्तकचोरः स्यात्तथा स्या्टेखनीहरः ॥२०॥ सदा पृण्यकथाक्षेपी वक्रनासो भवेन्नरः ॥ शिष्टाचारस्य धर्मस्य दूषको राक्षसो भवेत्‌ ॥ २१॥ ज्ञानयो गग॒रुदे्टा वक्रास्यो देवदूषकः ॥ पुण्यकमप्रतरत्तस्य प्रतिषेधी करिमिभवेव्‌ ॥ २२ ॥ देवद्रव्यापहारी स्यान्मनुष्याो वायुभक्षकः ॥ तटाकारामभेत्ता स्याद्ङ्गहीनस्तु मानवः ॥ २३ ॥ मर्यादाभेदकों दासो भवेन्ना विचारणा ॥ परदाराभिगामी त॒ वातरोगी मवेन्ररः ॥ २४ ॥ मधुप्रमेही चोषरादिगन्ता नात्र विचारणा ॥ पतित्रतामिगन्ता त॒ सुकरः स्यात्तु मानवः ॥ २८५ ॥ || ९५॥ १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ >०॥२८१॥ >>| २३ ॥ ~ ॥ २५ ॥

१६. "कादिगि" । रघ. च. छ. ज. "स्ये वेदद्‌ । श

७४२ तात्पयेदीपिकासमेता- [ ४ यज्ञवेमवखण्डे-

परापवादनिरतो व्यसनी चालसः सदा ॥ अतिपातकदोषेण भवेयुः क्रिमयो नराः ॥ २६ ॥ तथा पातकृदषण विडरहां न संशयः ॥ उपपातकृदािवर तथा श्नः सदा नरः ॥ २७ ॥ पातकरपररः सद्रनायत घषद्रय[ननिषु ॥ महापातकप्वैश्च पातकेरखिरेः सदा ॥ २८ ॥ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ स्वस्वरूपाप्रिज्नानाद्रध्यते खड मानवः ॥ स्वस्वरूपपरिज्ञानाकमंभिनं स बध्यते ॥ २९ ॥ स्वस्वषटपापरिज्ञानादिति । कतरत्वभोक्तृत्वादिचश्चरसंसारधमरहितं सचि- दानन्दाखण्डेकरसं स्वप्रतिष्ठमद्धिर्तीयं परब्रह्म हि स्वात्मनः पारमाधिके स्वषटपं तस्यापरिज्ञानादन्तःकरणादिधमितादारम्याध्यासेन तद्धर्माणां कतृंत्वभोकत्वा- दीनामप्यात्मनि संस्गाध्पासात्तत्कृतः पातकेरपि बद्धो भवतीत्पथः । स्वस्व- रुपपरिज्ञानादिति । स्वस्वहपयाथारम्यज्ञानिनस्तु कतरत्वभोकृत्वादिधमेवदन्तः- करणतादात्म्पाध्पास्तस्य निद्रत्तेस्तत्करतेः पपिरपि न संश्चेष इत्पर्थः ॥ २९॥

2, ० ®

स्वस्वरूपं त॒ शुद्धं हि सततं स्वदृहिनाम्‌ ॥ स्वस्वरूपं त॒ चिन्मात्रं सवदा सवदेहिनाम्‌ ॥ २० ॥ युद्धं हीति । “आत्मद्रव्यं स्वयं शुद्धं सत्यज्ञानादिरक्षणम्‌" इत्पादिना

स्वतः शुद्धेः प्राक्पतिपादितत्वात्‌ । “अस्नाविर € शुद्धमपापविद्धम्‌" इत्यादिश्रुतेः स्वात्मनः शुद्धत्वम्‌ । चिन्माननमिति । देहन्द्रियादक्षघातस्य जाग्रदादिसकर- व्यवहारस्य यद्यत्पकाशकं साक्षिभृतं चेतन्यं ददेवाऽऽत्मनः स्वदपमित्यथः ॥ २० ॥

नेव देहादिसंघोतः पटवहृशिगोचरः ॥

दृश्यरूपेण यद्रप दृश्यते दहप्रवकम्‌ ॥ २१ ॥

तद्नातस्मेव हश्यलादयदिरथं तत्तथा खड ॥

दृश्यत्वं देदृप्र्वंस्य संमतं सर्वदेहिनाम्‌ ॥ ३२ ॥

१ख्‌. घ, "घातो घट ।

४७ अध्यायः ] - दूतकषहिता । ७४३

माज्रचो व्याटृत्ति दशयत्ति-नेवेति । दशिगोचर इति । हेतगर्भविशेषणमे- तत्‌ । हशिः पागुक्तं चेतन्यं यतस्तद्रोचरो देहादिरतः पटवदनात्मेतयर्थः। नतु हरि गोचरत्ववद्रष्त्वमप देहादिसंघातस्य परिहस्यमानं कथमपरपितु शक्यत इत्याराङ्ब्या ऽ5ऽह--रश्येति । अह मनुष्यः कृशाऽ्ह स्थखंऽहमह कता भक्तयव द्रषटषपतया देहाद याऽनुमवः सोऽपि टत्संसारादि विभ्रमवन्मिश्यानु- भवा दसञ्यत्वहतुना देहादेरनात्मत्वम्य घटादेरिव सिद्धत्व!दित्यधंः | हत्वसिद्ध परिहरति-ददयत्वमित्ि। अज्ञाः च्नीबाखदयोऽपि मम देहा मम चनर्भमान्तः- रणमिति द्रष्ुरारमनः सकाञ्चाद्धेदेनेव ज्ञेयतया देहादिकं व्यवहरिन । तत्ष- वषामपि तन दर्यत्वं संमतमित्पर्थः॥ २९१९ ॥ ३२;

दृश्यत्वं द्रष्रपूवं तु रके दृष्टं हि चेतनैः ॥ ्ष्टनास्ति हि दृश्यं दृश्ये द्रष््ता न हि ॥ टृरथरूपस्य कुब्यादेद्रष्ता न हि दृश्यते ॥ ३३ ॥ एव द डइयत्वहेतुना देहादेरनात्मत्वं मतिपाद्य द्रष्ुरात्मनस्तद्यतिरिक्तत्वं प्रतिपादयति-दइयत्वं द्रष्य ॑च्विति । द्रष्रसमवेतया दशिक्रियया व्याप्यं हि टरयं घयादिकं तच्च स्वन्यतिरिक्द्रष्ट्पूवंकं दषं खाके । अतो देहादेरपि स्वाति- रिक्तेन केनवचिद्रष्टा भवितव्यमित्य्थः। ननु देहातिरिक्तस्याऽऽत्मनोऽप्यहंप- त्पयवे्यस्वादश्यत्वम स्ति । अता टर्यस्य स्वस्य स्वव्यतिरिक्तदषटपवकत्वनि- यमो नास्तीत्यत आह-द्रष्टरिति । द्रष्टुरात्मना दउयत्वे द्रष्त्वं न स्याद्रष्त्वे न टडयत्वं कमकतुभावविरोधपरसङ्कात््‌ । न ह्यकस्येव स्वसमवेतक्रियाश्रयत तद्धि षयत्वं च युगपत्सभवति । अतो द्रष्टुरात्मनो दरयत्वं न युक्तमित्यथः । विपन्ने वाधकमाह--दख्पेति । यचयात्माऽपि दर्यः स्याच्कुड्यादेरिव तस्य द्रषटत्व- मपि न स्यादित्यथंः॥ ३३ ॥ | अंशमेदेन दृश्यत्वं द्रष्रतं चोति चेन्मतम्‌ ॥ अंशमेदे त॒ सांशसाद्छुब्यवत्तद्नात्मकम्‌ ॥ ३४ ॥ ` अंशभे९ऽपि दृश्यांशः समानः कुब्यवस्तुना ॥ द्रष्शः केवरूः साक्षादास्मेव स्यात्न संशयः ॥ ३५ ॥ द्रष्रशे ऽपे च कतव्वमुपा वजानतं सदा ॥ दृश्याभिव्यक्तयपेक्षं वान स्वतः पण्डितोत्तमाः ॥२६॥

न ड . == ~~~

१ग णतो ट । २ सख. सत्रत।

७४४ तात्पयेदीपिकातमेता- ` [ॐ यज्ञवेमवखण्डे-

उक्तं करमकर्तेभावविरोध परिहर्वं शसकते--अंशमेदेनेति । द्रव्यबोधस्व- शपो हि देहातिरिक्त आमा तत्र द्रन्ांशेन तस्य हउ्यतवं बोधांशेन च द्रष्टं चेति कतरैत्वकमेत्वयोव्यवस्थितत्वाद्विरोधो नास्तीत्यथेः । तदेतननिरस्यति- अशमेद इति । आत्मनी निरबयवद्रव्यत्वाभ्युपगमादंशभद कल्पने च सावय- वत्वपरसङ्कत्कुड्यादिवदनात्मत्वमेव तस्य भवेदित्यथः । अङ्कीकृत्यापि दष- यति-अंशभेद इति । हमििषयो द्रव्यात्मकस्तस्याऽऽत्मनो योंऽशः सोऽयं इरयत्वात्कुड्य।दिसदशो ऽनात्मा । हशिधात्व्थाश्रयभृतो सऽशशधिदात्मकः स एवाऽऽत्मा । अतो द्रष्टुटेरयत्वं कदाचिन्न संभवतीर्यथेः । नन्वन्तःकर- णदे्विविक्तं चिन्मात्रमेव ह्न्तरात्मेति मतम्‌ । तस्य च दशिधात्वर्थद्टपत्वेन तदाश्रयत्वानुपपत्ेद्रष्त्वं न संभवतीत्याशङ्क्या ऽऽह--द्रष्शे ऽपीति । कत्वं नाम क्रियाश्रयत्वम्‌ । क्रिया नाम, हस्तपादादिचर्नानुगुणप्रयल्नविशेषः स॒ चान्तःकरणधमस्तद्विशिष्टान्तःकरणोपाधिषबन्धवराद्रष्टये चिन्मात्रस्वष्प आत्मन्यपि स्फटिके रीहित्यवत्करैस्वावभासो निगद्यते । अतस्तद्भि- षयात्मकं तद्रत्वमपि तस्मिन्नोपाधिकमित्य्थः । पक्ान्तरमाह--दर्याभि- व्यक्तीति । दशेनमात्रष्पस्यापि साक्षिचिदात्मनः क्रयानाश्रपत्वेऽपि दरया- भिन्यक्तिहेतुत्वेनोपचारिकमेव द्रष्टत्वं न तु स्वाभाविकमित्पुर्थः ॥ ३४॥ ३५ ॥ ॥ २६ ॥

न ॐ क (३ स्वतः कतुतवमस्यापि विद्यते यदि चाऽऽरमनः ॥

४

तरिं दृशेनरूपेण परिणामी भवेद सः ॥ ३७ ॥

परिणामी न चाऽऽ्त्मा स्यास्सवथा मृत्तिकादिवव्‌ ॥

अचित्वं च प्रसञ्येत ततथ्िन्ने हि विद्यते ॥ ३८ ॥

विपक्षे बाधमाह-स्वत इत्यादिना । यदात्मनः स्वाभाविकं द्रष्टृत्वं स्यात्तां

तदशैनक्रियासबन्धेन तस्य परिणामित्वं स्यात्‌ “उपयन्नपयन्ध्मा विक- रोति हि धर्मिणम्‌'* इति न्यायात्‌ । परिणामिनश्च मृदादिवदनात्मत्वं स्यात्‌ । अनात्मत्वे च घटयादिवदेवाचिद्रपत्वमपि स्यात्‌ । तथाचनर्किचिदपि प्रती. येतेत्यथेः । प्रतीयते च । विपयेये पयंवसानमाह-चनन हीति । कोऽप्यथां न विद्यते न ज्ञायत इति न हि। अपितु चिता सवेमपि ज्ञायते । अतध्िन्मात्र- स्याऽऽत्मनः स्वाभाविककवरत्वं न युक्तामत्यथः ॥ ३७ ॥ ३८ ॥

चिहिहीनं जडं नेव विभाति मुनिपुङ्गवाः ॥

स्वतः प्रकाशदीनस्य प्रकाशो नोपपद्यते ॥ ३९ ॥

४७ अध्यायः ] चतस हिता । ` ७४५

अथ तस्पाऽऽश्नितप्रतीयमानमेद स्योपाधिकलत्वप्रतिपादनेनेक्ययपपाद यति- विद्धिदीनमित्यादिना । जई जगत्तावचिद्रहितत्वानेव भाति । नन यथा चिचिदन्तराभावेः तन्निरपेक्ष भाषते तद्कजडस्याप्यवभाक्षः कि न स्यादित्यत आह- स्वत इति । स्वभावतः प्रकाश्चानात्मकस्य जडस्य चिनै- रपेक्ष्येण प्रकाशो न यक्त इत्यर्थः ॥ ३९ ॥

चित्पकाशात्मरसंबन्धादापिं चेयं न भाषते ॥

तस्याभावात्ततश्वेयप्रतीया भिद्यते हि चित्‌ ॥९०॥

अथ चित्सबन्धवशाचेत्यपरतीतिमाशङ्गय निर स्यति--चिदिति । ।चत्पका- शस्य च स्वस्याथस्य च विषण्विषयिभावादरुक्षणो यः मंबन्धस्तस्मादपि चेत्यप्पञ्चस्यावभासो न युक्तः । तत हेतमाह- तस्यामादादिति । तादशस्प संबन्धस्येवानिषूपणाद्विषयविषपिभाय रुक्षणसबन्धस्य संबन्धान्तर म्रटत्वा्तद्‌- नङ्धीकारेऽस्य ज्ञानस्यायमेव विषय इति नियप्रानुप्तेरवरयं यरुभतः संबन्धो वक्तव्यः| स च संयोगस्रमवायतादास्म्यादिरक्षगः। तथा च ज्ञानार्थयोस्तादशः संबन्धो दुनिषश्प इति विषयदिषयिभावोऽपि न युक्त इत्यथः । एवं च “सत्यं ज्ञानमनन्त ब्रह्म” इत्यादि श्चुतेस्त्वनाचनन्ता ब्रह्मस्वर्ूपभूता स्वप्रकाशा या चित्तस्यामनाद्यविचाव्चाचचेत्यपपश्चोऽध्यस्ततयेव प्रतीयत इत्यवर्यमङ्खीकत- व्यम्‌ । ततश्चोपािक एव चितो रनात्वावभास इत्याह-तत इति । यत एवं ज्ञानाथयोः परमार्ध॑तः संबन्धाभावस्ततश्ेत्यप्रपञ्चस्य चिद्रूपेऽध्यस्ततयेव प्रती- तिवेक्तव्या । तथाच जरतरङ्गबुदर दादिनानाविधोपाधिसंबन्धवशादे कमेव चन्द्र स्वश्पं यथा मिन ~तीयते तथा स्वात्मन्यघ्यस्तनानाविधचेत्योपायिस्षबन्धव- शादधिष्ठनभृता चिदपि भिद्यते । अतध्धितो मेदप्रतीतिश्ेत्यघट्पटादिमेदनि- बन्धनेव न तु पारमा्थिकीत्पथेः ॥ ४० ॥

चिचिदेव सदा. विप्रा न दृश्येव हि केन चित्‌ ॥

या दग्दश्यतवरहीना सा सवदा भासते खट ॥ ‰१ ॥

नन्वयं घट इत्यादिज्ञानस्थापि ज्ञातो घट इत्या्नुत्यवसायज्ञानवे्यत्वा- चेत्यप्पश्चवदध्यस्तता किं न स्यादित्यत आह-र्चिच्देवेति । चेत्पप्रपञ्च- स्याधिष्ठानभता या चित्सा चिदेव सवेदा प्रकाशामानव नतु स्वप्रतिबद्धव्यवहार ज्ञानान्तरमवेक्षते । अतः सा केनचिदपि द्रष्टा न रउ्या यतश्चत्पप्रप्स्य-

१ग्‌.घ्‌. व्रिदयते।

७६६ तात्पयेदीपिकाषमेता- [ 9 यज्ञेवेभवखण्डे-

वाष्यस्तत्वमाशङ््येतेत्पथंः । तदेतदुपपादयति-पा दगिति । दग्रषाया चिर््ाऽवडइयं दर्यत्वहीना। इ स्यत्वे हि थावत्सगाचरज्ञानं नोदेति तावत्पर्यन्तं नं प्रतिभासते तदप्रतिमाक्षिन पिषयप्रतीतिरपि न स्यादतः सा सवेदा ज्ञाना- न्तरनैरपेक्ष्येण भासत इत्यङ्गीकरणीयम्‌ । तथा सति यतः सवेदा भास्तेऽतो इ रयत्वहीनेत्पथंः ॥ ४९ ॥

सा कदाचिन्न भातीति यदि स्यान्सुनिषुङ्गवा ; ॥ तहिं नेव विभातीति विभानं केन सिध्यति ॥ ४२ ॥

ननु दग्रूपस्य ज्ञानस्य चक्षुरादिसंप्रयुक्तघटादिविषयैशिष्टयेन मासमान- स्पाऽऽडतरविना्ित्वेन क्षणान्तरेऽनवस्थानात्तस्य सवेदा भास्तनमसिद्धमित्यत आह-सेति । सा इक्दाचिद्िषयपरतीत्तिदशायां न भातीति यदि स्यतं न भातीत्येतदपि केन साधनेन क्िध्येत्‌ । न हि चित्काशमन्तरेण कस्पचि- त्मका; संभवति । अतश्वा्भावगोचरं स्फुरणं तत्नाप्यङ्गीकतेव्यमित्पथंः ॥४२॥

क ® ऊ

न भातीति विभानं तु न भौतमिति चेन्मतम्‌ ॥ तरिं भानं हि नांभातं तज्ज्ञानं भानमेव हि ॥ ४३॥ ननु तदानीं न भाक्तीति स्फुरणाभावः प्रतीयते कथं तदा स्फुरणस्य सद्रावो भावाभवयोर्विरोधादिति शङ्कते-न भातीति । घटादिकं वस्तु न भावीत्यज्ना- नविषयतयेव ज्ञातंनतुभातमिति ज्ञानविषयतया। अतस्तस्मिन्षमये निषेध्यमा- नस्य भानस्य कथमवस्थितिरिस्पथंः। प्ररिहरति-तर्हीति। न भारीत्यज्ञानविषय- तया भातमपि भातमेव न त्वभातम्‌। तत्न हेतुमाह-तजज्ञानमिति । ज्ञानं हि द्विविधं दत्तिज्ञानं स्वष्टपज्ञानं चेति । तत्न ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानमिति करणन्यु- त्पत्या सत्वपरिणाम्रषपचक्चरादिसपरयुक्तविषयाकारान्तःकरणद्रत्तिषेत्तिज्ञानम्‌। सविषयस्य तस्य साक्ताद्भासकं स्वषूपज्ञान च दृत्तिज्नानेना विषयीकृतमन्नाततया। अतस्तस्याज्ञातस्य भानमपि भानमेव । ज्ञाताज्ञातयोरूभयोरपि स्फरणसाक्षिक- त्वादित्यथेः । अघ एवोच्यत । सर्वं वस्तु ज्ञातत्तयाञज्नाततया वा साप्षिचैत- न्यस्य विषय एवेति ॥ ४३॥ ।

भानं भानान्तरेणेव न भाति हिजषङ्वाः ॥ भानरूपेण भानं तु सदैकं न हि तदृदयम्‌ ॥ ९९ ॥

५६ `वसल्यज्ञा । २ ल. ड. 'भानगोः।३ध मनमि । डप्र. नामनं । ५ ङ च तद्धानं ।

४७ अध्यायः ] सूतसहिता। | ७४७

अस्य च सालिवेतन्यस्फुरणस्य दृतिज्ञानतो वि्ञेषमाह-भानमिति । इत्ति. ज्ञानं हि जडत्वात्साक्षिचेतन्यद्पण मानान्तरेगेव भाति । साक्षिषटपं मानं त॒ नेव भानान्तरेणापि तु स्वयमेव परकाशते । परकाशामानं हि ज्ञानमथंस्प भासकं तत्परकाशन च ज्ञानान्तरायत्तं चेत्तत्राप्येवमित्यनवस्था स्यात्ततो ज्ञानस्य ज्ञाना- न्तरवेदयत्वं न संभवतीत्यर्थः । सति हि ज्ञानान्तरे टद्वेचसं ज्ञानस्पाऽऽद्ाङस्येत तदेव नास्तीत्याह-भानद्पेणेति ¦ घट्पदादिहर्यभेदोपाधिना य।दग्रपं ज्ञानं विभिन्नं प्रतीयते तदटृश्यसंबन्धं परित्यज्य केव स्फरणदरेण सधेदैकमेव न त॒ भिनम्‌ । घटपटादिज्नानेषु स्फुरणमान स्पाविशेषेण प्रत्यभिज्ञायमानत्ददत्पथः ॥ ४ || भातं भानं सदा स्वेन भासा भाति न चान्यतः ॥ यत्स्वयं भाति तद्धानं खल भांस्यस्य भासकम्‌॥५॥ एवं भानस्येकत्वेन तद्रोचरं स्मरणान्तरं नारिर चेत्कथं ताहि तस्य परती- तिरित्यत आह-भातमिति । प्रतीयमानं स्फग्णषटपं साक्षिचेतन्यं स्वेनेव भासा माति न चान्यस्मात्पकाशान्तरात्‌ । श्रूतं हि “न ततन सूर्यो माति न चन्द्र तारकं नेमा विद्यतो भान्ति कुतोऽयमभ्रिः । तमेव भान्तमनु भाति सर्वं तस्य भाप्ता सवेमिदं. विभाति ” इति । स्वयंप्रकाशमानस्येव प्रकाशकत्वं रोके परसि- द्मित्ति दश्चयति-यत्स्वयमिति । गत्पभादीपादिकं सजातीयप्रकाशान्तरनेरषे- कष्येण भासते तस्य खट छोके प्रकाशकत्वं ष्टम्‌ । अतो ज्ञानं ज्ञानान्तरनैरे- ष्पेण स्वयप्रकाशमानमेव संद्रास्यं विषयं प्रकाशयेत्‌ । तस्य ज्ञानान्तरवेयत्वे ऽ- नवस्थाप्रसक्तेः । येतु चक्षुरादिवन्निरीनमेव विज्ञान विषये ज्ञातताद्पं फं जनयतीति व्णैयन्ति तैरपि विषयस्फरणद्पा ज्ञातता स्वपरकाशसेनेष्टव्या | तथा सति सेव चश्ुरादिकरणजन्याऽस्तु कृतमन्तगंडना ज्ञानेन ॥ ४५॥

अतः सवस्य सा्ष्यस्य साक्षिभूत : स्वयंप्रभः ॥ जात्मा साक्ष्यमतेभः क्मभिनं स वध्यते ॥ ‰६ ॥

. एवमद्वितीयस्वप्रकाशविन्मात्रषपत्वमात्मनः प्रसाध्य सवेसाक्षितया पाश्या ननुप्रविष्टस्य पतिज्ञातं साक्ष्यगतकमसंबन्धमिाव निगमयति-अत इत्ि॥ ४६ ॥

टृग्रपं दृश्यसंबद्मिति वक्तु न शक्यते ॥ ४७ ॥

=-= ~ ~ क =

~-------* ~~. ~

१ घ्‌, चवि तत्रा \२ग. घ, भाषस्य । ३, तद्धास्य ।

७४८ तात्षयेदहीपिकाक्तमेता- [ छ यज्ञैवैभवखण्डे-

संबन्धस्यापि साक्ष्यवात्संबन्धो दृश्यवस्त॒गः ॥ टृश्यभूतस्य रज्ञ्वादैः खलु दृषटस्त॒ संगमः ॥ ५८ ॥ ग्रपस्य तस्य पुनरपि कमेसबन्धमाशङ्च निरस्यति-- गिति । टर्यसंब- न्धापेक्षो हि तथापिधस्याऽऽत्मनो रग्न्यपदेशः। तथा तत्कर्मापि हि दरयमिति तेन सह दग्रपस्य सबन्धोऽवरय भावीति न शक्यते वक्तम्‌ । स्बर्धिद्रयघटितो हि धर्मैः संबन्धस्तस्य च दग्रपत्वे दग्रपसबन्धिनाऽनतिरिक्तत्वात्संबन्धत्वमेव हीयते । ह उयष्पत्वेऽपि दरयरक्षणसंबन्धिकोटिनिक्षिप्रवात्छबन्धित्वमेव न तु संबन्धषपतेत्यथंः । द श्यस्य चदशा सह संबन्धाभावः सुप्रसिद्धं इति दशंयति-दरयभतस्येति । यथा रज्ज्वादेदेरयस्य दशा सह परमाथतः संबन्धो नास्ति । अध्यस्ततयेव प्रतीतिरिति पाक्परतिपादितत्वात्‌ ॥ ४७॥ ४८ ॥ असङ्गो द्ययमियेवं मरवीति च परा श्रुतिः ॥ त ( ९, ®= र ट 9२ तस्मादात्मा त चदरपः कमाभेन स वध्यत ॥ ४९ ॥ उक्तेऽथं श्रुतिं संवादयति- अङ्क इति । सा च श्रुत्तिः- “ अकङा ह्ययं पुरुषः “ असङ्खो न हि सज्जते "" इत्यादिका । तस्म,दति । ₹ग्हरय योषीस्तव- सबन्धाभावादित्यथः ॥ ४९॥ चिद्रपस्याऽऽर्मनः साक्षाद्रह्मतामाह दि श्रुतिः ॥ ॥ क; वन = > ब्रह्मणः केमसबन्धाभाव चाऽऽह परा श्चातः ॥ <०॥ एवं प्रत्यगात्मनः साक्षिचिन्मा्नषूपतया कमेपवन्धाभावममिधाप ब्रह्मा मिनतयाऽपि तत्प्रतिपादयितुं ब्रह्मणः कमेसबन्धराहिस्यं श्रुतिप्रसिद्धमिति दरशयति-तब्रह्मण इति । श्रूयते हि-““ स न साधुना कमणा भयानो एवाप्तघूना कनीयान्न कर्मणा वेते नो कनीयान्‌ " इति ॥ ५० ॥ तथा मति कथं सोऽयं कर्ममिेध्यते बुधाः ॥ तस्मादात्मा स्वमोहेन संसारीव प्रकाशितः ॥ १ ॥ सोऽयमिति । पुण्यपापसंस्परैवेधुरयेण श्त्या प्रतिपादितो यः परमात्मा एवायं साक्षिष्पेणावस्थित आस्मेति तच्वमस्पादिवाक्येस्तत्तादास्म्येन प्रति- पादित इत्यथः । यद्येवमात्मनः कर्मेसंबन्धो नास्ति तर्हिं कथं तस्य सारि

11

१ घ. इम्रपयरो* ।

2७ अध्यायः ] सतक्षहिता । ७४९

क क अ

स्वभतीतिरित्यत आह-तस्मादिति । स्व मोहेनेति । स्वस्याऽऽत्मनः पारमार्थै- काद्वितीयस्वपकाशचिन्मात्रटपत्वापरिज्नानेनेत्यर्धः ॥ ९१ ॥

श 4 ४ वणाश्नमवयोवस्थाविशेषानार्मविभ्रमाद ॥ अध्यस्याशेषवेदानां नियोज्यः स्यात्न च स्वतः॥ ५२॥

वणोश्नमेति । स्थूख्देहादितादारम्पाध्यासनिवन्धन एवाऽऽत्मनि बाह्मणत्व- ग्रह स्थत्वरन्षणवणाश्नमादिस्रकरुविशेषावभासः। अध्यस्येदि । बाद्यण-त्वाचन्या- सादित्पथेः । अशेषवेदानामिति । ““ ब्राह्मणो व्रहस्पतिस्षवेन यजेन राजः राजष येन यजेत ”' इत्यादीनाभित्पर्थः ॥ ५२॥

अज्ञानादन्यथा ज्ञानं मनुष्यत्यादिमानयम्‌॥ = ध [+ ७ ९ ट = | आत्मा तु परमासाऽपि कममिबध्यतेऽवशः॥ 4३ ॥ अन्नञानादन्यथा ज्ञानमिति । अविद्या हि द्विवि ¦! विक्षेपशक्तिरावरणश. कश्चेति । तज्ाऽऽवरणशक्त्पा नीखप्रष्ुतनिकेणत्वादिवदात्मनो विशेषष्पस्य ब्रह्मात्मत्वस्याऽऽवरणात्‌ । विक्षेपशक्तपा रजतादिवन्मिथ्याभूतस्प मनुष्यत्वा- देरुपस्थापनाच्चेत्पथेः । अवश इति । देहादितादात्म्यामिमानवतस्तत्करत पुण्य पापपारवशयमेव न तु स्वातन्यमित्य्थः ॥ ५३ ॥

कर्मभिर्ग्यवहारे तु बदोऽपि स्वीयमायया ॥

वस्ततः परमात्माऽयं खलु तेनं निबध्यते ॥ 49 ॥ परमात्मनोऽपि जीवभावापनस्योक्तरीत्या कर्मपारवरयं चेत्कृतमात्मनः पर- मात्म्वन्नाननेस्यत आह-कर्ममिरिति । व्यवहारदशायां स्वात्मनः कमसंबन्धं मायामयत्वेन साक्षात्कु्वैतः परमात्मनो वास्तवो बन्धरशोऽपि नास्तीत्यर्थः ॥ ५४ ॥

स्वार्मनः सवंसाक्षितवं देहदिव्यीतिरिक्तताम्‌ ॥

ब्रह्मत च श्रुतेर्ञासा कमंभिनं हि वध्यते ॥ ८4 ॥ कथं तरचन्नानाज्ञीवभावमापन्नस्य तस्य क्मेपारवरयनिरास इति तनाऽऽह- स्वात्मन इति । रत्यगात्मनो देहादिम्यतिरिक्तत्वं साक्षिचिन्मात्रह्प्वयक्तयु- क्तिभि्निश्चित्य तस्य ब्रह्मषटपत्वमहं बह्मास्मीत्यादिश्रुतिमुखाद्भुरूपदेशेन ज्ञासे-

त्यर्थः । परोक्षस्य ॒बह्मात्मन्नानस्पापरोक्षसंसारश्रमनिवतंकत्वामावेऽपि कमे- ९५५

७५० तात्पयंदीपिकाक्षमेता- [ ४ यज्ञवेभवखण्डे~

बन्धनिवतैकतवं पाक्यतिपादितय्‌-""परोक् बद्यविज्नानं शाब्दं देशिकपुवेकम्‌ ^ इत्यादिना ॥ ५५ ॥ | सर्वसाक्षिणमामानं वर्णाश्रमविवभितम्‌ ॥ ब्रह्मरूपतया पश्यन्मुच्यते भवबन्धनात्‌ ॥ ५६ ॥ परयन्निति । यस्तृदीरितं ब्रह्मात्मत्वं मनननिदिध्यासनाभ्यामसभावनाबि-

परीतभावनानिरामेन साक्षात्करोति स तु साक्नात्कारसमय एव कारणभतस्या- ज्ञानस्य निदृत्तेस्तत्कायैमतात्ससारबन्धादपि तदेव मुक्तो भवततीस्प्थः ॥ ५६ ॥

अतः स्वारमापरिज्ञानदिहेऽहुमावमाश्चितः ॥ करोति सर्वंशाश्रोक्तं न ज्ञानी न हि संरायः ॥ ७ ॥

एवं ब्रह्मास्मत्वज्ञानमतः कमेसंबन्धाभावात्कमेकाण्ड विहितम्रथिदोत्रादिक सवै देहादितादास्म्याध्याप्तवत एवेच्युपसंहरति--अत इति ॥ ५७ ॥

इटश्च परमा विद्या शांकशी भवनाशिनी ॥ प्रसादादेव जन्तूनां शक्तेरेव हि जायते ॥ ५८ ॥ शक्तेरेव हीति । एवकारोऽन्ययोगव्याब्रच्पर्थः । संविद्रपिण्याः परशक्तेरेव नान्यस्या देवताया इत्यर्थः । प्रसाददेवेत्येवकारस्त्वयोगन्यावृत्तिपरः । शक्तेः प्रसादे सत्येव परविद्योत्पत्तिनासषतीत्यथंः । शक्तिप्रसादाद्रद्मत्वरुमिश्च तख्व- कारोपनिषय्ान्नायते-““तस्मिननेवाऽऽकाञे चियमाजगाम वबहुशोभमानागुमां हैमवतीं तां होवाच किमेतचक्षमिति ब्रह्मेति होवाच ”” इति ॥ ५८ ॥

वागुद्धता परा शक्तया चिद्रपा पराभिधा ॥ वन्दे तामनिशं भक्तया श्रीकण्ठाधंशरीरिणीम्‌ ॥ ९९ ॥ अतस्तत्पस्तादहतभतं स्तोजमारमते--वागित्यादिना । या संविद्रूपिणी परमा शक्तिः से, शब्दषूपेण विव्तेमाना प्रथमं पराख्याऽऽविभरेता बिन्दुस्फा- टनोद्ूतास्सर्वत्राक्तावनुस्यतश्ंब्दः पाणिनामथविविक्नाहेतुकपरयस्नजनितपवनस- बन्धदत॒नां मखधारेऽभिष्यक्तो निस्पन्दः परा वागिस्युच्यते। उक्तं ह्याचर्येः- ¢‹ ्रखाधारास्रथममुदिता यस्तु भावः पराख्यः "' इति । तां विशिनि- श्रीकण्ठेति । श्रीकण्डादिन्यासे ह्यकारमातिः श्रीकण्ठः । यकारस्य सवेवामात्म-

[1

== = =-=

१ लल, ग ङ "हुमानमा* । २६. "उब्दासखाणि।

%७ अध्यायः ] च्ूतसहिता । ७५९

कत्वम्‌ । “ अकारो वै सवो वाक्तेषा स्पर्शोष्मभिवव्यैज्यमाना बह्वी नानाह्पा भवतति “ इत्यादिश्रुतेः । परा वाश्रपा वा शक्तिः सा वेखरीषटपया सकर्फखा- त्मिकाऽतः सा सवेवागात्भकत्वसाम्याच्छीकण्डस्य शक्तिभरतेत्पर्थः ॥ ५९ ॥ इच थ १1. श श ध (ध । क पको च्छासंज्ञा च्‌ या शक्तिः परिर्णशिवोद्रा ॥. वृन्ठे = = यनी ध वन्द्‌ तामाद्रणेव ममेषट्पल्दायेनीम्‌ ॥ ६० ॥ इच्छासंज्ञेति । सेव परा शक्तिरिष्यमाणक्षकर्जगद्नक्षणशक्तपा विशे.निष्ट- पिता सतीच्छाशक्तिरित्युच्यते । मा तिरोष्यते परिपणेति । परिषप्णेनाप्य- नन्तशिवसत्यज्ञानादिरक्षणेन तेन सहितम्रदरं यस्याः रा तथोक्ता ; जपाक््‌- सुमरागेण स्फटिकवत्स्वप्रवमशपरश्चिवचेतन्येन व्यापेत्यथः । एवं हकारस्य श्रीकण्ठादिन्यासे राक्तिम्ररतः “ परणोदर्दः च विरा तृतीयः शाल्मली तथा” इत्याचार्येरुक्तत्वात्‌ । यतः इयमिच्छाशक्तिरतः स्तोतुरिष फं दातुं शक्तत्पर्थः ॥ ६० ॥

®= £ ९ शक्तया परमा साक्षाद्रजभ्रताऽखिटस्य च ॥ वन्द्‌ तामनिशं भक्तया नञ्रीशरिवान्विताम्‌ ॥ ६१॥ लौजभूतेति । ग्रस्तस्रमस्तप्रपञ्चा पुनरुत्पत्स्यमानस्प सवस्य जगतः साप्ना- दीजतया परमा चिच्छकतिस्तामिति संबन्धः । नकुरीडशशिवान्वितामिति । श्रकण्ड।दिन्यासे नकुलीशो नाम हकारमूरत्याकारात्मनाऽवस्थितेन नकृर्टशा- ख्येन शिवेन सहिता विश्वजननस्षमथ बीजाल्मिका संविद्रूपिणी शक्तिईकार- वाच्या प्रकृतिः “अथ सज्ञा भवेद्याप्य विन्वम्‌"' इत्याचाथरुक्तत्वात्‌ । अतो हका रष्पेण नकुखींश शिवेन वाच्यवाचकभावेन संबद्धामित्पथेः ॥ ६९१९ ॥ उरध्वरूपाऽप्यधोरूपा तथाऽधस्थाऽपि मध्यगा ॥ मध्यरूपाऽपि चान्तस्था या तां वन्द्‌ वरप्रदाम्‌ ॥६२॥ ऊष्वैषपेति । ऊरष्दं कायंप्रपश्चस्योपरि प्रध्वंषस्योत्तरकारे वतमानं ग्रस्त समस्तमपञ्चात्मनो पं यस्याः सा तथोक्ता । एषमरष्वेषटपाऽप्यधोड्पा काय- पपश्चस्पाधस्तादुसत्तिकाङे वतमानं तज्जननसमथंकारणात्मकं रपं यस्याः सा तथोक्ता । एवं कारणतया तथाऽधस्थाऽपि कायंप्रपञ्चस्याधस्याद्रतेमानाऽपि सेव मध्यगा प्रपञ्चस्य पागमावपध्वं्थोमंध्पकारेऽपि व्याप्य वततेमानाया ५ चिच्छक्तेः कारुनयव्या्ठिदरिता । अन्तस्येति । कार्त्याप्त्या मष्पष्पाञ्प कार्यपपश्चस्यान्तस्थोपादानकारगद्पेणान्तर्वतंमाना । ` यद्वा स्यवरजङ्खमा-

७५ ` तास्दीपिकासमेता- [ ॐ यज्ञवेमवखण्डे-

त्मके स्वघष्टे जगति स्वात्मकत्वतयाऽन्वरनुपविर्य स्थिता । श्रूयते हि- ५ तत्रा तदेवानुपाविश्षत्‌”” इति ॥ ६२॥

विन्यासेेणतेकरेविशविद ख्यात्मना ॥ विद्योतमाना या वाचि वन्द्‌ तामाद्रेण तु ॥ &२.॥ अत्र चोधष्वैरूपाया अधोषपत्वमधोरूपापास्तु मध्यषूपत्वं मध्यमाया अन्तर्‌- वस्थानं च प्रतीत्येतद्विरुद्धं तादशविरोधाभावं दशंयति-विन्यसिरिति । अकारा-

दिहकारान्तव्णंपरिकल््पितेर्विन्यासेगंचपद्यादिसंस्थानविशेषैः सकर्दिद्याश्रय- तया शब्दे या विद्योतमाना तामित्पथंः॥ ६२ ॥

कि क छ एकधा च हिधा चेव तथा षोडराधा स्थिता ॥ हार्विंशद्रेद्भिन्रा च या तां वन्द परात्मदाम्‌ ॥ ६९ ॥ एकधा चेति । एकेनेव प्रकारेण ताल्वोष्टपुटयामिव्यक्वेखरीवागात्मना प्रथ- ममवस्थिता। पुनः स्वरव्यञ्जनभेदेन द्विपरकारं विभज्य स्थिता। पुनश्च षोडशधाऽ- कारादिविसर्गान्तषोडशगस्वषूपेण विभज्य स्थिता । पुनरपि द्वातिशटेदभिन्ना काद्याः पञ्चविंश्ति्यांदयोऽष्टों रख्योरभेदाह्छकारो न पएथग्गमनीयः । क्षकारश्च सयुक्ताक्षरतया न षएथगभूतः । हकारोऽपि मूरप्रकृततिवाचकर्वया सकरुजगनम्‌- छत्वेनावरस्थितो व्यषटद्पेण गणनां नाहेति । अत एवोक्तं नकुरीश्चशिषान्वि- तामिति । अता यादयः सप्रावशिष्यन्ते। तथा चायमथंः --ककारादिसकारान्त- द्रातररद्यञ्जनात्मना विभस्या्वस्थिता । इत्थं मातुकारूपेणावस्थिता या परमा शाक्तस्तामत्यथः ॥ ६४ ॥

जकारादिक्षकारान्तेवर्णैरयन्तनिमखेः ॥ अशेषशब्देया भाति तामानन्द्प्रदां नमः ॥ ६५ ॥ अकारादि । उक्तमेदेन भिन्नायाः शक्तरवयवभता अकारादिक्षकारान्ता वणांस्ते चात्यन्त मखाः । अमृतमयत्वात्‌ । आधारादिषट्कमरूदरेषु पातिता द्रादशान्तास्थतचन्द्रमण्डङत्स॒ता अमरतबिन्दवोऽकारादिक्षकारान्दब्णौत्मना परिणताः । उक्तं ह्याचायेः- | | ^“मलखाधारारस्फरितर्ताडिदाभोप्रभा सृक्ष्मषपो- द्रच्छन्त्यामस्तकमणतरा तेजसां मृख्मृन ॥

१ ङ. ` डिताभावनासू' । २ ल्ल. "भावनासु ।

४७ अध्यायः ] सतस्हिता । | - ७५३

सोषुश्नाष्वाचरणनिपुणा सा सविशाऽन॒बद्वा ध्याता सयोऽग्रतमथ रवेः सरावयेत्सा्धसोमात्‌” ॥ '“शिरसि निषतिता पा चिन्दुधारा धारया भवति किपिमयी सां ताभिरङ्खं युखाचम्‌ * इति । - तथाविरधौनमेखेवर्णेस्तत्संस्थानमेदपदयाक्यातमना ऽवस्थितः ओव्दैया शक्ति- मातकास्मिका भाति तामित्यर्थः ॥ ६२॥

रुक्ष्मीवागादिरूपेण नतकीव विभाति था ॥ तामाद्यन्तविनिमुक्तामहं वन्दे वरानताम्‌ ॥ ६६ ॥ नतेकीवेति । यथा नतक स्वपमेकेत सत्याहायनानाविधषपेण नानाविधा भास्येवमेकेव परा शक्तिः परिकल्पितमेदाष्ट्मीवागादिनानाश्षक्तपात्मना भाती- त्यथः । आद्यन्तविनियुक्तामिति । आदिरूरपत्तिरन्तो विनाशस्तहुभयनियुक्तां सवेदा वतेमानामित्यथः ॥ ६६ ॥ ब्रह्माच्ाः स्थदकरन्तात्र -यस्या एव समुद्रताः ॥ यस्थामेव वीयन्ते तस्ये निस्यं नमो नमः॥ ६७ ॥ ब्रह्माद्या इति । बरह्मादिस्तम्बान्तो यो भोक्तपपञ्चस्तस्य सवेस्योत्पत्ति- स्थितिख्या यस्याः स्वरूपे परिकरप्यन्ते तस्या इत्यथः । श्रूयते हि--“ यता वा इमानि भृतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति । यत्पथन्त्यमिसवि- शान्ति ' इति ॥ ६७॥ महदादिविशेषान्तं जगवस्याः समुद्रतम्‌ ॥ यस्यामव खय याति वन्द्‌ तामाम्बकामहम्‌ ॥ &<॥ न केवरमेव भोक्त पपञ्चस्याधिष्ठानं भोग्यग्रपश्चपरिकर्पनस्पापि सेवाधिष्टन- मित्याह-महदादीति । म्ररुपरकृतेरत्यन्तनिर्विंकल्पकतया चविच्छक्तितादारम्पेन क्षीरनीरवद विभागापनसवान्महत्तच्वस्य च प्रथमकायत्वा्तदेवाऽऽदित्वेनोपा- दीयते । महदहङ्कारादिधटपटादिषिशेषान्तं भोग्यषटपं नगदस्याः परशक्तैः समुद्रूत समुद्धूयावस्थितमित्यथेः \॥ ६८ ॥

गरसुमूतिंधरां गद्यं गह्यविज्ञानदायिनीम्‌ ॥ गह्यभक्तजनतां गहायां निहिता नुमः ॥ &९ ॥

१. न्ता नाभि |

७५६ तात्पर्यदीपिकासमेता इतसंहिवां । [४ यहेमवहण्डे ४७ अध्या)

` य इदं पठते स्तोत्रं संभ्यथोरुमयोरपि ॥ सवेविद्याख्यो भूत्वा स याति परमां गतिम्‌ ॥ ७०॥

इति जनहितमेततमोच्य देव्याः प्रसादा दगररुगररुमसिरशं भक्तिपूषै प्रणम्य ॥ निगणमवरोक्य स्वानुभूयेव सूत स्वकपरशिवरूपे खीनबदिर्बभूव ॥ ७१ ॥

इति श्रीस्कन्द्एराणे सूतसंहितायां चतुर्थं यज्ञवेभवखण्डेऽव- शिष्टपापखरूपकथनं नाम सप्रचतारिंोऽभ्यायः॥ ७॥ गुरुगूतिधरामिति । शमदमादिस्ताधनसंपन्नविरक्तजनाननुग्रहीतं गृरुगरर्तै- ह्पेणावस्थिताप्‌। ग्यां रहस्या दुरधिगमामित्यथेः । गुहं रहस्यद्वितीयव्रघ्ा- त्मेकत्वविषयं पेदान्तश्रवणमननादिसाधनजनितं यत्छम्पग््नानं वदयत शीक- मस्याः सा तथोक्ता । गुहायां निहितामिति । देहमध्येऽवस्थितहृदयक्बङख- मध्यं गहा तस्यां निदिताम्‌ । तन विशेषतोऽभमिष्यक्तामित्यथंः | श्रयते हि- यो वेद निहित गहायां परमे व्योमन्‌ † इति ॥ ६९ ॥ इ ० ॥ ७९ ॥ इति श्रीमत्कासीविरपसक्रियाशक्तिपरमभक्तश्री मन्पम्बकपादान्नसेवापररया- ` यणेनोपनिषन्मामेप्रवतेकेन श्रीमाधवाचार्येण विरचितायां सत- संहितातास्पयदीपिकाां चतुर्थं यज्ञवेभवखण्डे ऽवशिष्टपाप- स्वदूपकथनं नाम सप्रचत्वाररिंशोऽष्याषः ॥ ४७॥

हमाप्ोऽयं प्रवो मागः ।