आनन्गश्रमसंस्ृतयन्थाविः ।

अन्याद्काः |

१ गणेाथवहीर्ष समाष्य, वाभमनशाख्नी दस्कपूरकरः इत्येतैः संशोधितेम्‌-+-

२. सद्राध्यायः सायणाचायैभहमास्करप्रणीतभाष्याभ्यां सेन्यलितोऽनेकपण्डितैः
साधित 4 44

३- पुरुषसूर्त सायणाचारयप्रणीतमाष्योपेते, ग्वहुमिर्विद्रद्धिः संशोधितम्‌ 1

४. योगरलाकरः> कुष्ठे इत्युपदविः “अण्णामेोरेश्वर इृ्येतैः कृतेन प्रस्तविन
समेत आनन्दाश्रमस्थपण्डितैः संशोधितः ,.. "4 ल .. „~

५. ईशावाप्योपनिषत्सटकल्ंकरभाष्योपेता, महामहोपाध्यर्थ : “भगार” इ्यु-
करवा ्चिमिः संशोधिता । ृवगाचैङतमीशावास्यभाष्यम्‌--आनन्द्भद्धोपाध्या-
7 = तायकृतमीश्चावास्यभाधं नव, इदं पुस्तकचयं
मद(मदोपाध्यायैर्वोडसोपह राजारव्राधिभिः ंशोधितन्‌ । ब्रह्मानन्दसरस्वती-
कृतमीद्यावास्यरदस्यम्‌--दौकरानन्दङ्ृता दशावास्य दीपिका रामचन्द्रपण्डितकृता
दशाव्रास्यरदस्यविवृतिश्व, एतप्पुस्तकत्रितयमानन्दाप्रमस्थपण्डितैः संसोधितम्‌ .

६. केनोपनिषत्सटीकशांकरप्दभाष्यवाक्यभाघ्योपेता महामहोपाध्यायः भागा
इत्युपद्वर्वार्राल्िभिः संरोधिता । शेकरानन्दकृता केनोपनिषदीपिका--नारायण-
विरचिता केनोपनिषदीपिका च, इदं पुस्तकद्वितयमानन्दा्रमस्थपण्डितैः संदो-

प | धतम्‌ | ( ह| # क *# + % + क 9.१ „ 9.9 ® . 9.9 ५.9 + „~ ५ ५4 व्व

# कके कके क कै 9 9 @ ® क @ चो 9 ॐ

७, काटगकोपनिषत्सरीकाद्रयसांकरभाष्योपेता, मास्टर आओंफ्‌ आद्‌ इत्युपपद्धा- ,

पिमः फाशीनाथतनूजै राजवाडे हत्युपद्वेजनायममिर संशोधिता ,~
८. अश्रोपनिषत्सभकशांकरमाष्योपेता, शचैकरानन्द्विस्वेता प्र श्रोपनिषदीपिका
च, एततपुरतकरद्यमानन्दाश्चमस्यपण्डितेः संशोधितम्‌ .-* ^ "
२. सुण्डकोपनिषत्सटीकदांकर भाप्योपेता, नाए्रयणविरचिता रुण्डकोपनिषदी-
पिका च, एततपुस्तकद्यमानन्दाश्चमस्थपण्डितेः संशोधितम्‌ = -- ~ "^
१०. सगोडपादीयकारिकाथर्ववेदीयमाण्डुक्योपनिषत्सटीकशां क रभूष्योपेता?
अहमदावादनाश्नि नगरे सैस्कताध्यापकैः काथवटे इत्युपद्वैः ° रा आवासादिव
श्येतः संदोधिता, आनन्दाध्रमस्थपणण्डितैः संशोधिता दौकरानन्दविरचिता माण्डू
क्यापनिष्हीपिक्रा च 9, अ क "४ ^ =

११. टेतरेयो पनिषतपटीकगाकिकत्याषिता, वियारण्यविरचिता देतरेयोपान-

परीपिका च, एएतसुस्तकद्रयमूानन्दंशरिमस्य पण्डितैः संरोधितम्‌ -" “`
~= ण्डित वामनश < स्ट परकर >
१२ सैत्तिरयोपनिषत्सयीकशां करमाष्योपता, पण्डित वामन श्ाह्ना इस ९
दयेत: संखोधिता । दंकरानन्द्कृता तैत्तिरीयोपनिषदीपिका> तथ विदयारण्यकृताः

वन्निरीभिोपमिषदीपिकरा च, एतत्पस्तकरह्मयमानन्दाश्रमस्यपण्डित; संदोधितम्‌

३} ५

0 ।

1

१ ५ ।

( २,
१३, तैत्तिरीयोपनिषद्धान्यवातिकं सुरेधराचाय॑क्रतं सटीकमानन्दाश्रमस्थपण्डितैः
साधि 6 4 ८ = - 4 - ~ =

१४. छान्दोग्योपनिषत्सटीकरांकरभाभ्योपेता, ˆ आग्ने ° इत्यपाहबारदाशि-
+तनजैः कारीनाथदाल्िभेः संखोधिता = -~ “~+ न ~ न =.

१५. वहदारण्यकोपनिषत्सरीकरपठकरभाष्योपता, “ आगाशे ° इत्युपह्वीलरा-

चितनर्यः काराथ ज्नाभिः सरोधिता ... न "न न च

१६-१. बृहदारण्यकोपनिषद्धाष्यवातिकमानन्द्गिरि तरीका समेतम्‌ । एतत्पु-
स्तकम्‌ “ आगाशे ° इत्युपद्र्बाखराश्ल्चेतनूजेः कारीनाथराचिभिः संरोधितम्‌ ।
तत्र केवलसंबन्धवार्तिकरूपः प्रथमो भागस्तस्य मृल्यम्‌ ... “+ "~ =^

„ १६-२. वृहदारण्यकोपनिषद्धाष्यवातिकमानन्दशरिकरतटीकासमेतम्‌ । अस्य
प्रथमद्वितीयाध्यायद्वयकूपो द्वितीयो विभागस्तस्य मूल्यम्‌ .. “~ ~ °

[कभ र क

१६-३. वृहदारण्यकोपनिषद्धाण्य्वातिकमानन्दगिरिकतयेकासमेतम्‌ । अस्य

4

ततीयाध्यायादिषष्टाध्यायान्तस्तृतीयो भागस्तस्य मूल्यम्‌ (४ अ. १4
१७. कृष्णयजुरवेदीयश्वेताशवतरोपनिषत्सभाष्या तथा च शकरानरकता श्ेता- _

श्वतोपनिषदीपिका, नारायणकृता श्वत शवतरोपनिषदीपिका, ८“विज्ञानभगवत्कृतं ` `" ^
शेताश्वतयेपनिषद्धिवरणम्‌, एतत्पुस्तकचतुष्यमानन्दाश्रमस्थपण्तैः संशोधितम्‌- -..

१८. सौरपुराणे, छले इत्युपाहैः वे° शा० रा० कारीनाथशाल्िमिः संशोधिततम्‌ ३

१९. रसरत्नसमुखखयः वैराजक्षे्रनिवासिभिः रा० रा० बापटोपहिः कृष्णराव

इयेतैः संशोधितः ~ .. + १ ।
२०. श्रीमद्ियारण्यजृतो ज।वनमुक्तिविवेकः वे° दा० रा० पणङीकरोप्ैवासु-
ववशा वोत 4 अ वः त जः जेः 5, ५

२१-१. .श्रीमद्दरेपायनप्रणीतव्द्यसूत्राण्यानन्दगिरिषतरीकासंवणितरचांकरशारी-

रकभाष्यस्मेतानि । तानि चवे शा० सं०रा० येकृतबेकरोपहनीरायणश्ान्लेभिः

संशोधितानि । तत्र प्रथमोऽध्यायः, द्वितीयाध्यायस्य (पादद्रयं च, इव्येतद्द्रयं
थमो मागस्तस्य म॒ल्यम्‌ ... म. च न न 4

[भप मप

‰१-२. त्रामट्द्रपायनत्रणातवब्रह्मसचाण्यानन्दायारदरतदाकासवखतश्चकिर्शार
रक माघ्यापतानं । तषा च द्तायात्यायान्तमपाद्‌हयतस्तमतत्तायाव्यायचतथ्या-
यूरूपा द्वितीयो भागस्तस्य. सल्यमरू ® 9 8, 188. 187. (8 8। @ न

२२. विद्यारण्यकृतः श्रीशंकरदिग्विजयो धनपतेसूरिक़ तडिष्डिमाघ्यटीकयाऽ-

१५.

दरतराज्यलक्ष्मीरीकान्तगतविरोषविभागरिप्पप्या च समेत आनन्दाश्रमस्यपण्डितैः

संरोधित क के 8९, #@ #* 99 9 । * ®. 9.8. 8 8। क ।। ॥

२३. भारतीतीथमुनिप्रणीतो वैयासिकन्यायमालाविस्तरः, जयुपुरमदाराजाभ्रि
तेन संस्छृतपाटशालाध्यापकेन वे” शा० दाधीचपण्डितशिवदततेन रशोधितः ...

२४. श्रीमन्माथवप्रणीतो जमिनीयन्यायमालाविस्तरः जयपृरमदाराजाभ्रितेनं

सस्छृतपाठशालाध्यापकेन वे° शा० दाधीचपण्डितरिवदत्तेन संशोधित १.४
२५-१. स्कन्दपुराणान्तगता सुतसंहिता श्रीमाधवाचा्ेकृतरीकापेता वे° श्रा०

क

१९

9९

र्न्ञ्‌० ० पे [| |

र.

॥ ५ |

आनन्दामसंस्कत्रन्ावलिः।

प्रन्थाङ़ः २७
` श्रीमदूहन्दप्रणीतो <
बृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः
भ्रीकण्ठदत्तविरचितव्याख्याकुसुमा-
वल्याख्यटीकासमेतः

सवासाः प्यं इत्युपनामधाराभ
कृष्णशाक्चतनूरजः -हणमन्तशाल्लाभः सशाचतम्‌ ।
तच

महादेव चिमणाजी आपरे
वि इत्यनेन
पण्याख्यपन्तने
आनन्दाश्रमस॒द्रणाछये

आयसाष्षरेयुदरयित्वा
परकारितः ।

एतत्पुस्तकं करवीरपर

तारिवाहनक्चकान्दाः १८१६ _
सिस्ताब्दाः १८९४

त ड न ००

( भस्य सरवेऽधिकारा राजरासनानुपतारेण स्वायततीकृताः )
मूल्यं पादोनरूपकसप्तकम्‌ ।

` अथास्य इन्दमाधवापरनामधेयस्य सिद्ध योगस्य पुस्तकानि परहितेकपरतय)।
संस्करणार्थं येः प्रदत्तानि नामादीनि, पुस्तकानां संज्ञाश्च कृतह््तय
प्रकारयन्ते ।

` .(क.) इति सं्ञितम्‌-सरीकं ¦ लम्‌

॥

अथ श्रीवरन्दमाधवान्तगेतवि |

विधरयानुक्रमः

? ज्वराधिकारः ~

मङ्गराचरणम्‌ ... ,..
परिभाषाप्रकरणम्‌ ... ^...
अदयः प्रतीकार 1 4
ची हितभोजनम्‌ ... ...
नवज्वरे निषिद्धानि .., ,..
ज्वरस्य पक्रलक्षणम्‌ ... ...
सर्वज्वरेषु पाचनम्‌ .,. ~.
परिणामप्रयुक्तमेषक्गणा

वात7्वरं पाचनम्‌ क
यतिज्यगमदामनक्षाधः ...
मि्ज्वर पाचनम्‌ ध
विशज्वरसकशमनक्षाथः ... 4.
पिचज्यरदृहप्रतीकरार ध
लत्व ङुच्छोषप्र्तीकारः ..
कफञ्वरे पाचनम्‌ ... ..
कफज्वरेऽवलहद्रयम्‌ ... ^.
अत्रटहचण्द्वेस्यमानपरिभाषा ,..

संनिपानश्वरनिदरिः्सादिपिः ...

संनिपातत्वरे नस्यदरानम्‌... ...

कै क क %# कः न

भंनिपानज्वरस्य मोक्षवधयेरवाध
भूतज्वरवि्षिना .. "न

# कै क

विप्रमञ्वरसप्रामिकोरणकथनम्‌
दिकाराधिर्वेरमोः कारणानि ...
परतायकवनृथकमाःध्षणन्‌ ,..
विषमस्वर प्रकाश ता
विपमन्बरे ऽशः भूपः **"
पिप्पल्यादिधृतनम्‌... ..* ^

शै

वरन्दमाधवान्तगतविषयानुक्रमः ।

विप्रयानुक्रमः
कल्याणक सापः... ...
पटूकटवराव्यं तकम्‌...
अङ्गारकं तैलम्‌ ... ~.
ज्वरमृक्तिलक्षणम्‌ ...

शे

षष्ठाह्रः

ज्वरमुक्तस्य व्यायामादिनिषेधः ..-

२ ज्वरानिसारयधिकारः

दश्षमटीकप्राय ५१५

- पेयादुपभेोगद्रव्याभि ...
आमे संग्रहणनिपेधः ...

आमे पाचनविधिः ...
कफजातिसारचिकिन्सितम्‌
रक्त जापिसारचिकित्मितम्‌

~ पारकत्रिधिः ... ...
कुट जलेः व अ
कुरजाष्टकम्‌ .-~ ...

पटद्रधुतम्‌ ... -.
८ ग्रहण्यधिकारः

६;
क
7

चिव्रकगुरिक्ा ... ^
नागरादिनूर्णम्‌ .-- .“.
भृनिम्बाथं चूर्णम्‌
मगूरधृतम्‌ ~ ^
अष्टपलघुतम्‌ ...
वित्वा धृतम्‌. .-. „~
वाटयाद्ेरीपतम्‌ ४
चाद्गदषृतम्‌ .-. ...
मरिचादयं घृतम्‌ ---
दाण्डा धतम्‌ ४, -४)
कत्याणगुढः -.+ „^^

पत्तिक आमातिसारे सिद्धतमयोय

न #

६ ४
६
६३
६५
६४

२ ५ टन्दमाधवान्तगेतविषयाणाम्‌-

(5 4

* विप्रयानुक्मः र्ङ्गः, , विषयानुक्रमः प्ष्ठाङ्काः
॥# श्र 1 ७ > ।
अभथिरक्षावदयकत्वम्‌ ..* -* «५० | व्याषादयय घृतम्‌ ... = ° १२९६
कृल्याणलवणयरू 8 १. 88.। ९३ । मण्डरवटकः (88, 18 8। 188, १२१६ |
्राणदो मोदकः ..~ ~ =^ क | पुननेवामण्डूरः .-“ “= - १२९७ `
र काङ्कायनमोदकः... ~ ~ ९५ मण्डूरवज्रवटकः... ० ~ १२८.
क लवणोत्तमायं ड त # [ (द ~^ 7 ४
ˆ „ ल्वणोत्तमायं चृणम्‌ --- “` „+| ९ रक्तपित्ताधकारः .-.. ----१२८
समदार्रचर्णम्‌ ९ षि
म्‌ + ९ स्तम्भनयोगाः ... ..-~ .. १३०
चतुःसममाद्कः --- ˆ“ “““ 8 सिद्धतमयोगः ,.. ..~ .. १३०
मरणपिण्डी -- "9 “* ९९ एलादिगयिका ... .-+ -.~ १३३
स्वल्पसूरणमीद्कः „* “**“ दूवयं घृतम्‌ ... ~ "१३४
वृहत्सूरणमाद्कः ˆ“ -*“ ०५९।* वासां घृतम्‌ ... -.. ... १३५.
, = व्यं _ <
स्याद्य नृ ७७क ००५ ७० ९५ शतावराघुतम्‌ १८ व १ २५
० पिप्पल्यां तैलम्‌ -- *“* ५५७ | खण्डकृष्माण्डकः... „.. ,.. १३५७
वाहुशाटयुडः =-= = १ =, 9 वासाखण्डकृष्माण्डः 2 54. ३७
गडपाक्रलक्षणम्‌ ... .,ज =. -
गु मू. , वासाखण्डः ..+ ,.. ... १३८
भट्टात्तकयुडः इ + ००, १०० खण्ड खौयलोदहः 1 न ध १३८

भ्टातकलोहः ... = ,.: १०१।
0 १ |
रक्तारौसथिकित्सा -.. -.* १०१ |
कुटजाबलेहुः „~ == ० १०२
| अजीणणार््या ¢ _ ~ र 9

£ अनीणांद्धिकारः.... ..~ १०७
दिट्ग्वष्कम्‌ -. -~ ~ १०७
अजीणचिकित्सा... .- ..- १११

मरातराशायजीर्णे सायमादादिदुष-
णाभावादिकथनम्‌ ... ... ११३.
अप्निमुखं चृणम्‌... --. = ११४

षडद्गयूषः =.“ "~ -. १४१
एलासर्थः ०० ०० ०» १४
सपिगुडः # * ® ,*9% = > > # ® 9 १ 8.1

जीवन्लायं घृतम्‌ ... ... १४८
पिप्पखीघृतम्‌ ... + .= १४९
वृहदभिुखं वर्णम्‌ .-. ५१४ घडङ्गघुतम्‌ =... ,-. .-„ १४९

| परादारघृतम्‌ ... -.+ ... १४९

भास्करख्वणम्‌ ... .. & - ९9११५
वातांकरगुरिका ध ५. ७, १ १ ६ | । छ{गटाद्य घृतम्‌ ... @ @ # ॐ # के १४९

१. ५
असिघृतम्‌ ॥ ५ ५ प १७ 9. 13 8। ००. # # 9 | १५०
चिव्कगुडः ७... .. ११५७. बलाय घृतम्‌ ... -.. ,.. १५०
सन्द
वहच्चुक्रम्‌ ..: ... ... ११८ नाद्य तलम्‌ ...

| | ८;
स्वेत्पच्क्रम्‌ ५, (४, 442 र र कसाधक्षरः £ = # ९.५१ १५ रै
विप्रचिक्राचेकरिस्सितम्‌ ... ... ११८ नवाङ्गयूषः =, „~ „पु

७ कृम्याधकारः .... ....१२०। कट्फलादियोगः ... .-+ .;. १५४
हृमिननोऽवलहः -“ “*“ ~.“ १२१। ताखीसायो मोदकः .... ,., १५५
व शा स + अ 1९१ मरीचादिविटिका.-. ... ... १५५७
विइङ्कधृतम्‌ ... ... ... १२; रं चर्णम्‌ ... `

वृतम्‌ १२२ समराकरं चृणम्‌ ... ` ... ... १५७

१० राजङ्माधिकारः...- १४१

चयवनप्रादाः ,,५ ००५ „.. १४५
अगस्तिदररतकी ... ,.+ =. १४७

८ पाण्डुरागाधिकारः .... ....१२२ द्रमूलघृतम्‌ “.* + „११७

कामखाचिक्रित्सा 8.6, 8, १ म्‌ र्ट | बृहत्कण्टकारौघृतम्‌ ** @ ` ® ० 9 १ ५ (|

< दरिद्राय घृतम्‌ ... ... ,.. १२६ रासाय घृतम्‌ ... ,.. ... १५८
# | न

विपयानुक्रमः
दश्मलपटपटकः घृतम्‌ ...
व्भ्रापारितिक्ा गधि ...

+ 23,414 क # नै # क च
9 ~ स्व भ भेद + धि कारः
कपमम्वुरभूर्दचिकिन्मा

र वातमवर्माचिमि
¢ (५1 (4 वप्र # # $ [8 ।

४4

पनिद श्रमायानणा

1१.111

{ †ईः ११४
व 4, 1.1 * # #

४५

¶ भर # # कर # # #

महाप
वनम
|

षः | 1

|

ह कय ~~

मूर ५ | ध 8 पी न

#

9.2 १६४

1)

अनुक्रमणिका ॥ + ^ ३

एण्राङ्काः विषरयानुक्रमः ~ पृष्टङ्काः
० १५९ मदावैतसं धतम्‌... ... १९३
... १५९ ब्राह्मीघूतम्‌ ..~ ... ,.. १९४
..-. १६० कूष्माण्डक घृतम्‌ . ~ = पष्य
„०७: क६९ | स्वव्पपश्चगव्यं घृतम्‌ ज. ... १९४
... १६२ वृहतश्गव्यं घृतम्‌ .-* न १
ध - २ वाताधिकारः “= .--. १९५
ि मेः | साल्वणस्वेद्ः ... ..+ ,.. १९६
--- १६४। आमांशयगत्तवायोधिकित्सा ˆ... १९५७
पटूचरणयोगः ... .-.+ ... १९७
पक्षःरायरगतवाग्रोश्िक्रित्सा -.. १९८
वरस्तिगतवायाधिकरित्सा... ... १९९
धात्ूपधातुगततवायोधिकित्सा „~ १९९ `
ल्शुसंधिगतवायोधिक्रित्सा ... १९५९
दुक्रगतवः्योधिकिस्सा .-. ..-. २००
अल्परसोनपरिण्डः... ..~ ,.. २०१
दशमूर्खक्राथः .-. = „~ २०२
वशमृलीक्राथः --. .-+ २०२
कल्याणक्रलेहूः ,.. ... .. २०४
आदित्यपराकगुग्गुटः ,.~ ^. २०६
ग्रयोदशाङ्गगुग्गुटुः .-- ... २०७
दरामृस्ाधतम्‌ ... --~- --- २०८
अश्वगन्धाघृतम्‌ ... ..- ~ २०८
छागलाद्यं घृतम्‌... “~ -* २०९
एखादयं तैलम्‌... -.~ -.. २०९
~ यखातलम्‌ ... ल ~ २१०
नाएाव्रणतच्म्‌ ... „~ ~“. २११
महानारायणत्तल्म्‌ ... ... २१२
भश्रगन्धातैलम्‌..-* .-+ .-- २१३
माप्रतलम्‌ ... .-+ ... २१४
वृहन्माप्तलम्‌ .-~ "~ "~ २१५
५ महामाप्रतैलम्‌ ..- .~ -- २१७
| ॥ = मध्यमग्रसारणीततसम्‌ ..~ --. २१७
५
|

... १६१

~

कुच्जग्रसारणीर्तैलम्‌ .- २१८
सप्शत्काप्रसारणीतेलम्‌ -,. २१८
| एक्ादशशतकीप्रसारणीतरम्‌ ... २१९
० १५. | कस्तरिक्रापरीक्षा.-- .-.~ --- २२१
,.. १५१ | भन्धवायं त्कम्‌... .-. ... २२१

-..~१९१ २१ वातरक्ताधिकारः ..~ २२२

४ ~ हृन्दमाधवान्तगतविषयाणम्‌-

हि ^ विषयानुक्रमः पष्टाङ्मः „ विषयानुक्रमः पष
नवकारिकः कषायः „-“ -.~ २२४ सामुद्रा चणम्‌ ... „, ० २५१
गुग्गुट्वरिका; = =“ *. २२४ ` पिप्पलीधृतम्‌ ... ~ ..~ २५२
गुड्चीषृतम्‌ „ल „* “~ २२५ कोखादिमण्डूरः --, =, .= २५२

( इतावररीधृतम्‌ ... ... -, २२५ भीमवरकमण्डूरः ... .. २५९
_ बलातैकत्‌ ~ .,.~ ,. २२९५ ्षीरमण्डूरः -.. क. ४ 2५९
पिण्डतैत्म्‌ -.“ .. .. २२६ | बटिकामण्डूरः ... =. ,^“ २५३
नागबलतैलप्र्‌ -. „.. .. २२९ शतावरीमण्डूरः ... “~ °“ २५३
केरोरकगुग्गुलः -.. ,.,~ , २२६ गुडमण्ड्ूरः ,., ० ... २५३
अमृताय गुग्गुलुः ... „+ २२७ खण्डामल्वधै ... „4 „^ रप

, पुननैवागुगणः ~ ** २२८|२८ उदावर्तीधिक्ारः .... -.२५६
2 नाराचकचरणेम्‌ १, . २५५७

- १य डरस्तम्भाधिक्रार;ः , ~~>३१| जुम्भजोदावतविकत्सा... ... २५८
छ्रेहादीनां निषेधः .,„ ,, २३१ अश्रजोदावतेचिकिस्ा ,.. २५८

सेहनिष्रधेऽपवाद्‌ः (^+, +“ २३१
अष्टकटुवरतैलम्‌ = 4 ९ २३।
२५ आमवाताधिकारः; .. „4२२३
रास्नादिपचकम्‌ .. +^. २३
रास्लादिसप्तकम्‌ ... ,.* ५. २३४
वैश्वानस्चणेम्‌ .. “* ^ २३५
योगराजः ~ -*+ ^^ २३६
अरम्बुषायं चणम्‌ ` «~. ,* २३६ |
अजमोदादिवयकः =, ,^ २३५
दयुण्टोघुतम्‌ “^ ~~ ** २३८.
गुुचीधृतम्‌ + =^ ^ २३८ |
क्राज्ञिक्षटूपलघुतम्‌ -.+ १९.२३८ |
रसोनपिण्डः . ..“ -““ ५, २३९
वृह्रसोनपरिण्डः ... "+ - २४० |
अमृतरसोनपिण्डः =.“ , ५९ २४१ |

द गूरखाधिकारः ^ “२४१
पित्तजदलचिकित्सा ~... ` ,* २४३
कफजूलचिक्त्सा = ५९ "~ र
त्रि दोषजदूल्चिक्त्सा ~, .- २४५ |
एरण्डद्रादशकः "~ =" +" र्षु |
आमरालचिकित्सा =.“ .- २४६
एरण्डप्िकः „.^ -.+ ,.. २४६ |
सुचकादिनृणम्‌ १ = ५५५ पीतिरेचकस्यानुपानम्‌... .„ २५६

दाधिकं घतम्‌ ष " २५९| वहमधतम्‌ „, „^ „., २७५
२७प्रिणामगूखाधिकार; -.२४९ शद्रयं पूतस्‌ ... „. + २०७

२९ आनाहाधकारः ... -.^ ६६०

-दुष्कमूखकायं धृतम्‌... „* २६१
३० गुस्पाधिकारः „~ २६१
वातगुल्मचिकित्सा «५ -.. २६१
जाक्गखरसपानम्‌ -.. ,.. ... २६२
योगिकस्वेदाः .,, ,* .* २६२
दिट्वादिचूणम्‌ ... -. ^^ २६५
दपुप्रा्यं पतम्‌ -.< ... ... २६९
दन्तीहरीतकी -.+ +, .-. २५७०
त्यूषणाच घृतम्‌ ... +. ... २५१
्रक्षायं घृतम्‌ -.+ ... „+. २५१
व्योघायं घृतम्‌ ... „++ =^. २५७१
क्षीरषटूपलकघृतम्‌ ,., „., २५१
धात्रीषटूपलकघृतम्‌ ,.. =. २७२
वार्धीवारिष्टः ५०५ १५, ,,, २५३६
गत्मनिषिद्धानि ..+ ,^. .., २५२्‌

३१ हूुद्रागाधिकार +. ,...७३
वातहद्रोगचिेत्सा ... *-. २५३
एष्या चूण्‌. ५९ =, २५७ य
पित्तहद्रोगे वमनम्‌ ,., -.. २७४
छष्मिकटुद्रोगचिकित्सा ५, =, २७४
क्रमिहु्रोगचिकित्सा „५. . +^ २७६ `

। ^

हण

अनुक्रमणिका। °“ ^

विषयानुकमः ° पृष्टा्काः पिषयानुक्रमः “ पृष्टाः *

वलां घृतम्‌. ~" "~ २५७ पटोलादिवुणेम्‌ .. -.. ... ३०७
अजुनधृतम्‌ -.. -. ^^ २७७ नारायणचणेम्‌ ... „^ ~. ३०७

३२ प्रतरहृस्छाधिकारः ~ "२७८ दशमुल्पटपलक्कषतम्‌ ... ,.- ` ३०८१
ातावरीक्राथः -.+ ., +" २५८ चित्रकषृतमर्‌ ~ .-. -- २३०९
हयतकीक्राथः ... „+ ,,. २५९ चिन्दुधृतम्‌ ..~ ,.. ...*३०९

। ।
गोश्चरवीजक्ाधः... क १ १९१९ २८० ४ नाराचधृतम्‌ प ५. + २ १०

एलादिवरृणेम्‌ 9 9 ४१ 8, म्‌ < © ४ । चन्‌ कवृतेम्‌ 4 +^ + २ १

श्ताव्रीधृतम्‌ -.. -.~ ^ २८१ (पप्पमलवुतम्‌ ~. ““ “= ३१३
तरिकण्टकायं ृतमर्‌ ... +. २८१| = रोदितकषृतम्‌ “° ~“ ३१६३

4 महारोदहितकषृतम्‌ ... ..~ ३१३,
८ शाथोदराधिकारः ..~. ३१४...
पुननकदनां चणम्‌ ... ,. ३१५
२९ शोधाधिकार्‌;ः ... ..~३१६
स्वेशोधहर आद्रकरसः ... ... ३१७

३३ गत्राघाताधिकारः .... ..--२८१
[चित्रकाद्यं धतम... ५. ,,. २८४
३२ अरश्पयाधकारई =... .-..२८५

पित्ताहमरीचिकित्सा .., ,,, २८
कपफारमरीचिश्ित्सा + .,, २८८

दुकारमया सामान्यविधिः ४,,, २८९ | पूना वृतम्‌" =“ - ३१९
कुलत्थायं धृतम्‌... .. „. २९५० | | पच्चकालदयं घुतम्‌ ... ... ३१९
दारायंश्थृतम्‌ .५+ -. ९५ २९८० माणकघरतम्‌ “„ ““ “^ ३१९
वरूणादयं धति ~ 9 अ २९० रोरेयादयं तेरम्‌ ०५ =^ ,*,„ ३२०
वीरतरादयं घ॒तम्‌ ,. ,.. २९१ न तेलप्‌ ... .. ३२०
केसहरीतकी .. -.. „~~ ३२
९५९ प्महाधिकारः ~ "२९१ दशमृलहरीतकी .. .. . २१
कफप्रमेहे सामान्ययोगाः... -,* २९२ पुनर्नवाठेः ... ,.. ३२१
पित्तश्रमेहे सामान्ययोगाः -,. २९२ | ग
वातिकमेह चतुष्टयचिकित्छा .,. २९१ ४० वुद्यधिकारः ~“ “१९८२
मदेषु सामान्ययोगाः ... „^“ र९्रे| श्वध्मलक्षणपर्‌ - ~ “~ ३२५
न्य्रोधादिचु्णम्‌ . + २९४ सनधधादितेलम्‌ ^~ ~“ ^" ३२५
तिकण्यकाष्यं घतपम्‌ ... सर्वर धृतम्‌ .-. - "~ ३२५
घन्वन्तरं घतम्‌ .. = =" २९६| वृद्धौ परिहायाणि ~“ “~ ३२६

सुबणादिधातुरणाः ,, “* २५८|४ १ मङ्गण्डाद्युधिक्ारः -.~.२३२६
प्रमेहपिरिकाचि कित्सा ,..„ -.. ३०० भग्वतादं तैलम्‌ ... ,-„ ३२७

प्रमेहनिवृत्तिलक्षणम्‌ .., -* ३०१ तुम्बीतेम्‌ = ““ ~" “~ ३२७

९६ मदोद्यधिकारः = ००.१०९ गण्डमाटाचिकित्सा ... ,.. ३२८
स्थौल्यनादकविडङ्गादियोग; -. ३०२ प्रन्थिचिक्ित्सा ... ... -.. ३२८
व्योषादिधोगः ..~ ,, .. ३०३ परन्थिविरोषेण केपः ..~ ... ३२२९
त्रिफलयं तैलपरू... .-, --~- ३०३ अ्बैदचिकरित्सा ... ..+ --. ३३०
नवेकगुगगदधुः -.~ "= ~= ३०४ अपचीचिक्त्सि... -.~ -“* ३२

३.७ उदराधिकारई ., ,*.-३०५ राखोटकविम्बायं तैलम्‌ --. ३३५

। ।

समुदायं वृणमू्‌ ... ,. ~ ३०५ नि्ण्डीतिलम्‌ .-. "+ "~ ३३५.

+ ° विषयानुकमः

छनच्छुन्दरीतेलप्‌.-. ~.

वन्दनादितैरम्‌ ... ...

व्योषाधं तैलम्‌ ,..
८२ शीपदाद्धिकारः..-

)

वृद्रदास्कचूणैम्‌ .-. ~

पिप्पल्यां चणम्‌ ~.
छष्णायो मोदक
सौरेधरतम्‌ ... „

विडङ्गादितैलम्‌ ...

„४२ विद्रध्यधिकारः

मुरङसौभाञ्जनकः

¢ ®

४४ वरणश्रोथापिकारः .-.
विम्लापनविधिः; ...

पीडनविधिः ,., „.,
द्ारणव्रिधिः ,,„ „+,

प्रक्षालनविधिः ...
कत्कादिचिधिः
चिफलागग्गलः ,,.
वरिकाग्ग्गट
अमरतावटिकागग्गलछ
४५ आगन्तुत्रणाधिकारः

परियंगवायं तैलम्‌... ..

प्रायं घृतम्‌ . ... ..

करज्ञायं घृतम्‌ ... ..

जाद्यायं घृतम्‌ ... ,..

अपौण्डरीकादयं धृतम्‌
मधभूच्छिष्य्य घृतम्‌
पाटलीतेम्‌ +
नचन्द्नायं यमकम्‌
कुटारक्तेलम्‌ ...
दूवतैलम्‌ .-..
दते भप्राधिकारः ~
भगे चेपद्रव्याणि
भगे हितमन्नपानम्‌
राक्षागुग्गृटुः |
आमि गुग्गुदयुः ,, `
भमेऽपेन्यानि

। ।

| 8 हि

॥ ।
॥ ।

.*“* ₹५६्‌
संधिमुक्तकाण्डभमानां म्रतीकारोपायाः१५५

कै 68 #

इन्कमाधवान्तगेदूविषयाणाम्‌-- `

° विषयानुक्रमः

सूजाव्चारणग्रकारः ...
सप्ताङो गुग्गुः ... ...
स्वजिकायं तैखम्‌
कुम्भीपाकादयं तैलम्‌ ...
भघछातकतैलम्‌ ...
नि्यण्डीतिलम्‌ ...

< ४८ मगद्राधिकारः;
ऋ्तकार्पिकगुगगद्य ,.~ „न

गुगगुटुप्तिक्तकम्‌ ..~
विष्यन्दनं तैलम्‌ ४
करवीरादयं तैयम्‌ व
४९ उपदशाधकारः .
कर ज्ञादितेलम्‌ ...

# क,

आगारधमायं तैलम्‌ |
`
५० जुकाधकारः ०००
५९ कुष़्ाधकार्‌;ः ..~
नवककषायः ..~ ^.

प्रहमनिम्बाष्ुचृणम्‌ ,..
एकर्वशतिको गुग्गुहु: ...
तिक्तषदट्पककं घृतम्‌ ...
प्चतिक्तकधुतम्‌... ...

तिक्तकम्‌ ... „.„ `~.

+ महातिक्तकधृतम्‌
महाखादिरं घृतम्‌ ...
गुरगुटुपञ्चति क्रकं घृतम्‌
व्जकघुतम्र्‌ ... ...
` तुणतैलम्‌ .,. ..~
मदातृणतैलम्‌ ... „^~

वजकतैलप् ..,
मरिचायं तैलम्‌ श

बृहन्मार्‌चाद्य तलम्‌ ....

विप्रतैलम्‌ 6
करवीरायं तैर्म्‌ ...
श्रैतकरवीरादयं तैठ््‌ ...

। सिन्दरादं तैठम्‌ 9 १ @ >¢

वह्स्सिन्द्रायं तेखम्‌ ..*
दितीयं सिन्द्रायं तैलम्‌

पृष्ठाः

,-. ३०५९ `
०. ३६०
६.०
..„ ३६०
°“ ३६०
"= ३६२.
... ३६२

५ ९६ ३ ५,
दृठ
३६४
“=” ३4५
„~, ३६५९
` ३६६.

9 7 ।

५9 -9,

,... ३६५७

ध ३६९
२५६
३५७७
३५७८.
३७९.

अनुक्रमणिका । ~ - - ७

विषरथानुक्रभेः , पषा विषयानुक्रमः ¬ प्रष्राह्ाः

२.4 । ६ ^
आदित्यपाकतेखम्‌ „* ,.+ ३८५ रपौण्डरीकादयं तैलम्‌... ... ४१५
दूवीतेलम्‌ च [7 ॥ ) # # ® 9 3) | भ्वेन्दनाद्यं तेक्म्‌ क & नः 9 @ ¢ 1 १ ६

च ॥ 1 " , * ` *" ३८५। ट मुलरागापकारः 4 १ ८.
कुषे कालावधिशोधनम्‌ | | | | ॥ १ दन्तमूलगतरोगचिकित्सा ^ ४२०
ष्टे पतिषेधविथिः ... „. „ उपरजदन्तानुद्धार हतु", ^" रद

9 दन्त्रोगचिकित्सया ,.= ... ४२३

५२ शीतपित्ता्यधिकारः ---३८६| ~ जिङ्ागतरोगचिकित्सा '‰ ` ५२५

„ ५.६ अम्छपित्ताधिक्रारः .... ३८८ ताटुगतरोगचिक्रित्ा ... --. ४२६

द्शाङ्कः क्राथः .-. -.~ #. ३८९ ण्ठरोगधिकित्सा ००५ == ४२५७
वासादिगुग्गुलुः व ८2 नि ३९० काठ्क्रचूणम्‌ =+ # [ह । (११. ४२५९.
पीतिकं चुणैम्‌ ... ... -.. ४३०

पच्चनिम्बादं चणम्‌ -. .-, ३९१
जीरकायं घृतम्‌... -.~ „~. ३९१ मुखपके सामान्यचिकित्सा „~ ४३१.

सद चराय तैलम्‌... .-. -.~ ४३२
द्ाक्षादयं घृतम्‌ ... =.“ ~ +; १ वकम्‌. .. ~~ ४३३
दाताव्रीषृतम्‌ ... -.~ ~. ३२२ त्वक्षातैसम्‌ ..= .-= =-= ४३३
गृडायों मोदकः... =. ,-., कुखादयं तैलम्‌ -.~ “~ -.~ ४३३

~. 0 । स्वत्पखदिरवटिका =.“ =. ४३४
५४ विसपापिकारः ~~ -.~३९२ बहत्वदिरवयिका ,.. ... ४३४

| विस्फाा [चकर “ ष ५ ९ कणरोगायिकारः # 9 @ क # # ॐ ^. ३ (4

वृषादं घृतम्‌ ... -, ... ३९७ 1
पञ्मतिक्तं चतम्‌ ... ... ... ३९७ दीपिकातेतम्‌ -. ~“ "= ४३६
षारतैच्प्‌ ..~ ,-, = ४३७

सलायुकरोगचिकत्सा ... --. २३९५७ र |
२ 1 + १,९। ` कक ॥.4 [4
५६ मरसूरिकाधिकारः ... ३

पिप्पखीघृतम्‌ ... ~. „~. »,

~“
„०
6)

~
~©
८

दशमूरीतिरम्‌ ... ४३९

निम्बारिक्राथः ज ,.+ .. ४०० बिल्वतैलम्‌ ` ,.. ध 7

( दिराष्टककाथः ध +पश्चकष्रायवृणम्‌ 0. "9. =
गृड्च्यादिक्राथः -. “ल ~ ४०१ न

५७ शुद्ररोगाधिकारः -.~ ~° | कर्ण्रतीनाहाविबिः ~ .* ४४०
यवग्रख्याचिकित्सा ... ~. ४०५ कणैपके चिकित्सा ~. + ४४१
चङ्गेरीषृतम्‌ -.ल ..+ ~. ४०९ कणेकण्डुचिक्रित्सा = ~. “-* ४४१
मथिकावरं तेलप्‌ ५, 9 र कणगथचिकित्सा ०: १
कनकतैलम्‌ ~ .-, ... ४१२ प्रूतिकणचिकित्सा ~ ~ ४४१
मज्जिष्ठादितैठम्‌ ..~ ... --. ४१२ कूमिकणचिक्रित्ा ~. ~~ ४४१

कृमिक्ृतदोगन्ध्यचिकत्छा ,.„ ४४२

कुट्कृमाय तेलम्‌-.. ... -.. ४१२ त
पुततिकणस्य विशेषचिकित्सा ... ४४२

हरिद्रां तरम्‌ ... ... -.. ४१३

स्तह्यायं तैलम्‌ -.. .. -.. ४१४ कृष्ठाद्यं तैरम्‌ ... ..“ .~ भ
त्रिफलां तैलख्र... `... ... ४१४।६ ° नाप्ारागाधिकारः...- -.-.४४३
चिकाय तेलम्‌ -.. * =, ४१४ व्यापाद्य चणन्रू -.. - °" ४.४३

च मङ्गराजतेखम्‌ + # क 9 # ¢ 6 ४ 4 १ ॥.1 । पराठा तलम्‌ ५.9. 4.९0 १ ४४ द

८ „ दृन्दमाधवान्तगेतविषयाणाम्‌--

® विप्रयानुक्रमः पष्टाङ्काः ५ विषयानुक्रमः पृष्ठाङ्ाः
- व्याप्रीतिलम्‌ .. ~ “^ ४ हरीतक्यदिवातिः ~ .-. ४९९
त्रिकटम्‌ .-. = ~ कुसुमिकावतिः -. „~~ “= ४६९
नासापाके भेषजम्‌ -. "^" ठ चन्द्रम्रभावततिः ... ..ल = २७०
४ श्ठातिलम्‌ „~ -- ~. ४४४| = नागाजुनवर्तिः “~ “~ "" ४७५१
„ दीष्ठरोगचिकत्सि =-= ~" फ छेष्िके दृष्टिनाशे शघ्रकमं ... ४५३
` नासादाहा्िकित्सा ... ^ ४४ शूखग्रतीकारः ~. “~ ~ ४७५
वातिकप्रतिदयाग्रचिक्रित्सा ... ४९ अज्ञनगुणाः ~~ ०. . ४५७६
पित्तरक्तकृतप्रतिदरयायाचिङ्कित्सा ४४५ गुटिकाञ्जनम्‌ ... ~~ "~" ५७६.
कफजप्रति्यायविक्रित्सया ,.. ४४५ | नक्तान्ध्ये म्रयोगः ०८५ = ४७७9
करवीरादं तैलम्‌... ..~ -“* ४४७| ध्रिफलाद्यं धृतम्‌... ... „~“ *७८
। चित्रकहर्यतिकी ... -. .-. ४४७ महत्रैफलयं घृतम्‌... „~ ४५७८
६ रिखरितैकम्‌ ... ~ .. ४४७| त्रिफलाधुतम्‌ ... .. ~^ ४७९.
६? नेत्ररोगाधिकारः ~ ....४४८ ृ्राजतेलम्‌ ~. “““ "५५९
ज्ररे वर्ज्यानि | राजकवहमे तेलघते ,., =... ४८०
५ चज्य ए मि ९ दु्ठजरोगचिकितसा 2
ऋतुभदादज्ननापयायः .. °. 2१ दक्तिकाचिकित्सा "9
जनन्याम्‌ "= " न ४५१ स्वीदुश्ीतद्न्याणि + = ४८१
रसक्रियाज्ननप्रमाणम्‌ .-- ~ ४५१| उपनाहचिकित्ता . ,., -.. ८८१

चृ्णीज्ञन्रमाणम्‌ = „~ + ४५१
अश्नने रखाकाप्रारस्त्यम्‌ ... ४५२
कफामिष्यन्द स्वेदद्रव्याणि ... ४५२

कृमिग्रन्थिचिकित्सा =... ~.“ ४८२
अज्जननामिकायाधिकित्सा =.“ ४८

द अभिन्नाज्ञननामिकाचिकित्सा ... ४८२
आश्चोतनग्रमाणम्‌ ,-. -.. ४५५

स ख्गणाचेकित्सा .. ... “= ४८३
रेखनादीनां बिन्दुसख्या... ~. ४५५ = ~. ।
रष्कासिष्यन्दे 7 दक्रया ग्‌ ‡ #००& [87 8।
मिष्यन्दे सपिष्पानादिक्ियाकलखपः |९२1ररारागाधकारः ४८६
र ४५६ दिरोबस्तिः ९०१ ०५9 ०१० | ४८ ६
६ । जदि रो रिगातच चिति क 9 @
वि न अ 4, 0 4 ४८८
५
साघ्ययाप्यासाध्यविरेषः ~. ४५९ त 9
अगतीघतम्‌ =... ., „,, ४६० दिरोखेपः .“ “* ~" ४९१
यष््याब । धूतम्‌ 9 # (ह| $ = र्ठ ९. 4

क
शिरोत्पातचिक्रित्सा ,^ .. ४९० । |
मयूराय धृतम्‌ .“* °“ °= ४९

` दुक्रघ्रान्यज्ननानि..~ † .-. -.. ४६२

पटोल घृतम्‌ .. „-. ... ४६५ ्पौष्डरीकायं तैलम्‌ ~. „.* ४९३
कष्णायं तैलम्‌ „.. ... „.. ४६५६३ प्रदराधिकारः ...- ---४९३
दारकायं घुतम्‌ -.. ,.. ~.“ ४६१५ पष्यानुय चणम्‌ ,.. °. क ४९५
दृष्िजरोगाणां चिकित्सा... .„.. ४६६ मुद्रायं घृतम्‌ .. + =-= ४९६
ˆ मन्दधियां सुखस्मरणाय साध्यादिमेद:४६९६| रीतकल्याणकं घृतम्‌ -.. ~ ४९६.

कषम = क क,

आदहारोपयोगीनि चकषुष्यशाकानि ४६६६४ यानिरोगाधिकारः.... ...-४९७
सुखावतीवर्तेः ... .-. ... ४६८ लक्ष्मणालक्षणं तद्विधानं च॒... ४९८
चन्द्राद्यावार्तः ... .=, «.. ४६८ फल्पूतम्‌ =, „+ ,. ४९८.

अनुक्रमणिका । ए ९
विषयानुक्रमः , प्ष्ाङ्ाः विषयानुक्तमः श्षठाङ्काः
शृहःकलनृ्तम्‌ क ## + += ४९९ ५७द निरूहाधिकारः 0 -...५६ ६
न | ` दीननिरूदितलक्षणम्‌ ..~ , ५६९
॥ नीलेत्पकायं पृत्तम्‌ -- "“* ५०० भतिनिरूढरिङ्गम्‌ ... ... ५६९
सरीर [रोगाधिकार्‌ः -.- .-.-५० १ सम्यद्निरूढलि्गम्‌ -.. .-. ५६९
काश्निकरक . ५०५ सुनिरूटस्य पथात्कमं ... .-. ५६९.
,.,५५०६ निरूढस्य पुनरनुवासनविधिः ~.. ५५०
८१० भुक्तवतो निरूहनिषेधः ... ... ५७१

...५५ १9 क
दहुद्रव्यपणा मानक्रमः ,०, ५७२

५११

अगदकाक्ची -,+ ..~ 7५१३

दशश्रभ्गदू += ०

{ | ॥ | ४ | | 9

५३७७९ कवलाधिकारः ~~.

५४९ ८० अरिषएापिकारः ....

..५२१।७७ धूमविध्यधिकारः -..

५११ ५५ २

,.* १५२ |
"*” ५२६।

पिच्छावस्तिविधिः .-. ., ५७३
अर्धमाधिकवस्तिः ... ... ५५७४
क्षारबस्तिः ..~ .-. .-.~ ५५६
वेतरणवस्तिः -.- ,- -,. ५७६

,..५८६

| यमोपयोगफलम्म... ... ... ५८८
२।७८ नस्याधिकार;ः -.~ --.-५९ १
नस्यविषरयप्रदरनम्‌ -.. ५९२

शिरोविरेचनविषयावसर -- ५५९
स्नेहस्य चाल्पमध्यमोत्तमं प्रमाणम्‌ ५९४
नस्यानहाः इन अ +: 46
प्रतिमर्शस्य प्रमाणम्‌ ... ... ५९७
सामान्येन नस्यफलम्‌ ..- .-. ८९८
शिरोधिरेचनावपीडस्य विषयः .-. ५९८
स्तम्भनावपीडनविधिः -.- ,., ५९९
-,..५९९
कत्र्रा ्ण्डषरस्याल्पमैद्‌ः ,.. ६०
कियन्दरं कालं धारणीय इति विचारः ६००
दोधनकवरुस्य विधानम्रू *.. ६००
योगादिलक्षणम्‌ .-. -.~ =“ ६०१
कवलबोगाद्योगसंभवात्प्रतिसारणम्‌ ६०१
..,.६०२
अरिष्टे मरणदोषव्यभिचारः --. ६०५
रिष्टङ्गानि दोषः... ““ ~ ६०६
अप्रशस्तदूताः .-- “* ~" ६०६
दाकुनाः. .. इ. 49 + 3
श्रहस्तस्वप्रनिष्पणं =... ~ ६१५
रूपप्रहणस्य विप्रतिपत्तिः -*~ ६१२
हीप्रभतीनां विप्रतिपत्ति == ६११९

आो्ादीनामयय

आष्टादीनामवयप्रानां विङरृतिकथनम्‌६ १३

कः

^

श ५

छ. .

॥ # न | क ४ ॥ ।
1४" 11
“ ^, .विष्यानुक्रमः

। १ शि) ~ ५

८१ स्वस्थाधिकारः

पषटङ्धाः
...६ १४

१० ` `. इम्दमाधवान्तगेतविषयाणामनुक्रमणिका ।

विषयानुक्रमः

पादाभ्यङ्गगणाः... ,..

स्वस्थ.एव कथं ज्ञेयः. ... ..* ६१४८२ पिथकाधिकारः ....
व्याध्यारोग्ययोर्िरूपणम्‌ =... ६१७ ।

सममललिङ्गमाह

„ आमलक्षणम्‌
सन्मत्वम्‌...
पित्तलक्षणम्‌ ...

संयोगविरुद्रानि...

कमेविरुद्धानि
धातवः ...

दोषाः
बहिमंखप्रक्षालनम्‌
अन्तमुंखप्रक्षाखनम्‌
सामान्याञ्नगुणाः
वृष्यत्वे कारणम्‌...

~. १८
,,. ६१८
... ६१८
-.„ ५६२०

ध 3 |

... ६२३
क, ` ७. 6 6
,.. ६४६
१ ९49

(1 ०० ६५०
०० ०० ६५०

४४५ जन & 43

वैयलक्षणम्‌ ,.. ...
व्याधितलक्षणम्‌
सेषजलक्षणम्‌ ,.. ,., ...

परिचारकलक्षणम्‌
देराविरोषविचारः
ननाविधक्रियाविचारः ,..

_ रसपरिवतेनविचारः ..-
अनौपक्रम्यन्याधितलक्षणम्‌

मानसंख्याटक्षणामि ...

द्रवद्रयोमीनविरोषः
मानभेदाः =.“

ग्रन्थसमापिश्योष्चः ...

समाप्ेयमनुक्रमणिका. ।

क

ॐ"तत्सद्रह्मणे नमः । ( । क
बरन्द्प्रणीती
ब्रन्दमाधवापरनामा-सिरयोगः।

(भगीर

श्रीकण्ठदत्तविरचितव्याख्थाकुसमावल्याख्य-
टीकासमेतः ।

[1

तत्र प्रथमो ज्वराधिकारः । |
मोटो स्वर्भतरङ्गिभी विनयते चन्दरार्धचूडामणेः
कन्दर्पोन्मथनाय नेवदहने नियति तापडमात्‌ ॥
मञ्चस्याप्पु फणोद्रमे; फणभ्रतां भतर्जयारेखरी-
भूतस्योदतपुण्डरीकमुकृटसम्िभ्रमं विभ्रती ॥ १॥
मोरषु नमदमराणां मरकतरचिदन्तुरेषु संक्रान्ता; ॥
ूर्वातण्डुमासः पादनखाः पान्तु भार्याः ॥ २ ॥
चित्वा कतिपयुधैकाविटपिभ्यो वाख्नयप्रसुनमसरौ ॥
क्रियते श्रीकण्डेन व्याख्याकुसुमावरीगुम्फः ॥ ३ ॥
अथ पृथुतरनिसगदुरवोधनिविरोघविश्चननीनगीयमानमानवायुर्वदतत्वमधुमधुपमातिप्र-
सरसंरन्धपवकरमषमनंममोद्रौणगदगरटगरिमगारुडिकजनागरूकचिकित्सितविथिजनितज-
नस्तवस्तबकमुखरितदिख्छुखकन्दय ब्रन्दकण्ठः रोमुषीर ङ्कागदेकारकारुण्यात्पमकामकामदुः-
खदुर्खङ्प्यपहितानिवहयोगविग्रहंम्रहं विकीषरन्तरायनिरासार्थं स्वष्टदेवताध्यानमायरव
दम्रणेतमुनिप्रणतिं च प्रणीतवान्‌-- ~
ध्यात्वा शिवं परमतच्वविचारवेद्यं चण्डीमभीषएटफल्दां सगणं गणे्षम्‌ ॥
धन्वन्तरि मुनिवरं मुनिस॒शरुतादीनात्रेयपुप्रतपसं पनसा प्रणम्य ॥ १॥
ध्यात्वेति । भावनयाऽमिमुसीक्ृत्य । परमतच्विचारवे् मिति । आत्मतत््ववि-
चारज्ञेयम्‌ । रिषं हि वैराम्यादात्मतच्वविचारेण विचिन्वन्तस्तचिम्तासंतानमाजो
नीरजस्तमेपस्तः प्ररं॑स्वरूपतः परिकलयन्ति । सगणमिति । नन्यादिगणस्तरितम्‌ ।
गणेश्मिति । मणपतिमेकदन्तम्‌ । ध्यात्वेति संवध्यते ¦ म॒निवरमिति । तपोयोगद्धिसं
पन्नाः पुरुषतिशषया मुनयस्तेषां श्रेष्ठम्‌ । ध्यात्वा प्रणम्येद्यत्र द्वितयेऽपि ख्खनक्रिया-
पेक्षयापरवकाटमावित्वेन क्त्वाप्रत्ययः ॥ १ ॥

(प (1 (04 1
+.

~य व्याख्याङ्कसुमाषृल्यारूयदीकासमेतो-- [१ म्रथमो-
दुराधिगमगहनयिकित्पातच्छप्रणयने खवातन्व्यमस्मज्न वेना ऽऽतनः परिहरत्राह-
नानामतपरथितदृषटफ टप्रयोगेः परस्ताववाक्यसदहितैरिह सिद्धयोगः ॥
घन्देन मन्दपतिनाऽ-ऽत्पहिताथिनाऽयं संलिख्यते गद दिनिश्वयजक्रमेण ॥२।।
नानामतं नानायुवेदतन्छं तत्र "तस्य बा प्रथिताः ख्याता दष्टफटाः प्रस्यक्षफडा ये
प्रयोगाश्िकित्ायोगास्तैः प्रस्तावबाक्यसरितिरिति) प्रताववाक्यंप्रस्तुतोपयुक्त मात्मन
दाखस्य च वचनं तचुक्तेः। एतेन प्ामाण्यममिघेयसंबन्धप्रयोजनोपद रोनं च पर्षावतां पवृ-
स्यद्गमुक्तं भवति । नानामुनिकयितचिकित््ायोगानामेवायमुषदे्रा इति प्रामाण्यम्‌ । अत
एव संङिख्यत इति कृतम्‌ । प्रसाववाक्यूसहिताधिकित्सायोगा एामिषेयास्तैः पह संब-
न्धोऽपि वाच्यवाचकटक्षणः । प्रयो ननमारोग्पं चिकित्सया तेगनिवृत्तिफङत्वात्‌ । इहेति
नरायुवदे । सिद्धयोग इति । सिद्भयोगाख्यः संगदः सिद्धाः साध्यस्राधनाग्यभिचारिणो
योगा यत्र स तथा । मन्दमतिनाऽऽत्महिताथिना चेति स्वविनयप्रकारशनाथपुक्तम्‌ ।
गदपि निथयनक्रमेणेति । स्मिनिश्चयाख्यनिदानप्नग्रहोक्तध्यायपरिपास्या ॥ २ ॥
चिकि्साप्रणयनस्य. रोगभेषनज्ञानाधीनतां प्रतिपादयन्नाह--

रोगमादौ परीेत ततोऽनन्तरमौषधम्‌ ॥ `
ततः; कम भिषक्पश्चाज्जञानपूर्वं समाचरेत्‌ ॥ ३॥।
ओषध्यधिकरणत्वेन पूर्वं परीक्ष्यो रोगस्ततो रोगनिवृ्तिहेत्वौषधं ततक्तदुभयज्ञाना-
धीना चिकित्सति साधुः कमोपन्यासः । परीक्षतेति । देर काङ्कारणखरूपटक्षणादिभि
परि सर्वत ईक्षेत जानीयात्‌ । तत इति पश्चादित्यनेन संबन्धनीयम्‌ । ततः प्रादिः]
कमे चिकित्सितम्‌ । ज्ञानपूेमिति । कमेदशेनजनितज्ञानपरवैकम्‌ ॥ २ ॥
रोगमन्ञात्वा चिकित्साकरणे रोषम
यस्तु रमपापज्ञाय कमोण्यारभत (मषक ॥
अप्योषरधविधानज्ञस्तस्य सि द्ियेदृच्छया ॥ ४ ।
यदरच्छयेति । अलेयमन ॥ ४ ॥
अन्वये गुणमाह-

यस्तु रोगविशेषः स्वैभेषज्यकोाविद्‌ः ॥
देशका विषशेषङ्गस्तस्य सिद्धिरसंशयम्‌ ।। ५ ॥
* आदावन्ते नां ज्ञाने प्रयतेत चिकिःसकः ॥
साध्यासाध्यविभागन्गस्ततः कूयाचिकित्सितम्‌ ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ।॥ ९ ॥ ६ ॥ ५

[व ए 9 1 न 18 थि वि क 7 , कि "1 1 इ 1 7 १

१क. ठव्रमाणने 1

ऋ:

` अ्वराधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा.सिद्धयोगः}
ननु रोगस्याऽऽनन्यादनुक्तप्यमकथं ज्ञानमिल्याह--
नास्ति रोगो भिना दोपेयेस्मात्तस्मांदविचक्षणः ॥ |
अनुक्तमपि दोषाणां रिष्रैव्यधिपुपाचरेत्‌ ॥ ७॥ ˆ.
दोषाणां रिङ्केव्याधिमुपाचरेदिलयत्र ज्ञात्वेतिरोषः । तेन रिङ्चव्यीधि ज्ञात्वोप-
चरेदितयथः । एतच प्रक्रतिप्रमप्ममवायजं रोगमभिसंधायोक्तम्‌ ॥ =^ `
नन्यादोषमेदेनानुक्तस्य ग्यापेर्दोषप्तम्यपेक्षचि
कित््ाथ तथा रोगक्रतस्यापि रोगस्य चिकित्सामपि कतं न॑ कायव्यापिमाचस्य नापि
हेतुम्याधिमात्रप्येति कथयच्नाह-नष्रसिति रो इलययादि । अनुक्तमपि व्याधिं दोषाणां
रिङ्गज्ञोत्वोपा चरेदिति संबन्धः ॥
अथ सोमत्यास्या--उदिष्टन॒दिष्टव्याधिप्रीकारा ` दोषरिङ्गतात्तत्प्रयनीकोपच-
रणेन प्रस्तुव्राह-नास्तीत्यादि । विचक्षणमरहणेनैवं स्यापयति द्विविधा हि व्याधय
प्रक्रतिसमसमवेता विक्रतिविषमप्रमवेताश्च । कारणवरिखक्षणाः कारणान्विताश्च ये तेषा
ङिङ्गोपकरमन्येषां त्वनचितानां व्याधिप्रत्यनीकमेव यथास्वं यद्विहितं तदेव तत्र विषात्‌-
व्यम्‌ । व्यति हि-
तस्मासदोपं संयम्य दोषषिङ्गविकल्पनैः |
ठिङ्गं विदित्वोपचेद्रममेदेयं थोदितम्‌' ॥
तदुक्तमतरेव विकारनामेलादि ॥ ७॥
अनुक्तरोगस्य नामाज्ञाने वैद्यस्य मा भृदज्ञत्वमित्याह--
विकारनामाकुशको न जिहीयात्कं्थचन ॥ |
न हि सवेषिकाराणां नामतोऽस्ति धरुवा स्थितिः ॥ ८॥ `
न निहीयात्वथंचनेति। न कदाचिदछज्ेत यतः सैविकाराणां स्थितिव्यैवस्थितिना-
मतो न घ्ठुवा । हि यस्मादर्थ ॥
अव्यवस्थितरनामत्व एव हेतुमाह-- +

स एव कुपितां दोषः सपुत्थानविशेषतः ।
स्थानान्तरगतश्रापि विकारनन्छुरुते बहून्‌ । ९ ॥
समुस्थानविरोषत इति । निमित्तमेदात्‌। [*ननु येपां विकाराणां नामग्राहं चिकित्सा
नोक्ता तेषां नामाङ्दारो वैद्यः कि चिकित्सेरि साशङ्कयाऽऽद-विकारेत्यादि । विकारा
रोगास्तेषां नामानि तेष्वकूशचटो वैद्यो न निहीयाद्रोगसंन्नानभिज्ञोऽहमिति ख्जां

कुर्याचिकित्सामेव विदध्यादित्यभैः। कुतो हेतो सित्याह। न हीत्यादि । यस्मात्सवविकाराणां

मकमन म

1

€ एताचहगतमषटमनवमश्रोकन्याख्यानमरूणदत्तकृतमिति प्रतिभाति ।
श व

१ क्‌. स्माधिकित्सकः। अ ।२ड. च. त्कदाच ।

४ ` व्या्याकुसुमाव्ल्याख्यदीकासमेतो-- [१ प्रथमो-

भ

नामतः सं्तातो धरुवा निशिता स्थितिरवस्थानं नालि । ननु कुतोऽरोषरोगाणां नामतो
नासति स्थितिरित्याशङ्कयाऽऽह यस्मात्स एक एव दोषो वाता्यन्यतमः समुत्थानविदोषतो
हेतुमेदात्तथा स्थानान्तराणि सं स्वं स्थानं हित्वा प्राणि स्थानानि प्राप्य गत्वा वहू-
निकारान्छुे । उक्तं च--यो दोषः शरीरपधीनाविरति तेन जुम्मा ज्वराश्वोपजा-
यन्ते यस्त्वामाश्ञयमप्युपेति तेन रोगा मबन्तयुरसि । अरोचकश्च यः कण्ठममिपद्यते कण्ठ-
स्ततो ध्व॑सते स्वरश्चवपीदति यः प्राण्वंहानि खोतास्युपैति प्रतिद्धयायश्च तेनोपजायते ]
अरूणदन्तात्‌ ॥ ८ ॥ ९.॥
गस्य ज्ञानोपायमाह-- ८

द्रोनस्पशेनप्रभेव्याधिङ्गानं त्रिधा मतम्‌ ॥
आयुरादि.दशा खशांच्छीतादि भश्तोऽपरम्‌ ।। १० ॥
आयुरादीति । आयुः शरीरेन्धियसच्वात्मप्तयोगः। जयुःरब्देनेह दीषायुःख्याषक-
क्षणविशेषो विवक्षितः शरीरेचियादिसंयोगरूपस्याऽऽयुषः प्रत्यक्षामत्यक्षवृत्तित्वेनाच-
्षु्यत्वात्‌। स तु दी षीयुरटक्तणेव्योयेः साध्यत्वमप्ताध्यत्वमन्यथा] ददा ददौनेन । अघो-
त्तर जानीयादिति शेषः 1 एवं सव्र । अचाऽऽदिद्ान्दाद्रणवेक्रतादिकम्‌ । शीतादी
त्यत्राप्याद्ष्शब्दादोष््यमादवकाटिन्यादीनामवरोषः । अवयवानां समाविद्ध शीतो-
ष्णत्वादौ साध्यत्वं विपयंयादप्ताध्यत्वं व्याधेः । अपरमित्यन्तदाहारिकम्‌ ॥ १ ° ।
द्रीनादिज्ञातयोः साध्यत्वापताभ्यत्वयोभैदमाह--
छच्छरोपायः सुखोपायो द्विविधः साध्य उच्यते ॥
- . असाध्यो द्विविधो ज्ञेयो याप्यो यश्चाभतिक्रियः | ११॥ #
॥ ११ ॥ । `~.
याप्यत्वायाप्यत्वयेर्विचिभ्यमाह--
याप्याः केचित्यृल्यैव साध्या याप्या उपेक्नया ॥
` खभावोद्याधयोऽसाध्या; केचिच्याप्या उपेक्षिताः ॥ १२ ॥
याप्याः प्रकृत्या यथा पैत्तिका: प्रमेहा असाध्या इत्ुपे्षणीयाः ॥ १२ ॥
त्राध्याः साध्या एव स्युयाप्या याप्या एवेति नियमं निरकुवत्राह--
साध्या याप्यत्वमायान्ति याप्याश्चासाध्यतां तथा ॥
प्रसि प्राणानसाध्यास्तु नराणागक्रियावताम्‌ ॥ १३॥।

+ ,॥

* सपुखकेऽव्र--सुखसाध्यः सुखो पायः कालेनाल्पेन सिध्यति ॥ साध्यते कृच्छ्रम ध्यु
यतेन महता चिरात्‌. ॥ १ ॥ याति नाशेषतां व्याधिरक्षाध्यो याप्यसंज्ितः" इयाधेकः सार्धश्चोकः: ।

ज्वराधिकारः] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ८
काछान्ताप्राणहरा अगि सच एव प्राणान्ननिति 1 अक्रियावतां विरुद्धक्रियकारिणिां ˆ `
करियानिवृत्तानां वा । नज्यं तद्िरोषे तदमवे वा ॥ १६॥ ` ५
रोगस्य त्वरया चिकित्ाकरणाभमाह-- ` ॥ द
जातमात्रथिकिरस्यस्त नपेक्ष्योऽल्पतया गदः ॥ `
वहि शचु्िषेरतुरयः स्वल्पोऽपि विकरोयसी ॥ १४॥. `
वह्वयादीनां दृष्टान्तकथनं च स्फोटादिविविकका्यकारित्वप्रदशनार्थम्‌ । अत्र स्थाने
न एव कुषितो दोष इति छोकस्य कचित्पु्तके प्राठः स ˆ त्वयुक्तः संबन्धाभावात्‌ ।
चरकेऽपि हि विकारनामेत्यादि-टो्ानन्तरग्रेवायं पठितः ॥ १४ ॥
चिकित्सानिवृत्तस्यापि स्यापेरपचारसेवया संमवमाह--
निषटत्तोऽपि पुनव्यांधिः स्वस्पेनाऽऽयासि हेतुना ॥
क्षीणे मागीकृते दोषे शेषः सृष्ष्म इवानटः ॥ १५ ॥
` निवृत्त स्व निवृत्तो विदमानस्वल्पदोषमूो न तु पवेथा गिवृत्तस्तस्याल्मेन हेतुना
प्रयागमनस्यापगतत्वात्सृक्ष्मानरदृषान्तविप्रटरात्वाच+ । ्षीणेऽपचितमांसादिके मार्गी
करते व्याधिष्रत्यनुगुणतया मागंसद्शीक्ृते । मार्गे हि गतिं प्रत्यनुगुण एव मवति ॥१९॥
एवं व्यवस्थिते कतंव्यतामाह-- _
तस्मात्तमनुबधीया स्रयोगेणानपायिना ॥
यावन्न भरकृतिस्थः स्यादोषतः प्राणतस्तथा ।॥ १६ ॥।
अनुवश्रीयादनुबन्धेन मेषजग्रयोगेणोपचरेत्‌ । अनपायिना विकारान्तरमकुर्वता ॥१६॥
एताट्षं कारयत्यपि वैव यदि पन विकारो न निवतैते तदा वैद्यस्य दोषपरिहार
[न ति
व्याधेस्तखपरिज्ञानं वेदनायाश्च निग्रहः ॥
एतदस्य वेत न वेद्यः प्रयुरायुषः ॥ १७ ॥
॥ १७ ॥ ।
चेयेन सम्यकिकिर्स्यमाना अपि विकाराः केचिन्न निवतंन्त इति प्रतिपादयितुं
तेषां प्रपश्चमाह-- |
कमेना व्याधयः केचिदोषजाः सन्ति चापर ॥
कमेदो षोद्ध वाश्चान्ये कमेनास्तेष्वहेतुकाः ॥ १८ ॥
कर्मना इत्यादिना कर्मनानां प्रिवरणम्‌ । अहेतुक्ना इसयनपेक्षितनिदानास्यदेतुकाः 1
निदौनमन्तरेण व्याधिवरं यत्र स कर्मन इयर्थः । दैवदेतुका इति तु पाठो ग्यक्ताथः।

द ` व्या्याङ्सुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [१ प्रथमो-

अथ इद्यणन्याख्या--व्याधीनां कर्मैनादिमेदेन ते ्विध्यमाह--कर्मजा इत्यादि। तत्र
सदवुत्तरतानां शाल्नो ्ाहारविहारसेषिनां हेमन्तरिरिरे रक्तपित्ताद्युत्यत्तिवेषन्ते वात-
ग्याष्युतपत्तिः प्रावृषि छेष्मन्याध्युत्पत्तिरित्यादयो निमित्तमन्तरेण ये चोत्पयन्ते ते
कर्मजाः । यत्र पुनरपरात्मयेदधियाधपतयोगप्रज्ञापराधपरिणामटक्तणेर्िभ्याहारा चरेः शाल्-
विरुद्धरसेव्यमनेरदोषाः कुपिता व्याधीञ्चनयान्ति ते दोषजाः 1 तेषां मध्ये कर्मजानां पच्र-
छक्षणमाह्‌ कमेनासतेष्वेतुकासतेषु कमैजनादिषु चिषु कमना अदहितुका दोषाग-
ुहेतुरहिता इति ॥ १८ ॥ `

यथाशाञ्चं सनिर्णातो यथाव्याधि चिकित्सितः ।॥
न शप्रं याति यो व्याधिः सेय कमनो बधेः।
स्वरपदोषो गरीयान्यः स जेयः कमदोषजः ॥ १९ ॥ `

यथाशास्रमिति । शाखरानतिक्रमेण । यथाग्याधीति । व्याधितत्वानुरूपम्‌ । कमन
ति। नियतेन कर्मणा जनितः! अत्र हि निदानानधिगमेन व्यापेरस्पत्वं मत्वा भिषजा पम्य-
निर्णीय प्राध्वी विहिता चिङ्कित्सा वेफल्याददृष्टाख्यं कारणं गरीयो गमयति] स्वस्पदोषो
रीयानिल्यादिना कर्मदोषनस्य विदरणम्‌। अलीयापि निदनि गरीयाचिकारो निदानानतु-
पत्वेनादृष्टमपि कारणान्तरं महदोधयति । निदानानुरूपसंमवस्तु दोषनः। स तु प्रतिद्ध-
वान्न व्या्धतः संग्रदकारेण । अत्रेदं विचायते--दृष्टं तावन्न मन्दकर्कचादिश्षीटनं
क्तनकर्मोपस्थितिमन्तरेण स्वकायं जनयतीति । तदवधारयामो ऽनन्यथासिद्धान्वयव्यति-
कं कर्मैव सर्वत्र कारणं न दष्टं व्यमिचारात्‌। दृष्टं तु तत्कमीकृष्टमेवोपतिष्ठते तत्कथं `
मेदोषजस्तथा दोषोऽपि व्याधिर्न पृथगङ्खी क्रियते । भेव, सुखार्थं खाद दुःखार्थं कण्ट-
दौ ˆनियमेन प्रवृत्तिरसि सुखं भरति सगदेहःखं प्रति च कप्टकदेश्ष्टस्य कारण-
वोऽन्यथा तत्कर्म सखा्थिनं -दुःसखसाधन एव प्रवतैयेदष्टस्याकिंचित्करत्वात्‌ ।
फच केवटकमेवादिनः कर्मसद्धवि प्रमाणाभावप्र्ङ्गः । दृष्टे हि व्याप्ति गृहीत्वा कमोनु-
न्वन्ति विद्वांसः । तस्प्रादवदयं दृष्टं प्वकृतं च कमे. कारणवेष्टव्यम्‌ । तच प्राक्तनं कम
विधं प्रषरमवरं मध्ये. ¡कमं
परति | तच प्रवरं कारतरिपाकनियमादतिनठवदितरमिरपेक्षं तद्यत्र ननकं प्र कमेनो
पाधिः | मध्यमं कारकिपाकानियमादनतिवट्वत्तचावदयं दष्टं म्रययमपेक्ते तयत्राऽऽ-
म्भकं स कमेदोषजः । हीनं पुनरत्यरपवटं तदर्पबल्वच्ात्प्रवछं दृष्टमेव पुरस्कृत्य
नयतीति दष्ठेनैव तत्र व्यपदेशो दोषन इति ॥ १९ |]

संप्रति क्मेजादिव्याधीनां प्ररामनमाह--

` कमकषयात्कमकृतो दोषजः स्वशमो पः ॥।
कमदोपोद्धबो याति कमेदोषक्षयात्यम्‌ | २०॥ =" `

ज्वराधिकारः 1 दृ्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः+ ` ५७

सत्यां प्षम्यक्रिकि सायां .तत्काटफटजनननियतस्य कर्मण एवो पभोगेन परक्षयात्‌ ।
खरामोषधेरिति खस्य प्रशमोषपे्द्यस्य प्रहयमायोषधं तेसिलि्थः । क्मरोषक्षयादिति
देवयुक्िव्यपाश्रयचिकिस्साम्यां कृतात्कमरीषयोः क्षयात्‌ ॥ २० ॥

रोगपरीक्तां समाप्याथ मेषजनपरीक्षाया अवस्ररः । अम्राविन्नातस्य भेषजस्य बख्वद्‌-
चथेकारितेति दयितं दष्टान्तमाद--

यथा विषं यथा शसं यथाऽभिरदानियंथा ॥
5 तथोषधमविज्ञातं विज्नातममृतं यथा ।॥*२१॥।

विषादिबहुदष्टान्तकथनमविज्ञातं पषनं किचिद्धिषवत्सन्ञानाशेन कि चिच्छखवन्र्ममेदेन
किचिदधिवत्स्फोटजननेन ्रिचिदशनिवत्सचो मारयतीतिप्रतिपादनाथेम्‌ । विन्ञातममृतं _ .
यथेति . नामरूपगुणयोननादरिभिनज्ञातं तदमतवदल्न्तमुपकाट्कं भवति ॥

अथेशानदेवव्याख्या--यद्योषधीनां योगो न ज्ञायते.ततः को दोषः स्यात्‌,
व्रमः, यथा विषं यथा राच्रमिल्यादि दुर्योगस्योषधस्यानेकप्रकारत्वा्तद्धेतका अपि मर
णफला म्याधयोऽनेकग्रकाराः ग्राट्भवन्तीति दष्टानक्हखेन दशैयति । िचिहारिशष-
वेदप्रयुक्तमोषधं विषमिव सत्ञाप्रणाडे कृत्वा व्यापादयेत्किचिच्छखमिव विविधा रनन-
दछेदमेदव्यपनरूषाः कुवाणं मारयति किंचिदथिरिव स्फोटकदाइतृष्णाविप्रपदीन्करत्वाऽ
सलिरुणाद्ध किंचिद रनिरिवाऽऽशपम्द्य प्रणिवियोनयति । अन्ये नामरूपगणयोगाज्ञा- `
तस्य यथाषंछ्येनैतदष्टान्तचतष्टयं कृतमिति वणयनिति । अथ विज्ञातमौषधं कं गुणमाव-
हती त्युच्यते विज्ञातममतं यथा सम्यमिन्ञातस्योषधस्येक एष दष्टातोऽमतेनोक्त आरो

® _ (५

गयाय॒ण्करत्वे निरतिरयत्वादमतस्येति | २१ ॥

| 1

रागमेषने परीक्ष्याथावसरप्राप्रायाधिकित्सायाः खखूपमाह--
याभिः करियाभिनीयन्ते रारीरे धातवः समाः ॥
सा चिकित्सा विकाराणां कम तद्धिपनां भतम्‌ ।॥ २२ ॥
याभिः कियाभिरिति शोधनशमनखूपाभिः । धातवः समा रति । अच्राथाद्धिषमा
सन्त इत्यवगन्तव्यम्‌ । कर्मं तदिति स व्यापारः । चिकरित्मराटक्षणं तु चरक द्र्टम्यम्‌।
तयथा--
“चतुरणो भिषगादीनां शस्तानां धातुवैकृते 1
प्रवृत्तिषीतुपराम्याथी चिित्सेयमिधीयते" इति ॥ २२ ॥
तस्याञिक्रि््ाया अवस्याविशोषेण नियतत्वमाह--

१ ड. परम्‌ ।

८. ` व्यासर्याकुमुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ र प्रथमो- `

उत्पद्यते हि साऽवस्था देशकारब्रटं भति ॥
यस्यां फार्थमकार्य स्यात्कं कार्यं विवनजितम्‌ ॥ २३॥

~ कार्यमकार्यं स्यादिति ककन्यतयोक्तमकर्तव्यं स्यात्‌ । कर्मं चिकित्मितम्‌ 1 कार्य
विवरमितमिति निषिद्धमपि कर्मं कतैन्यं मवेत्‌ ॥ २६ ॥

अथ -सूर्वरोगप्राधान्याञ्ञ्वरस्याऽ ऽद्य चिकित्सा । यदुक्तम्‌-“ रोगानीकस्य
सर्वस्य ज्वरो राजा यतः स्मतः । तस्मत्परिथमतस्तस्य प्रवक्ष्यामि चिकित्सितम्‌ " इति।
चिकित्सा चं ज्वरज्ञानाधीना ज्वरज्ञानं च रक्षणतः } अतसछक्षणमाह-- = ° `
सवेदावरोधः संतापः सर्वोगग्रहणं तथा ॥
-- युगपद्त्र रोगे तु स ज्वरा व्यपदिश्यते । २४ ॥
स्वेदावरोधो घर्भस्यानिर्गमः । सवीङ्गग्रहणं सवो्गे च वेदना 1 युगपदिलयेककाम्‌ ।
एतेन मिकितमेतलक्षणं प्रदयेकं व्यभिचारात्‌ । यथा स्वेदावरोधः कुषठपूवेरूपे संतापश्च
दाहाख्ये रोगे सवीद्गयहणं सवीङ्भवातरोग इति । पैत्तिके ज्वरे स्वेदोद्धमाद्वातिके चाऽऽ- `
रम्मविसर्मयोरवेषम्यात्सवीद्गयहणश्य चाव्यवस्थितत्वादव्यापकं रक्षणं मन्यमानाः समा-
दधुः सखेदोऽभ्निः सि्यतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या तस्यावरोधो दोषम्याततिवोतजे उवे वायोश्च-
छत्वेनाऽऽरम्भविसर्गयोर्वेषम्येऽपि पदेहज्वरारम्भकदोषटुश्यनिवृत्तरव्यक्तं सवाङ्ग्रहणं
विदयमानमेवेति न ग्यमिचार इत्याहुः ॥ २४ ॥ | |
रक्षणतः प्रतीतस्य तस्योत्पादं दयितं संप्रापिमाह-
आमाशयस्थो हत्वाऽधिं सामो मागांन्पिधाय च ॥ `
विदधाति ज्वरं दोषस्तस्मा्टड्घनमाचरेत्‌ # ॥ २९ ॥
साम इति । सामदोषादिस्वरूपनिरूपणे श्रीवाग्भाचार्यः-

'उष्मणोऽस्पवटत्वेन धात॒मन्यमपाचतम्‌ ।
दुष्टमोमाहयगतं रसमामं प्रचक्षते ।
अन्ये दोषेभ्य एवातिदुष्टेम्योऽन्योन्यमूनात्‌ ।
को द्रवेभ्यो विषस्येव वदन्तयामस्य सभवम्‌ ।

# स्याष्ङ्घनं दीपनपाचनं च िदोषहृद्धस्तिविश्योधनं च ॥ अजीणेजित्सामगदातिसार शूलञ्च
रष्मगदघ्नमेतत्‌ ॥ १ ॥ एतत्समस्तज्वरपीडितानां महौषधं लस्घनमादेशान्ति । सश्वासकासार-
चिपीडितानां न तप्ततोयादपि किचदस्ति ॥२॥ इति शरेकद्वयं खपुस्तकेऽधिकं ददयते परं च
व्याख्यापुस्तके व्याश्यानमेतयो दद्यतेऽतोऽजाधिकमिति भाति । |

| | ,

१६.ङ. ध्य चव।२ च. कृमः। ३ ड. स्मात्ुर्वीत लद्घनम्‌ ॥ २५ ॥

-ज्वराभिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ˆ ९
। आमेन तेन संरक्त दोषा दृष्याश्च दूषिताः ।

सामा इत्युपदिश्यन्ते ये च रोगास्तदुद्धवाः ” इति ॥
लङ्घनमाचरेदिति । टङ्घनं यद्यपि चरफे दशविधमुक्तम्‌ । तद्था--

(“चतुष्प्रकारा संशद्धिः पिपासता मारुतातपौ । [नि
पाचनान्युपवाप्तश्च व्यायामश्वति, रङ्वनम्‌ ॥ ~

इत्यनेन परिभाषितम्‌ । चतुष्प्रकारा संशुदधिरनुवासनं विहाय तस्य बहणत्वात्‌। तथाऽ

` प्श्रोपवास एवामिप्रेतो यतो भ्यायाममारुतयोस्तावत्सवथा प्रतिषेधः । पिपासानिग्रहश्च

हिनु अ,

नासि । कफवातज्वरार्तेम्यो हितमुष्णन्वि त्रदे इति वचनेन दुःसहपिपाप्रायां पानी
यदानस्य विहितत्वात्‌ शेषाणां चावस्थाप्रु विनियोगः । तद्यथा-- ‹ सोते बलिनि ` -
देयं वमनं -छेभ्मिके ज्वरे ” इति । ^

“सरजेऽनि्जे काय सोदावर्ते निरूहणम्‌ ।
पित्तप्राये विरिस्तु कायैः प्रशियिरश्ये ॥
कफामिपन्ने शिरसि"काय॑ मूधि विरेचनम्‌ ?' इति ॥
आतपोऽपि संगृहीत एव । यदाह-

“कफवातोत्यय)श्चैव उ्वरयोः शीतपीडितम्‌ ।
दि (द)त्यादुष्णेन वर्गेण परश्चोप्णो विधिर्हितः” इति ॥

पाचनं च “छङ्घनाम्बुयवागुमिर्थदा दोषो न पच्यते, इत्यादिना विहितमेव । तस्मा-
त्स्थितमेतह्टङ्यनमत्नोपवाप्त इति । तचाऽऽमारायानुपूर्व्योत्पन्नेषु ज्वरेषुपवासरर्हेषु रोगेषु
हितमिदयथेः ।

अथ श्रीव्रह्मदेवग्याख्या--खङ्धनशब्द उपवाप्पयायो न तु वमनविरेचनानु- `
वाप्रनादिपयोयः । श्रीमाधवोऽप्याह--
“'टङ्घनं तद्विधा ज्ञेयं शमनं रोधनं च तत्‌ ।
रामनं रामयेदोषाञशोधनं शोधयेन्मरान्‌ ॥
शमनं सप्तधा क्षत्तडव्यायामपवनातपाः ॥
पाचनं दीपनं च स्यात्पञ्चधा शोधनं मतम्‌ ॥
ऊध्वं विरेचनं नस्यं निरूहोऽछस्य विशुतिः ॥
निरूहं बहणं वाते पित्ते रामनरेचनमृ ॥
वमनं लङ्घनं कुयोत्कफे रक्षन्बखादिकम्‌' इति ॥
सामञ्वरे छष्घनमेवोषधे नान्यदस्तीति । दविधा हि सामता रससामता मर्प्रा-

माचेति ॥ २९॥ ` _
र्‌ ^

+

} }.

९९ ~ ग्याख्याद्घुसुमावस्याख्यदीकासपेतो-- [१ प्रथमो- `

ठङ्घनफल्माह-- ` ^
छद्घनेन क्षयं नीते दोषे संपुक्षितेऽनखे ॥
विञ्वरत्वं रघुत्वं च धुचवैवास्योपजायते ।। २६ ॥ ..
„ छङ्घनेन क्षयं नीते दोष इति । आहारनिवृत्या खाद्राये विततिप्तावरिष्टेन
चहिनाः पाकादामपंकते दोपे क्षीणता नीते । संधुक्षितेऽनर इति सोतःशुदध्या विक्षिप्त
सेषक्षयेण दीपतेऽप्नो । विज्वरत्वं यथोक्तरसंमाधिमङ्गाद्विगतज्वरत्वम्‌ | खग्रतवं देहस्याऽऽ-
मरसाहितगोरवामावात्‌ । धचाधिदीप्त्या श्चदबभक्षा । एवं वक्ष्यमाणे खटङ्यनगणेऽपि

व्यास्येयं ठड्घनप्रकारत्वाष्ठङ्वनसहभन्वेनापि विधाना ॥ २६ ॥ `
लङ्घनप्रसवि' नवञ्वरे निषिद्धमपि वमनमवस्थायां ददोयन्राह--

सयां शक्तस्य सनाते ज्वरे सामे विदह्ेषतः |
वपनं वमरनाहस्य कस्तमित्याह वाग्भटः ॥ २७ ॥

साभे विशोषत इत्यस्य स्थने संतर्पणोप्थित इति पाठान्तरम्‌ । वमनं वमनार्हस्येय-
नेनावम्यगर्मिण्यारिनिराकरणम्‌ | अन्न स्थाने- . `

कफप्रधानानुत्छष्टान्दोषानामाशयास्थतान्‌ ॥ `
भ (४

ब॒दध्वा उवरकरान्कारे वम्यानां वमनेहरेत्‌' ॥

हति शोकं चरकोक्तं पठान्ते केचित्‌ 1 अस्यायमथः । उच्छिष्टान्दहाारिना
वहिनिर्गन्त॒मन्मुखान्‌ । आमाशयस्थिताञ्याखाः संलयन्याऽऽमा शयमागतान्‌। काठे यथो-
्रायामवस्थायाम्‌ । वमनैरिति बहुवचनं प्रकूल्ा घपेक्षया वहुवमनद्व्यप्रयोगसूचनार्थम्‌।
अत्र वमने दोषाणां स्वयमेवोत्छिष्टस्वाहूक्ेराप्रयोजनको सरेहप्वेदो न क्यो स्वरौ
वा कायौवि्याह ॥ २५७ |
उक्तावस्थाग्यतिरेकेण विहिते वमने दोषमाह--
अघ्रुत्किषटेषु दोषेषु मोहाचस्तरुणे वमेत्‌ ॥
प्ाण्पात्सोऽङ्गमङ्गादीन्ह्रो गविषभञ्वरान्‌ ॥ २८ ॥ `
सुगमम्‌ ॥ २८ ॥ |
अनुत्छिष्टे दोपे रङ्घनमुपदिद्नि तस्य प्रवृत्ति पाटवाथं च गणमाह-

अनवस्थितदोपभरेेङ्पनं दोषपाचनम्‌ ।।
ज्वरघ्रं दोपन.कार्स्नारचिखायवकारकम्‌ ॥ २९ ॥
अनवस्थितदोषराभ्ररिति । अनवस्थितः स्वस्थानादितस्ततो गतो दोषोऽनवस्ि
तरोषः । अनवस्थितो बहिर्मिगेतोऽञचिश्च यस्य स्त तथा तस्य नवज्वरिणः । दोष्रपाचन
मिति । निचिन्धिनोऽग्निहिं दाषान्पक्तु मयुङ््‌ इि । उक्तं च--

क्षे
कि

` व्वराभिकारः ] हृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः।. ` १९१

. “उदुर्योऽथिः पचेदन्मचत्रामापे पचेन्मछान्‌ ।
मङाभवे पचेद्धातन्धात्वभावे पचेदसन्‌ ” इतिं ॥
काङक्षारचिलाघवकारकमिति । काङ््ाऽननप्रार्थना रचिरम्यवहारपारवं राघवं
देहगतं तेषां कारकम्‌ । यथोक्तसंगलया च छ्ङ्घनेनेलयादि-षोकेन सममस्य शोकस्य
सपुटोऽथेभेदः ॥ २९ ॥ `
वमितं टङ्घयेत्मा्नो टङ्धिक्तं न तु वामयेत्‌ ॥
वमनं छेरबाहुस्याद्धन्या्ङ्घनक्ितम् ॥ ३० ॥
सुगमम्‌ ॥ ३० ॥ . ,
रङ्पनस्यावपिमाद | ५
. य दोषं पाणं च कार्यं स्यादपत्तपणम्‌ ।। २१ ॥
अवेक्ष्य डोषं कफं पित्तं च स्वभाव्रङ्बनीयं बुदध्वा बहु ठर्षनीयम्‌ । यदुक्तम्‌--
कफपित्ते द्रवे धातू सहेते छङ्घनं महदिति । वातं स्वभावाह्छङ्वनीयं बुद्ध्नाऽच्प

1.1

. 0

छङ्घनम्‌ । तच्रान्तरं दि सामे वातेऽपि ङ्घनं कुयादेवाऽऽमपक्त्यरथं ` युक्त्या न तु
यथा कफ इति । प्राणं वप्र । तेन बरुवति बहुखङ्घनमद्पवरे चाद्पमिति । अत
एवो क्रम्‌--बराविरोधिना चैनं छड्घनेनोपपादयेदिति । अपतपणं टङ्घनम्‌ ॥ ६१ ॥

तस्यापवादमाह-- ॥
तद्धि पारूवक्षत्तष्णाप्खश्नोषशथ्रमान्विते ॥
कारयन बाछेदृद्धे वान गभिण्यां न दुर्वे ॥
न तथाञ्प्वभ्रपक्रोधपरोककामक्षयजञ्वरे ।। ३२ ॥

मास्तश्चन्देनेह गिरामवातजन्यो रोग उच्यते काथकारणयोरमेदोपचारात्‌ । मुखशोष-

` भ्रमावप्य् निरामो विवक्षितो ! आमरुदधघोतःसंभूतौ तौ रद्घनीयावेव। केचिदुर््वमार-

एतेन धतुक्षयप्रकुपितवातन इत्युक्तम्‌ । अथवा क्षयजे न छङ्घयेत्किभूते मारुतजे | एतेन

तेति पठन्ति 1 अच्रो्ष्वमारुताः कासश्वाप्तरिक्छादयः। अन्ये तृर्ववातं रोगान्तरमेवाऽऽहुः।

तद्यथा--“भृक्तेऽमुक्ते तथा घुपे यस्यो द्रारोऽति संमवेत्‌ ।
तमृध्भवातं नानीयाडदानव्यापदुद्धवम्‌ इतिः? |
कार्थं न वाहे वृद्धे वेति निषेधोऽ्नामं मामं च विहाय । क्रोधसमुद्छः पत्ति
कस्तत्रापि न छङ्वयेत । क्षयन्वर इति कफपित्तरकरादिधातुक्षयजे ज्वरे राजयक्ष्मने वा।
तथा च सुश्रुत ः-न ठङ्वयेन्मारुतजे क्षये मानसे तथा ! जस्याथेः-क्षयने धाुक्षयमे'
यक्ष्मन्वरे वा । अन्ये ल्वत्रैवं व्यास्यानयन्ति-मारुतजे ज्वरे न रङ्घयेत्किमूत क्षयजे ।

पुनाना मिनिम
¢ 1

9 च~ कासक्ष- ।

-१२ ` व्याख्याङ्कमुमावस्याख्यरीकासमेतो-- ( १ प्रथगो- `

यक्ष्मज्वरे मारतप्र॑भते न रङ्घयेत्‌ ¦ यः सामावघ्थाणं मारुतञ्वो यक्ष्मज्वरश्च प्र ठङ्घ-
नीय इति ब्रह्मदेवडल्णो॥ ३२ ॥

बराविरोधिना चैनं छङ्पनेनोपपादयेत्‌ ॥

बलाधिष्ठानमारोग्यं यदर्थोऽयं त्रियाक्रमः।। ३३॥
बटात्रिरोधिनाऽनतिबरक्षयकारिणा । यदथ इति । आेग्याथः ॥ ३६॥
टद्घनस्य त्षम्यग्याग्रडन्तणकाह--

वातमूत्रपुरीषाणां विसर्गे गाजखघवे ॥
हदयोद्वारकण्ठास्य्यदों तन्दरा्मे गते ।॥ ३४ ॥
स्वेदे जाते रुचो वाऽपि श्चरिप्पांसासहोदये ॥
कृतं लङ््धनमादेदयं निव्येये चान्तरात्मानि ॥ ३५ ॥
हदयोद्रारकण्ठास्यश्ुदधाविति । दयस्य रुद्धिरगौरवादिरदितत्वम्‌ । उद्भारस्य
हद्धिरधमोद्रारता । कण्ठस्य हद्धि; कफाडिक्षतम्‌ । आस्यट्द्धिरविक्र तरसत्वम्‌ ॥
तन्द्राह्ृम इवि । तन्द्रा च मश्च तन्द्रङ्कमं तस्मिन्‌ । तन्द्रा निद्वावतः छातः । छमो
दोषननिता ग्छानिः | त्पिपासराप्रदादय इति । ध्ुसिपास्योयुगपदुदये सतीति बाष्प-
चन्द्रः । चक्रस्त्वाह-भ्रुत्पिपप्तयोरसहे पीडाकरत्मेनोदये । अत एवोक्तं सश्वते-
'्चृष्टमारुतविष्मचं क्षसिपासापहं रधम्‌ ।
प्रपन्नासेन्दियं क्षामं नरं वि्यात्पुख्डधितम्‌ †* |

क्षतििपापतयोरसदहेऽसह्य उदय इति चक्रस्यामिप्रायो रक्ष्यतेऽन्याथस्यासंगतत्वात्‌ ।
अप्रहश्चब्दस्त॒ न सहोऽपह इति पचाययनन्तः` कतेरि ररेयते सवेत । सश्रतेनापि
्षत्पिपासाप्तदमिति कतर्येवाप्रहशब्दः प्रयुक्तः । कृतं सम्यक्रतम्‌ । अन्तरात्मनि
मनसि । एतानि रक्षणानि मिदितान्येव सम्यग्योगं ख्यापयन्ति न प्रत्येकम्‌ । एवमति
योगरक्षणेऽपि ज्ञेयम्‌ ॥ ३४ ॥ ३९ ॥
ठङ्वनस्यातियोगच्क्षणमाह -

पवेमेदोऽङ्गमदंश कासः चोषो गखस्य च ॥ `
ुलणाश्नोऽरुचिस्तृष्णा दोवेल्यं श्रोत्रनेत्रयोः ।। ३६ ॥
प्रनपः संघ्रमोऽभीक्ष्णप्रष्ववातस्तमो हदि ॥
दे हाप्रिबलदहानि लङ्घनेऽतिष्ते भवेत्‌ ।॥ ३७ ॥
टौवेल्यं भोत्रनेत्रयोरिति । दौषैल्यं खविषयग्रहणाशक्तिः । मनसः संभ्रम
इषि । संभ्रमो ददयप्यानवस्थितत्वामिति बाष्पचन्द्रः । भ्रान्तिरेवेति चक्रः । अपु्षण
संततप्र्‌ । उध्मेवातो दिष्माश्वाप्तादिः। तमी मोहः ॥ ३६ ॥ ३७ |

) # 1

ज्यराधिकारः ¡ इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। - ` ९२.

ज्वरितानां लङ्घनानन्तरं मोजने ग्हितततेवां नियमयन्नाह--
विनाऽपि भेषजैन्यापिः पथ्यादेव निवतेते ॥
न तु पथ्यविदहीनस्य भेषजानां शतैरपि ॥ ३८ ॥

मुगमम्‌ ॥ ६८ ॥

कि तद्धितमिलयाह-- ।
रक्तशारयादयः शस्ताः पुराणाः षिकः सह ॥

यवाग्बोदनटाजाथ स्वरितानां ज्वरापदाः ॥ ३९ ॥।

पुराणा अनवाः । हुकधान्यं रिम्बिधारन्यं समातीतं प्र्स्यत इत्यनेन पुराणानां
रक्तशास्यादीनां अदणे सिद्धे पुराणा इत्युक्तमतिपुराणानां तेषां महणनिषेधार्थम्‌ ॥२९॥!
ज्वरपतात्म्यादिना ज्वरितेम्यो हितां रक्तशल्यारिप्ाध्यां यवागमाह--
दीपनी पाचनी र्वी ज्वरातानां ज्वरापहा ॥
अन्नकाले हिता पेया यथासं पाचनेः कृता ॥ ४० ॥
ननु तत्रान्तरे काटतिक्तकरप्र पराचनत्वेन निर्दिष्टो । त्यथा-
“रद्घनं स्वेदनं कारो यवागुसिक्तको रमन; ।
पाचनान्यविपक्रानां दोषाणां तरूणज्वरे'" इति ।
तत्कथमत्र तयोरनिरदेशाः । उच्च्यते-षडज्गकस्पनया पानीयसंस्कारेण तिक्तकरसो
गृहीतः पप्तरात्रात्परं केचिदियादिना कालो गृहीत इति का्तिकडट्टणो । पाचन्या-
मदोषपाचनाथं यवागूः कथमामे प्रयुज्यते । सत्यम्‌ । द्विप्रकारा ह्यामता प्रमूताऽष्या च 1
त प्रमूतामतां विहायास्पामतायां प्रयुज्यत इति उष्णः ! ज्वरातीनां ज्वरापरेति ।
ज्वरापहेत्यनेनेषे ज्वरार्तानां हितत्वे छब्ये न्वरातानामिति पदं भाविनोऽपि स्वरस्य प्रति
बन्धाय हितेति प्रतिपादनाथमिति का तिकः । अन्नकार इति । चड्पितस्यान्नदानो
चिते कठे । अन्ये प्रातर्भोनिनकाडं मुक्त्वा दिनान्तमाहुः। |
तदुक्तम्‌-५न एिरचान्न पूर्नं नामिष्यम्दि कदाचन ।
तीक्ष्णं न गुरुप्रायं भुञ्जीत तरुणन्वरी ” इति ।
पारत्ररणाप्युक्तम्‌-
^^न्वरितं ज्वरमुक्तं वा. दिनान्ते मोजयेद्धपघरु ।
स्फुये यस्यान्तरभेः स्यात्सेमित्योपरमात्तदा"” इति 1
तथा च--“दोषाः शेथिल्यमायानिि वहिरन्तश्च वर्ते ।
। स्फुटी भवनि सोतांमि दिनान्ते ज्वरितस्य हि” इति ।
यथास्वं पाचनेरिति। यत्र दोपे यान्युक्तानि पाचनो पधानि प्श्चमूल्यादीनि तैः

भैः
4

+

< १४ व्याख्याकुसमावल्याख्यदीकासमेतो-- . [ १ प्रभमो-

कृता तस्ता । अन्ये तु पाचनैरिलत्र बहुवचनमायर्थ तेन दीपनपाचनसंरमनीया-
दिभिः संस्कृतेति व्याख्यानयन्ति ॥ ४० ॥ ह
पेयाया अपवादमाह-- |
दाहच्छद्यदितं प्रायं निरन्नं तृष्णयाऽन्वितम्‌ ॥
दकेरामधुसं युक्तं पाययेह्टाजतपणम्‌ ॥ ४१॥ `
निरन्नमामाजीणीरहितम्‌ । पाययेह्ाजतपंणमिति । द्रवानुक्त्या ङानतपणपानं
ठातक्षीताम्बुना विवा द्वा्षादिषुलरपेन । यदुक्तं चरके--. .
(तृन्न तपणमेवाऽऽदो प्रदेयं छालसक्तमिः । `
ति "ज्वरापहैः फलरप्यक्तं समधश्चकरम्‌ ” इति ॥
उवरापहानि दराक्षादिफखन्येव । यदाह चरक एव--
'द्रक्षादाडिमिखर्मरप्रियारः सपषूषकेः । `
तर्पणरहैषु कर्तव्यं तपेणं ज्वरनाशनम्‌"” इति ॥
मन्यत्राप्यक्तम्‌--“"दाडिमामटछकं द्राक्षा खजर सपषटषकम्‌ ॥
फठन्येतानि मु्यानि ज्वरघ्रानि विभावयेत्‌ "` इति ॥
छाजपक्तृनां तर्पणं रानतर्षणं तप॑णं तोयपरिष्ताः सक्तवः ॥ ४१ |
अ्र॑मोपवाप्रानिकजे हितो निलयं रसौदनः ।। ४२ ॥
हितो निलयं रसौदन इति । नियं सर्वदा नवे पुराणे च । रसेनोपिक्त ` ओदनो
श्तौदनः 1 रसो मांप्तरपत; । अनेन व्यज्लनमिति समाप्तः । एवं वक्ष्यमाणे पुद्भयुषौद-
नेऽपि, समाप्तः ॥ ४२॥
= यद्रयुषोदनशापि देयः कफसयुस्थिते ॥
॥ स एव सितया युक्तः शीतः पित्तञ्वरे हितः ॥ ४३ ॥
, मद्य॒षोदनश्चापीति । कफनेऽलकाछे मुद्धयुषोदन एव देयो यवाखा भहितप्वात्‌ }
यद्क्तप-“पडधाने यथा वृष्टिः छदयत्यतिकरदनम्‌ ॥ ध
तथां शछेष्मणि संवृद्धे यवाग्‌; छेप्मवधैनी ^ इति ॥
अत्र वातन्वरादनुवक्तुम॒चिति पित्तज्वरं त्यक्त्वा कफन्वरस्यामिषानं कफज्वरोक्तमु-
द्रय॒षोदनस्य वातिके ज्वरेऽञ्नौ मन्दे हितत्वप्रतिपाद नाथ न तु पैत्तिके मुद्युषोदन
देशानुरोधाच्कमरुङ्घनम्‌ 1 यययमर्थोऽभिमतः स्यात्तदा-- `
> ख. पुस्तके धष श्रितो वैदलानामश्ाददगुणेऽम्भापि ।1 ज्वरहरसाछिकाल्यं रक्तपित्तप्रणादां वदति

मुनिगणोऽयं मुद्रयुषं कफम्‌ 1) पिवितमपि निहन्ति लेदसंस्का रयुक्तो व्यपगतमठदोषं यत््ुणाल्लाणगन्न-
म्‌ ॥ आधिकरतिदप्रातो यश्च धमप्रतप्तो बठनयुविपदं तां चातिसारामिभूयः । इ्यधिकमत्न

१च अपो... ,*.,,

ज्वराधिकारः] दृन्दमाधवापरनोपा सिद्धयोगः । ` ` ` १५.

“भद्धय॒षौदनः रीत सितः पैत्तिके ज्वरे ॥
सएव शकैरां त्यक्त्वा देयः कफ़प्तमु्थिते” ॥ |
इत्येवममिदेभ्यत्‌ । स पवेति । मृदयशेदन एव । ननु कफजे तावयवाा अहि-
वं द्रिं चेत्तिकेऽनकाछे मरराकैरमद्रयुषौदनस्य दानं तथा वातिके रसीदनप्य विधि
स्तदेवं कतमो दोषो स्वरे यथोक्तयवागुविधिविषयः । उच्यते । कृफजेऽतिमाच्रवृद्ध
कफे यवागा अहित्वम्‌ । पित्तज्वरेऽप्यतिघृद्धे भित्ते सरशकंरमुद्धयषोदनो देयः । भन-
तिवृद्धयास्तु कफपित्तयोधवागृविधिरेव । तथा च तच्रान्तरम्ू-
“कृफनेऽपि यदा क्षीणो छङ्घनादिक्रमात्कफः ॥
रास्ता एव यवागस्तर तथा पित्तेऽप्ययं क्रमः †' इति ॥
वातिके तु निरमे वते दीपेऽ्नो रोदन: । यदाह सुश्रुत एव--
'उपवाप्रश्रमक्रुते ज्वरं वाताधिके तथा । °
दीघ्राध्नि मोनयेत्रा्ञो नरं मांसरसौदनम्‌ ” इति ॥
उपवासश्रमाम्यां निराम एव वातः कृप्यति पामे त॒वति मन्देऽभो यवागरदीयत `
एवेति न कथिदोषः ॥ ४३ ॥
संप्रति दवदजेप्वादारविधिः-- _
मुद्रामटकयूषस्तु षातपित्तात्पके रहितः ।।
अत्राऽऽमहकापेक्षयाऽऽहारद्रव्यत्वान्मुद्धस्य भूयसी मात्रा । योगोऽयगन्नपाना-
ध्याये सुश्रतेन पित्तकफरत्वेन निर्दि्टस्तत्वथमिह वातपित्तज्वरेऽभिहितो न विकृतो
तप्याप्यन्यथाराक्तित्वादिति कामिक
दस्वपटकयषस्त्‌ क फवातात्पके दितः ॥ ४४ ॥
दरस्वमररकयषस्त्विति । दस्वमूटकं बाटमूटकं दिम्बीधान्यं विना यृषस्य म्यपदे-
राभावात्‌ | अत्र मुद्रादीन्यफरिदयानील्याहुः । अन्ये पुनयृषराब्देन काथमेव ब्रवते यथां `
वास्याटककरतो यूष इत्यादौ ! एवमन्यत्रापि म्याघ्येयम्‌ ॥ ४४ ॥
निम्बङूटकयूषस्तु हितः पित्तकफात्पके ॥
निम्बकुरकयूषस्त्विति ॥ कूठकं पयोरपत्नम्‌ ।
यथास्वं पाचनः सिद्धं "वातपित्तकफा ॥ ४५ ॥

यथास्वं पाचनेरिति 1 प्रयेकं वाताचुक्तपाचनद्रव्येभिलििः । वातपित्तकफ- ` `

ध.

उवर इति । प्रयेकं वातादिञ्वरे। सिद्धमिति । अततः परमन्रं हितमिति शेषः ॥४९॥ `
द द्मंनिपातयोरचस्ाधनाय योगान्तरमाह-- ` | |
खघुना पश्च्रछेन पिष्पल्या सह धान्यया ॥
महत्या पञ्ूल्या तु व्याभ्रीदुःस्पशगोक्रेः ।। ४६ ॥
+ भत्रे ठीकानुरोधेन “वातपित्तकफज्वरेः इति पाएः स्यात्‌ ।

ॐ ॐ

, १६ ` व्याख्याङ्कसुमावल्याख्यदीकासमेती-- { ! प्रथमो-

सिद्धानि भिषगनानि भयुज्ञीत्‌, यथाक्रमम्‌ ॥
वातपित्ते छेष्मपित्ते कफवाते तिदोषजे ॥ ५७ ॥
टघरुना खल्येन । व्याध्रीदुःस्परगोष्चरेरिति । व्याघ्री कण्टकारी । दुःस्थो दुरा-
लमा ॥ ४६ ॥ ४७ ॥
उक्तयवागादिप्ताधने जरमेषजयोमांनम्यवस्थापनाय परिमाषा्नयमाह--

काथ्यद्रग्याञ्जटि कण्णं श्रपयित्वा जनाढके ॥
अधश्रुतेनः तेनाथ यवाग्वाद्यपकल्पयेत्‌ ॥ ४८ ॥
अञ्जिः पर्चतुष्टयम्‌ । श्रपयित्वा पाचयित्वा । नखाढके जलस्य षोडशदारावे ।
द्रव्यं तावद्टिविधं वीयप्रधानं रसप्रधार्नं च । वीरयप्रधानं मेषजद्रव्यं रस्रप्रधानमाहारद्-
व्यम्‌ ] तत्र रप्तप्रधानाहारद्रग्यामिप्रायेणाच चतुष्प्द्रन्याभिधार्नं तेन परिभाषेयम्‌ ।
पिद्धा वराहनियृहे यवागृर्ंहणी मतेदयादिकार्य्थं यवाख्ादयो ज्ञेयाः ॥ ४८ ॥
दृद्वेचाः परं द्रव्यं ग्राहयन्लयाढकेऽम्भसि ॥
भेषनस्यातिवा हुल्यात्कदाचिद रचिभेवेत्‌ ॥ ४९ ॥
वृद्धवेयन्यवहारोद्धट्व्याख्यातो इन्देन शोकं कृत्वा छिलितः ॥ ४९ ॥
यदप्सु श्तशीतास॒ षडङ्गादि भयुञ्यते ॥
कर्षमात्रं ततो द्रव्यं साधयेत्मास्थिकेऽम्भसि ॥
अधेभतं प्रयोक्तव्यं पाने पेयादिसंबिधो ॥ ५० ॥
यदप्सु ्यूतशीतास्िति । सक्मीयं निमित्तात्कमयोग इत्यनेन । तेन शृतरीत-
जटनिमित्तमिर्थः । षडज्गादीत्यत्राऽऽदिशन्दायवाभ्वादिपरिग्रहः । अत्र षडङ्धस्य
साधनाय मध्यवीर्यस्यापि द्रव्यस्य कर्षौ मन्दानटपुरूषविषयो ज्ञेयः । मध्यवीयस्य हि
द्रम्यस्याधैपरत्वममरे न्यवस्थाप्यम्‌ । इमामेव परिमाषां व्यवहारायाऽऽद्वियन्ते भिषजः
॥ ५० ॥
कषां वा कणाष्ुण्ट्योः कर्कद्रव्यस्य वा पलम्‌ ॥ ५१ ॥
विनीय. पाचयेद्युक्त्या वारि प्रस्थेन चापरान्‌ ॥
यूषान्नरसकां शैव कल्पेनानेन साधयेत्‌ ॥ ५२ ॥
कषां वेति प्रयेकम्‌ । कणाशण्ठ्योरिति तीशष्णद्रव्यापङक्षणं तेन तीक्ष्णद्रग्यस्य
कपौ ्राह्यः 1 कक्कद्रव्यस्य वा परमिति । मुदुवीयस्याऽऽमलकादेः परं ग्राह्यम्‌ ।
अत्र ती्षणमदुद्म्ययोः कर्षपलमानम्यवस्थया मध्यवीर्यस्यापि वि्वायिमन्थदिमेध्यीय-
विधिनाऽधपलत्वमृह्यमित्याहुः । विनीय प्रक्षिप्य । युक्ट्या वारि भस्थेन
सेति । युक्त्या प्रस्थेन वारि देयम्‌ । अयमथः 1 यस्योत्तमवहानर्त्वेन बहु यवागवादि

# इदम च. पुस्तके नास्ति ।

कछ

ज्वराधिकारः] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः।. ` १७ -

यते तस्य युक्त्या जल्प्रस्थद्वयत्रयमनुरूपतो दच््वाऽन्यतो ददीनादर्थशृते छृत्वा

यवाग्वादि पाधनीयम्‌ 1 अस्पबटानल्स्य तु वारि प्रस्थेन । अप्रानिति युषरपादीन्‌ ।

वचृक्रस्त्वपरामिति पठति व्याचष्टे च । अपरामक्तायाः क्ाथपाध्ययवागतोऽन्यां कस्क-

साध्यामित्यथेः । तन्मते परिभाषेयं कल्कप्ताध्ययवागुविषया ज्ञेया । यवाखां चास्यां

` ततण्डुटमानं सुश्चुतवचनाटोद्धग्यम्‌ । तद्यथा-- ` |
विहेपीमचिताद्ध क्ताचतुमोगकृत वदेत्‌ * इति । `
तन्रान्तरोक्तो विरोषः-- 2
'स्याद्धितः साधितो यृषस्त्वष््रहगणे जडे । `
चतुर्दशगुणे पेया यवागूः षडगुणे जरे ॥
श॒तं पञ्चगुणे भक्तं विदेषी च चतुर्गुणः इति ॥
अत्र हेमाद्विव्याख्यानम्‌ । कषौधमिल्यादि । अचर द्वा्धिशत्पटे जठे काश्यस्य

. कषप कर्षः पठं वा तीक्ष्णसौम्यातिपोम्यत्वे सति कणाशुण्व्योरिति षडङ्गादीति

कठ्कद्रव्यस्येति पदैस्तीक्ष्णादीनां अ्रहणात्‌ । यस्य॒ कर्कोऽप्यतिौम्यत्वात्पातुं न
शक्यते किं पुनः क्राथसत्कर्कद्रव्यम्‌ | अपरन्साधेकषद्विकषादीन्युक््या तीक्ष्णा्यवय-
| वान्तरविरेषपयीरोचनया पाचयेत्‌ । आढकेऽञ्जछिः पटं वेत्येतत्परस्थे परं कर्षौ वेलय-
नेन गताथेमप्यरुचियैथा न स्यात्तथा कल्प्यमिव्येतदभमक्तम्‌ ॥ ९१ ॥ ९२ ॥
` यवाग्वा अनन्तरं पाचनत्वसामान्यात्सदाप्राणयाचहेत॒त्वेनानिषिद्धत्वाश्च दोषापे
क्षया जल्मष्णं शतश्ीतं चाऽऽह-- `
कफवातज्वरे देयं जलमुष्णं पिपासवे ॥
जलं सदा प्राणयहितुत्वेनापि निषिद्धमिति चेत्‌ । न । आदाने प्तचोऽलययहेतु-
त्वात्‌ । उक्तं हि हारीते--
“तृष्णा गरीयसी घोरा पद्यः प्राणविनारिनी ।
तस्मादयं तषार्ताय पानीयं प्राणधारणम्‌ ” इति ॥

तच्चा्धांवशिष्टं देयम्‌ । कफवातञ्वर्‌ इति । व्यस्तसमस्तकफ़वातञ्वेरे कफञ्वरे

` चातन्वरे कफवातज्वरे च । पिपासवेऽल्यथत्रषिताय न स्वल्पतृषिताय । जरं दोषपाका-
न्तरायत्वात्‌।

उक्तं च--भनिरिन्धनो हि काया्िर्दोषानिन्धनवत्पचेत्‌ ॥

तस्मादनदानं कुयांत्पक्ल्य्थं तरुणे उवरे 1 `

अत्यथतृषितानां च दोषपाकानुकूल्योः" ॥
:‡ पित्तमारुतयोरुद्मादोपरपाकान्तरायो नाति । एवंगुणमप्युष्णोदकं उवरेऽल्पं देयमि
` ` लसाचायोः। न + + +
२

` श व्यास्याकुमुमावल्याल्यटीकासमेतौ-- [ रप्रथमो-

` प्विषाके मधुरं वीये शीतमुष्णमनि स्मृतम्‌)
यतस्ततो ऽस्प॑योगेन छांघवाय भ्रयोजयेत्‌ " इत्युक्तत्वात्‌ ।
कतहीतिगणमाह- ` |
पितैम॑यविषात्थेषु तिक्तकैः शतेदीतरप्‌ ॥ ५३ |
एतेन उवरे कफवातजेऽधावशिष्टमूम्णं जं हितम्‌ । पित्तजे तिक्तकत्ुतशीतं नं
हितम्‌ । अप॑स्कृतं शीतं शुतसीतं च निषिद्धम्‌ । अच्रोच्यते-
“वाहसादकर्‌ -छेष्मस्त्यानत्वापादक तथा. |
पित्तवातावरणक्ररंकफनबातज्वरे. हितम्‌ ॥
तृष्णाकरं च दौषाणां सोतसां कठिनंत्वङ्कत्‌ |
शीत आ शुतरीतं वा पीतं स्यदुष्णतोऽन्यथा ॥
पित्तमधमिषोत्थेष्वित्ति । मयविषयोरापि यित्तकनतत्वात्तजन्यज्वरेस्य पित्तनन्य- `

च वक्ष्यमाणमृस्तांदीनि ॥` ५६ ॥ |
आर्भज्वरे हि तिक्तकरसः पाचनं तिक्तकंस्य नहूत्वायोणिकगिकं चं मुस्ता
तदाह-- |

गस्तापपैटकोशीरचन्दनोदीच्यनागरैः ॥
गृतश्चीतं नकं दद्यास्पिपासाज्वरशान्तये ॥ ५४ ॥
अत्र शुण्ठ्यतिक्ताऽप्यामारायप्तुत्ये ज्वरे पाचनत्वाद्विहितेति श्री बह्मदेवः । थय्य-
प्यतिक्ता शुण्ठी तथाऽपि प्रक्षेपणीयत्वात्पाचनीयतेन योगिकत्वाक्तसिमिन्षटद्भादियोगे
नागरस्य प्रक्षप इति । चन्दनं रक्तचन्दनम्‌ । अविंशेषोक्तो च सव्र चन्दनं रक्तच-
न्दनं गृह्यते । उदीच्यं वारकेम्‌ 1 यदप्सु शतशीतासवित्यदिना शृतंरीतमेव तत्क
व्यम्‌ ॥ ९४ ॥ | |
प्चविभकषायकेल्पनायां शुतंशीतकषायेऽपेशतस्यावेश्यभन्तर्मावान्वज्वरे च कषो-
यनिषेधात्टद्धादेरपि निषेधः स्यादिलाशङ्क्य इन्द; स्वनिमितगाथथा सिद्धान्तं
कुष्त-- | नि
पादशिष्टः कषायः स्याः षोटदगुणाम्भसा ॥
कथितोऽ्तः षडङ्कादिने निषिद्धो नवजञ्रे ॥ ५५५ ॥ `
पादरिष्टः पोढरागुणाम्मप्ता . कथितो यः स्त कप्रायो सुख्यत्वान्वज्े निषिद्धो
न त्वभञजुतषडङ्गादिरमुख्यत्वात्‌ । अत एवाऽऽह चक्रः

. प्रकिष्यात्यथा भ्याचक्षते । उ्वरितोऽहितमश्षीयाययप्यस्यारुतिभेवेत्‌ । अयुज्ञानस्य

त्‌ । गुवैमिष्फःयकाडे च ज्वर ना गरोऽचात्कथंचन सकृत्‌ 1 यतो भुक्तं मोजनं त्य
` नाहितमायुषे वा सुखाय वा तुशब्दस्य निपातस्यानेकार्थत्वाद्रेति भवत्येवेषा म्याख्य

स्वरितो हितमिः
' हितमेब्रनेकम्रकाराभिः कर्पनाभिमुखभ्रियं कृत्वा रचितुप््य्थं न्वरितोऽश्रीमात्‌ ।

पाधनग्यिरिक्तकल्पनोपयोम्यतवं तन्मे साक्षात्क्पनोप्र्ोज्यतं

वा! न चेह प्रादशिषटटकषायनिषेषेनाष्टमागावशेष्टकषायस्य स्वरपतदेवां प्रसङ्गो येन
` परादाशिष्टकषायो दोषावहमुख्यभेषजोपरक्षणम्‌ । तेनाष्टभागिष्टकषायस्वरप्रादरेरपि

निषेधा बोद्धव्या ख्पोरधे्चतषडज्गादे विघानसमर्थना्षम्‌। एवविधायां सषटौ का त्रा कथा
गुरुतमाष्टमागरिष्टकषायस्वरसा दिविभानस्य । अत एव इृद्धसुश्ुतेम न दयात्तत्र मेष-
जमिति सामान्येनैव न॒क्ज्वरे मेषजनिषेषः कत इति ॥ ५९ ॥
नवज्वरे सामरसदोप्रे रस्नाटृष्टावरूचेः स्यात्तस्याः म्तीकारमाह-
अरूचां मातुटुङ्गस्य केसरं साज्यसेन्धवप्र ॥ `

धातीदराप्षासितानां वा कल्कमास्येन धारयैत्‌ ।॥ ५६ ॥

अज्य ध्रतेम्‌ | ९६ ॥

उ्वरितप्यारचावपि हितमोजनं नियमय्राह--

ञ्वरितो दितमश्चीयायदप्यस्यारुधिभेवे
अन्रकाटे ्यथुञ्ञानः क्षीयते भियतेऽपि षा ॥ ५७ |

अस्यायमथः । यद्यप्यस्यारचिः स्यात्तथाऽपि ज्वरितो हितमेवाश्नीयदेनेत्युमयश्रापि
नियमः । सिद्धे हि विधिरारम्यमाणो निग्रमाथैः । त्त्र हि द्विनन्ते भोजयेदित्यनेन
पुजिक्नियाऽप्डुक्ता । हितमप्युक्तमेत्र । अत एवाभोजनाहितमोजनैदोपिं वक्ष्यति ॥ अन्ये
त्रस्तो सत्यां हितस्यारिलुमप्रततिमामरनादगिदान्दं मिकरक्रमेण योजायित्ना ननं च

लयतरतणटक्पेः । अस्यां व्याख्यायामुत्तर छोकोऽपि नाहितप्रतिषेषायन्यथा व््रास्या-

यद्यहिताथमुपदेशः स्याक्कि तु हितस्येव सवैचोपदेशः। अथावस्ार्या तु तदपि हितमिति
वेत्तहयहितमिति व्याङतं तस्पाद्धितमेव कद्पनाविधिभिसैलर्मनःप्रियं चथा स्यात्तथाऽ-
भीयात्‌ । तथाचोक्तं सातल्यादिति । एवं ॒तत्तर-छरोकोऽप्यदितप्रतिषेषायैव युज्यते ।

अथ उद्धणन्धाख्या-स्दाम जीणेउ्ररितस्यारुचावपि एहतमीननोपदेशमाह--
दिः । अस्य नीीज्वरिणो पदि हितभोजने कथंचिदरनिः स्यात्तदा

तथाच~'श्रातद्यात्स्वाद्रमावाच् पथ्यं द्वेष्यत्वमागतम्‌ ॥
कर्पनाविषिभितेसेः मरियते गमयेत्पुनः ईति ॥
१६. ङ. क्रे निर्दा ।

कमः (त ध व,

१९ `

` २९ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [१ प्रथमो-

तस्मादेवंवरिधमपि कृत्वा ज्वरितोऽशीयादित्याह-अन्रकाछे ह्भञ्जान इत्यादि।
अग्ये त॒ यद्यस्य जी्न्वरिणोऽरूनिः स्यात्तदाऽहितमप्यश्नीयादिति व्याख्यानयन्ति ।
ननु यद्यू पत्यामहितमोजनं क्रियते तहि गुर्भिष्यन्यकटे ेवयाचुत्तरोक्तछोकेन
सह विरोधः । स्यम्‌ , अहितस्य पातल्यपतेवननिराकरणाथं गुवमिष्यन्यकाछे चेत्यादि
` छक इति ॥ 4७.॥ १ न.
कि तदहितं यत्र मोज्यमित्याह--

गुवेभिष्यन्यकारे च ञ्वरी नादयात्कथचन ॥
न तु तस्याहितं भ॒क्तप्रायुषे वा सुखाय वा ॥ ५८ ॥
अभिष्यन्दि दोषधातुमरस्रोत्तां ैदजनकम्‌ । अकटेऽतीतेऽप्रपते ग काठे ।
कथचष कदाचित्‌ ॥ ९८ ॥
अन्नरकारं दशेयति--

ज्वरितं ज्वरयुक्तं वा दिनान्ते भोनयेष्टघु ॥
छेष्पक्षयविदृद्धोष्मा बखवाननटस्तदा # ॥ ५९ ॥
दिनान्तेऽपरह्व ॥ ५९ ॥ `
हिति दूतो हेतोररविः स्थादिलयाह--
सातत्यात्खाद्रभावा पथ्यं दवेष्यत्वमागतम्‌ ॥
करपनाविधिभिस्तस्तेः भियतवं गमयेत्पुनः ॥ ६० ॥ `
सातत्यात्सततोपयोगात्‌ । खाद्धमावात्स्वादुरमीष्टो रससतस्याभावात्‌ । स्वाद्रएि
द्रव्यं सवेदोपगरोगादप्रियं स्यात्‌ । अस्वादु तु प्ुतरामप्रियम्‌ । उक्तहेतुम्यां यदि पथ्यं
द्वेष्यं स्याचदाऽपि तदेव पथ्यं कल्पनािषिभिः कल्पनाप्रकरिसेतेभतैः खरसा-
= दिभिः सूदशाख्ञोक्तेश् युषरसपानकादिमिरातुरस्य प्रियत्वं नयेत्‌ । अहितनिवृत्तरफि
चिकिप्पितत्वात्‌ ॥ १० ॥
नवज्वरे निषिद्धान्याह--
परिषेकान्पदे हाथ सेदान्सशोधनानि च ॥
दिवास्वप व्यवायं च व्यायामं रि्चिरं जरम्‌ ॥
क्रोपमवातभोल्यानि वजयेत्तरुणज्वरी ।। ६१ ॥
परिषेकान्प्रदहांशरलयत्र परिषेकावगाहांशेति पादं केचित्पठति व्याख्यानयति च ॥ `
परिषेकः प्रपेकः। अवगाहो जल्प्रणकटाहादौ निमजनम्‌ 1 अवगाहनिषेधात््ञाननिषेषो

# ` *सपुस्ते -दोषभातुमलाम्मोऽन्नवाहिलोतोमुखामि यत्‌ । सुते छिम्पा पैच्छिल्यादमिष्यन्ड यत्‌ । सुक्तः छिम्पाति पेच्छिल्यादमिष्यन्दि
, वदस्मे ˆ इयभिकमत्र ॥ : ` `

~~~ ----------------------- कामि पोषि

१. स्तथा ६.९५

[ज

ज्वराधिकारः ] = हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। - ` २१

नोद्धन्यः 1 खेहानिति सेहपानमम्यङ्क च । पंशीधनानि वमनादीनि । सशोधनानी- `

तलत्र ज्वरे निषिद्धमपि सरंनिषातज्वरे मरगेव भज्ञाप्रबोधना्थं मागंविरोधनार्थं च धृमा-

ञ्जनावपीडमानुटुज्गरसगण्ड्षादिपंशोधनं व्रद्धवेद्यन्यवहाराच्छाख्रान्तरोक्तत्वाच प्रयु-

ज्यते । मोज्यानि गुरूण्यत्र । यदुक्तं सुश्चतेन-- सारवन्ति च भोज्यानि वनेयेत्तरुण-

ज्वरीति 1 सारवन्ति लिग्पगुषूणि ॥ ६१ ॥ व
पारिपेकारिसेवनया किं स्यादिल्याह-- “

ओ षच्छदिमदो खौ रमस्तृष्णा ह्रोचक ॥।
आसरोत्युषद्रवानेतान्परिषेकाद्विसेवनात्‌ ॥ ६२ ॥
एतु परिषेकादौ यथार्ह ज्ञेयम्‌ । हारीतेन तु प्रत्येकमेव दुषणमुक्तम्‌-- ` `
` ^व्यायामाउन्वरसंवृद्धि््यवायातस्तम्भमुछनम्‌ ॥ क
मरणं पानतः सेहच्छर्दियृखी मदोऽखविः ॥ ` न
गुवैन्नभोननाच्चापि विद्टम्भो दोषकोपनम्‌ ॥
श्ीतवारिकषायाच्च दोषविष्टम्मनाऽहिते.॥
अ्चिप्तादः खरत्वं च खो तसां वातवधैनम्‌ ॥ 93.
तस्मादामन्वरे स्वाचिषवत्परिवजेयेत्‌' इति ॥ १२॥ ..';.
नन॒ कियन्तं कारं यावत्तरणे ज्वरे परषिकारि न कतेव्यसित्याह--
आसप्घरात्रात्तरुणं ज्वरमाडुमनीषिणः ॥
मध्यं चतुदश तु पुराणमत उत्तरम्‌ ॥ ६२ ॥
आसभ्रात्रादिति । पप्रा म्याप्य । अमिविधावयमाङ्न मयीदायां निराम-
न्वरकालत्वेनाष्टाहस्योक्तत्वात्‌ । तरुणमव्यथमामम्‌ । पुराणं जीणेम्‌ । यदुक्तं नातू- `
कृणे--नीणेस्रयोद शे दिवस इति । ॥ि
“भिसप्ताहे व्यतीते तु ज्वरो यस्तनुतां गतः 1
छीदाथिसादं दुरूते स जीणैन्वर उच्यते ॥ च
हृति तच्रान्तरमतिजीणोमिप्रायेणोक्तम्‌ । मध्यपराणयोप्तु प्रसङ्गादिरोक्तिः ॥९३॥
अथ दोषस्य प्तामतां मतिपाद्य निरामतां प्रतिपादितं पक्षरक्षणमाह--
रदो ज्वरे लघौ देहे भचचरेषु परखेषु च | ` `
परं दोषं विनानीयाज्ज्वरे देयं तदौषधम्‌ । ६४ ॥
गदौ मन्दीभूते । मान्यं च स्वरप्याऽऽमरते क्षीणे सरोतति शद्धे पुमः कोष्ठगते
चोष्मणि भवति । प्रचरेषु प्रकर्षेण चटेष्वविबद्धेष्वित्यथेः । मेषु वातपित्तकफडादा-
दिषु । पक निरामम्‌ । दोषमित्यनेन दुःखकवत्वाच्छकृदादयप्युच्यत्‌ इत्याहुः । देयं
कदोषधमिति । तस्मिन्कारे दानार्हमोषधं चात्र शमने शोधनं वा । तदा पाचनस्य

। +

` ने

[ १ प्रभमो-

-ष्र स्याख्याकुमुमाबख्याख्पदीकासमेतो

` तिरामत्वेनाहत्वात्‌ । तत्राल्पदोपे स्वघ्थानाचखिते$्पवड्स्य श्मनघ्र्‌ । प्रमृते च दोष
स्वस्थानस्ये बरप्थस्य शनोधनपिति । यदुक्तं दोषाः क्षीणा कयितव्याश्चछिताथ श्वम
` पित्याः व्रद्धा निर्हैवैन्या इति ॥ ६४ ॥ ॥
. ज्वरस्य पंतापरूपायाः प्कृतेविज्ृतिरूपं मृदुत्वं पकरक्षणममिधाय रोषाणां प्रृते
“विकृतिहपं पकरक्षणमेकीयमतेनाऽऽह-- ` ` ¦ `
दोपपरकृतिवे़ यादेकेषां पकलक्षणम्‌ ॥ ६५ ॥
दोषपषृतिषैकृ्यादिति । ज्वरारम्भकाटे यो तोष्वभावः प्॑रापिपत्तस्यान्यथा-
मावात्तदन्यत्वादेकेषां पक्ृदक्षणम्‌ । अन्ये तु भ्रथमाङतिरामरसरमूितानां ज्वरजनन-
प्मथौनां दोषाणां कायस्य ज्वरतीशष्णत्वदेहगुरुत्वमदगिवर्धादेरुत्यादनम्‌ । ततो
व्िपयेयो वैकृत्यम्‌ । प्रथमाकृतिरम्याम एव । यदुक्तमू--श्रथमां दोषदुष्ठिं तु केचि
दामं प्रचक्षते" इति ॥ १९ ॥ त
वातिकः सप्नरात्रेण दशरात्रेण पैत्तिकः ॥
-छम्मिको द्रादशाहिन ज्वरः पाकं नियच्छति
भुगमम्‌ ॥ ६१९ ॥ | " #
तत्र पक्रदोषस्य बख्वतः स्त्थानस्थस्य श्योधनस्याविधने दोषमाह-
. प्रको निहतो दोषो देहे तिषठन्महालयप््‌ ॥
रिषमं वा ज्वरं इयाद्ररग्यापदमेव बरा | ६७ ॥
पक्तो खङ्घनस्ेदनतिक्तम्ुपानपेयादिना स ॒पन्येवमूतो भूयान्दोषः शोधनविषयो
म्द्रतीति । अनिद्धतो . वमनारिनाऽनिःत्रसिः.। प्रहात्ययं विषमं चातुर्थिकं विष्रमस्य `
त्येव मह्मयगत्वादिति गदाधरः । महात्ययं गस्मीरमिति कारिकः । ननु मूया-
` -न्दोषो विषमन्वरं कथमारमभते दोषोऽल्पोऽदहितपंमूव्र इत्यनेनाश्पदोपरस्येव विषमन्वर्‌-
कारणत्येनोक्ततवात्‌ । मेवं, भूयसोऽपि देोषष्य छडघनादिभिर्पक्षीणशषक्तित्वादिति
गदाधरः । भहितप्तमत दृत्यनेन तत्रापर ,मूयत्र. एव दोषस्य ॒क्िमन्वरकारणत्वमिति
क्रातिकरः । ब्हव्यापदं बरक्षयम्‌ । बं त्रिविधं काठकं युक्तिक्रतं सहजं च । तस्य
` च्िविधस्यापि व्यापद त्यप्रन्नतां करोति ॥ ६७ ॥ 1.
दोषपाकं क्षणतः प्रतरिपादेकीयमरतेन कढतः प्रतिपादयन्नाह `
सपरात्ात्परं केचिन्मन्यन्ते देयमोषधम्‌ ॥
दक्रराजात्परं केचिदातव्यमिति नििताः ॥ ६८ ॥
मप्रात्रादेव प्रं दरशदिनपयन्तमोषधं पाचनं देय दाना. केविनान्यन्ते. न प्रष्ठ
ग्रत्रादत्रीर्‌ । तथाचोक्तपू-

ति ॥ ६६ ॥

कृ. धृ. क्रोऽप्यति

१.१

उ्वराधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। . ` भ.

संसाहितरतोऽसठषे तामे स्थोत्फचनं ज्वर ईति ॥ नमु सप्तरतरादृरध्वं ल्वैरस्पं `
` गिरामत्वात्किमर्थं तंत पाचनम्‌ । यदुक्तं हरिशन्दरेण---अशह निरामश्वरख्क्चण
अन्ये तु--“सप्तहिन तं पच्यन्ते सकप्तधातुगता मखः `
| निरामैश्वाग्यतः पक्त ज्वरः श्रयोऽषटमेऽहनि ” ॥ |
उच्यते । द्विविधा हि तामता। एका दोषस्य तैरुणत्वरूपाऽपरा रसस्य मुखवे-
रस्यतृष्णारीचकादिटेक्षणा । त परथमाऽष्टहादपेर्वि । यदुक्तम्‌--प्ताहेन तु पच्यन्ते `
इत्यादिना । अपररा पनर्टाहात्यरतोऽप्यनुवतेते । तत्र च पाचनं दीयत एव । अत- `
एवा ऽऽह सश्चत | |
“हदो ष॑स्य मन्दाग्ने: सक्तराचात्परं न्वरे ।
लङ्घनाम्बयंवगमियैदा दोषो ने पच्यते ॥
तदा त भुखवेरस्यतृष्णारोचकनारनेः1 `
कषायः पाचौहयेन्यैरधैः समुपाचरेत्‌ ” इति।
` यदयेवम्‌---““न्वारितं षडहेऽ्तीति ख्ष्वन्नं परतिमोनितम्‌। `
पाचनं शमनीयं वा कषायं पाययेत तम्‌ ‡ 1
इति चरकवचने 1 तथा-
“पाययेदातुरं प्म पाचनं सप्तमे दिने ।
शमनेनाथवा दष्टा निरामं तसु पाचरेत्‌ ” ॥ ^
इति च तन््ान्तरे परपताह एव पाचनोपदेशः कथं न विषृष्यते । उच्यते १
पुवेश्छोकस्य तावदयर्मथेस्तात्पयोश्चकरेण म्यायातः । षडहेऽतीत. इति पपतम रिनि
रष्वन्न प्रेतिमोनितमषटमे कषायं पाययेदिति 1 उत्तर छछोके चोत्पाददिनत्यागेन गणनख `
समाधावमुक्तवान्कांतिकः। यथा सश्चतोक्तघ्यरर्परिहारकार एव बस्िदानदिनं लक्त्या
चरफेण द्विगुणः परिहाश्काछ उक्त इति । पित्तज्वराभिप्रायेण सप्तमे दिने कषाय्रेषे-
रित्यन्ये । |
उक्तं हि-- “पैत्तिके वा ज्वरे देयमलपकाडपमत्थिते )
अचिरज्वरितस्यापि देयं स्यादोषपाकतः” इति ।
पेत्तिक इद्यारि । अश्यार्थः । पैत्तिकं ज्वरे पतते तेजपेवं शीघं ज्वरः पाकमागच्छती-
त्यल्पकारसमुष्थितेऽपि यदोष्धं देय दातव्यं स्वेत्ेयमिति पिण्डर्थः । वादान्दाद्रा-
तैश्टेष्मादिन्वरेऽपि दोषपके सत्वोषधं देयम्‌ ।
उक्तच--“यदा वातहाक्रन्मघक्चंवो दारप्रवपतनेम्‌ 1
अभिरन्वरितस्यापि तदा शमनरोधभम्‌ "' इति ।
दशराजात्पर केचिदातग्यमिति निधिता इति । दरारच्ात्परं रोषामतारसाम-

. २४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- ` [ १ प्रथमो~

तयोः सर्वथा निवृत्तत्वादोषधं शमनं रोधनं षा , दानाहमिति केनिद्यवस्थिताः । यच्च॒ `
ज्वरितं षडहेऽतीत इत्यादिना तथा-
“प्ताहात्परतोऽस्तन्पे सामे स्यात्पाचनं ज्वरे ।
निरामे शमनं स्तम्धे सामे नोषधमाचरेत्‌ |
इत्यनेन च सप्ताहाद्ध्पमेव रामनं विहितं तत्र सामताया अस्पत्वेन निरामत्वं मवे
तत्समायेयम्‌ । किंवा यत्र दोषाणामनतिवबरद्धत्वात्सपताहेनैव रसामताऽपि निवृत्ता तप्र
तच्छमनं प्रत्येतव्यम्‌ । अन्ये तु सप्ताहादृष्य दरादिनपयेन्तं पाचनमेव दशदिनादर््व तु
कमनमिति योग्यतयाऽखापि विरोधसमाधाना्थं व्याख्यानयन्ति ॥ ६८ ॥ `
संप्रति सत्ताहात्पुवं कषायद्रव्यज्तं "पाचनं कषायमपि निषेधयन्नाह--
न कषायं प्र्ष॑सन्ति नराणां तरुणञ्वरे ॥
कषायेणाऽऽकुटीमुता दोषा जेतुं सुदुस्तराः ॥ ६९ ॥
कषायमिति कषायद्रन्यक्ृतपाचनविषयं शामनस्यातिप्र्तक्तत्वात्‌ । आकुखीभूता
इति । इतस्ततो भृशं मुताः ॥ ६९. ॥
निषेधोऽयं कषायकषायस्य न सामान्यतः स्वरसादिकषायनिषेध इत्यत आरह-
न तु कल्पनमुदश्य कषायः प्रतिषिध्यते ॥
यः कषायः कषायः स्यात्स वज्येस्तरूणज्वरे ॥ ७० ॥
कर्पनमदिश्य खरसकस्कादिरूपं कस्पने.रक्षीकृत्य । कषायस्याऽऽमख्कादेः कषायः
सखरसादिः । कषायद्रग्यकृतखरसादिनिषेधेन मधुरादिद्रव्यक्रतखरसादीनां दानप्रयोग-
प्रसङ्गो नोद्धावनीयः । यतो विहितषडङ्गदेसिक्तप्य कषायांश्च विवनयेदित्यनेन सम~ `
विरोधस्राधनार्थं चरके कषायकषायवचनं न त्वविहितस्वरसादिविधानाथं स्वरसादिगुर-
मेषनस्य नवज्वरे दोषकर्तत्वात्‌ । यदुक्तम्‌--भेषनं ह्यामदषस्य भूयो ज्व्यति ज्वर्‌-
मिति । यदेवं, कृषायेतरकषायस्यापि दोषकतत्वात्कषायकषायनिषेषः किमयम्‌ ।
उच्यते 1 विरेषेण दोषकतत्वह्यापना्थम्‌ 1 यथा ज्वरमाजनिषिद्धस्य मेथुनादेस्तरण -
ज्वरे निषेधः ॥ ७5 |
ननु कषायकषायकरणे को दोषो येनाप्तो निषिध्यत इत्याह--
दोषा बद्धाः कषायेण स्तम्मभित्वात्तरुणज्वरे ॥
स्त॑भ्यन्ते न विपच्यन्ते कुवेन्ति विषमज्वरम्‌ ।। ७१ ॥
बद्धा इत्यनुबद्धाः सानुबन्धा इति यावत्‌ । विबन्धस्थाः सतम्यन्त इत्यनेनेवोक्त-
त्वात्‌ । स्तम्मित्वादिति स्तम्भनखमावत्व।त्‌ । उक्तं हि--कषायः स्तम्भनः श्रीत
इत्यादि । स्तभ्यन्त इति ! प्रबला भवन्ति । न विपच्यन्त्‌ इति । चिरेणापि पसं न
विपच्यन्ते । चरे त्वस्य -छोकस्य स्तम्यन्त इत्यादिकमेव पृवीधेम्‌ ॥ ७१ ॥
| ५ | १ च. ब्रद्धाः। च. स्मितास्तर । ३ च. क्षेभ्यन्ते।.

`, . ज्वशधिकारः] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २५
नवज्वरे तथा शोधनमपि निषेधबन्नाह-- `
ति पाययेदोषहरणे माहदादामज्वरे तु यः ॥

घननिषेधो दरित एव तथाऽपि महालय त्वप्रतिपादना्थं प्र॒ पुनरुच्यत इत्य-
षः ॥ ७२॥ ॥

शोधनं शमनं च येनं सेव्यं तानाह--

स सुप्तं कृष्णस तु कराग्रेण पराग्रशेत्‌ ॥ ७२ ॥
रोषहरणं संशोधनम्‌ । पराखशेदिति स्ए्ररेत्‌ । यदपि खेहं संशोधनादि चेत्यनेन
पूर्व शो
दो

पीताम्बुठंडयितः क्षीणोऽजीणीं भक्तः पिपासितः ॥
न पिविदोषधं जन्तुः संश्ञोधनमयेतरत्‌ ॥ ७३ ॥
पीताम्बुः सद्य एव परीतोदकः । छङ्पितः सुखङ्धितः । अजीर््यपरिपक्रमोजनः । * °
मुक्त इति मुक्तवान्‌ । कतरि क्तः । प्तय एव कृताहार इत्यर्थः । पिपापितस्तृष्णातुरः |
अथङाब्दः समुच्चये निपातस्यनेकाथेत्वात्‌ । रामम चेतरदि्य्भः ॥ ७३ ॥
निषिद्धशोधनस्यापि इुबेस्याऽऽवस्थिकं रोधनमाह--

रोगे शोधनसाध्ये तु यं विद्याहोषदुषेरम्‌ ॥
तं समीक्ष्य भिषह्कयादोपपच्यावनं रदु ॥ ७४ ॥
दोषदुर्मरमिति । दोषाभिभबेन दुर्बम्‌ । एवंभूतस्य दोषो हर्तव्य एव दोषहरणे-

नैवास्य बर्टामोदयात्‌ । यस्तूपवासादिषशो न तस्य दोषहरणमत एषोक्तं समीक्षयति ।
दोषप्रच्यावनं शोधनम्‌ । मरद्धिति । मृदुवीयं चतुरङ््टादिकृतम्‌ ॥ ७४ ॥
अपरमपि दुषरस्याऽऽवस्थिकं शोषनमाह--

चे दोषे मदौ कोष नेक्षेता् वटं रणाम्‌ ॥
अव्यापहुवेरस्यापि शोधनं हि तदा भवेत्‌ ॥ ७५ ॥

नेक्चेतात्र बछमिति । अचरास्यामेवावस्थायामनकिछानिकरत्वाच्छोधनस्य बलं नास्तीति
नपिक्ष्यम्‌ । बरं कुतो नपिक्ष्यमिल्यत उक्तमव्यापदिति । अल्पदोषमितयन्ये । स्वयमेव
दोषाणां प्रवृत्युन्मुखत्वाच्छोधनमस्पदोषं भवतीत्यथैः । यच्छोधनं दष्टफटत्वाच्छरटादि -
ग्यापत्तेरजनकमिति तु गदाधरः । तदेति । तस्यामवस्थायाम्‌ । हि यस्मादर्थ ॥७५९॥

भेषज्यद्रग्येषु कषादिमानपरिच्छेदाथं पठ्व्यवस्यामाह--
दिचलारिंशता मापेरष्टादश्निवद्वकैः ॥ `
पलं द्वाद श्रवद्धं स्यादुज्ञाषद्रुसमन्वितेः ॥ ७६ ॥

सुश्रुतमानाविरि

अस्यायमर्थः । अष्टादशमाषगुडकैः कृतो यो मापकसेद्धिचत्वारिंशता मिरित्वाऽधि-

1

कत्वेन षड्गुच्रान्वितैः कस्यचित्तच्रस्य पर(म्‌॥)बद्धक इत्यत्र खार्थे कः । तदैव च पं
विशिष्टमि

त्याह-द्रादश्वद्धमिति । द्वादरामाषगुडकैः कृता ये माषका

कः

२६ व्याख्याढुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रथमो-
रतुःषथ्ा बद्धं सौश्रतं पटं मवति ! अयं तात्पथीर्थः । अष्टादशामाषगुडकेः कृता ये
्विधत्यास्दन्माष्काले तु द्वादशमाषगुडकेमाषकं कृत्वा विभक्ताः परिशिष्टषण्मापगुड-
ककरतमाषकिशचत्वास्थितेकविंशातिमाषर्पेः सह विषष्टिमाषका एकमाषश्च यूनो
गुजञपेन पूते । अतएवाऽऽह वकुलकरः सूश्ुते षटूक्तिकं माषकं चरके ह ततो
वियणं व्याच । चक्रस्तु सोशरुतं पञ्चरक्तिकं माषकमिच्छति । यदाह स्वसंग्रहे-
'द्रा्रिरान्माषको मिथ्रकस्य तु तेः पटम्‌ ।
अष्टचल्वारिदाता स्यात्स॒श्चुतस्य तु माषकः ॥
द्वाद्मिषीन्यमपेश्चतुःषष्या च तैः पटम्‌ ।
एतच तुलितं पञ्चरक्तिमापषात्मकं पटम्‌ ॥
चरकार्धपलोन्मानं चरके दशर क्तेकैः ।
मपिः परं चतुःषश्या यद्धवेत्तत्तयेरितम्‌ ॥
तस्मात्परं चतुःषश्या मापकैदेशरक्तिकैः ।
चरकानुमतं वेयेध्िकिंत्पापपयुज्यते *” इति ॥
ननु चरकस्या्टचत्वारिशता मापकेः परं सश्चुतस्य चतुःषष्या तत्कथं चरकपदा्ध
सोश्तं पटम्‌ । उच्यते । चरके द्वाचिशन्माषगुडकरः कृता येऽषट चत्वारिशन्मापकास्ते
दवाचिशन्मापगृडकगुणिताः सन्तः परटूबिशन्मापगुडकाधिक्रानि मापगुडकङातानि पश्चदश
मवनिति । सुश्रुते द्वाददमापगुञकैः कृता ये चतुःपष्टिमापकास्ते द्वादरमापगुदकरगृणिताः
सन्तोऽष्टपटिगुडकाधिकानि मापदतानि सत्त स्युः । इत्थं चरकमानाधं सुश्ुतमानमिति
न कथिद्धिरोधः । अन्ये व्वष्टादश्चरक्तिकावद्धतवं मापस्यामिधाय पूर्वोक्तन्याख्याप्रकारे-
णापरं मन्थं व्याछ्याय व्यवहियमाणद्भाद्शरक्तिकचतुःषष्टिमापकरूपमेव पटमादूः ।
गुञ्चापटरन्यूनताऽत पक्षेऽल्सत्वान्न गणनीया ॥ ७६ ॥
पटं व्यवस्थाप्य पटोपक्रमेणेव पाचनादिकपायेष मेपनवारिकाथशेपाणां प्रमाणं
निर्दष्ं परिभाषाद्वयमाह--
उत्तमस्य परं मातरा चिभिशाक्षश्च मध्यमे ॥
जघन्यस्य पलार्धेन स्रेहकाय्योपपेपु च ॥ ७७ ॥
सेदकाथ्यो पधेष्िति । सेदकाथ्यरूपाण्यौषधानि स्ेहक्ताथ्योपधानि तेष | रि
वौपपं गुडादि ॥ ७७ ॥ `
काथ्यद्रव्यपटे वारि द्विरएगुणमिष्यते ॥
चतुभौमावशिषटे तु पेयं पटचतुएयम्‌ ॥ ७८ ॥
द्विरष्टगुणमिति | पोडरागुणं पटप्थन्तं सेयं तेन पटटाद्वौगपि पोडागुणमेव मलम्‌ ।

४

ज्वराधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | २७

द्‌ प्रानल महाकायग्पाययन्लयज्ञटि नटय ॥
अन्ये त्वधं परित्यज्य ्रखति तु चिकित्सकाः ॥ ७९ |
काथत्यागमनिच्छन्तस्त्वष्टमागावगेपितम्‌ ॥
पारपयपदशंन दृद्धवयाः पटद्रयम्‌ ।॥ ८० ॥ |
अञ्जलिमिति। पटचतुषटयं दीप्तानटमियादि-छोकद्भयं वेययुक्तयुपदरीकं न्दस्येति
कटप्यते । अन्ये त्वर्धं परिलग्येलस्य स्थानेऽन्यर्मं परित्यज्येति पटेऽन्यं दीप्रान-
ट्महाकायादितरम्‌ ॥ ७९ ॥ ८० ॥ ॥
पाचनशमनयोवक्तव्ययोरविप्यमाह--
पाययेदातुर सामं पाचनं सप्नमे दिने ॥
रमननायवा दध्र सरम्‌ तमुपाचरत्‌ || < १ |
सप्तम दिन इति । आरम्भदिनत्यागेन गणनयाऽष्टाह इतिं फटर्ति । एतच सप्त-
रा्ादित्यादिछोकव्यास्याने व्याख्प्रातमेव ॥ ८१॥
सामान्यपृवकत्वाद्विशेपस्य पूर्वं सवज्वरपाचनमाह--
नागरं देवकर च धान्यकं बरहतीद्रयम्‌ ॥
द्यात्पाचनकं पूत्रं सवेञ्वरपु पाचनम्‌ ॥ ८२ ॥
सचैज्वरेप्विति । योगोऽयं दव्यगुणपर्यादोचनया वातकफे ऽतिभद्रकः । व्याधिप्रल्य-
नीकतया तु पित्तजेऽपि हितत्वमस्याम्युपगम्य सवंज्वरविषयत्वे ज्ञेयमित्याहुः। व॒हतीद्‌-
भामात । बह्ताकण्टक्राया । एवे पर्वे ॥ <> ॥
परिणामप्रय॒क्छमेपनगणमाह--
याधिकरे भवति भेपजमन्नहीनं हन्यात्तदामयमसंशयपाश च ॥
तद्भाख्ृद्धवनितामृदवाऽय पीत्वा ग्खानि परां समुपयान्ति वलक्षयं च ।८३॥।
वीयाधिकमिति । भोजनसमये करियमाणौपघापेक्षया वणोत्करष्टम्‌) अन्नहीनमिति
हेतुगभविदोषणम्‌ । अच्रहीनं हि भपजमितररसानमिभवादखिटमेव सरोतः प्रतिपद्यते
काष्ठं च पम्यगभावयति । अन्नहीन इति पाठान्तरे काष्ठ इति शेषः | बारादीनामभक्ती-
पथस्य दुपणमभिदपदयाटादिम्य इतरेऽमक्तविपया इति बीधयति ॥ <३ ॥
अनुखोमानिटः स्वास्थ्यं क्चन्तप्णा स॒मनस्कता ॥
टघरत्वमिद्धियोद्वारश्द्धिजीर्णापधाढकृतिः # ॥ ८४ ॥
सगमम्‌ ॥ ८४ ॥

तधा गह दिग्ध गोरवं तद्िनिर्दियेत्‌ ! योऽनायासः भ्रमो देहे प्रवृद्धः श्वासव्जितः
१॥ मः स इति विज्ञेय इन्धियाधप्रवाधक्रः” इत्यधिकमत्र खपुस्तके ।

तणा नोन प णिनत

१ क्र. ख. गृ. ष. वे ज्वरितानां ज्वरापदम्‌ ।

२८ ग्यार्याकुसुमावर्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रथमो-

मो दाहोऽङ्गसदनं भ्रमो प्छ रिरोरुजा ॥
अरतिर्बटहानिश्च सावरोषौषधा्तिः ॥ ८५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ८५4 ॥
भेषजां मेषजाजीर्णेऽत्रस्यान्नाजीर्णे च मेषजस्योययोगे दोषमाह --
ओषधरोषे भुक्तं पीतं च तथोषधं टि शेषेऽ ॥
न करोति गदोपदयं प्रकोपयलयन्यरोगां ध ॥ ८६ ॥
भक्तं मोजनम्‌ 1 एत॑वा्नाम्यवहारोपलक्षणं तेन॒ पानस्याप्यवरोधः । भुक्तमितयस्य
तु संबन्ये न करोति गदोपदहाममिदयत्रान्परभीवितण्यर्थौ ज्ञेयः । यतः प्रसतुतत्वादोषधमेव
गदोपरामकं युक्तं तेनायमर्थो भेषजाजीर्णे मोजनमोषधमेव गदोपश्चमं न करोतीति ।
पीतमिलयन्तःपरिमाजंनाभिप्रायेणोक्तं तेन ठेहादयोऽप्यवरुष्यन्ते ॥ ८६ ॥
मोजनप्तमयोपयुज्यमानमेषन्यगुणमाह-- `
शीघं विपाकमुपयाति वलं न स्याद ननां न च मुहुवेदनाभिरेति ॥

प्राग्भक्तसेवितमथो पधमेतदेव ददा घृद्धशिङ्भीरूबराङ्नाभ्यः ॥८७॥)

रीं विपाकमुपयातीति । विदाहः खस्पकाटमस्य भवति । बरं न दिस्या-
दिति। चिरं विदाहामावाहं न हन्ति। न च गुहुरबदनान्निरेतीति । आहारा-
श्रितत्वामूहुमुहुवीरं वारं वक्वाहदिनं निःसरति द्वेष्यमपि भेषजमन्रावृतत्वान्न वम्यतं
इत्यर्थः । परागभक्तसेवितमिति । भक्तादूर्वं॑सेवितमौषधमेतदेवेति प्राग्मक्तास्यमोषए-
धम्‌ ॥ ८७ ॥

वातज्वरे पाचनमाह-- ` |

विखवादिषश्चमृखाम्बु पाचनं वातिके ज्वरे ॥

विल्वादिपञ्चमूटं महः्श्चमूरम्‌ । अवचारणाऽप्यनेन क्रियते काथार्थमुक्तपाचनयो-
गेन गणर्ूपेणेवावचारणा क्रियते न पुनरगणरूपेणावचारणयेगिनापि गणख्पेण पाच-
नकपषायोऽपि क्रियते तेन धान्यपिप्पस्यादिना न कषायविधिः 1 काथोक्तपाचनयोगेन
गण्ूपेणाप्यवचारणं केचिदाहुः ॥ ` + 9 6

अथ पाचनममिधाय शमनयोगान्विव्षुः शमनस्य लक्षणमेव तावदाह--

ने शोधयति यदोषान्समान्नोदीरयलयपि ॥
समी करोति यत्क दांस्तत्संसमनयुच्यते ॥ ८८ ॥

न शोषयति यदोषानिति । दुष्टन्दोषान्यदेहान्न निःसारयति । एतेन रोधनं
ज्यवच्छिनत्ति । समान्नोदीरयत्यपि । अहुष्टानपि दोषान्यदवुद्धया न विमारमी करोति ।
अनेन पाचनाव्यवच्छेदः । पाचनं हि दोषन्वृद्धया किमार्मगानपि करोति यथाऽथिः
स्थास्यां जख्तण्डुलादीनि विमार्मीकवैन्पचतीति । न कोपयतीति कचित्पाठः स॒ च न्‌

ज्वराधिकारः] दृन्दमाधवापरनामासिद्धयोगः। २९

संगतो नोदीरयतीत्यनेन प्नरुक्तत्वात्‌ किंचास्मिन्पाठे रोधनन्यवच्छेदाय पदान्तरं
मग्यम्‌ ॥ ८८ ॥

इदानीं प्रथमं वातज्वरे संशमनमाह-
किराताब्दामृतोदीच्यवृहतीदयगोक्चरेः ॥
सस्थिराकटस्चीविन्वैः काथो वातज्वरापहः ॥ ८९ ॥
किरातं किराततिक्तकम्‌ । अब्दो मुस्तकम्‌ । अमता गुडूची । उदीच्यं वारकम्‌ । `
स्थिरा शाच्पि्णी । कर्ली प्रभिपणीं । विश्वं दण्डी । विश्वस्याने कविद्धिस्व इति
पाठः । वरद्धवेद्यव्यवहाराहूग्यस्य कनीयसीं . मावामर्धपटानुरूपामपादाय षोदङ्ञ-

गुणेनाम्मप्ता निष्काथ्य चतुभागावरोषं कषायः कर्तव्यः पाचनशमनक्राययोरेव
सवत्र ॥ ८९. ॥

पिष्परीसारिवाद्राक्षाशतपुष्पाहरंणभिः ॥
करत. कषायः सगुडा हृन्याच्छसनज ञ्वरम्‌ । | ९० ||
सारिवाऽनन्तामृटम्‌ । द्राक्षामावे सवत्र गम्भारीफटं ग्राह्यम्‌ । हरेणका रेणकम्‌ !
सगड इति ! गडोऽच प्रक्षेपः स च शाच्लयक्लया कथनीयद्रव्य पक्षया पादिकः! यद्‌-
त्तम्‌--“श्ितोपटगुडक्षाराः सामान्यांरप्रकल्पनाः'' । अस्याः । सामान्यमुत्सरमपिद्धं
पटतनिकपाधपटसरूपं क्राथ्यद्रव्यमानं यत्तस्यांरेन चतुभोगेण प्रकस्पना येषां ते तथा ।
पितोपदादयश्चावोपक्षणं तेन मध्वादिग्रक्षेपोऽपि पादिक एव ज्ञेयः | अत एवान्यत्र
-सामान्येनोक्तं प्रक्षेपः पादिकः काथ्यादिति । अन्ये समानेषां प्रकल्पनेति पठित्वा
परक्षेप्यं कपंमाहः । समानेति चरणेसमाना । अन्यत्राप्युक्तम्‌-““मात्ा क्षोद्रघरतादीनां
सेटकाथेषु चृ्णवत्‌?' इति । दृद्धवैययग्यवहारस्तु प्रायः पच्चषण्मा(मा)षकग्रक्ेपेण । एवं
सषेत्र 1 श्वसननं वातनम्‌ ॥
अथ उदट्णव्याख्या--पिप्पल्यादिद्रव्यपटमदकषोडराभिः पटेरुत्ववाथ्यं चतुमा
गावश्ेष्ठं पचत्यं ग्ररीत्वा गडकपेसंयक्तं पाययेत्‌ ।
तथाच--'""भपनात्पाडशगुण जड क्राथ्य पछ मतम्‌ |
चतुर्भागावशेष तु पेयमेवं सुखाथिनाः' इति ।
काथ्यद्रव्यस्य यत्पटप्रमाणं तदुत्तमाङ्गानाम्‌ ।
तथाचोक्तम्‌-- “उत्तमस्य परं मात्रा विमिश्ाक्षेश्च मध्यमे ।
जघन्यस्य. पलार्धं च खेहक्राथ्योषधेषु च” इति ।
टद्धेचाश्च मध्यमप्रमाणेनाष्टौ शरावानुदकस्य प्रकषिप्याष्टभागावशेषितं शरावमेकं
गृह्णन्ति शेषं सममेव व्याचक्षते गुडावापमपि दइृद्धवैया न मन्यन्त
इति ॥ ९० ॥

३० ` व्याख्याकसमावस्याख्यटीकासमेतो-- ` [ १ प्रथमो-

गडवीसासिवाद्राक्षारतपष्पापएुननेवाः ॥
सगडोऽयं कषायः स्याद्रातञ्वरविनाशनः ॥ ९१ ॥
सुगमम्‌ ।
“शुड्च्याः स्वरसो आहयः शतावयाश्च तत्तमः ।
गडप्रगाढः रामयेत्सयोऽनिटक्रतं ज्वरम्‌ ।
ठातदशीतं कषायं वा शुड्च्याः पेयमेव तु ॥
दमं बः गोक्चरकं पाठा पादावरेषितम्‌ |
राकेराघतस्यक्त पिबद्वातस्वरापहम्‌ ॥
तच््रान्तरस्थेते प्रयोगाः शकेराघतप्यक्तमच क्राथ्यद्रव्यपादांरीन रकंरापघ्रतावाप
ˆ“ कृर्वव्यः | गडस्य राकरावरतयोश्च संयोगशक्तरचिन्त्वात्‌ । उक्तं च--““कऋषयस्त्वेव
जाननिि योगसंयागजं फलम्‌ इति । यद्य्यवं तथाप हृद्धवेद्या गृडप्रक्षपन
मन्यन्त इति बह्मदेवव्याख्या ॥ ९१ ॥
द्राक्षागड्चांकाहमसंत्ायमाणाः ससारवाः ॥
निष्काथ्य सगडं काथं पिषद्रातज्वरापहय्‌ ।॥ ९२ ॥
कारमयं गम्भारीफल्म्‌ । सगडमिति । काथोपरे कषप्रमाणस्य गृडप्य पश्चाच
शेपः । अविरोषेणोक्ता अप्यमी योग। ज्वरे दोषांरावङविकर्पनाः परिकल्प्य रसवी्य-
विपाकादींशच द्रव्यस्य निूप्य सुन्ञेन भिषजा विशेष एव योजनीयाः ॥ ९२ ॥
इति वातज्वरचिकषित्सा ।

पित्तज्वरे पाचनमाह-
सक्षोद्र पाचनं पेते तिक्ताब्देन्द्रयवैः कृतम्‌ ॥ ९३ ॥
` सक्षोद्रमिति । क्षोद्रमचर प्रक्षेपणे । तिक्ता कटरोहिणी ॥ ९३ ॥

५

पत्तिक ज्वरे सरामनमाह--
लोधोत्पटागृतापदसारिवाणां सद्र्करः ॥
काथः पित्तज्वरं हन्यादथवा पटोद्धवः ॥ ९४॥
अथवा पपैटोद्धव इतिं । अयमपि काथः सशर एव ॥ ९४ ॥
दुराभापपटकपरियङ्भूनिम्बवासाकटुरोदिणीनाम्‌ ॥
जटं पिवेच्छकेरयाऽवगाढं तृष्णास्पित्तज्वरदाहयक्तः ॥ ९५ ॥
प्रियकः म्र्िद्धः । मूनिम्बं किराततिक्तकम्‌ । किरतिति लोके । नरं काथः ।
1

१६. रायत्त्‌ ।

ज्वराधिकारः ] इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३१

शकंरयाऽवगाढमिति । सिततराकरय.ऽतुगतं तेन प्रक्षेपविधिनैवाच शकरा 1 चक्रस्तव-
वगादमित्यमिधानास््रकषेपमानाधिका शकंरा सम्यङ्माघुयौर्थं देयेत्याह ॥ ९५ ॥
परोख्यवनिष्काथो मधुना मधुरीकृतः ॥
तीवरपित्तञ्वरामदी पानान्तद्दाहनाश्नः | ९६ ॥
पधरुना मधुरीदरत इति । यावता प्रमाणेन मघुना मधुरः क्राथो मवति तावदेव
्रेपतम्यम्‌ ॥ ९६ ॥ | |
एकः पपैटकः श्रेः पित्तज्वरानिवर्हणः ॥ '
किं पुनयेदि युज्येत चन्द्नोदीच्यनागरैः ॥ ९७ ॥
चन्दनोदीच्यनागरैरिति । चन्दनं रक्तचन्दनर्‌ । अत्र नागरं कटकमपि न पित्त-
विरोधि मधुरपाकित्वात्‌ ॥ ९७ ॥
विश्वाम्बुपपटोशीरधनचन्दनसाधितम्‌ ॥
दद्यात्मुशीतटं वारि तृरृर्दिञ्वरदाहतुत्‌ ॥ ९८ ॥
अम्ब॒ वाट्कम्‌ । घनो मुस्तम्‌ । सशीतरुपिति । व्यननादैभिराहितरीतगुणम्‌
|} ९.८ ॥ .
पेटामृतधाच्रीणां काथः पित्तज्वरं जयेत्‌ ॥
अमृतरब्देनामता गुदरूचीं । छन्दोनुरोधादधरस्वत्वम्‌ ॥
्राक्षारगबधयोश्ापि कारमयेस्याथवा पुनः ॥ ९९॥
रग्रधः पुव्णीटः । अस्य चरके फ्व्गे सश्चते च प्रव पाठादन्तःपरिमामने
फट वहिःपरिमाजने कुषएादो प्च ज्यम्‌ । कादमयं गम्भारीफटम्‌ । योगद्यमिदम्‌ ।
जघ द्रयोरपि क्राथं इत्यनुवतते |
“गु दुचीपद्मराधराणां सारिवोत्पख्योस्तथा |
दाकरामधुरः काथः शीतः पित्तज्वरापहः ॥
अस्यानन्तरं सुशरते तु योगद्रयमिदं पठितं तत्र च टीकाकारः शकरातुषृत्तिभ्या -
स्याता तेनात्रपि शकराप्कषपो ज्ञयः। द्रक्षाभयेत्यादियोगः सुश्च पेत्तकफण्वर उक्तः!
तथाच--कटृकाविजयाद्रक्षामुस्तपपेटकेः कृतः ।
कपायो नाशयेत्पीतः श@ेप्मपित्तभवं ज्वरम्‌” ॥ |
अत्र योग आरण्वधो नास्ति | यद्यप्यत्र केवटे पित्तव उक्तस्तथाऽपि चकारा
कफ नाऽपि गृह्यते ॥ ९९ ॥
्राक्नाभयापटकान्दतिक्ताकाथं सशम्याकफटं विदध्यात्‌ ॥
प्रापमत्श्रमदादहशोपतप्णान्विते पित्तभवे ञ्घरे च ॥ १०० ॥।
ध्‌ | रवनाश्नः । छ । २१. ज्वर्‌प्रहूः। ज । ३ ध. शात्िष । ४. भवेश्प्युक्तं ।

३२ व्यास्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ ! प्रथमो-

स्राम्याकफरमिति । शम्याकः पुवणोद्धु" शम्याकफलटं च प्रक्ष्य कथनीयं
वा॥ १०० ॥ |
पयुषितं धान्यनलं भरातः पीतं सदाकरं पंसाम्‌ ॥
अन्तदांहं शमयेसषद्धमपि तत्षणादेव । १०१ ॥
पयुषितं धान्यजरमिति। घान्याकक्राथ एव पयुषितः कायं; शीतकषायो वा । रीत-
कषायविधिश्च भेषनपटं श्षुण्णमुष्णास्चुचतुष्पदेनाऽ<ऽप्टतं राच्निस्थितं पूतं मह्यमिति ।
तथाच तत्रान्तरमू--“द्रव्यादापोथितात्तोये प्रतते निशि संस्थितात्‌ ॥
कषायो योऽभिनियाति स॒ शीतः समुदाहृतः ।
षटूभिः पटेश्तुरभिवां पटिराच्छीतकफाण्ययोः ॥
आष्डुतं मेषजपरं रप्ताख्यायां पलद्वयम्‌" ॥
इति शाखयुक्तिः । मिषनस्तु मेषनार्थपटं जरं पटम्‌ । सञचर्करमिति । रार्क-
राऽच प्रक्षेपः । एते सवे एवानन्तरोक्ताः पाच्यकषायश्ीतकषाया दोषादिवटं दष
व्ैयन योज्याः ॥ १०१॥
पित्तञ्वरे दाहः प्रो मवत्यतस्तप्प्रतीकाराथमाह--
अम्पिष्टिः सुरीतैवां पलाशतरजेरिरेत्‌ ॥
बद्‌ रीपहटट वास्थेन फेनेनारिष्टकस्य च ॥ १०२ ॥
अम्लं काञ्ञिकम्‌ 1 पडारतश्जैः पटारापट्धवेः । दिहे दिम्पेहाह्यदाहनिवारणायेति
ब्रह्मदेवः ॥ |
बद्रीपट्धवोत्थेन फेनेनारिष्टकस्येति । बदरीषह्वकल्कस्थकाञ्चिकस्य मथनो-
त्थेन फेनेनेल्यथेः । अरिष्कस्येति । निम्बस्य फनिखबृक्षस्य वा द्वयोरपि रीतत्वात्‌ ।
अच्रापि फेनेनेलनुवतेते । फेनकल्पनामाह । बदरीपद्छवान्काञ्चिकापिष्टान्काञ्चिकपृणमा-
जने निक्षिप्य करेण विोडयेत्फेन उन्िठततेन टिम्पेदिति डद्टुणः-॥ १०२ ॥
विदारी दाडिमं खोध्रं दधित्थ बीजपूरकम्‌ ।॥
एभिः प्दिद्यान्ृधानं ठृडदाहातेस्य देहिनः ॥ १०३ ॥
विदारी विदारीकन्दः । दाडिमं दाहिमफटम्‌। दधित्यं कपित्थम्‌} अयं च विधिः प्रायः
पुराण एव ज्वरे प्रचरति ॥ १०६३ ॥
उत्तानसुप्तस्य गभीरताभ्रकास्यादिपानं प्रणिधाय नाभी ॥
तनाम्बुधारा बहा पतन्ती निहन्ति दाहं स्वरितं सुरीता ॥ १०४ ॥
पुगमम्‌ ॥ १०४ ॥
वाप्यः कमर्दासिन्यो दख्यन्नग्रहाः श्चुभाः ॥ `
नायेशन्द्नदिग्धाङूग्यो दाहदन्यहरा मताः ॥ १०५ ॥
१क्‌. | क.ब्ुरं। । |

ज्वराधिकारः ] हन्द माधवापरनामा सिद्धयोगः । ३३

सुगमम्‌ ॥ १०९ ॥ ह
ह्य बुभ्रा्रसंकाशे शगाङ्कररीतरे ॥
मलयोद्‌कसिक्ते वा स्वप्यात्पित्तञ्वरी नरः# ॥ १०६ ॥
सुगमम्‌ ॥ १०६ ॥
पित्तज्वर्‌ एव जिहातास्वादिगतं पित्तं शोषं जनयति तत प्रतित्रियामाह-
जिहाताटगलङ्कोमशोषे भूधि तु दापयेत्‌ ॥
केसरं मातङ्गस्य मधुसेन्धवसैयुतम्‌ ॥ १०७ ॥
छठोम तिरकम्‌ । मूधिं मस्तके । मूभप्रटेपोऽयम्‌ । अच सुश्रृतपाठक्मे श्रीडद्टणा-
चार्यो व्यास्याति--“प्यकं मधुकं द्राक्षां पुण्डरीकमथोत्पटम्‌ ।
यवान्मृष्टानुश्ीराणि समङ्धां कारमरीफटम्‌ ।
निदध्यादप्मु चाऽऽरोख्य निङ्ापयषितं ततः ॥ `
सषोद्रेण युक्तं पिबतो ज्वरदाहौ प्रशाम्यतः ।
जिह्वातादगल्छ्ो मशोषे मृधि च दापयेत्‌ ॥
केपरं मातुदुद्धस्य मधुमैन्धवसंयुतम्‌ ।
दाकैरादाडिमाभ्यां च द्राक्षाखरजुरयोस्तथा ॥
वैरस्ये धारयेत्कस्कं गण्डूषे च यथाहितम्‌ः' ।
इतयस्मन्सोश्चते पा एक एवं म्यास्यानयन्ति । पित्तज्वरस्यावस्थायां श्नीतकषाय-
माह--पद्मकमित्यादि च्वरदाहो प्रश्चाम्यत इत्यन्तम्‌ । समङ्गाऽञ्चछिकारिका वाराह-
कऋरान्तामपरे । कारमरीफलमित्यक्तेऽपि कारमरीफर्मजा ग्राह्योऽत्यन्तापित्तहरत्वात्‌ ।
निदध्याद्धारयेत्‌ । अप्प चाऽऽोञ्येति । अध॑कथितास्ुनि प्रतप्त आलोञ्येत्यर्थः ।
अथवाऽनुप्णमंपि वार्योषधान्वितं पयुषिते शीतकषायमविशेषात्‌ । ज्वरदाहौ प्रशाम्यते
इति । ज्वरश्च दाहश तो शाम्यतः । एतेन ज्वरसंयुक्तो दाहः प्रशाम्यति ज्वरं
विनाऽपि यो दाहः सोऽपि ्चाम्यतीत्यभैः । पित्तज्वरेऽवस्थायां मूषपरसेपमाह--जिदह्वा-
ताल्िलयादि दापयेदित्यन्तम्‌ । जिहतास्वादिश्चोषे मूभध्रि च तं शीतकषायं दापयेत्‌। एतेन
पद्मकारिशीतकषायस्य निहादिशोपेऽभ्यन्तरम॒पयोगः स्पशैतश्च । पित्तज्वरं आवस्थिक
कममाह-- केस्रमिवयादि । मातुटद्गस्य केसरं मधुमेन्धवंयुतं वैरस्य मुखवेरस्ये धारये-
न्मख इति वाक्यशेष इत्येको योगः । तथा शकरादाडिमाम्यां सह दवाक्षाखर्‌रयोः कल्कं
वैरस्य धारयेदिति द्वितीयो योगः । यद्यपि मुखवैरस्यं वातछिङ्गे तथाऽपि पित्तादपि

£ ख. पुस्तके ^स्तनाल्या रूपसपताः कुशला नवयोवनः । भजेयुः समदाः कान्ताः शीतर्देन्य
हरा मतः ॥ १ ॥ शरच्छशाद्कूवदना नीखेत्पलनिभेक्षणाः । चलितश्रूलतापाङ्गललाटफठकोज्ज्वलाः”

॥ २ ॥ दृत्यधिकमन्र ।
५

३४ व्याख्याकुमुमावस्याख्यटीकासमेतो-- | प्रथमो-

वैरस्यं ज्ञेयम्‌ । “कटृवम्टमष्णं विरसं च पूति पित्तेन विद्याह्व्णं च वक्त्रम्‌ इति
तश्रातरोक्तत्वात्‌ 1 गण्ड्ष च यथाहितें विद्िष्टदोषारञ्धल्वरप्रत्यनीकमिति ॥ १०७॥
इति पित्तज्वरचिकेत्सा ।

कफजे पाचनमाह- |
पिप्पल्यादिकषायं "तु पाचनं कफजे ज्वरे ॥
पिष्पर्यादिकषायमिति । पिप्परी पिप्पटीमूढ इत्यारिकः सौश्रुतो गणः ॥
कफजे संहामनमाह-
कृषटमिन्दर्थवं मवा पटीं चापि साधितम्‌ ॥
^ ‹ परिवसंयुक्तं सक्षौद्रं शचिष्पिके ज्वरे ॥ १०८ ॥
मवी स्वनामख्याता तदभावे निलमछम्‌ | पटोलं पयोटपत्रम्‌ | 'पयोखादेशछदं तथाः इति
वचनात्‌! साधितमित्यतः परं कषायमिति रोषः । पिवेत्परं रीतं छृतं मधुन उप्णन सह
निषिद्धत्वात्‌ । मधु पुराणमलयन्तकपफप्रत्यनीकम्‌ 1 उक्तं च-- न कफो मधुना साध चिरं
देहेषु तिष्ठति । मरिचसंयुक्तं सक्षोद्रमिति } मरिचिमधुनी प्रक्षेप्ये तत्र मरिचस्य
तीक्ष्णवीर्यत्वान्माषकतरयं व्यवहरति मधुनो मृदुवीर्त्वातञ्च वा षण्माषकाः । पक्षो
द्रमित्यत्र सगुडमित्यन्ये पठन्ति ॥ १०८ ॥
न्रिफडा पटोटवासा छिनरुहा तिक्तरोदिणी च षड्ग्रन्था ॥
मधुना शछेष्मसमत्थे दश्ग्रीवासकस्य वा काथः ।॥ १०९ ॥
वासाया मूढम्‌ । छिच्रुहा गुडुची । तिक्तरोहिणी कटुरोहिणी । षदुम्नन्था वचा । अयं
योगः कायम्रस्तवात्काय एव । दशगूटी वासकस्येति । दशमृवाप्काम्यां काथः ।
अत्रापि मधुप्र्षेपः ॥ १०९ ॥
मध्वादीनां प्रकषेपाणां माचामाह--
मातरक्षद्रघरतादीनां कायजलेहेषु चृ्णवत्‌ ॥ ११० ॥
आदिदाब्दाद्गुडतैटादीनि । चूर्णवदिति । कपो माच्रान्तरं व्यवहारश्च यारशषः स
` सगृड इत्यस्य व्याख्यान दरित एवास्मामिः ॥. ११० ॥
आमलक्यभेया कृष्णा चित्रफथेलययं गणः ॥
. सवेञ्वरकफातङ्मदी दीपनपाचनः # ॥ १११ ॥
गमम्‌ ॥ १११॥
कफजेऽवलेहद्रयमाह-- `
+ ख पुसतक “यतिकिचन्मधूरं लिगं बृहणं बलवधनम्‌ । मनसी दमं यच तत्स ृष्य-

पिमित

१३. यवा मू ।

ञवरापिकारः ] हन्द माभवापरनामा सिद्धयोगः । २९

कट्फकं पौष्करं शृङ्गी कृष्णा च मधुना सह ॥
श्ासकासज्वरदहरः श्रेष्ठो लेहः कफान्तकृत्‌ ॥ ११२ ॥
कटूफरं स्वनामख्यातम्‌ । पुष्करं पुष्करमृं तद मावे सर्वर कुष्ठम्‌ । कृष्णां
पिप्पली शद्ध ककट्रृद्धी चातुभद्रिकावलेहः ॥ ११२ ॥
्ोदरोपढुल्यासंयोगः कास्वासञ्वरापहः ॥
ए हानं हन्ति रिकां च बाखान्तं तु परशस्यते ॥ ११३ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९१३ ॥
अवलहनृणंद्रव्ययो मानं ददौयितुं परिभापामाह--
कषश्णेस्य कल्कस्य गुटिकानां तु सवशः ॥
द्रबदयुक्त्याऽेव्यः पातव्यश्च चतुद्रैवः ॥ ११४॥
द्रवश्यक्त्योति । दरवस्याधपटेन चतुर्रवश्तुगयुणद्रवः । करषश्चोत्तमनलानलपुरुषविषय-
स्तेन मध्यमजघन्यबटानटापिक्षया तु कादपकर्षो ज्ञेयः| अत एवानन्तरं वक्ष्यति
मात्राया नास्त्यवस्थानम्‌' इत्यादि । प्रचारस्तु द्वितरशरृ्णमाषकैर्यावता ेहयोग्यता ताव-
न्मधिति । अयं च टेहः प्रायेणोष्वजन्नगरोगहरत्वात्सायमुपयुञ्यते यस्त्वधोभागदोष-
हरः स्र मोजनात्पूवेम्‌ । अपिकमानं च रिचित्‌ । तथाच चक्रः

"'उध्वैजन्रुगरोगघ्री सायं स्यादवहेहिका ।
अधोरोगहरी या तु प्ता पूर्वं भोननान्मता' इति ॥ ११४ ॥
मात्राया नास््यवस्थानं दोपमभमि बट वयः ॥

संसृष्टदोपषु हितं संसृष्टमथ पाचनम्‌ ॥
मृष्टं मिश्रम्‌ । ननु सांनिपातिके कुतः पाचनं नोक्तम्‌ । उच्यते । संसृष्टशब्देन

म्बु हरेच्तणं बातपित्तोद्धवं ज्वरम्‌ ॥ ११६ ॥
शिवी (सावरी)पलम्‌ । राजवृक्षः सुवणीटुकस्य फलम्‌ । आटहूषको
र ११६

विश्वामृतान्दभरनिम्बेः पश्चमृटीसामन्वितेः ।
कृतः कषायो हन्त्य बातपित्तोद्धवं ज्वरम्‌ ॥ १५७ ॥
| १ क. सर्वतः ।

३६ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- = [ १ प्रथमा-

पश्चमी स्वस्पा ॥ ११७ ॥ १
किराततिक्तमम्रतां द्राक्षामापरुकां शयाम्‌ ॥
निष्काथ्य पित्तानिखजे तत्कार्थं सगुडं पिषेत्‌ ॥ ११८ ॥
प्रगमम्‌ ॥ ११८ ॥
निदिग्धिकावराराखात्रायमाणागृतायुतैः ॥
पसूरविद छेः काथो वातपित्तज्वरं जयेत्‌ ॥ ११९ ॥
पसूरविदछैः काथ इति । व्रीहिमसूरस्य विदेरिति बकुलः । अन्ये तु रयामां
मसरबिदलमित्याहः । अतस्तत्पटम्‌ । यद्प्यस्याः पयीये ममूरविदटाश्चब्दः पठ्यते
तथाऽपि िद्धेऽनादरः । अस्या द्रम्यगुणे ज्वरहरत्वम्‌ । व्यवहारस्तु कचिदनया काचै-
न्मपूरविदखेनोचितः ॥ ११९ ॥
गुड्ची पपेटं पुस्तं किरातं विश्वभेषजम्‌ ॥
वातपित्तज्वरे देयं पथ्चभद्रमिदं शुभम्‌ ॥ १२० ॥
गुडचीत्यादिको योगः क्ाथाधिकारात्कराथो वातपेत्तिके ॥ १२० ॥
किरातं नागर यस्तं गुद्चीं च कफाधिके ॥
पाठोदीच्यगृणारेश्च सह पित्ताधिके पिवेत्‌ ॥ १२१ ॥
पागोदीच्यमृणाखेशथ सह पित्ताधिके पिबेदिति । किरातादि पाठादिभिः सद
महित्वा पिवेत्‌ । अतः पाटाप्तप्तकत्वम्‌ । अत्र ्रणाहमूक्ञीरम्‌ । पित्ताधिकं इत्य
कफ इति रषः । जातकणनाप्युक्तम्‌--मूनिम्बघनगुडचीशुण्ठ्यस्ता वा सवायमयपाग
राति । चातुभद्रकपाटाप्तप्तको ॥ १२१ ॥
कष्टकायगृतामाङ्गीनागरेन््रयवासकम्‌ ।॥
भूनिम्बं चन्दनं पुस्तं पोट कटुरोहिणी ।॥ १२२ ॥
कषाय पाययदेनं पित्त टेष्मज्वरापहम्‌ ॥
दादृदृष्णाज्व्रच्छदिकासहत्पाश्वश्रतुद्‌ ॥ १२३ ॥
भाङ्ञे। बाह्मणयष्टिः । इन्द्रं इन्द्रयवम्‌ । यवां दुरालभा । एष योगः पित्तोत्तर-छ-
प्मणि प्रचरति । कण्टकायोदिः ॥ १२२ ॥ १२६ ॥ `
गदूचीनिम्बधान्याकं चन्दनं प॑दकानि च ।॥ १२१ ॥
एष सवेज्वरान्हन्ति गुद्च्यादिस्त दीपनः ॥
टृटासारोचक्च्छदिःपिपासादाहनाशनः ॥ १२५ ॥
रप्र धान्याकम्‌ । पद्मकं पद्मकाष्ठम्‌ । यत्र तु प्ममित्यस्ति तत प्रायः पद्म-
कतरम्‌ । गुङ्च्यादिः ॥ १२४ ॥ १२९ ॥

1 __ १क. ब. "ारपिच्छ रर म दलातन च प्गारुचिच्छ । २ च क पद्मकं चन्दनान्वितम्‌ ! ए ३ क. कुस्ुम्बुरं चन्दनानि
चेति । ष्च, विशव प्राचनः॥ . : ` `

ज्वराधिकारः ] हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३७

परो चन्दन मूवापागतिक्तामृतागणः ॥
पित्त शेष्मञ्वरच्छदिदाहकण्टू विषापहः ॥ १२६ ॥
सुगमम्‌ । पटोखादिः ॥ १२६ ॥
सपत्रपुष्पवासाया रसः क्षोद्रसितायुतः ॥ `
कफपित्तज्वरं हन्ति सासूकपत्तं सकामलम्‌ ॥ १२७ ॥
सपञपष्पवासाया रस इति । रसः स्वरसः*काथो वा । स्वरसस्तु गुरुत्वादधपलः
प्रायेणोपयुज्यते । पितामधुनोः प्रयेकं चतुमौषकयोरच्र प्रक्षेपः, ॥ १२७ ॥
सदाकेरागक्षमाजां कटुकायुष्णवारिणा ॥
पीत्वा ज्वरं जयेजन्तुः कफपित्तसगुद्धवम्‌ ।॥ १२८ ॥
सशकरामक्षमात्रां कटकामिद्यादि । शर्कराकटरोदिण्योस्तु्यमानेन मिरित्वा
वेद्रमसारके सम एव माग उक्तः ! चक्रस्तु कटुरोहिण्या द्वादश माषका
पतिताया मापचतुष्टयमिदेवं कषमित्याह । विरेचनारथं चेष योगः ॥ १२८ ॥
पटोखं पिच॒मन्दं च त्रिफलां मधुकं बराम्‌ ॥
साधितोऽयं कषायः स्यातिपत्त श्ेष्मोद्धवे ज्वरे ॥ १२९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १२९ ॥
दीपनं कफ विच्छेदि पित्तवातानुखोमनम्‌ ॥
ज्वरघ्रं पाचनं भेदि शतं धान्यपटोक्योः ॥ १३० ॥
धान्यपटोख्योरिति । धान्याकस्य दश॒ माषकाः पटोकस्य षण्माषका इयेवं
कर्षः । व्यवहारस्तु व्यञ्जनेन पित्तशैप्मिके ॥ १३० ॥
खर्परभरष्टपरटस्थितकाञ्जिकसिक्तो हि बाड्कास्वेद्‌ः ॥
कामयति वातकफामयमस्तकशखाङ्गभङ्गादीन ॥ १३१ ॥
वाटुकास्पेद्‌ इति । वाद्ुकेव स्वेदो बाुकास्वेदः । सियतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या
स्वेदः । एतेन खपरभष्टत्वादिविरोषणयोगः संगतः ॥ १२१ ॥
स्रोतसां मादेवं कृत्वा नीत्वा पावकमाशयम्‌ ॥
हत्वा वातकफस्तम्भं स्वेदो ज्वरमपाहति ॥ १२३२ ॥
तथाचाभिवेशः-- “्रवेषमाने ज्वरिते शीते टष्टतनुरुहे ॥
कटचयरुनस्वापार्वास्थिश्ूठिने स्वेदनं हितम्‌ ॥
सोऽस्य मूत्रशक्ृद्धेदी ्रवतेयति मारतम्‌ ॥
संथिधरितांस्ततो दोषान्मादेवी रते भाम्‌ "” ॥ इति ।
वाटकास्वेदः ॥ १३२ ॥
मातुटुङ्गफलकेसरो ध्रतः सिन्धुजन्ममरिचान्वितो मुखे ॥
हन्ति वातकेफरोगमास्यगं शोषमाशजडतामराचकम्‌ ॥ १३२ ॥

। #

३८ व्याख्याङसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- = [ १ प्रथमो-

सुगमम्‌ ॥ १६६ ॥
प्परी पिप्पीमूरचव्यचिन्रकनागरेः; ॥
दीपनीयः स्मृतो वगेः कफानिरखगदपहः ॥ १३४ ॥
एतानि कोटप्रमाणोपयोगित्वात्पश्चकोटकानीव्युच्यन्ते । तथाच खारणादिः-
“पिप्पटीपिप्पटीमूकचव्यचिच्रकनागरम्‌ ॥
¦ कोटमात्रोपयोगित्कत्पश्चकोकसंन्नितम्‌ ” इति ।
: पञ्चकोटकम्‌ ॥ १६२ ॥
¦ आरग्वथग्रन्थिकयुस्ततिक्ताहरीतकीभिः कथितः कषायः ॥
सामे सररूखे कफवातयुक्ते वरे हितो दीपनपाचनथ ॥ १३५९ ॥
<° .गिरिमाल्यपश्चकम्‌ । अ्रन्थिकं पिप्परीम॒टम्‌ । तिक्ता कटुरोहिणी ॥ १६९ ॥
पिप्पलीभि शतं तोयमनाभेष्यन्दि दीपनम्‌ ॥
वात श्वेष्पविकारघं ष्टी ह्रं ज्वरनाशनम्‌ ॥ १३६ ॥
पिपपरीभिः शतमिति । पिप्पल्याः कटृष्णत्वादषपलाक्ष्मानेन तावत्काथो न
युज्यते । तेन तस्याः कष॑मेकमल्पं वा गृहीत्वा क्राथः कायैः | प्रजलष्ेप्मणि वाति
प्रयोज्यः ॥ १६६ ॥
पुस्तपपेटदुस्पदगुद्चीवि ्भेषभम्‌ ॥
कफवातारुचिच्छदिदादशोषञ्वरापहम्‌ ॥ १३७ ॥
, इुस्पश्चा दुरारमा ॥ . १६४ ॥
द्राएतानागरपुष्कराहयेः कृतः कषायः कफमारूतोत्तरे ॥
सश्वासकासारचिपाशेरुकरे ज्वरे त्रिदोषरभेऽपि शस्यते ॥ १३८ ॥
भद्रा कण्टकारी । कषुद्रादिः ॥ १६८ ॥ `
दरमूटीरसः पेयः कणायुक्तः फफानिरे ॥
अविपाकेऽतिनिद्रायां पाशेरक्षासकासके ॥ १३९ ॥ .
कणायुक्त इति । कणा पिप्यडी । सा च माप्वयरूपा वर्णीङृता परक्षेप्या वातन्चै-
भ्मिके॥ १३९ ॥
संप्रति संनिषातज्वरे चिकित्साविधिः-- ह
शछेष्पनिग्रहमेवाऽऽदो कयोद्रयाधो जिदोषने ॥
निरस्ते शछेष्मणि हस्य स्रोतःसद्राटितेषु च ॥
छायं जायते सदयस्तन्द्रा चेवोपशचाम्यति ॥ १४० ॥
आमारायाश्रयणात्सवैप्मिन्नेव नवज्वरे छन्धनिधिः शछेष्मा स्रोतोरोधहेतु
संनिपातने तु पुतरामतः स॒ एवाऽऽदो जेतव्यः । भोजेऽप्यक्तम्‌--
| १ क. “श्वजे जलम्‌ । २ क. ्यस्तृष्णा चै ।

ज्वराधिकारः | हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ३९

भंनिपातन्वरे सवै दरुर्यादामकफापहम्‌ ।
पश्चच्छकेष्माणि संप रामयेत्पित्तमारुतोः इति ॥
ननु तन्रान्तरे पित्तस्याऽऽदौ प्रतिक्रियोक्ता तथाऽन्यत्र वातस्य । तद्यथा--
“श्ामयेप्पित्तमेवाऽऽदौ ज्वरेषु समवायिषु ।
दुनिवारतरं तद्धि स्वरार्तेषु विश्चेषतः ॥
वातस्यानु जयेत्ित्तं पिन्तस्यानु नयेत्कफम्‌ ।
जरयाणां वा जयेत्पूवे यो भवेट्‌टवत्तमः”' इवि ॥
तत्कथमुच्यते -छेप्मनिग्रहमेवाऽऽदौ कुयीदिति । उच्यते । तत्र अयस्याप्यवस्थायां
चरिताथत्वं बोद्धव्यम्‌ । तथाहि--सामे ज्वरे कफमेवाऽऽदितः प्रतिकुर्यात्‌ । आम-
पाकान्ते पित्तमेवाऽऽदौ मारुतमेवाऽऽदाविति । अघ्रार्थे तच्रान्तरम्‌-
“उवरे बरिदोषने प्रमे शमयत्कफमादितः ।
पाकान्तमागते पित्तं चिरजे विषमेऽनिखम्‌ › इति ॥
. अन्ये तु वातस्यानु जयेषिपत्तमिल्यादि छोकमतिप्नारविषयं वणेयन्तीति । ननु वाता-
दीनां विमिच्रचयप्रकोपकारुत्वेन युगपदवस्थानामावात्संचयप्रकोपकाखदीनां युगपदु-
दयस्थापनामावात्कथं संमूय संनिषातन्वरारम्भकत्वम्‌ । अथ मन्ये चरिदोषकरनिदान-
बटेन प्रकोपादेषां युगपदुपास्थितिरिति । तदपि न ह्यं सति निदानोपमेवनेऽपि दोषाणां
विपरीतैर्मणेः परस्परमुपश्यमात्प्रकोपस्या नुपपत्तेः । उच्यते । न खट निखिल एव गुणो
विपरीतः समानस्यापि कतिपयगुणस्य पतद्धावात्‌ । समानेन हि गुणेन दोषाणामन्यो-
न्यप्रकोपः संभावी । तथाहि रोक्ष्यघववैशयेर्वायुः पित्तं प्रकोपयति । पित्तमप्येवमेव
वायुम्‌ । वायुरपि शेलयात्कफम्‌ । कफोऽपि शेत्याद्वायुम्‌ । पित्तं च द्रवत्वेन कफम्‌ ।
कफोऽपि फिततमिति गणप्तामान्यम्‌ । विपरीतस्त॒ गुणो भमूयानल्पं समानं गणमभिमृय
प्रराममेव छतो न करोतीति न कल्पनीयम्‌ । यतः कमोपेक्षया अिदोषकरद्रग्यप्रभावा
दोषगुणा दूषयन्ति परं तु न शमयन्तीति । दढवब्स्तु समादधाति--
विरुद्धैरपि न त्वेते गृणे्न्ति परस्परम्‌ ।
दोषाः सहजपात्म्यत्वाद्विषं घोरमहीनिव' इति ॥
कंत्वत्र तद्रसं बस्तिस्थं #स रोक्ष्याद्धनित सोऽनिट इत्यादिवचनैः सहजसात्म्य-
त्वेऽपि दोषाणामन्योन्यमुपधाताभिधानान्न रन्ती दयेतत्सवैथा न विनाशयन्तीत्यमिप्रायेण
वणैयितन्यपिति संक्षेपः ॥ १४० ॥
संनिपति त्वरया चिकित्साकरणाथ॑माद--
दुर्गेऽम्भसि यथा मनलद्धाजनं तरया बुधः ॥।
ग्रही यातरख्मपाप्रं तथाऽभिन्यासपीडितम्‌ ।॥ १४१ ॥

11 ०५०५५०० ककन ४, क

स॒ सोक्ष्म्यादिति बहप्रस्तकेप्र पाठः।

० व्याख्याङुसुमावरयाख्यदीकासमेतो-- [१ प्रथमो-

अभिन्यासपीरितमिति । अभिन्यासः संनिपतन्वरविरोषस्तेन पीडितम्‌॥ १४१॥
अभिन्यास्षमेवाऽऽह--- `
निद्रोपेतमभिन्यासं क्षीणं विद्याद्धतोजसम्‌ ॥ १४२ ॥
अस्यायमथेः । संनिपातञ्वरमिति निद्रोपेतमभिन्यासं विद्यात्‌ । क्षीणं तं इतोजसमि
त्येतच्छटोकत्पृवैम्‌ । यदाह सुश्रुत एव--
'अभिन्यासं त॒ तं प्रहुरतोजपस्तमथापरे ॥
संनिपादन्वरं कृच्छमस्नाध्यमपरे जगुः इति ॥
। स्षीणबरुत्वेन क्षीणम्‌ ॥ १४२ ॥
लङ्घनं बाटुकास्वेदां नस्य निष्ठीवनं तथा ॥
अवलेदोऽञ्जनं चेव भाक्भयोज्यं िदोषजे ॥ १४३ ॥
स॒गमम्‌ ॥ १४६ ॥
चिरा पञ्चरात्रं वा दशरा्रमथापि वा ॥
लङ्घनं संनिपातेषु कुयोदारोग्यदशेनात्‌ ॥ १४४ ॥
तिरा्नादिरङ्घनविधिविकल्पो यथाक्रमसुस्बणवाताखपेक्षया विज्ञेयः । कुयादारोग्य-
द्शेनादित्यमिधानं समवृद्धदोषत्रयपिक्षया ब्पंपदि वा ॥ १४४ ॥
एतावन्तं कारं कथं खुड्घनं सह्यत इत्याशङ्क्याऽऽह-- `
दोषाणामेव सा शक्तिखेङ्धने या सरिष्णुता ॥
न तु दोषक्षये कश्चित्सहते रङ्यनादिकम्‌ ॥ १४५ ॥
कफपित्ते द्रवे धातू सहेते छड्घनं महत्‌ ॥
आगक्षयादृध्वेमपि वायुने सहते क्षणम्‌ ॥ १४६ ॥
सुगमम्‌ ॥ १४९ ॥ १४६ ॥
आद्रैकखरसोपेतं सेन्धवे कटुकत्रयम्‌ ॥
आकण्ठं पारयेदास्ये निष्ठीवेच पुनः पुनः ॥ १४७ ॥
तेनास्य हतः शछेष्मा मन्यापाैशिरोगलात्‌ ॥
खीनोऽप्याकरृष्यते शुष्कां खाघवं चास्य जायते ॥ १४८ ॥
पवेभेदो ज्वरो मखा निरद्रीकासगरामयाः ॥
मुखाक्षिगोरवं जाख्ययुल्छेशथोपशाम्यति ॥ १४९ ॥
आद्रेकखरसः कोष्णः कार्यः ॥ १४७ ॥ १४८ ॥ १४९ ॥

सदरष्ितचिचतुः कुयादृषटरा दोषवबराषटम्‌ ॥

--------------------------------__ ~~~ ~~~ ५०

१ क. घ. हृदयाच्छठेष्मा । २ क. घ. द्रा श्वास" ।

ज्वराधिकारः ] ठेन्दमोधवापरनामा सिद्धयोगः । ४१

पुगमम्‌ । कवख्ग्रहः ॥ १९० 4
मातुटुङ्गाद्रैकरसं कोष्णं त्रिखवणान्वितम्‌ ॥ `
अन्यद्वा सिद्धिविहितं नस्यं तीक्ष्णं परयोनयेत्‌ ॥ १५१ ॥
तेन भभिद्यते शछेष्मा भभिन्नशच प्रसिच्यते ॥
शिरोत्ददयकण्ठास्यपाश्वेरुकोपश्चाम्यति ॥ १५२ ॥
तरिखवणान्वितमिति । सोवच॑रपैनधवनिडानिन्तेयुक्तं नस्यमेतत्‌ । अन्यद्रा सिद्धि
विदितमिति. । भाटकितन्रो क्तत्वादस्य योगस्य माटुकितन्नरस्येव भिद्धिस्थानं ज्ञेयम्‌
॥ १९१ ॥ १९२ ॥
मध्रफसारसिन्धरत्थवचोषणकणाः समाः ॥
छक्ष्णं पिष्टठाऽम्भसा नस्यं ुयात्संज्ञाभवोधनम्‌ ।॥ १५३ ॥ =. *
इति नस्यदानम्‌ । ऊषणं मरिचम्‌ । अम्भसा कोष्णेन ॥ १९३ ॥ |
रिरीषबीजगोगू्रढृष्णामरिचसैन्धवेः ॥
अञ्ञन स्यात्मषोधाय सरसोनशिलां खकः ॥ १५४ ॥
शिखा मनःरिखा॥ १९४ ॥
कट्फठं पोष्करं शृङ्गी व्योषं यासथ कारवी ॥
श्छक्ष्णं चृणीटृतं चेतन्मधुना सह रेहयेत्‌ ॥ १५५ ॥
एषाऽवरेहिका हन्ति संनिपातं सदारुणम्‌ ॥
टिकां श्वासं च कासं च कण्ठराधं नियच्छति ॥
एतव्योञ्यं कफोदरेके चूणेमाद्रेकने रसेः ॥ १५६ ॥
व्योषं तिकटुकम्‌ । यापो दुराङमा । कारवी कृष्णजीरकम्‌ । अष्टाङ्गाव्रेहिका
॥ १९९५ ॥ १९६ ॥ |
सर्वेषु संनिपातेषु न क्षोद्रमवचारयेत्‌ ॥
इीतोपचारि क्षौद्रं स्याच्छीतं चात्र विरुध्यते ॥ १५७ ॥
सर्वेषु संनिपातेषु न क्षौ द्रमवचारयेदिति । सवैसंनिपातज्वरेषु खेदस्य सषैदा
हितत्वेनामिसंबन्धादनुबन्धमूतं देहस्योण्णत्वयुष्णविरोधि च मधु तस्मात्नावचारणीयम्‌ ।
चक्रेणाप्युक्तम्‌--विरोध्यष्णे मधु त्यक्त्वा कर्येषाऽऽद्रेकने रसैरिति । सीतोपचारोऽ-
स्यास्तीति शीतोपचारि शीतोपचारोचितमित्यथः ॥ १९७ ॥
नन--““क्रियाय।स्त॒ गुणालाभे क्रियामन्यां प्रयोजयेत्‌ ।
पुवस्वीं शान्तवेगायां न क्रियास्तकरो हितः” ॥
इत्यनेन क्रेयासरंकरो निषिद्धः । तत्कथमत्र नस्यनिष्ठीवनाज्ञनादयो युगपद्धिधी-
यन्त॒ इत्यत आदह- |
हि | १ क. घ. "लावै: ॥ १५४ ॥

[ १ प्रयो

व्यारूयाकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो

ठर र" | |
क्रियाभिस्तुल्यरूपाभिः क्रियासांकर्यमिष्यते ॥
भिन्नरूपतया तास्तु तत्न कुवन्ति दूषणम्‌ ।॥ १९८ ॥
तुल्यरूपाभिरिति । वीर्येण कल्पनया तुल्यामिः 1 क्रियासांकयमिष्यत इति ।
क्रियासाकरयदोष इप्यत इलर्थो ज्ञेयः ! परतस्तु तन्न कुर्वन्ति दूषणमित्युक्तेः । सांकर्यं
मिश्रता । तुस्यरूपाणामपि बहीनां क्रियाणामेकदा करणेऽभ्निमन्दता । भिन्नरूपत-
योति ! कस्पनया वीर्येण वाऽतुस्यङूषतया । ता इति क्रियाः । तेन्न कुवन्ति दूषण-
मिति । पंकय॑दूषणं न कुर्युः । भिननरूपता च विरोधासंभवे सति हेतुः । तेन नस्यनि-
छ्ठीवनाज्ञनादीनां मिन्नवीर्यकल्पनानामनवस्थितत्वेनापरिणामित्वादविरुद्धानां तथाऽवरेहा-
देश्वातु्यवीयकर्पनस्य प्रभानकाथाचोषधाङ्गतेन हद्धवेचेव्यैवदियमाणत्वादोषादर्च-
नाचचाविरुद्धस्य न सांकथदोषः । यासां तुल्यवीयकल्पनानां क्रियाणां युगपत्करणेऽभिम-
तकार्याजनकत्वेन विरोधो दृदयते तामिः सरांक्यदोषोऽङ्धी क्रियत एवेति ज्ञेयः ।
अन्ये त्वाहुः ! क्रियागिरितयादिश्छोकार्थमन्तःपरिमाजेनाभिप्रायेण वर्णनीयम्‌ । परि-
शिष्टं तु छोकार्थं बहिष्परिमाजनामिप्रायेण । तेनायमर्थः । एकस्िच्न्तःपरिमार्मने
मिते ययपरमन्तःपरिमाजेनमिष्यते तदा सांकयैदूषणं न वहिष्परिमार्जने तु कर्व-
व्येऽवछेहभक्षणे न सांक्ैदोषः ! तस्य काथादयङ्गत्वेन व्यवहारात्‌ ॥ ११८ ॥
रास्ते सुरङ्धितस्याऽऽदौ विधाय कवलग्रहम्‌ ।॥ `
छाजसकुकपथ्यं स्यात्सेन्धवेनावच्रूणितम्‌ ॥ १८५९ ॥
खाजमक्तुकपथ्यं स्यादिति कस्यचिन्मतम्‌ ॥ १९९ ॥
रक्तपित्तहितत्वेन दादज्वरहूतेस्तथा ॥ |
सक्तवः पीतवीयौः स्युरखाजपरवा हिता न ते ॥ १६० ॥
तदूपयति-- सक्तवः शीतवीयोः स्युरीजपूर्वा हिता न त॒ शति । खानपूरवः
सक्तवो छापक्तवः शीतवीयौ अतः संनिपातज्वरे हिता न स्युः ॥ ! ६० ॥
पाचनो दीपनो लानमण्डस्तेनोष्ण इष्यते ॥ १६१ ॥
अतोऽयं दशमूखादिसाधितो भिषजां मतः ॥ |
तचेज्ीयत्ययिघ्रेन ज्वरी जीवे्तदा श्रवम्‌ ॥ १६२ ॥
पगममम्‌ ॥ १९१॥ १६२॥
पञ्चमुष्टिकयषेण निकण्टकटृतेन वा ॥ `
आ दोपरामनात्पथ्यं ्िकण्ठेनैव साधयेत्‌ १६३ ॥
¢ चवि । तरिकण्टकानि कण्टकारड्गाठमागोकचुरकसतैः छृतेन

भेन

१६. स्ततुल ।२घ. “ृतेऽ्थवा । सः ।

ज्वराधिकारः 1 रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४३

यवकोटकुटत्थानां मुद्वमूखकङञ्ुण्योः ॥
एकेकं पुष्टिमाहूत्य पचेदष्टगुणे नरे । १६४ ॥
पञ्चयुष्टिक इत्येष वातापित्तकफापहः ॥
कास्यते गृल्म्ूखे च श्वासे कासे क्षये ज्वरे ४ ॥ १६५ ॥
एकेकं गुष्टिमाहृत्येति । प्रल्यकमेषामन्तर्नखमुष्िमाह्त्य न तु मुष्टिः पटं द्रम्यस्य
बहुत्वादयमेव पक्षः भरचारी । एकैकमादत्य मिखितानां मुष्टिं पठं पचेदितयर्थः । चक्रस्व
प्रत्येकमेषां च पटं द्रव्यबहुत्वं चाऽऽहारद्व्यत्वान्न दोषायेत्याह । पश्चमु्टिकयुषः
॥ १६४ ॥ १६९ ॥ ।
पञ्चमूली किरातादिमेणो योज्यसिदोषजे ॥
पित्तोत्कटे च मधुना कणया वा कफोत्कटे। ॥ १६६ ॥
पित्तोत्कटेऽल्पा पश्ठमूटी कफोत्कटे तु महती । किरातं नागरं मुस्तं गुडूची
चेति किरातादिः काथोऽयम्‌ । अत्र पित्तोत्कटे मधु कणा वा प्रक्षेपः । चातुभेद्रकपश्च-
मृदम्‌ ॥ १६६९॥
विल्वस्योनाकगम्भारीपाटटीगणकारिका ॥
दीपनं शछेष्मवातघ् पश्चमूरमिदं महत्‌ ।॥ १६७ ॥
महरि ति । महातरुपंमवत्वान्महत्‌ । वक्ष्यमाणशाशपण्यादीनामपि स्वस्पपश्चमृत्वं
स्वस्पतरुपंभवत्वात्‌ ॥ १६५७ ॥
शाखिपणीं पृथक्पर्णी बृहतीद्रयगोश्चरम्‌ ॥
वातपित्तहरं हष्यं कनीयः पचमूरकम्‌ ॥ १६८ ॥
गमम्‌ ॥ १६८ ॥

111 कायाकाय कषा क कवागकवाकयनचयाच्काक्ण

% ख पुस्तके (कारवीपुष्करेरण्डत्रायन्तीवासकामृताः । दशमूली शटी शृङ्गी पाठा भार्गीं पुन-
नवा ॥ १ ॥ तुल्यं मूत्रेण निष्काप्य पीताश्रैता विशोधनम्‌ । अभिन्यासं ज्वरं घोरमाद्म हन्ति समु
च्छ्तम्‌ ॥ २ ॥ मातुदुक्रसं तस्य हिस्गुशुण्टीयुतं मखे । दद्यादाबोधनं तीक्ष्णं कदुतिक्तोपसंदितम्‌
॥ ३ ॥ कृते क्रियाविषनेऽपि संज्ञा यक्ष्य न जायते । पादयोस्तु र्खटे वा ददेष्ोहशत्ाकमगरा > ॥\५॥
दूत्यपिकमन्न ।

1 ख पुस्तके--“वाताधेके सनिपति दशमूलं प्रयोजयत्‌ ! पित्तोत्तरे च शव्थादि वृदव्यादि
कफाधिके ॥ १1 मूनिम्बक्रारवी तिक्ता वचा कटुफल रजः । ठः दरूलनं जिदोषोत्ये स्वेदोऽभिष्य-
न्दिजे ज्वरे ॥२॥ ददामूटीशरीकरङ्गीन्योषक्राथं पिबेन्नरः । संनिपातस्वरं हन्ति शव्या कपिलो
मुनिः ॥ ३ ॥ संज्घानाश्षो ह्यदेस्तम्भो विष्टम्भो गौरवारूची । अरति्नैलदानिश्च धातुपाकस्य रक्ष-
णम्‌ । ४ \ पञ्चदज्ञाङ्कः ” इत्यपिकमत्र ।

कयात

१६. "नं कफवा ।

ण व्यार्याङसुमाषस्याख्यदीकासमेतो-- [ ९१ प्रथमो-

उभयं दशगर तु सनिपातञ्वरापहम्‌ ॥
कासे श्वासे च तन्द्रायां पाशव॑शूे च शस्यते ॥
पिप्यलीचणसंयुक्तं कण्ठहृद्र हनाशनम्‌ ॥ १६९ ॥
पुगमम्‌ । द्रमूटढम्‌ ॥ १९९ ॥
चिरञ्वरे वातकफोल्बणे बा त्रिदोषजे वा दश्ग्रमिश्रः ॥
किराततिक्तादिगणः प्रयोस्यः ब्ुद्यथिने वा तरदरता विपिश्रः।।१७०]।
शुद्यथिने वा छिद्रता विमिश्र इति । मरुविनन्धे सति रोधनारथ तरिचतुरत्रिवृ-
चूणमाषकाणां पर्ेपः । काथोऽयं चतु॑शाङ्गः ॥ १७० ॥
दशमूखी शटी शृरूगी पौष्करं सदुराटभम्‌ ॥
भागीं कुटजबीजं च पटोरं कटुरोहिणी ॥ १७१ ॥
अष्टदशाङ्ग इत्येष संनिपातञ्वरापहः ॥
कासहृद्हपाश्वोतिश्वासदिकावमीहरः ॥ १७२ ॥
वातछेष्महरोऽष्टादशाङ्गः ॥ १७१ ॥ १७२ ॥
भ्रनिम्बदारुदशमूखमहोषधाब्द-
तिक्ते्द्रबीजधनिकेभकणाकषायः ॥
तन्द्राप्रखापकसनारुचिदाहमोह-
श्वासादियुक्तमखिलं ज्वरमाग्ु हन्ति ॥ १७३ ॥
` दारु देवदार । तिक्ता कटुरोहिणी । इन्द्रबीजमिन्द्रयवः । धनिकं धान्यम्‌ । इभ-
कणा हसिपिप्परी । अष्टाद्राङ्गः ॥ १७३ ॥
द्राक्षाऽगरृता शटी शृङ्गी मुस्तकं रक्तचन्दनम्‌ ॥ १७४ ॥
नागरं कटुर्क पाठ भूनिम्बं सदुराखभम्‌ ॥
उशीरं पद्मकं धान्यं वाखकं कण्टकारिका ॥ १७५ ॥
= पूष्करं पिद्मन्दं चाष्टादश्ाङ्गमिदं शुभम्‌ ॥
जीणेज्वरारुचिश्वासकासश्वयथुनाशनम्‌ ॥ १७६ ॥
इत्यष्टादशाङ्गः । मुगमम्‌ ॥ १७४ ॥ १७९ ॥ १७६ ॥
कट्फलं पौष्करं शङ्खी युस्तकं कटुकं शटी ॥
समांशान्येकशो वाऽपि छकष्णचूर्णानि कारयेत्‌ ॥ १७७ ||
आद्रकस्वरसक्षोद्रंछिषयात्कफबिनाानम्‌ ॥
गखानिटारचिच्छदिकासश्वासक्षयापहम्‌ ॥ १७८ ॥
सुगमम्‌ ॥ १७७ ॥ १७८ ॥ `
१. -कटूवर्‌ ।

ज्वराधिकारः | छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४५

मुस्तापपटकोशीरदेवदारुमहौषधम्‌ ॥
त्रिफखा धन्वयासश्च नीली कम्पि्धकं जित्‌ ॥ १७९ ॥
किराततिक्तकं पाग बरा कटुकरोहिणी ॥
मधुकं पिप्पदीमरं मुस्ताद्यो गण उच्यते | १८० ॥
अष्टादशाङ्गयुदितमेतद्रा संनिपातनुत्‌ ॥
पित्तोत्तरे संनिपाते हितं चोक्तं मनीषिभिः ॥
मन्यास्तम्भ उरोघात उरःपाश्वरिरोग्रे ॥ १८१॥
नरी कम्पिट्धकमिति । मरी ¡ नीचिवुहा) । स्वनामप्रसिद्धेति चक्र; । कमि-
छक गुडारोचनिका । अष्टादज्ञाङ्कः ॥ १७९. 4 १८० ॥ १<१ ॥
बृहत्यो पोष्करं भागीं शठी शृङ्गी दुराखभा ॥
वत्सकस्य च बीजानि परो कटुरोटिणी ।॥ १८२ ॥
बृहत्यादिगेणः पोक्तः संनिपातज्वरापहः ॥
कासादिषु च सर्वेषु हितः सोपद्रवेषु च ॥} १८३ ॥
दिषु च सर्वेष्विति । शव्यादियोगोक्तेषु । चरके शव्या्यनन्तरं बृहत्यादि
पाादबृहत्यादिः पित्त्ेप्मोत्तरे हितः शग्यादिश्च वातछेप्मोत्तरे । बृहत्यादि
१<२ ॥ १८३

व्याधी शङ्खी दुराखभा ॥

गुडची नागरं पाठा किराते कटुरोहिणी ॥ १८४ ॥

१८४ ॥ १८५
मृष्टकुलत्थचूणोनिपातनं शस्तमिति चुवन्ति ॥ १८६ ॥
| स्तम्भनत्वाच्छोपकत्वाच

हितत्वम्‌ ।॥ १८६
मृत्युश्च तस्मिन्बहु पिन्छिखत्वाच्छीतस्य जन्तो परितः सरत्वात्‌ ॥।
तरेदो रलाटे हिमवाननरस्य शीतादितस्येति स॒पिच्छिटश्च ।!

न याति वक्षो नूनं यमस्येति शे स मलयः ॥१८७।।
पयमप्ताध्यत्वं ख्यापयितुमधिकश्च ग्रन्थः कचित्प्यते

# खपुस्तके “शठी पुष्करमृटं च गुद्ची विश्वभेषजम्‌ । तिक्र त्रायमाणं च दुरख्मा च
पिप्पली । व्याघ्ीपर्पटकरौ राज्ञा अभया कदटुसोद्दिणी । देवदार च भार च समभागानि कार
येत्‌ ॥ २ ॥ ब॒हच्छल्यािको वीः संनिपातज्वरापः । कासं श्वासं दिवा निद्रां रात्रौ जागरण तथा

॥ ३1 मृखदोषं च तृष्णं च दां च शमयद्यपि” । इूत्यधिक्रमत्र )

४६ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- ( १ प्रथमो-

त्यथा--““ततस्वेदो ठ्टायघः छथप्तधानवन्धनः ।
मदु्थाप्यमानसत प स्थूखोऽपि न जीवति ॥
यस्य खेदोऽतिबहुढः पिच्छिलो याति सवतः । `
सेमिणः श्षोतमाचस्य तदा मरणमादिशेत्‌. ” ॥ १८७ ॥
नीर्णसंनिपातने योगमाह--
चिद्रदरिशटाक्टुकानिफलारण्धेः कृतः ॥
सक्षारो मेदनः काथः पेयः सवेञ्वरापदः ॥ १८८ ॥।
बिशाटा गोरक्षकर्कटी । कटका कटुरोहिणी । सक्षार इति । क्षारो यवक्षारः स
च प्रसेपः । सर्ज्वरापह इति । सर्मऽवरहन्ता । योगोऽयं जीणेसंनिपातन्वरामि-
ग्रायः ॥ १८८ ॥ |
संनिपातञ्वरस्य मोक्षवधयोरवधिमाह-- `
पित्तकफानिर्दद्धया दश्दिवसद्रादशादसप्राहात्‌ ॥
हन्ति विमुश्चति पुरुषं त्रिदोषजो धातुमरपाकात्‌ ॥ १८९ ॥
पित्तवृद्धया ददाहात्‌ } कफवृद्धया द्वादराहात्‌ । अनिल्वृच्या सप्ताहात्‌ । पित्त-
बृच्येव पित्तानिखवृ्या कफवृद्येव कफानिख्वृ्या योगवाहित्वाद्वायोः पित्तकफवृद्धया
तु मध्यविधयेकाद्शाहादिति ज्ञेयम्‌ । धातुषाकाद्धन्ति । मरपाकाद्विमुश्चति । धातुमल-
पके च प्राक्तनं कमे कारणं तत्र यदि जीवनतंवतकं कमांस्ति तदा मरुपाकोऽन्यथा
धातुपाकः म च मजशुक्रादिपातादवगन्तन्यः । दशाहादिव्यवस्था च मध्यमन्दशीघ-
हक्तित्वादोषाणाम्‌ । यथोक्तकाटनियमश्च तथास्वमावाद्वयाघेः । विचित्रा हि व्याधि-
विशेषस्य स्वभावाः । तथाहि--अथिरोहिणी सप्ताहानिहन्ति न तथाऽन्ये विकारा
इति ॥ १८९ ॥

सप्तमी द्विगुणा यां तु नवम्येकादशी तथा ॥

एषा त्रिदोषमयोदा मोक्षाय च वधाय च ॥ १९० ॥
वातवृद्धया सप्तमी द्विगुणा पित्वृद्धया नवमी द्विगुणा कफबृद्धकादशी द्विगुणा ।
अनर सपत्र रातरिरि्यध्याहारयं तेन सप्तमी रातिरनवमी रात्रिरित्रथो मवति । ज निपा-
तस्यानकाथत्वान्राब्दश्राथ तेनाद्विुणा जपि सपतम्यादयो आद्याः । एतत्स॑वादाूरव-
श्खोकेऽपि दशमदिनप्रयापत्य नवम्येकादशी च ग्राह्या । वृद्धेति परदमाव्त्य च सर्वत्र
दवेगण्यमपि ज्ञेयम्‌ । तथाऽत्रापि छक एकाद्षीत्यसयेकेति पदमावर्वनीयं तच मल.
िपरययानतं परल्येतव्यं तेन नवम्येकया हिता दरम्येकदेश्यकसहिता द्वादशीति

मिथोऽविरोधः | [र #
^ १ इ, यावन्नव" । _

ज्वराधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ७

““स॒क्चमे दिवसे प्राप्रे दशमे द्वादशेऽपि वा
पुनर्घोरतरो मृत्वा प्रशमं याति हन्ति वा ” ॥
इत्यत्र सश्र॒तवचनेऽपि पुनःशब्देऽपि द्वैगुण्यं व्यास्येयम्‌। प्रत्याप्तच्या च नवमैका-
दशदिनपरिम्रहः 1 एवमेर्वभूतमन्यदपि वचनं समाधेयम्‌ । चतुर्विरा्यपिकश्च मर्या-
दादिवप्रो नस्त्यागमादशनात्‌ ॥ १९० ॥
संनिपाते भकम्पन्तं विख्पन्तं च यो नरम्‌ ॥
भोजयेदिपरितैः सार्थं स वेचाख्यां ्नेत्फथम््‌ ॥ १९१ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९१ ॥ ॥ |
संनिपाते प्रकम्पन्तं विरुपन्तं च यो घृतम्‌ ॥
भोजयेत्पाययेचापि ती स्यातां च कथं शुभो ।॥ १९२॥
सुगमम्‌ ॥ १९२ ॥
संनिपातेषु दाहार्ते यः सिञेच्छीतवारिणा ॥
आतुरः स कथं जीवेद्धिषम्बा स कथं भवेत्‌ ॥ १९२ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९३ ॥ |
संनिपाताणेवे मग्रं योऽभ्युद्धरति मानवम्‌ ॥ `
कस्तेन न कृतो धमः कां तु पूना न सोऽ्दंति ॥ १९४ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९४ ॥ |
मृत्युना सह योद्धव्यं संनिपातं चिकित्सता ॥
यञ्च तत्र भवेज्नेता स जेताऽऽमयसंकरे ॥ १९५ ॥
आममयसंकर इति ! रोगस्तकरे ॥ १९५ ॥
संनिपातान्तकणेस्य शोफे महति दारुभे# ॥ १९६ ॥
संनिपातान्तकणेस्य शोथ इत्यत्र चिकित्सोच्यत इति रोषः ॥ १९६ ॥
रक्तावसेचनेः पूर्वे सपिष्पानेश्च तं जयेत्‌ ॥
प्रदेदैः कफपित्तपैवेमने; कवरग्रहैः ।॥ १९७ ॥।
सपिष्पानेरिति । सिः पञ्चतिक्तादि तस्य सर्पिषः पैः प्रदेरैः। कफपित्ते.
रिति । कफपित्तहरद्न्यङतैः प्रस्पेः ॥ १९७ ॥
बीजपूरकमूलानि अमिमन्थस्तयैव च ॥
सनागरं देवदारु राखाचित्रकपेषितम्‌ ॥ १९८ ॥
ख. पुस्तके ^“संनिपातज्वरस्यान्ते कणमृले सुदारुणः । शोथः संजायते तेन कश्चिदेव चिमु-
च्यते दटधिकम्‌ । |

४८ व्यार्याकयमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रपमो-

प्ररेपनमिदं शरेष्ठं गक्श्ोथविनारनम्‌ ॥
ङुलत्यं कट्फलं शुण्ठी कारवी च समां शकेः ॥
सुखोष्णेेपनं कार्य कणेमछे गृहुमुह ;# ॥ १९९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९८ ॥ १९.९. ॥
क्रमप्राप्तामागन्तुचिकित्सामाह-
अभिचाराभिापोत्यौ ज्वरो दहोमादिना जयेत्‌ ॥
अभिचारोऽयगवेदविदीं श्येनारियागे विपरीतमनैर्टहे सचा सषपादिहोम इत्याहुः |
इउद्धणस्त्वमिचारो यन्रमन््रादिभिरवपीडनामिलयाह । अभिापो गुसुवृद्धादीनामनिष्टाभिश-
पनं तदुत्थो । होमादिनेत्याऽऽदिग्रहणेन प्रायश्चित्तट्मिङ्गर्नाप्यादयो गृद्यन्ते ॥
दानस्वस्वययनातिथ्यैरत्पातग्रहपषीडनो ॥ २०० ॥
दानसखस्लययनातिथ्यैरिति। दानं देवन्राह्मणादिम्यः सुवर्णाद्युपदौकनम्‌ । स्वस्त्यय-
नमाक्ञीवदः। आतिथ्यमतिधिपूना । उत्पातग्रहपीडजाविति । उत्पातजं म्रहपीडाजं च।
उत्पातोऽनिष्टम्चकं निषातादि । ग्रहा आदित्यादयः। ङ्यपोः संज्ञान्दसोबेहङमित्य-
नेन पीडाशब्दस्याऽऽकारस्य हस्वत्वम्‌ ॥ २०० ॥ `
ओषधीगन्धािषजो विषपित्तभबाधनेः ॥
जयेत्कषायेमेतिमान्सवेगन्धकृतेभिषर्‌ ॥ २०१ ॥
ओषधीगन्धविषजाविति । तीनो षधीगन्धाघाणस्थावरविषभक्षणक्तौ । विषपित्त-
भबधनेरिति । विषपित्तचिकित्मितैः । कसतैरित्यत उक्तम्‌--जयेत्कषायैरिलयादि ।
सवगन्धकरतेरिति । स्वगन्ध एडादिगणस्तत्क्तैः सोश्चतत्वादस्य योगस्य ।
यत्तु--शचातुनोतककपूरकङ्कोटागरुसिदरकम्‌ ॥
ख्वङ्गसहितं चैव सर्वेगन्धं विनिदिरोत' ॥
इति निषण्डुकारवचनं कचिच्छ्यते तदुद्धर्तनादिविषयं ज्ञेयम्‌ । अन्ये विषपी तप्र-
साधनेरिति पठन्ति व्याख्यानयन्ति च विषपीतस्य यानि चिकित्सितानि तरि
त्यथः ॥ २०१ ॥
ऋाोषने पित्तजित्काम्या अथाः सद्राक्यमेव च ॥ २०२ ॥
सद्वाक्यमिति } सान्त्वनार्थं साधुवचनम्‌ ॥ २०२ ॥
“ ` पुस्तकं कद्फलान्दवचापाठापुष्कराजानिपषैटैः । देवदार्वेमयाशृङ्गीकणाभनिम्बनागरे

॥ ५ ॥ मार्गीकलिद्मकटुकाशरीकटतृणधान्यकैः । समारौ साधेतः क्राथो हिङ्ग्वद्र॑करसैयतः ॥२॥

सवान्गलामयान्दन्ति स्वरभेदं कफात्मकम्‌ । कर्ममलं
लीद्धवं शोथे हन्ति मन्यागलोद्धवम्‌ ॥ ३ ॥ कप-
वातज्वर्‌ कास तथा हन्ति गठामयान्‌ > इूयाधिकमत्र । "४

१४. संनिपाते । ,.

उवराथिकारः 1 हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४९

अश्वासनेष्टखाभेन वायोः परमनेन च ॥
हषणेथ शमं यान्ति कामशोकभयल्वराः ॥ २०२ ॥
ह्पणेश्वेति चकारः करोधादिभिः परस्परं प्रतिद्धरैरिति समुचिनोति ।
यदुक्तम्‌--“"कामात्करोधज्वरो नादं कोधात्कामसमुद्धवः ॥
याति ताम्यामुमाम्यां तु मयज्ञोकप्तमुद्धवः”” इति ॥ २०३ ॥
भृतज्वरचिकित्सितमतिदेशेनाऽऽद्‌-- `
मृतविद्यासमुदिष्टेवन्धातेरानपूजनेः ॥ ˆ
जयेद्धताभिपङ्गोत्थं मनःसान्त्वे्च मानसम्‌ ॥ २०४ ॥
बन्धावेदनपूजनेरिति । अन्तरमिविषटस्य मृतस्य पुनरपसरतः संयमने बन्धः । म्र
5ऽक्रप्य मस्तकनिवेदानमावेशनम्‌ । तोयधिवस्यादिदानं पूजनं तैः । पूजनशब्दस्य
स्थाने कचित्ताडनशब्दस्य पाठः । ताडनं सपपादिभिः समन्रेरमिहननम्‌ । भूताभि
पड्ञोत्थमिति । भूतपरबन्धसमुत्थमिति । मनःसान्त्वैरि्यत्र विन्ञानाधेरिति केचि.
पठन्ति ॥ २०४ ॥
संप्रति जीणेन्वरचिकित्साया अवप्र--
निदिग्धिकानागरकामृतानां काथं पिवेन्मिभ्ितपिप्पटीकम्‌ }।
जीणेस्वरारोचककासश्रटम्बासाभिमान्य्रादितपीनसेषु ॥ २०५॥
निदिग्धिका कण्टकारी । मिभितपिप्पलीकमिति । प्र्षिक्तपिप्परीचूणम्‌ । पिप्प-
लीत्रणंस्य मापक्द्रयं प्र्षपः पचारात्‌ । एवमन्यत्रापि । निदिग्धिकादिवातकफे क्रियते ।
पित्तानुबन्धे पिप्प यक्ता मधु क्षिपन्ति इद्धा; । पुराणप्रतिर्याये दष्टफटो ऽय
योगः ॥ २०९ ॥
अस्य सोपपत्ति दद्धवे्न्यवहारपिद्धमुपयोगसमयं दन्द आह--
हृन्त्यध्वेनानयं भायः सार्य तेनोपयुस्यते ॥!
किंतु प्रातसत्थाय तां पिवेद्रिति चिन्दु्ारशनात्प्रातःसमयेऽपि करतन्योऽपो ।
कासाजीणांरुचिन्वासहत्पाण्डकृमिरोगनत्‌ ॥
जी्णेञ्वरेऽभ्निमान््रे च स्रस्यते गुडपिपपलीं ॥ २०६ ॥
हास्यते गुडपिप्पीति 1 गुडपिप्पल्योः प्रायः प्रयेकं मापत्रयेण प्रचारः ॥२०६॥
पिप्परीचरणसंयुक्तः काथरिमो दवोखवः ॥
जीणञ्वरकफध्वंसी पश्चमृलीकृतेऽथवा ।। २०७ ॥
छिन्नोद्धनोद्धव इति । चिलोद्धवा गृटृची । प्मूीद्तो ऽथेति । पश्चमूरी
महती । अत्रापि पिप्पदीनर्णप्रक्षेपः | एतत्काथद्रयं प्रायः प्रायमुपयुज्यते ॥ २०७ ॥

त कैेभमे॥ पिनि (कीत सति दतत िकैणनिपा (1

थेम्‌

१ इ. नताडनः 1

५० व्याख्याकुमुमावल्याख्यदीकासमेतो- [ १ प्रथमो-

रिरोगोरवश्ररघ्रमिन्दियपतिबोधनम्‌ ॥
नीर्णज्वरे रुचिकरं द्याच्छीर्षविरेचनम्‌ ॥ २०८ ॥
जीणज्वरे न तसूणे । सांनिपातिके पुनः संन्ञाप्रवोधनायं तरूणेऽपि प्रयुन्यते शीष-
विरेचनमिति नस्यम्‌ ॥ २०८ ॥
हृदानीं दुवस्य चिरोलथिते ज्वरे पथ्यसंमोजनेवहणविधिमाह--
संततं विषमं वाऽपि क्षीणस्य सुचिरोत्थितम्‌ ॥
ऽ्वरं संभोननैः पथ्येष्वेरघ्रैः समुपाचरेत्‌ ॥ २०९ ॥
सततमिति नित्यानुषक्तं न तु पारिभाषिकम्‌ । तस्य विषममित्यनेनैव गृहीतत्वात्‌ ।
विषमं सततान्येद्यप्कादिकम्‌ । संभोजनेरिति बहणे । पथ्येरिति द्पुहितैः । अन्यत्रा-
प्युक्तम्‌-- |
“दोवल्यादेदधातूनां ज्वरो जीर्णोऽनुवतेते ॥ |
बल्थैः संबृहणेसस्मादाहारः समुपाचरेत्‌" इति ॥ २०९ ॥
कि तस्संभोजनं पथ्यमित्यत आह- |
तण्डुखीयकवास्तूकबाटमुटखकपषटन्‌ ।॥ २१० ॥
परोलममृतापतं शाकार्थं दापिपत्रिकाम्‌ ॥
मांसाथमेणकावादीन्दद्यायुक्त्या विचक्षणः ॥ २११ ॥
दापिपत्रिका दाविकाशाकम्‌ ॥ २१०॥ २११॥
ज्वरक्षीणस्य न हितं वमनं न विरेचनम्‌ ॥
कामं तु पयसा तस्य निरूरैवां हरेन्मखान्‌ ॥ २१२ ॥
कामभित्यनुमतम्‌ । पयसेति इग्धपानेन । दुग्धं तनुरोमकतया दोषहरं भवत्येव
॥ २१२॥ |

जतः पर्‌ ज्वरोपकतमेऽरोचकादिप्रतिषेधाभैमाह--

अरोचके गात्रसादे वैवरण्यऽङ्गमलादिषु ॥

ू शान्तञ्वरोऽपि शोध्यः स्यादतुबन्धभयान्नरः | २ १३॥

गा्पादोऽङ्गग्टानिः । वेवर््यऽङ्गमलादिषिति। देहमूचरपुरीषादिषु वातपित्तकफैः

ऊमाद्रुणपीतशुङलक्षणविपरीतवर्णयग कृते सति । अनेन मलाधितदोषक्ततेवप्यवच-

नेन रवस्य ऊषठगतत्वं प्रतीत्य शोधनविषयत्वमुक्तम्‌ | रान्तञ्वरोऽपीति । शान्त इव

शान्ता टीनज्वर इत्यथः । पथा शान्तस्यासे चकादिकनृत्वानुपपत्तेः । शोध्य इति ।

ग्याधीनामपुनभतेः ।

“दोषाः कदाचित्कुप्यनति जिता रङ्गघनपाचनैः |
मिताः संशोधनये तु न तेषां पुनरुद्भवः? इति ।

दोधयितव्यः शोधनजितानां
यद्क्तम्‌--

ज्वराधिकारः ] ठन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५५१

अनुबन्धभयादिति } अनुबन्धः पुनरुद्धवस्तस्य शङ्कातः ॥ २१३ ॥
स्षीरावस्थामाह --
जीणेज्वरे कफे क्षीणे क्षीरं स्यादगृतोपमम्‌ ॥
कफे क्षीण इति । कफक्षयाद्वातपित्तोत्तरतायां जातायां क्षीरममृतायते ॥
यदुक्तम्‌--“दाहतृप्णापरीतस्य वातपित्तोत्तरं न्वरम्‌ ।
बद्धम्रच्युतदोपषं वा निरामं पयसां जयेत्‌ › इति ।
्ीरस्यानेकविधिमाहस्तन्रान्तरीयाः- |
“सस्कृतं शीतमुप्णं वा दद्याद्धरोप्णमेव वा |
विभज्य का भृ्गीत स्वरिणं हन्यतोऽन्यथा ^ इति ॥
श्षीरं तरुणन्वरे पीतं साकं करुयोदिलाह--
तदेव तरणे पीतं विपबद्धन्ति मानवम्‌ । २१४ ॥
तदेवेति पयः । तरणे तरूणनज्वरे 1 यद्यप्यस्य जीणैन्वरे विधानात्तरूणे दोपकर्‌-
त्वावगतिस्तथाऽपि प्रमादादपि तरुणे न प्रयोक्तव्यमिति तदहूपणामिधानम्‌ ॥ २१४।
कासाच्चछासाच्छिरःगरगत्पाश्वेशूखात्सपीनसात्‌ ॥
मुच्यते स्वरितः पीत्वा पञमरटीड्य॒तं पयः ॥ २१५ ॥
पश्चमृली शतमिति } पश्चमृस्यत्र कनीयसी वातपित्तहरत्वात्‌ । क्षीरपाकपरि
भाषया पश्चमृटद्रव्याधेपटे क्षीरपलचतुष्टयं षोडश नट्पटानि द्त्वा क्चीरशेपः कायैः ।
एवं वत्र ॥ २१५९ ।
तरिकण्टकवचाव्याघ्रीगुडनागरसाधितम्‌ ॥
वर्चोमूत्रविवन्धघ्रं शोपञ्वरहरं पयः ॥ २१६ ॥
गुटनागरसाधितमिति । गुडो द्रन्यान्तरतुल्यमान एवात्र प्रक्षेपः । गुडक्राथस्य
निप्प्रयोनकत्वारिति केचित्‌ ॥ २१६ ॥
गरन्थान्तराशक्षीरपाकस्य विहोपविषिः --
दरव्यादष्गुणं क्षीरं क्षीरातोय चतुगणम्‌
प्षीरावशेषः कतेन्यः क्षीरपाके त्वयं परिधिः ॥ २१७ ॥
““नस्यान्मुक्तरमं सम्यण्व्यं क्षीरादिभिः सह ॥
चिर्दिशेद्रारि पत पादवत्माधयेद्धिपतर ॥
इत्यनेन पूर्व पोडदामागं वारि चतुभीगावशेषं प्राधयेत्पश्वात्तेन वारिणा तुस्यानि
क्षीरादीर्यावारिक्षयात्चेत्‌ ॥ २१७ ।

म कीत कनि ४१.८०४ णौ 11 1

१ कृ, कब्ङान्या |

५२ व्याख्याुसुमावस्याख्यीकासमेतो-- [१ भ्रथमो-
पश्चमी शतं क्षीरं चतुगुभजलेन वा ॥
दिकपागण्डिकाभिवी धारोष्णं वा ज्वरापहम्‌ ॥ २१८ ॥
मूड क्षीरं चतर्ृणजटेन वेतयको योगः । चलुरणनटेन निरोपधमेव क्षरं
साध्यमियन्यः । पञ्चमृटीशुतं क्षीरमुक्तमपि पमस्तछाकानुरोषात्पुनहिखितम्‌ ।
दिङपागण्डिकाभिरिति । रिशपा श्विशवीति लोके † तस्या गण्डिका लण्डगण्डिका
ताभिः ! अयं च क्षीरविधिः सुशरुतर्मतेन । चरके तुं कषायानन्तरं॒सपिस्ततः क्षरम्‌ ।
त्यथा--ज्वरे पेयाः कषायाश्च सर्पिः क्षीरं विरेचनमिति ५ २१< ॥
सततादिविषमज्वराणां चिकरत्ां निवश्स्तेषां पंप्राहिमाह--

कशानां ज्वरयुक्तानां मिथ्याहारविहारिणाम्‌ ॥

दोपः स्वर्पोऽपि संवृद्धो देदिनमनिरेरितः ॥ २१९ ॥
सततान्येचुष्क्याख्यचतुथान्सपररेपकान्‌ ॥
कफस्थानविभागेन यथासंख्यं करोति हि ॥ २२० ॥
अहोराजादहोराजात्स्थानात्स्थानं पपद्यते ॥
ततश्चाऽऽमाशयं प्राप्य दोषः कुर्याज्स्वरं व्रणाम्‌ ॥ २२१ ॥

अस्थायमथेः । छाना मिथ्याहारविहारिणां न्वरमृक्तानां च मिथ्याहारविहारिगां
दोषः पूर्व पथ्यसेवया स्वस्पोऽपि मिथ्याहारधिहाराभ्यामतिसवृद्धो ब्धवछोऽनिरेरितो
वातप्रेरितः सन्पततादीञ्चनयति 1. कफस्थानविभागेनेति ! आमादायदयकण्डाशिरः-
संधय इति पञ्च कफस्थानानि तेषां विमागेन । यथाप्तस्यं दोषैरहोराास्स्यानात्स्थानं
प्रपयाऽऽमारयं गत्वा पतततादयः क्रियन्ते } तदयमर्थः । आमारायस्थो दोषोऽटोरा्ा-
त्मततं करोति द्विकाटम्‌ 1 न च सर्वदा । आमाशयप्रा्या दाऽस्य संभवप्रपङ्गः |
अहोरा्रात्खकोपकाटपक्षया तदुत्पत्तेः । हृदयस्थो दोष आमादायं प्रपयान्येदुप्कमे-
ककाटं करोति प्तततारम्भकदोषपिक्षयाऽस्य व्यवहितत्वात्‌ । कण्ठस्थो दोष एंक- `
समन्द ङद्यमायाति । अपरासिन्दिन आमाशयमागभ्य तृतीयेऽदि तृतीयकं क्यात्‌ ।
रिरस्यो रपः कण्ठट्दयामाशायांिमिरदिनः क्रमेण प्राप्य चतूर्थऽदवि चतुरक करोति ।
संपिस्यप्तु पररेपकं दुर्यत्‌ । संवयश्वाऽऽमाशयेऽपि सन्तीति । अयं समदा मवतीति ।
प्रभावाच्च शोपिणामेव स्यात्‌ । अयं त्वविषमः । अन्ये चत्वारो मुक्तानुबन्धत्वेन
नति दद दग्रह्यः । आनेटेरितत्वं च वातस्यापि स्थितस्य
` वह्वुम्रवुतभूतनापरण वतिन प्तमवति ॥ २१९ ॥ २२० ॥ २२१ ॥

परो विषमो रानरिसवरो विवाज्वरशच तावाङ्‌--

उवराधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५३

समौ वातकफौ यस्य दीनपितस्य देहिनः ॥ `
प्रायो रात्रो ज्वरस्तस्य दिवा हीनकफस्य च ॥ २२२ ॥
दिबारीनकफस्य चेति ! दीनकफस्य चकारात्पमवातपित्तस्य दिवान्वरो भषति
॥ २२२ ॥
प्रेपकस्त्वविषमः प्रायः कसाय शोषिणाम्‌* ॥
कलिद्गकाः पटोरस्य पत्रं च कटुरोषिणी ॥ २२३ ॥
सुगमम्‌ ॥ २२३२ ॥ +
पोरु सारिवा पुस्तं पाठा कटुकरोहिणी ॥
निम्बं पटोलं त्रिफला मृद्रीकायुस्तवत्सकैः ॥ २२४ ॥
किराततिक्तममृता चन्दनं विश्वभेषजम्‌ ।
गुद्च्यामखकं मुस्तमधे शछछोकसमापनाः ॥
कषायाः शमयन्त्याञ्च पश्च पञ्चविधं ज्वरम्‌ ॥ २२५ ॥
पश्चविधं ज्वरमिति ) प्रटेपकवजं संततस्तततान्येचुष्कतुतीयक्चतु्कम्‌ 1 यतश्च-
रकस्येते पश्च योगाः । तत्रैतत्पश्चकमेव पटित्वाऽमी योगा उक्ताः । संग्रहकारस्त
सततान्येद्युप्कव्यास्यचतुथकग्ररेपकान्पठित्वा योगानिमाद्िखितवानिति न मनोहरम्‌ 1
एते च योगाः पश्च प्रश्वघ्रु यथासंख्य ज्ञेयाः । सव वा स्ैत्रेत्यन्यः ॥२२४।२२९॥
कषायाः संततादीनां पञ्चैते चरकादिना ॥
ग्रटेपकं विहायेव तथा वातवरासकम्‌ । २२६ ॥
गद्यम्‌--कषायाः क्रमेण व्यतिक्रमेण वा क्रियन्ते ॥ २२७ ॥
सुगमम्‌ ॥ २२६ ॥ २२७ ॥
अनानी गडसंयुक्ता विपमञ्वरनारिनी ॥
अभिपान्द्ं जयेत्सम्यग्बातरागांश्च नाशयेत्‌ ॥ २२८ ॥
अजाजी गुडसंयुक्तेति । अजाजी कृरप्णजीरकं प्रचारात्‌ । तच समेन गुडेन
यान्यम्‌ | सितनीरकमिव्यन्ये ॥ २२८ ॥
गुडभगादां चिफलं पिविद्रा विषमा्दितः
गुद्प्रगाढां किंनिदयिककषप्रतिवापगडयुतां ्रिफटां पिनेत्कथितामिति रेष: 1
वि' वरिपमन्वरषीडितः । ज्वरशन्द्पतनर्देशात्‌ ॥
गुदूचीनिम्बधात्रीणां कषायं वा समाक्षिकम्‌ ॥ २२९ ॥

शरणी तयेति म 1.५ ५९

# ख. पुस्तके "क्षीरेण पद्वृद्धयः वा दुग्धान्नाशी कणां पिबेत्‌ ।॥ याव्पर्ण शतं तु स्यात्तां
तथैव्ापकरषयेत्‌ ॥ १ ॥ चिधिरथ परिवृद्धं पञ्रभिः सप्तभि दशभिरथ विवृद्धे पिप्पटीवर्षमाना ॥
पिबति च परयसा यस्तस्य न श्रासक्रासौ ज्वरजषछरगुदादाव्रातरक्तक्षयाः स्युः ॥२॥ कृफवा-
तश्वासपाण्डुगुल्मश्षोफोदरापहम्‌ ॥ विषमज्परे च तदृदृष्यं पिप्यलीवरमानकम्‌” ॥ ३ ॥ श्यभिकमस्रे ।

५ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- = [ ९ प्रथमा

धाग्री, आमल्की । एष योगशचतर्थकन्वरघः समानतच्रोक्तत्वात्‌ ॥ २२९ ॥
मस्तामलकगुड ची विश्वौ षधकृण्टकारिकाकाथः ॥
पीतः सकणावचूर्णः समधुधरिषमजञ्वरं हन्ति ॥ २३० ॥
मुगमम्‌ ॥ २३० ॥ _
प्रातः भ्रातः ससपिवां रसोनमुपकल्पयत्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥ _
पिप्पटीर्वधेमानं वा पिबेतक्रीररसाशनः ॥ २३१ ॥
पिप्पलीवधृमानं वातकफे पष्टीहोदरेक्तमात्या | क्षीररसारन द्यमिधानमधिकवि-
धानार्थं ज्ञेयम्‌ । क्षारं मांसरसश्च प्रयोगपतात्य पिष्यडीवर्घमानकविवाने सीररसाल्च-
नस्य दरदितत्वात्‌ । अत्र पुनरमिधानमधिकमात्राथमिति कातिकः ॥ २३६१ ॥
दिनमेकं तु विभरम्य प्रयेति स तृतीयकः ॥
दिनद्वयं तु विश्रम्य प्रेति स चतुथकः* ॥ २३२ ॥
पुगमम्‌ ॥ २३२ ॥ [र
इन्दस्तु तृीयकचतुथकयोः खरूपं दरोयित्वा॒तयोधिकित्साविरोषं वक्तु चर-
कार्षछोकेन सममात्मनः छकारं तृते-- |
कमं साधारणं जद्यानृतीयकचतुर्थङी । `
अतस्तों प्रतिकतेव्यौ विशेषो दितभेषनेः । २२३ ॥
साधारणं ज्वरमात्रताधारणं विषमज्वरमाधारणं वा कमे तृतीयकचतुर्थकौ कर्मभूतो
जद्यातत्यनति न स्फोटयतीति यावत्‌। अतः साधारणक्नियां क्तवा प्रतिपदोक्तक्रियया
चिकित्स्यावियं हृन्दाभिप्रायेण व्याख्या। चरके तु कर्म साधारणमिलयदेर्ैः साधारणं कर्म
देवयुक्तिव्यपाश्रयं तृतीयकचतुर्थकौ जह्यादन्तमीवितप्यर्थत्वेन हापयतीति शेकाकर-
रागन्तुरनुन्धो हि प्रायशो विषमज्वर इति चरकोक्तदेतवतुरोधाव्याख्यातः ।
अस्य शोकप्यशनानदेवोक्ता व्याख्या रिख्यते-क्म॑साधारणमित्यादि ।
इतः । यस्मादागन्तुरनुबन्ध्‌ः प्रायशो विषमज्वरे भवति । िषरमज्वरमहणाच केचि-
देतवेव द्य तृतीयकचतुर्थकौ विषमन्वराविति प्रतिपत्ता न तु सततान्येदष्को । यद्यपि
तौ विषमं ५.९ स्वरयतः । अत्र संशयः । स्राधारणं कर्मे देवयुक्तिन्यपाश्रयमुत वा
नागन्वादवयोरपि यथोगं ददाति तत्पाषारणं कर्मे ! यथा पयसा सह वृषदंदारा-
कृत्यो निजं दोषं नयति विडालशङृागन्तुम्‌ ॥ २६६ | `

,_.* ख. पुस्तक “नलेनोत्पािताः सहेदेवीमूलाकर्णवन्धनात्‌ ।
पयः" | १ ॥) इयधिकमन | |

ऽ्चरं चातुधिकं इन्ति भानुवारे न

ज्वराधिकारः | हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५५

महोषधामृतायुस्तचन्दनोशीरधान्यकैः ॥
काथस्तृतीयकं हन्ति शकैरामघुयोजितः# ॥ २३४ ॥
सुगमम्‌ ॥ २६४ ॥
अपामागजय कटां खोदहितेः सप्ततन्तुभिः ॥
बद्धा वारे रवेस्तू्णं वरं हन्ति ठृतीयकम्‌ । २३५ ॥!
अपामागेजटेति । जया मूढम्‌ ॥ २६९ ॥
गङ्गाया उत्तरे कूरे अपुत्रस्तापसो मृतः ॥
तस्मे तिरोदकं दब्यान्पुशवत्येकादिको स्वरः! ॥ २३६ ॥
तस्मे तिरोदकमिति । अत्रोदकमनुदये नवपाघानीतं मूमावनवस्थापितं मह्यं
प्रचारात्‌ । करुदाश्वत्यपत्रहस्तस्य च तषणम्‌ ॥ २६६ ॥
वासाधाव्रीस्थिरादारूप्थ्यानागरसाधितः ॥
सितामधुयुतः काथश्रातुथिकनिवारणः# ॥ २३७ ॥
सुगमम्‌ ॥ २६७ ॥
अगस्तिपतरस्वरसेन नस्यं निहन्ति चातुधिकमुग्ररूपम्‌। ॥
अगस्तिपत्रसखरपेन तद्रसेन ॥
यथोक्तविषमन्वरविपरीतानपरानपि विषमप्रकारानाह--
कफस्थानषु वा तिष्रन्दोषो द्वित्रिचतुषुं वा ॥
विपयेयाख्यान्कुरुते विषमान्कष्टसाधनान्‌ ॥ २३८ ॥
अस्याथैः } कफस्थनेप्वामाशयादिपु द्वयोखिषु चतुषु वा॒तिष्ठन्दोषो वातादिको
विपयेयान्कुरुते तच द्वयोः कफस्थानयोरामाशयत्टदययोसििषठन्दोषो वातादिरन्ये-
युप्कविप्ययं कुयात्‌ । विपययश्च सततस्याहोरात्रे पृवीह्नादीनां मध्ये काटमेकं
तयक्त्वा सर्वीहोरात्रमवनम्‌ । एवं रिपु कफ़स्थानेप्वामारयदृदयकण्ठेषु तिष्ठन्दोषस्तती

(1

॥.. (1 1 ॥

#* ख पुस्तके--उपकरुल्यां पिवेति क्षीरेण सुममाहतः । पिप्प्रीवधमानं वा विषरमस्वर-
पीश्टितः ॥१॥ मधु तर्षिः सिता कृष्णा बुतक्षार विसोडिता । विषमस्वरहृद्रोगक्षतकासज्वरापदा ॥२॥
इुलयाधिकमन्न ।

1 ख. पुस्तके -- वानरस्य मुस दिव्यमादित्योदयसंनिभम्‌ । ज्वरमेकान्तरं घोरं दशेनादेव
नदयति ॥ १॥ अङ्गवद्गकाटिङ्केपु सौगाष्रमगपेषु च । वाराणस्यां च यदत्तं तश्न स्मर दिवं चरम्‌ ॥२॥
सिखत्वाऽश्रत्थपक्नष्‌ धारयेदृश्तिण करे । इत्याधेकमत्र |

£ ख, पुस्तके -पोटदाश्चतुभांगं वातपित्तकफार्तिपरुं } क्ष्रं कषये दातव्यं विप्ररीता तु
दारा ॥ १ ॥ इत्यधिकमत्र ।

+ ख पुस्तके-ङृष्णामलकीरामरदार्वीविचायजसपैपरासनैः । छगठसूषघ्रनिपिैनेस्यं त्वेकाहिकाञ्न-
रम्‌ । इन्यापिकमत्र |

भवोणमातततेनतिः कमिी ततदािहकतन

गक त

;भा किति कािकेतकोणणेक ९५१८३१5

१क.घ. श्रत्वा | २ क. ध. श्रव्रायम्‌ ।

५६ व्यास्याङयुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रथमो

यकविपर्ययं करोति यत्र दिति हृदयस्थो दोष आमाश्चयमागत्य ज्वरयति ततर दिने
कृण्ठन्यो दोषो त्टदयमायाति । अपरासिन्दिने सोऽप्यामाश्यमागत्य ज्वरयति ।
एवं दिनद्वयं भूत्वा तृतीये दिने न भवतीति तृतीयकविपर्थयः । चतुष्वोमाश-
यद्धयकण्ठदिरस्प कफस्यानेषु तिषठन्दोषश्चतुथकविपर्ययं करोति । यस्मि
न्दिने हृदयस्थो दोप आमा्ययमागत्य ज्वरयति ताभिनेव दिने कण्ठस्थो हदयं रिर-
स्थश्च कण्ठमेति । अपरस्मिन्दिनि हदयस्य आमारायमागत्य उवरयति कण्ठस्थश्च
द्दयमेति ! अपरदिने ख्दयस्थ आमाश्चयमागल्य ज्वरयति । एवं दिनत्रयं मत्वा चतु-
्थेऽहि न भवतीति चतुर्भकविपर्ययः } सततकस्य विपयंयो नास्ति । एकस्मिन्नेव कफ.
स्थाने स्थितेन दोषेण तत्करणादिति कातिकः । केचिदुदाहरणमाचमेतदिति मन्य-
मानाः सततकस्यापि विपर्ययं घ्रुवते 1 काट्द्रयं॑त्यक्त्वा सकर्महोरात्र॑॑ज्वरयतीति
सततकविपय॑यः। अन्यैः पुनरन्यादश्चोऽपि वृतीयकादिविपर्ययो दरतः । तद्यथा । तेषां
काटविमागमाह । तच प्रयहोरा्रं स्धिमागाः प्रहराः षट्कः पृवाह्नमध्याह्मापराह-
प्रदोषाषेरात्नपरत्यूषमेदेन । ततान्येद्स्त्वहोरात्र एककाटं सचरिमागं प्ररं प्रवतेते । तद्धि
प्ययसत्वेककारं मुञ्वति । त॒तीयकस्तृतीयेऽदचेककां सतिमागं प्रहरं प्रवर्तेते । तद्धि
पययस्तु तृतीयेऽहयेकं काटं विमुञ्चति चतुथैकशचतु्ेऽहन्येककाटं प्रवतैते । तद्धिप-
यैयस्तु चतूर्थेऽहन्येककारं विमुञ्चति । संततप्तततप्ररेपकानां विपर्यया नोक्तास्तेषामसं-
मवात्‌ । अच्र संततादिषु विपययेषु च दौषादिबरतः प्रोक्तकालाद्भिनाऽऽधिक्यमपि
स्यादिति जेयम्‌ । कफस्थानेषु वा दोष त्यच्च दोषराब्द प्रथग्धद्समस्तप्रतिपादरक न
सामान्येनोक्तत्वात्‌ । सव्रान्तरेऽप्युक्तम्‌-- `
कफपित्तात्रिकम्राही पृष्ठाद्रातकफात्मकः ॥

वातपित्ताच्छिरोगराही चिविधः स्यात्तुतीयकः ॥

चतुथको ददेयति प्रभावं द्विविधं ज्वरः ॥

जङ्घाम्यां छेष्मिकः पूर्वं शिरस्थोऽनिरप्तंमवः इति ॥

क (५

यस्य यो विपर्ययस्तप्यैव तत्र चिकित्सा कार्या ॥ २६८ ॥
रसोनकलकं तिलतेरयुक्तं योऽश्नाति नित्यं विषमज्वराः ॥
विमुच्यते सोऽप्याचिराञ्ज्वरेण बातामयेथापि सुधोरसूपैः ॥२३९॥
पुगमम्‌ ॥ २३९ ॥
रक्ताश्वमारपुष्पं च धात्री धान्यं वचामयम्‌ ॥।
पिष्ट कोष्णो ज्वरे कार्यो ठेषो पूर्षरजापहः ॥ २४० ॥
सुगमम्‌ ॥ २४० ॥
विषमञ्वरेऽषङ्गभूपमाह-- `

ज्वराधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५.७

पटंकषा निम्बपत्रं वचा कुं हरीतकी ॥
सपा; सयवा; सर्पिधूपनं उ्वरनाशनम्‌ । २४१ ॥
पंकषा गुग्गुः । विषमज्वरोक्तोऽप्यप्त योगो जीणैन्वेरे भूतविषमन्वरे च प्रयो-
व्यः समानतन्बो क्तत्वात्‌ ॥ २४१ ॥

0

अवस्थाविशेषेण भूषनमाह--
बेडारं वा चकर्योज्यं वेपमानस्य धूपने ॥ २४२ ॥
बैडाटं शक्रदनिडारविष्ठा । २४२ ॥ ॥
आगन्त्वनुबन्धम्रतिषेधार्थं देवव्यपाश्रयां चिकित्मामाह--
सोमं सानुचरं देवं समातगणमीन्वरम्‌ ॥
पजयन्परयतः शीघं मुच्यते पिषमज्वरात््‌ ।। २४३ ॥
सोममुमया सहितम्‌ । सानुचरं सनन्यादिगणम्‌ । मातृगणं मातृपसमूहयुक्तम्‌ ।

[भ्वी (~

प्रयतः प्वि्रः । ईश्वरादिपूजनाहुरितोपशान्तिषमोत्पत्तिश्च ॥ २४३ ॥
विष्णुं सहस्रपरधोनं चराचरपति विभुम्‌ ॥
स्तुवन्नामसदस्रेण ज्वरान्छवान्व्यपोहति ॥ २४४ ॥
सहदस्रमूर्धानमिति । सहखरीपषौ पुरुषः सहखाक्षः सहखपादिल्यादिना चोक्तम्‌ ।
नामप्तहखेण भारतोक्तेन । ज्वरस्यापि देवतात्मकत्वात्पूना कायो । तथाच विदेदः-
(^ीर्थायतनदेवाथिगुसुवृद्धपप्पेणेः ।
ज्वर पूजनैश्वापि सहरैवोपशाम्यति'" इति ॥ २४४ ॥
मूं भूमिजयन्त्याथ सहदेषोद्धवं तथा ॥
तण्डुलीयकमूलं वा वद्धं मूरधि ज्वरापहम्‌ । २४५ ॥
सुगमम्‌ ॥ २४९-॥
विषमञ्वरेषु कतेव्यमूध्वं चाधश्च शोधनम्‌ ॥ |
ऊर्घ्वं शोधनं वमनम्‌ । तच्च कफाधिके विपमञ्वरे 1. अधःशोधनं विरेचनम्‌ । तच
पित्ताधिके 1 एतेन सर्वेष्वेव विषमन्वरेषु कफ पित्ताधिकतया वमनविरेचने प्रयोक्तव्ये
इत्युक्तं तत्रान्तरे कफपित्तयोवेमनविरेचनयोरुपदेशात्‌ ।
तद्यथा--वमनं पाचनं रुक्षमन्नपानं विखङ्घनम्‌ ।
कृपायोप्णं च विषमे ज्वरे दास्तं कफोत्तरे” इति ॥
तथा --“4विरेचनेन पयसा सपिषा संस्तुतेन च 1
विषमं तिक्तशीतैश्च ज्वरं पित्तमवं जयेत्‌" इति ॥
अन्ये तु विषमन्वरेषित्यत्र यथपि विषमन्वरशब्देन पततं विहायान्धे विषमज्वराः

4

५८ ञ्याख्याङुपुपावल्याख्यदीकासमेतो-- [१ प्रथमो-

प्रोक्तास्तथाऽप्यत्न तृतीयकचतुथंकविव विषमन्बरो ग्राह्यो । यतस्तयोरेव साधारणं
कमे वातपित्त छेष्महरमास्थापनं विरेचनं वमनादिकं युक्तमिति व्याचक्षते ॥
शान्ति नयेत्रिवृद्राऽपि सक्षोद्रा विषमज्वरम्‌ ॥ २४६ ॥
भिवृदराऽपि सक्षोद्रेति । ठेहोऽयं विरेचकार्थम्‌ । अन्न विषमज्वरमिति पाठोऽनाषं।
चरकसुश्वुतयोरस्य योगस्य नित्यन्वर एव विहितत्वात्‌ । प्रबखन्वरमिति पाठः साधुः
अस्याः । प्रबरुज्वरं प्रकृष्टस्य वरं प्रङ्ृष्टबटं वा ज्वरं बहुदोषवल एव शोषनस्य
योग्यत्वात्‌ ॥ २४६ ॥„ `
मधुना वाऽभया ीढा इन्त्याश्च विषमज्वरम्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥
ज्वरवेगं च कारं च चिन्तयञ्ज्वर्यते तु यः ॥
तस्येष्टरदुतेवाऽपि विषयेनांशयेत्स्पृतिम्‌ ।॥ २४७ ॥
चिन्तयनिदयतो मानसन्वरप्रकारोऽयम्‌ । अतस्तस्येषटेविचितैश्च विषयेन्षैरकारो

विस्मारणीयः 1 ज्वरस्य वेगकाल्योः स्मरणेन मनोविषादाज्न्वरपंवृद्धिः । तदुक्तम्‌-
विषादो रोगवथनानामिति वचनात्‌ ॥ २४७ ॥
उवे धृतप्रयोगान्विवकषुषरतस्य कालं विषयं चाऽऽह--
धृतं द्रादश्चराजात्तु देयं क्षीणकफे ज्वरे ॥ २४८ ॥
खङ्घनदत्रुभोननादिभिः कफे क्षीणे छस्स्य द्वादशरात्रदेव पृतं देयम्‌ 1 तेन हि
दोषाणां सरवेथा निरामतया स्वारायगतेः । यदुक्तं सुश्चते -
“धृतं द्वादशरान्रे तु देयं सवेज्वरेषु वे ॥
तेनान्तरेणाऽऽशयं वं गता दोषा भवन्ति दि” इति ॥
अस्याथैः । ननु दज्ञाहात्परमषधदानाम्यनुज्ञानाद्ाहेन दोषपाकप्रददीनात्कथ-
मेवमिति चेत्‌ । स्वेज्वरेषििल्यमिधानात्‌ ! यतः संनिपाते द्वादशाहादपि पाको मवति ।
अथ पाके सति दोषाणां कथं खारायगमनं भवतीति चेत्‌ । न । दोषाणां हासं विना
मादेवसंभृतिः । ततश्च हेन दोषाणां खादायगतिः । कचित्पाकाद्विकारोपरशान्तिरपि
स्यात्तत्र सर्वभवेणेव दोषाणां स्वादायप्रा्तिरिति ॥ २४८ ॥
पिप्पस्यादिपृतमाह--
पिपस्यशन्दनं यस्तयुश्षीरं कट्रोदिणी ॥
कठि्गकास्तामख्कीं सारिवाऽतिविषा स्थिरा ॥ २४९ ॥

१६. "दिकयु* । २ ध, देवास" ।

ज्वराधिकारः ] इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५९

द्राक्षामखकबिल्वानि चायमाणा निदिग्धिका ॥
सिद्धमेभिषेतं स्यो ज्वरं जीर्णं व्यपोहति ॥ २५० ॥
षयं कासं शिरःगूरं पाश्वेगुखमरोचकम्‌ ॥।
अंसाभितापमभि च विषमं संनियच्छति ॥ २५१ ॥
कटिङ्गमिन्द्रयवम्‌ । तामख्की भूम्यामरुकीं । विस्वं बिल्वशङादुः । ` अत्रैके विरे-
षानुक्तेः पिप्पल्यादीनां काथकस्करूपतां वणेयन्ति । अन्येत्वेषां कस्कमेवेच्छन्ति ।
द्वं तु जलमेव देयम्‌ । द्रवेऽप्यनुक्ते जलमेव देयमिति वचनाप्‌ । गण एव हि क्राथस्य
कट्कस्य च कारणम्‌ । उक्तं च सुश्ुते-काथकल्कावनिरदेरो गणात्तस्मात्समावपेदिति ।
गणेऽपि यत्राधिकरणतवेन कीतैनं तत्रैव क्राथकल्कविषिः । तथा च तग्रान्तरम्‌--
“भयत्राधिकरणे नोक्तिगणे स्यात्ल्ेहसंविधो ॥
तत्रैव कर्नियेहाविष्येते स्नेहवेदिना › इति ॥
प्रचारोऽपि कल्कमात्रेण 1 तस्मापिप्पल्यादीनां कल्के जं चतुगुणमत्र । एवमे
जातीयेऽन्यच्रापि विज्ञेयम्‌ । पिप्पल्यां घृतम्‌ ॥ २४९. ॥ २५० ॥ २५१ ॥
कर्काचतुगीणः सेहः सेदात्ववाथश्चतुगुणः# ॥
काथ्याचतुगणं वारि काथः काथ्यसमो मतः ॥ २५२ ॥
काथध्याचतुगैणमिति 1 चतुगणं तु द्विगुणं बोद्धव्यम्‌ । यदुक्तम्‌--चतुगुणं त्वष्ट-
गुणं द्रवदैगुण्यतो मबेदिति वचनात्‌ । तत्रान्तरेऽप्यष्टगुणमेव तोयम्‌ |
यदु क्तम्‌--“क्राथ्यादष्टगुणं तोयं काथः स्याज्जर्पादिकः ।
काथाच पादिकः सेहः कल्कश्च सेहपादिकः” इति ॥
क्राथः क्राथ्य्तमो मत इति मानेऽनियतोऽतस्तावत्सरमै्र घृतस्य प्रस्थः पक्तव्यः ।
प्रस्थे च षोडशपलरूपे काथः पाकाथेमत्सग॑पिद्धश्तुयंणः } सत॒ च चतुःषष्टिपटरूपः ।
चतुगणश्च क्रायश्चतुःषष्टिषटे क्राथनीयद्रव्ये चतुर्गुणजटेन द्वाचिशच्छरावख्पेण पादि-
टेन ! एवं क्राथरोषः क्थनीयद्रव्यस्मः स्नेहाचतुगणेन भवति । एषा च गणना द्रव-
दवेगुण्यमगृहीत्वा ज्ञेया । अन्यजाप्युक्तम्‌-काथ्याचतु्णं वारि पादस्थं स्याचतुर्गुणम्‌ |
सनेहात्सेहसमं क्षीरमित्यादिपरिभाषाथमनुं बुदध्वा क्षीरयोगे समैतरैवमेव पाकं व्याचष्ठे ।
चक्रस्त्वाह-- यच काथः श्वीरं चास्ति तच क्षीरेणेव पह सेहाचतुरगणं जटं कार्यं येन
सेहपाके चतुर्मणमेव द्रवमुत्सर्मिद्धं लेहात्तोयं चतुगुणमित्यत्र तोयस्य द्रवोपलक्षणत्वा-

* ख. पुस्तके स्नेदावशेषं कतेव्यं स्नेहपाके त्वयं विधेः । इलयधिकमत्र ।
> ख. पुस्तके-गरदौ चतुर्गुणं दयात्कष्निऽष्टगुणं तथा ॥ कटिनात्कविनं यच्च देयं षोडशकं जम्‌
11१1 खद्वादिक्राध्यसेघते मानानुक्तौ चिकित्सकाः ॥ मध्यस्योभग्रगापमितादिच्छन्दयष्टगुणं जयम्‌ ॥२।)
दयधिकमच्र । |

६० व्याख्याङकसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रथमो~-

दिति । तन्मते क्राथोऽत्र त्रिगुणः क्षीरं सेहसमम्‌ । एवं सर्वत्रान्यत्रापि ज्ञेयम्‌ । शीरं
च सवत्र गव्यं ह्यं श्रेष्ठगुणत्वात्‌ ॥ २५९२ ॥
शिरसे र क कै
दशमृलीरसेः सपिः सक्षारः पश्चकारकैः ॥
सक्षीरं हन्ति तत्सिद्धं ज्वरकासापिमन्दताम्‌ ॥
वातपित्तकफव्याधीन्प्टीहानं वाऽपि पाण्डुताम्‌ ।। २५२ ॥
सक्षरिरिति । क्षारे यवक्षारः । पञ्चकोख्यवक्षाराः प्रलेकं पाटिकाः । भावियोग-
करकमानसाहचयात्षपर्छ्वान्यथानुपपत्तेशच । दरामूटपषट्पठं घृतम्‌ ॥ २९३ ॥
पश्वकोैः ससिन्धूत्थेः पटिकेः पयसा समम्‌ ॥
सपिः प्रस्थं शृतं प्टींहविषमञ्वरगुस्मनुत्‌ ॥ २५४ ॥
पयसा सममिति । अन्ये तुल्याथैतास्वीकरेण स्ेहपरमं क्षीरं चिगुणं च जरमदी-
मिदरितपटूपटकसंवादादून्रवते । तयथा--
सक्षारः पञ्चकोरुस्तु पचकिखिगुणीदके । समक्षीरं घरतप्रस्थमित्यारि ।
'श्वीरदध्यारनछस्तु पाको यतेरितः कचित्‌ |
चतुगुणं जढं ततर वीयाधानाथमाकपेत्‌" ॥
इति परिभाषां तु ्षोरयोगे चतुगुणनट्दानाथमुक्तां नाऽऽद्रियन्ते । सममित्यस्य
सहाथतामाधित्य चक्रस्त्वाह--
यत्र दवान्तरानुक्तो श्वीरमेव चतुगुर्णम्‌ |
द्रवन्तरेण योगे हि श्षीरं लेह्तमं भवेत्‌" ॥ इति ।
एतत्तु न मनाहरम्‌ । यतः सुश्वुताक्तोदरचिकिल्सितषट्पल्केऽस्मिन्धतपस्थं तल्य-
सामाति पठ्यत पर्‌ तु तत्र जंनटकातिकभोजादिभिस्तल्येनैव पयसा जं विना
पाका द्रितः ] तथा चरक गुसमेऽसिन्यते षृतप्रस्थं विपाचयेत्ोरप्रस्यनेवयेवं परं पठि-
तम्‌ । प्रचारो तु पाकः प्रायश्तुगुणोदकफेन । परटूपलकं प्तम्‌ ॥ २९४ |
पानीयकस्याणकमाह --

विशाखा त्रिफला कौन्ती देषदार्वेलवाटुकम्‌ ॥ २५९ |
(वरा नत हार दे साखिवे दरे परियङ्खका ॥
नीरोत्यटेलामजजिष्ठादन्तीदाडिमकेसरम्‌ | २५६ |
विडङ्गं पञ्निपणीं च ऊुषचन्दनपदक्ैः ॥

ताटसपत हती माटल्याः कुसुम नवम्‌ ॥ २९५७ ॥।

ज्टाक्शातेभिः कल्केरतैरक्षसमन्वितैः
चतुगुणं नरं दा घरतपस्थं विपाचयेत्‌ ॥ २५८ ॥

स्वराधिकारः 1 छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। &१

अपस्मारे ज्वरे कासे शोषे मन्देऽनटे क्षये ॥
वातरक्तं रतिश्याये तृतीयकचतुधेके ।। २५९ |
खछचेशोमूचकृच्छरे च विसरपोपद्रवेषु च ॥
कण्टूपाण्डूबामयोन्पाद विषमेहगरेप च ॥ २६० ॥
भूतौ पहताचित्तानां गद्रदानामरेतसाम्‌ ॥
दास्तं स्रीणां च बन्ध्यानामायुव्रैणैवटप्रदम्‌ ॥ २६१ ॥
अलक्ष्मीपापरक्षोघ्ं सवग्रहनिवारणम्‌ ॥
कल्याणकमिर्दं सपि; भ्रेषं पसवनेषु च ॥ २६२ ।
्रिशाटा गोरक्षकरकयी । धिफटा हरीतक्यामरकविगोतकानि ! एषां च प्रलेकम-
क्षभागता द्रघ्यप्रधानत्वाचिर्देशस्य । यत्र हि द्रव्यप्रपानो निर्दैरशास्तच्र प्रसेकमेव भाग-
परिग्रहः } यभा-तिफला ददामृटानि पालकानीति ] यत्र तु द्रव्यस्य षषठयन्तनिर्देशा-
त्मानं प्रधानं तत्र समूदितस्य भागः }। यथा-चिफटायाश्चयो भागाखयस्िकटकस्य
चेति ! अन्ये व्वव्राष्टाविदतिभिरिति पदस्य तात्पर्येण चिफङायाः प्रयेकं भागमाहुः ।
त्रिफटशन्देन यद्यपि द्राक्षाकादमयपषूपकाण्यप्युच्यन्ते ।
यदुक्तम्‌--“"पथ्याविभीतकधातरी भिचा महती स्मता ।
हस्या काद्मयमृद्रीकपरूपकफटेभवरेत्‌ ° इति !
तथाऽपि सवैर विद्ापानृक्तौ गुणप्राधान्याद्धरीतक्यादय एव तरिफटाशब्देन
गृह्यन्ते । कोन्ती रेणकरम्‌ । एटवादृक्र खनामष्यातम्‌ । स्थिरा शादिपणीं
नतं तगरपादिका 1 तद्मावे वेच ्ीयरीश द्रे दे हरिद्रा दारुहरिद्रा ।
रि द्धे अनन्ता दयामादटता च | दाषिमं दाडिमफलम्‌ । केसरं नागकेसरम्‌ ।
टीपरपत्रं म्वनामस्त्यातम्‌ । मारुत्याः पृष्पं नातीपृप्पम्‌ | पाटदिवाच्र कल्कानामष्टा-
विदातित्वे सिद्धऽएाविदातिभिरित्यम्यांपादानं दाडिमस्य केसरं दादिमकेसरमिलेकद्र-
व्यप्देहः स्यात्तथा(स्य) ताकीप्रं च पत्रं चति ताटीसपत्रमिति द्व्यद्रयशङ्कायाश्च निरासा-
थम्‌ | क्रिच--आष्टाविङत्यापधस्य सर्पिषः परानमिप्यत इत्याद व्रष्टाविशशत्यापधप्रत्तया
यव्यवदाराथमस्याभिधानम्‌। जष्टर्विश्चदयेति प्रयोगे प्रा्ेऽष्टातिङतिभिरिति निर्देशो विंर-
त्याद्याः मदक श्ियां सं्येयप्ययोरिति वचनस्य प्रायिक्रत्वपरिकल्पनात्‌। तेन पश्चा-
राद्धिरथायनैरिति प्रयामोऽपि साधः । कर्कैरक्षसमरेतर्वैदात्याऽष्ठामिरेव चेति चरके
वहपुर्तकरेषु पाठ निददेषः] चतुरमुणे-नटमित्येतत्परिभाषासिद्धमपि तदभदाव्यायेमुक्तम्‌ ॥
। २५५ ॥ २५६९ 1] २५५ ॥ २५८ ॥ २५९९ ॥ २६० ॥ २६१ ॥ २६२ ॥

0

ट्दानीमन्तःपरिमाननमामेघाय बहिप्परसिमाजनाथ पटृकटूवरास्यं तेटमाह--

ष्‌

१ प्र तगगे भ्र" ।

६२ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ १ प्रथमो-

सुबचिकानागरुघमरवीलाक्षानिशालोहितयष्टिकाभिः ॥ `
तें ज्वरे षड्गुणतक्रसिद्धमभ्यञ्ञनाच्छीतविदाहनुत्स्यात्‌।।२६३॥

कष,

सुवचिका खभमिकाक्षारः । खाहितयष्टिका मज्ञिष्ठा ।
“लक्षा निरा कुष्ठहाण्टठी मञ्जिष्ठा च सुवचिका |
मृ्वाचन्दनपंसिद्धे तैरं तक्रेऽथ षड्गुणे*॥
इति विदेहदरोनादत्र छोहितं रक्तचन्दनं यष्टिका मल्ञिष्ठेति केचिद्व्याचक्षते ।
पर्‌ तु- 'सखिकाविश्चमननिष्ठाखाक्चामूर्वानिशामयै : ॥
तटं षट्गुणतक्रण श्िद्धं ज्वरहरं परम्‌ ” ॥
इत्यत्र तत्रे रक्तचन्दनस्य(स्या) पाटद्विदेहाक्तं प्रयोगान्तरं कल्पनीयम्‌ । भचा-
रोऽपि म्चिष्ठयेव । अभ्यज्ञनाच्छीतविद्‌ाहनुदिति । प्रभावादम्यज्गेन तैरमिदं शीतं
दाहं च हन्ति । पटटुरं तैटम्‌ ॥ २६३ ॥
दध्र ससारकस्यात्न तक्रं फटूरमिष्यते ॥
भाष्यान्तरात्‌-दध्रः ससारकस्यात्र तक्र कटुरमिति । असहं दधि ।
अन्ये तु--“तोवीरासुताचलयम्डं काञ्ञिकं कटर विदुः ॥
जन्ये तु तदधोमागं तक्रं वाऽत्यम्छतां गतम्‌ ॥
सखेहं दथिजं तक्रमाहुरन्ये तु कटररम्‌ इति ॥
धृततेरगुडादींश एकाहाननिव साधयेत्‌ ॥
उषितास्तु पद्धवैस्ति विशेषेण गुणान्यतः ॥ २६४ ॥
सुगमम्‌ ॥ २६४ ॥
सेहकरको यद्‌ाऽङकुर्या वितो बतिवद्धवेत्‌ ॥

वहो क्षिपे च नो शब्दस्तदा सिद्धि विनिर्दिशेत्‌ ॥ २६५ ॥
सुगमम्‌ ॥ २६९ ॥

रब्द्व्युपरमे प्राप्ने फेनस्योपरमे तथा ॥
गन्धवणेरसादीनां संपत्तौ सिद्धिमादिशेत्‌ ॥ २६६ ॥
तथेति । तथा तेन फेनोप्रमप्रकारेण गुडगुडाशब्दस्य व्युपरमे सति स्नेहे गुडगुडा-
हाब्द्फेनयोरपि द्रवकार्थत्वात्‌ । गन्धवणेरसादीनां संपत्ताविति । गन्धादीनां स्नेह-
` मेषजागतानां पम्यगुदये । स्ेहपाकसतु मृदुमध्यखरमावाश्निविधः । एषां विषयोपक्षणं
च दृठबलेनोक्तम्‌-

१ क. घ, 'हान्नावतारये । > क, घ, पक्त ।

ज्वराधिकारः ] इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६३
“तुस्ये कल्केन नियीपे मेषजानां मृदुः स्मृतः ।
संयावद्रवनियौसे मध्यो दर्षो विमुञ्चति ॥
शीयमाणे तु नियीसे वतेमाने खरः स्मतः ॥
मुरस्य खोऽम्यज्गे पाने वस्तो च मध्यमः *” इति ॥
अचर तुल्ये कल्केन निर्यास इति प्रथमक्षिप्तकस्कनिमे नियते सति । निर्यासं किट्टम्‌]
संयाव इति । संयावः स्मघृतगुडः कणिकचृणेः । मृदुपाके द्रवसद्धावाक्किं स्था न
पीडनीयम्‌ । मध्ये मनाक्पीडनं द्रवाद्पत्वात्‌ । खरे तु यथेष्ठं पीडनीयं द्रवविरहात्‌ |
मध्यपाकस्तु श्रेष्ठः ।
उक्तं हि--“^सर्वषामेव पाकानां मध्यः पाकः प्रशस्यते ।
वरं पाको मृदुः कायैः स्नेहस्य न खरो मतः ॥
किंचिच वीयेमादत्ते तज्नहाति खरः सदा” इति ॥ २६६ ॥
घृतस्येवं विपकस्य जानीयाक्कदारो भिषक्‌ ॥
स॒गमम्‌ ॥
फेनोऽतिमानं तैरस्य रेषं ध्रुतवदादिशोत्‌ ॥ २६७ ॥
सुगमम्‌ ॥ २६७ ॥
मुकुन्द गोविन्द हेरे मुरारे वैकुण्ठ शोरे कुरु मेऽन॒कम्पाम्‌।।
छोकचयत्राणविधानदक्ष क्षमस्व दोषं द्रहिणाय वेय ॥ २६८ ॥
सुगमम्‌ ॥ २६८ ॥
चन्दनां हितं तरं शोषाधिकारकी तितम्‌ ॥
तथा नारायणं तें जीणेज्वरहरं परम्‌ ॥ २६९. ॥
सुगमम्‌ ॥ २६९ ॥
मूवाटाक्षादरिद्रे दरे मञ्धि्रा सेन्द्रवारुणी ॥
बहती सेन्धवं कुष्ठं रास्ना मांसी शतावरी ।॥ २७० ॥
आरनााढकेनेवं तलं परस्थं विपाचयेत्‌ ॥
तेटमङ्गारकं नाम स्ैज्वरविमोक्षणम्‌ ॥ २७१ ॥
मञ्ञौ श्रेष्ठे वर्णे तिष्ठतीति नैरुक्तेन विधिना मञ्जिष्ठा व्युत्पाद्यते । अङ्गारकं तैटम्‌
॥ २७० ॥ २७१ ॥
अन्दादूष्वं धतं पकं हीनवीयं च तद्धषेत्‌ ॥
तेरे विपयेयं विद्यात्पके चापक एव च ॥ २७२ ॥
सुगमम्‌ ॥ २७२ ॥

६9 व्याख्याकुयुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २ द्वितीयो-

निःरेषदोषनिवृत्तिप्रतिपादनाय ज्वरमुक्तिरक्षणमाह--
देहो ्यु्यपगतङ्ृममोहतापः पाको मुखे करणसोष्टवमव्यथत्वम्‌ ॥
स्वेदः क्षवः प्रकृतियागिमनोऽनरिप्सा कण्डुश्च मूध विगतज्वरटक्षणानि ।।२७३॥
पाको मुखे ज्वरोष्मकोपिताप्पित्तात्‌ } यत्तु पूवे नाकाषीन्मुखादन्यत्नर वा पत प्रभावः
स्वेदः शोषकोष्मव्यपगमात्खोतःस्फुरटत्वाच } अन्नरिप्पाऽन्नाकाङ्क्षा । स्ता च उवरप्रभाव-
नाऽरोचकनिगेमात्‌ । कण्डूश्च रिरि विरोधिन्वरोष्मापगमात्स्वस्थाने ठन्धबटेन
छप्मणा ॥ २७३ ॥
ज्वरमुक्तस्यापि व्यायामादिनिषेधाथंमाह-- `
व्यायामं च व्यवायं च स्लानं चक्रमणानि च॥
ज्वरयुक्तो न सेवेत यावन्न बरवान्भवेत्‌* ।॥ २७४ ॥।
व्यायामं कृत्वाऽपि व्यवायं चेत्युक्तमालयन्तिकनिषेधाथेम्‌ । स्नानमूजस्करमपि
प्रभावाञ्ञ्वरं प्रलयानयति ॥ |
यदटुक्तम्‌-- स्नानमाशु न्वरं दरयाज्खवरमुक्तस्य देहिनः ॥
तस्मान्मृक्तन्वरः स्नानं विषवत्परिवमयेत्‌ "” इति ॥ २७४ ॥

इति श्रीहन्दपणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री
श्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याद्रुसुमावल्याख्यायां भ्रथमों
ञ्वराधिकारः; समापनः ॥ १ ॥

अथ द्वितीयो ज्वरातिसायाधिकारः।
ज्परस्योपद्रवत्वेनातिपतारस्य संभवाज्ञ्वरचिकित्सानन्तरं ज्वरातिसारचिकित्सितप्रणय-
नम्‌ । ज्वरातिारमेखकशथ ज्वरातीपाराम्यामनन्यत्वान्माधवकरिण निदानसग्रहे प्रथ
ङ्न दरितः । चिकित्साविरेषं तु वक्तं हन्द; पृथगमं कल्ितवान--
पृथगुक्तनिदानन ञ्वरातीसारनेणेयः ॥
कतेव्यो भिषजा चात्र तत्क्रमेण विधिर्थतः ॥ १ ॥
पृथगुक्तनिदानेनेति । एथग्दर्ितं यनिदानं तेन मिङितेन न्वरातीसारमेख्कस्य निर्णय
कायः। तत्क्रमेण विधिर्यत इति । तस्मिरन्वरेऽतीसारे च यो दोषस्य परषस्य चाऽऽमपक्
तक्रिमस्तन क्रमणहापि विधियस्मात्‌ । विधिराहाराचारारिि त भषम्‌ । तस्यानन्तरं

* ल पस्तक-द्प्धनन्धनं यथा वहिधातुन्द्त्रा यथा विषम्‌ ॥ कृतच्त्यो नजेच्छ
छन्ति वरा
तथा ज्वरः ॥ १ ॥ इवयधिकमच । न

ज्वरतिपाराधिकारः ] इन्द माधवापरनामा सिद्धयोगः। ६५

निषिद्धत्वात्‌ 1 अयमथः । ज्वरे चातिसारे चाऽऽमपक्रताक्रमेण यदुक्तमाहारादि तन्मि.
दितेऽपि क्रियत इति चेत्‌ । अतस्तयोरुक्तनिद नेनैव मिचिन ज्वरतिपारौ निश्चेत-
व्याविल्यथः ॥ १ ॥
ञ्वरातिसारयासुक्तं भेषजं यत्पृथक्पृथक्‌ ॥
न तन्मिछितयोः कायेमन्योन्यं वर्षयेद्यतः । २ ॥
अन्योन्यं वधेयेदिति । प्रायेण ल्वरहरमौषधमनुलोमनमतीम्ारहरं च स्तम्भनमतः
प्रसपरं विरुद्धत्वान्मिटित्वा मेषं न कतेव्यम्‌ ॥ २॥
अतस्तो पतिकुवरीत विदोषोदितभेषनजैः ॥
सुगमम्‌ ॥
टद्नमुभयोरुक्तं मिरिते कार्यं विशेषतस्तदनु ॥
उत्परषषटकसिद्ध लाजामण्डादिकं सकटम्‌ ॥ ३ ॥
स्गमम्‌ ॥ ३ ॥ |
पृथ्िपणीवराविस्वनागरोत्पखधान्यकैः ॥
ञ्वरातिप्ारी पेयां वा पिवेस्साम्खां य॒तां नरः ॥ १५४॥
पेयां देति 1 वाशब्दश्चरके यवाखन्तरापेक्षया युपादाव्प्युपंग्रहा्थं॑साम्डामिलय-
स्यानन्तरं वा द्रष्टम्यः । तेनानम्छामपीति फति । अतिस्रारे हि पुरीषात्रिन्ुतत्वा-
स्प्रायेण वातप्रकोपः । तैन साम्डामित्युक्तम्‌ । साम्छमीपदम्छाम्‌ । साम्टत्वं च दादि-
मरसादिना । एतच न प्रचरति । उत्पल्पष्टकम्‌ ॥ ४ ॥
नागरातिविपापुस्तामूनिम्बामृतवत्सकैः ॥
सवेज्वरटरः काथः सवोतीसारनाशनः ॥ ५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥
पाठेन्द्रयवभ्रनिम्बमुस्तापपेटकामृताः ॥
जयन्त्याममतीसारं ज्वरं च समहौषधाः ॥ ६ ॥
अयं योगः काथः ॥ & ॥
हीवेरातिविषामुस्ताविरवनागरधान्यकम्‌ ॥ ७ ॥
पिवतिपच्छाविवन्धघ्रं शूख्दोपामपाचनम्‌ ॥
सरक्त हन्लतीसारं सज्वरं वाऽथ विज्वरम्‌ ॥ ८ ॥
वात्छष्माणि योगोऽयमवचारणया क्रियते ॥ ७ ॥ ८ ॥
गुड च्यतिविषाधान्यद्यण्टी षिल्वाब्दवारकेः ॥
पाटाभूनिम्बकुटजेथन्द नोशीरपकेः ॥ ९ ॥

कि, क

६६ व्याख्याङ्कसुमावल्याख्यदीकासमेतौ-- [२ द्वितीयो-

कषायः शीतटः पेयो ज्वरातीसारदान्तये ॥
हृासारोचकच्छर्दिःपिपासादाहनारनः ॥ १० ॥
रजेन कुटनफठं रहं लधरुतवात्याचनत्वाच् । एवमन्यत्राप्यतीसारे । अयं पित्त्े-
प्मणि । बृह दुड्च्यारिः ॥ ९ ॥ १० ॥
कलिङ्गातिविषाञरुण्ठीकिंराताम्बुयवासकम्‌ ॥
ज्वरातीसारसंतापं नाशयेद विकल्पतः ॥ ११ ॥
यवासकं दुरालभा । अयं पित्तोत्तरे वकष्यमाणयोगद्यं च ॥ ११ ॥

वत्सकस्य फट दारु शदिणी गनपिषप्पीं ॥
शवदंष् पिप्पटी धान्यं विस्वं पाठा यवानिका ।॥ १२॥
द्रावप्येतौ सिद्धयोगौ शोकाथेनामिभा पितो ॥

स ~

ज्वरातिसारशमनो षिरोषादाहनाङनो ॥ १३ ॥ `
रोहिणी कटुका ॥ १२ ॥ १६ ॥

पश्चमटीवछाविस्वगुडचीयुस्तनागरेः ॥ `
निम्बरी र
पाटाभूनिम्बहीषेरङुटनत्वक्पखे; यूतम्‌ ॥ १४ ॥
हन्ति सवोनतीसाराञ्ज्वरदोषं वमि तथा ॥
सशुढोपद्रवं श्वासं कासं हन्यात्स॒दुस्तरम्‌ ॥ १५ ॥

{9 (~

पश्चमूटीति सामान्याद्योज्या पित्ते कनीयसी ॥

महती पञ्चमी तु वातश्टेष्पाधिके हिता ॥ १६ ॥
मुगमम्‌ 1 पञ्चमूल्यादिः ॥ १४ ॥ १९ 1 १६ ॥

उत्पटं दाडिमत्वक्र पडकेसरमेव च ॥
पिषेत्तण्डुलतोयेन ज्वरातीसारनारनम्‌ ।। १७ ॥

दाडिमत्वगिपि। दाडिमफटत्वक्‌ । फठं स्यादाडिमादीनामिति वचनात्‌] एवं सर्वत्र!
उत्पट्‌

उत्यलादिद्रव्यं करकं चं वा कृत्वा तण्डुखोदङ्रन पेयम्‌ । तण्डुरोदकविषिश्च--
“जलमष्टगुणं दत्वा पटं कण्डिततण्डुखात्‌ |. `
भावयित्वा ततो देयं तण्डुरोदककर्मणि” इति । .
योगोऽये रक्ते पित्ते चातिसारे ॥ १७ ॥
उरीरं वाख्कं मुस्तं धान्यकं विरवमेव च्‌ ॥ `

(व.

समङ्गा धातक रोध्रं विश्वं पाचनदीपनम्‌ ॥ १८ ॥

ज््रातिप्ताराधिकारः ] इहन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६७

हन्त्यरोचकपिच्छामं विवन्धं सातिवेदनम्‌ ॥
सशोणितमतीसारं सज्वरं वाऽथ विज्वरम्‌ ॥ १९ ॥
समङ्गा वराहक्रान्ता । उरीरादिः ॥ १८ ॥ १९ ॥
द्‌राग्रलीकषायेण विश्वमक्षसमं पिबेत्‌ ॥
ज्वरे चेवातिसारे च सशोफे ग्रहणीगदे ॥। २० ॥
द्श्मूटीकषायेण विश्वमक्षसममिति । काथोऽच् दरामृरस्याधैपटमेव गृहीत्वा
कत्य: । न तु चृणीचतुगुणः 1 विशवचृणोपेक्षयाऽती मारे ददामूटटस्य पाचनदीपनत्वेना-
तियोगिकत्वात्‌ 1 एवमन्यवापि क्रथेन कल्कस्य चूर्णस्य च पाने । अमुमर्थं दृन्दोऽपि
रुचकादिचू्णे ददोयिप्यति । |
तद्यथा--“क्राथेन चृणेपानं यत्तत्र काथप्रघानता ।
प्तेते न तेनात्र चृ्ण॑पिक्षी चतुर्रैवः इति ।
विश्वं शुण्ठी तस्याश्चूणेमच्र प्रक्षेपः । अक्षं विभीतकफटं तत्सममक्षसमं कषैमानमि-
त्यथः ¦ शण्ठीतिचतुरमापकरैस्तु प्रचारः ॥ २० ॥
विडङ्गाऽतिविषा मुस्त दारू पाग कलिङ्गकम्‌ ॥
मरिचेन समायुक्तं शोफातीसारनाशनम्‌ ॥ २१ ॥
सुगमम्‌ ॥ २१ ॥
गुडूची चित्रविस्वान्दरक्तचन्दनवाखकेः ॥
करिङ्गैकसमायुक्तेज्वेरातीसारशोफनुत्‌ ॥ २२ ॥
पुगमम्‌ ॥ २२ ॥
किराताब्दामृतीनिम्बचन्दनोदीच्यवत्सकेः ॥
दोषाती साररमनं विशेषाञ्ज्वरनाशनम्‌ ॥ २३ ॥
सुगमम्‌ ॥ २३ ॥
सिताञ्जनकणाखाजमघ्ुकं नी टयुत्पटम्‌ ॥
पित्तज्वरातिसारघरं परीदं मधुना सह्‌ ॥ २४॥
पुगमम्‌ ॥ २४॥ |
इति श्रीवृन्दपणीतवृन्दमाधदापरनामकसिद्धयोगव्याख्यार्या
श्रीश्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां
दितीयो ज्वरातिसाराधिकारः समाप्तः ॥ २ ॥

॥

१क. घ. "तापरिश्रच' । २ कफ ध. शोफातीं' ।

६८ ग्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [३ तृतीयः-
अथ ततीयोऽतिसाराधिकारः।

कमे ०

ञवरापद्र्रभूनेम्यातीसारस्य चिकित्सां निर्दिरय वहन्युपातजत्वादामपक्राक्स्थायोम-
पाधम्यात्मंपरति स्वतन्रस्य तस्य चिक्रित्सारम्मः । गदेन द्रवस्यातिप्तरणमतीसारः ।
तदुक्तम्‌--“अतिरिक्रमणेऽधस्तात्रतिर्मतिकर्मणि ॥
भटाद्यत्यथगमनादतासारः स्छृतो बुधैः" इति ॥
2 ह्यनकं मुक्त्वा न चान्यदस्तीह भेषजं बलिनः ॥
समुदांण दोपनिचयं शमयति तत्पाचयत्यपि च ॥ १ ॥
धन कवलमाद प्रशस्तमतिहायमुपहतत्वादय्ेरतिसामत्वाच दोषाणाम्‌ । समदीर्णं
र क्य समन्ताद द।पचयं ठड्घनं पाचयति पकद्वरेणेव तदुद्वतमुपदामयति ॥ १ ॥
° एव ।पपाननातिरक दोपपाकार्थं षडङ्कविधिना इता्भशृतनठस्य चतुरे `
पोगानाह-- न

धान्यादीच्यगृतं तोयं तृष्णादाहातिसारिणे ॥
दीषेर्यङ्गवेराभ्यां युस्तपर्षटकेन वा ॥
्स्तादीच्यश्ुतं तोयं देयं चातिपिपासवे ।॥ २ ॥

(हण चातर शतोद्कत्वमेषां दयति कषायत्वं च निषेधयति । तोयान्ये
7न चारं तृ्णोपहामनायमतीसारिभिः पेयानि न त्वेतानि कषायाणीति । अ्री-
यत । द्द द्रव्ये प्रयेकं काके भागे गृतोदकसंस्कारार्थं गृद्येते इति ॥ २ ॥

नागरातिविपायुस्तेः शतं वा धान्यनागरैः ॥
प.गाशरलातिमारघ्रं रोचनं दीपन परम्‌ ॥ ३ ॥

ननु नायरस्याप्णतीक्षणत्वात्तप्णाग्रहणामिधानं न(पपन्नम्‌ । उच्यते । मधुरविषा-
त्वान्मधरम्य च विपाङ्ृम्यावदयं तृप्णाप्रश्मनं सामथ्यमिति ॥ ३ ॥

ही रभुङ्गेराभ्यां मुस्तपषरटकेन वा ॥।
जाभ्याफव सपाटाभ्यां सिद्धमाह दमाहारमाचरेत्‌ ॥ ४ ॥
मृगमम्‌ ॥ ४ ॥
गाच्छपिण्यादिकार्चस्तु साधितेन ससिन्धुजम्‌ ॥
` पनन बरूषण पथ्यं स्याटटाजसक्तुभिः ॥ ५ ॥
शालिपप्याद्वर्महानस्पो वा| आर्शिव्दाद्धान्यपश्चकादिपरि्रहः | ससिन्धुनामिति।

॥
क

५कृ.ध्र, यंत्राऽपि पि

अतिप्ताराधिकारः 1: इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६९

ससैन्धवं राजसकतुजपथ्यं पितछेष्मणि युक्तं ज्ञेयम्‌ । अन्यत्ैवंविभ विषय एवास्य
विहितत्वात्‌ ॥ 4 ॥

गुवीं पिण्डी खराऽलयर्थं रुष्वी सैव विपर्ययात्‌ ॥
सक्तनामाश्च जीयत मदुत्वादवरेदिका ॥ ६ ॥
गुवीं पिण्डी खराऽत्यथेमिति । अतिकटिना खाजस्रक्तुपिण्डिका गवं स्यात्‌ ।
ष्वी सेव विपथयादिति । मद्री प्ता ट्वी भवति ! अवेहिकाऽवटेहनयेग्या
पिण्डी ॥ ६ ॥ ॥ |
लछाजमण्डकृतेर्योगेस्तेः कृता दस्तमण्डिका ।॥ ७ ॥
वस्खुता यवागुचा परस्तं शुद्रथक्तकम्‌ ॥
सनिषण्णकवाताककश्चरं हितपच्यते ॥ ८ ॥
योगैरिति। धान्यपञ्चकादिभिः। यवागूवेखन्रुतेति वखरात्पृता यवागृरपरिघुतमण्डा पेया
हस्तपिण्डिका वा 1 ननु खाजमण्डादिविधानमत्रविरुद्धमतीसरारे द्रषान्नस्य निषिद्धत्वात्‌ |
यदुक्तम्‌--““वनयेद्धिदरं गुटी कुष्टी मांसं क्षयी ल्यम्‌ ।
द्रवमन्नमतीसारो सवं च तरुणज्वरी ।
भोजेऽप्युक्तम्‌--
“त्रणोद्रास्थापनषीडितानां प्रमेहिणे छ्यतिारिणं च ।
द्रवं न ददयादथवाऽपि कोष्णं स्वस्पं हितं मेषजसंप्रयरूम्‌"' इति ।
मेवम्‌ ! अविहितद्रवाच्निषेधार्थमेतद्रचनं ज्ञेयम्‌ । विहितं तु खाजमण्डादि षिधान-
सामथ्य)न्न निषिध्यत एव ।
अत एवाऽऽह सुश्ुतः
कायं चानश्नस्यान्ते प्रद्रवं खघ्रुमोजनम्‌“ इति ।
प्रद्वं प्रङृष्टद्रवं लघु । तच्च विहितलानमण्डादिकमेवेति अन्ये तु प्रगत द्रवं प्रदरं
यथा प्रणायको देशः प्रगतनायक इति कथयन्ति । तन्न । अतीप्रारे यवाणादयुपदेश्चात्‌
॥ ७॥<८॥ _ _
पेयादयुपमोगद्रव्याण्याह--
काटिपणीं पृ्चिपणीं बहती कण्टकारिका ॥
वखाऽश्वदं्र विस्वानि पाठ नागरधान्यकम्‌ ॥
एतदाहारसंयोगे हितं सबोतिसारिणाम्‌ ॥ ९ ॥

१ क. "भद्रकम्‌ । २ क. घ. ` तमिष्यते।

७9 व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- [ ३ तृतीयः-

बिल्वानि निस्वरालयवः समराहितवात्‌ |
यटुक्तम्‌--“कफानिरहरं तीक्ष्णं लिग्धं साहि दीपनम्‌ ।
कटु तिक्तकषायोप्णं बिस्वमाममुडाहृतम्‌"* इति ।
एवं सवत्र स्तम्भनयोगे । छया तु निवस्य मूढम्‌ | विखमूं मरुच्चटेप्मच्छर्वि्नं न
च पित्तकृदिति गुणपाडत्‌ । पाठानागरधान्यकमिति । नागरस्य माहिवरगमध्यपाठ-
्विपाकमधुरस्यापि पृष्टपुरीषता विचायंत इति केचित्‌ । विपाकमधुरत्वात्घषटपुरीषत्वस्य
संमाहित्ववगंपाठत्सं्राहित्वस्य च सिद्धिरित्युभयात्मकत्वम्‌ । तत्श्ीरवदितयन्ये । एष
शाल्मिण्यादिः । आहारसंयोग इति । आहारस्य संयोजने पेयादिसस्कारं(र इति)
यावत्‌ । दितं सवोतिसारिणामिति { जमपच्यमानपकातिसारिणां प्रयेकं रोष
दंनिपातातिसारिणां चेति । युज्यते तद्वातचशछेष्मणि चरक्षवादात्‌ ।
यथा--वातछेष्महरो ह्येष गणों दीपनपाचनः ।
ग्राही बल्यो रोचनश्च तस्माच्छस्तोऽतिपतारिणाम्‌”* इति ।
वेास्तु रक्तपित्तरक्तातिसरेऽप्येतत्पयुज्चत.एव । संस्कार शाचिपण्या दि द्रन्यपट-
चतुष्टयं जलाढके साभयित्वाऽधेशुतेन तेन पेयादि साधनीयम्‌ । दृद्धम्ासत बहुद्रन्य-
पाधितागुस्कृताहारस्यारुबिकरत्वादाठकेऽम्भाति पलमात्रं दरव्यं साधयति । भक्तारि-
साधने दरवप्रमाणं तत्रान्तरानज्जेयम्‌ ।
तथा हि--“भमक्तं पञ्चगुणे तोये यवागूं षङ्गुणि पचेत्‌ ।
चलुदंशगुणे पेयां विठेषीं च चतुर्गुणे” ॥
एष शादिपण्यदिर्दशाङ्गतेन प्रसिद्धः । वृहच्छाछ्ििण्यीदिः ॥ ९ ॥
शाकमांसफटेयुक्ता विलेप्योऽम्डाशच दुर्भराः ॥ १० ॥
शाकमांसफटेरिति व्यज्ञनोपरक्षणम्‌ । तथाचोक्तम्‌--यवागूमुपयुज्ञानो न तु
व्यज्ञनमाचरेदिति । अम्छा इति । अग्डपाकाः ॥ १० ॥ |
शाङिपणीवटाविख्ैः पृथक्थरण्या च साधिता ॥
दाडिमाऽम्हा हिता पेया पित्तशेष्पातिसारिणाम्‌ ॥ ११॥
पुगमम्‌ । शाह्पिण्यादिः ॥ ११॥ "१ |
धान्यपश्वकसिद्धो वा धान्यविश्वटृतोऽपि बा ॥ `
आहारो भिषजा योज्यो वातश्ष्मातिसारिणाम्‌ ॥ १२ ॥
पुगमम्‌ ॥ १२ ॥ | |
चुना पञ्चमूरन वातपित्ते प्रशस्यते ॥
सुगमम्‌ ॥ 3,

अतिप्ताराधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ७१

अतीप्ारचिकरित्राया आमपक्तक्रमेण प्रवत्तेरतीसारस्याऽऽमपक्ररक्षणैरवदयज्ञेयता-
माह-
आमपकृक्रमं हित्वा नातिसारे क्रिया यतः ॥
अतः सर्वेऽतिसारास्तु ज्ञेयाः पकामटक्षणैः ॥ १३ ॥ `
सुगमम्‌ ॥ १३ ॥
आमाऽऽमानिता । पक्ता निरामा । द्योरप्यामपक्रटक्षणयोरपवादमाह-
मज्नल्यामा गुरुत्वाद्रिर्‌ पका तूत्पुवते जे ॥
विनाऽतिद्रवसंयातशेयशटेष्ममदूषणात्‌ ॥ १४ ॥
विनेत्यादि । अतिद्रवूपत्वादत्रऽऽमाऽपि विडतछुवते । अतिपंहतादतिकारि-
न्यात्‌ । तथा शेल्यनातछेपमदूषणात्कफङृद्रौरवेण पक्वाऽपि मति । रल्यस्थाने
रवेत्यपठे यतयं शतवणेता । अतो द्रवत्वादिकं विना मजनोत्छ्ुवने सामनिरामविलक्षणे
जये । किच सवौऽपि विदू पक्राऽनुत्छुवाऽत इत्याह--विनेति । अतिद्रवा पक्राऽपि
नटेन सहैकतां गतत्वदेव न प्टवते । अतिसंहता पक्राऽप्यतिसंहतत्वादेव मज्ञति 1
रत्य नातेप्मजातदूषणाच पक्राऽपि छेप्मसंबन्धादेव मज्जति ॥ १४ ॥
अपरमामपक्लक्षणम्‌--
रद गन्धि साटोपविष्टम्भारतिमसेकिनः ॥
विपरिते निरामं तु कफात्पकं च मज्नति ॥ १५ ॥
सारोपविष्म्भार्तीति । आयोपविष्टम्भावेवार्ती, आयोपविष्टम्भातीं तत्सहितम्‌ ।
किंवाऽर्तिः शूढम्‌ । आरोपो सुजपूर्वक उदरक्षोभः 1 विष्टम्भः सतोदश्ुलामटाप्रवृत्तिः !
ताभ्या सह वतते यत्तत्तथा । म्रसेकिनः कफप्रसेकिनः ॥ १९५ |
आमे संग्रहणनिषेधमाह--
नाऽऽ संग्रहणं दव्ादतीसारे कथचन ॥
अकाले संग्रहीतो हि विकारान्शुरुते बहून्‌ ॥ १६ ॥
शोथपाण्डवामयप्ीहकृ्रगुस्मोदरज्वरान्‌ ॥
दण्डकारुसकाध्मानग्रहण्यशोगदांस्तथा ॥ १७ ॥।
संग्रहणं स्तम्भन न देयं पाचनमेव परं कतन्यम्‌ । अन्यस्त्वाह--संगरह णमेव यत्केवलं
कुटजत्वगादि तन्न देथं पाचनं संमहणं तु मुस्तोदीच्यादि देयमेवेति । आमे छङ्घनपाच-
नयरेवोपदेशेनार्थातसग्रहणनिपेषे सिद्धे यत्पुनरस्याभिधानं तदामसंग्रहणे दोषोषन्या-
सार्थम्‌ । अत एवोक्तम्‌--अकाटे संग्रहीतो हि विकारन्कुरुते बद्ूनिति । क्क्ष्य- `
म्‌ णरोगान्दण्डकाटपक्रारीन्‌ | दण्डकाटमकोऽजी णमेद ; | अटपको ऽवस्थाविशेष : |

७२ व्याख्यकुसुमावल्याख्यरटीकासमेतो-- [३ तृतीयः-

यदाह कार्यपः---“नाघो याति न चाप्युष्वेमाहारो न च पच्यते |
स कोष्ठस्थोऽलसीमूतप्तेन सोऽर्कः स्मृतः ।
यदि वाऽरपके दोषारछयैतीसारवनिताः। `
` कारकासतीव्रगुखदेः खोतसः संनिरोधकाः ।
तियैम्यान्तस्तनुं स्तन्धां दण्डवत्सम्भयन्ति चेत्‌ ।
स दण्डाठसकस्त्याज्यः शीघं देहविवातकरृत्‌"' इति।॥ १६॥१७॥ `
अवस्थायामामेऽपि संग्रहणमाह-- |

क्षीणधातुबरातेस्य बह्भुदोषोऽतिनिःखतः ॥ `
आमोऽपि स्तम्भनीयः स्यात्पाचनान्परणं वजेत्‌ ॥ १८ ॥
प्षीणधातुबछातस्येति । पुरषस्यातिस्चुला धातुबटक्षयपीडितप्य बहुदोषो विपु-
दोषः । पाचनादिति केवरुपाचनात्‌ । पाचनस्तम्भनं तु हितमेव च ॥ १८ ॥
आमे दोषे सविबन्धमस्पमल्पं प्रवतैमाने सम्यकप्रवतैनाथमाह--
स्तोकं स्तोक षिबद्धं बा सशरं योऽतिसायते ॥
अभयापिप्पखीकस्कैः सुखोणेस्तं विरेचयेत्‌ ॥ १९ ॥
घुखोष्णोरेति किंचिदुष्णेः । किंचिदुष्णताऽभयापिप्परीकल्कस्य कोष्णजख्योगा-
ज्ञेया । चरकेऽप्युक्तम्‌- कच्छं षा वहतां दद्यादमयां संप्रवर्तिनीमिति ॥ १९. ॥
जामे पाचनविधिमाह--
हरिद्रादि वचादि वा पिबेदापेषु बुद्धिमान्‌ ॥
हरिद्रादिः क्राथः पैत्तिके । पित्तछैप्मिके चातिपरारे वातिके वातकफने वा वचादिः
क्राथः । एतो च सौश्तो गणौ । आमेषु, आमातित्तरेषु ॥
खडयूषयवागूषुं पिपपस्यादिं च योजयेत्‌ ॥ २० ॥
पिप्पस्यादिश्च वक्ष्यमाणः सश्चत एव गणः । खडयूषयवागरष्विति । अत्र खडः कपि-
त्थविस्वचाङ्गरीमरि चाजानिचिच्रकैरित्यादिनो कः .॥ २० ॥
आमे विरुङ्घनं शस्तमादौ पाचनमेव वा । अस्यार्थः ] आमातिपतारे ठङ्घनं कार्यं
परं यदि लङ्घनक्षम शरीरमन्नानमिखापश्च भवति । अतो विपर्ययं आदौ पाचनमिति।
तेनाऽऽमे रङ्वनानहंस्य पाचनं देयम्‌ । अतो धान्यपञ्चकाख्यं पाचनयोगमाह--
धान्यनागरमुस्तं च पाकं विख्वमेव च ॥
आंमशरूखविवन्धध्रं पाचनं वहिदीपनम्‌ ॥ २१ ॥

2

१६, भजेत्‌!

अतिप्राराधिकारः ] छन्दपाधवापरनामा सिद्धयोगः | ७३

अप्य धान्यपञ्चकत्वेन प्रसिद्धस्य योगस्य चूण घान्याम्डोष्णोदकमदयानामन्यतमेन
पिबेत्‌ । अथवाऽ्य निष्काथं साधु्ाधितं पिबेत्‌ । यतः सुश्चुते कलिद्घत्यादीञ्छ्ोका-
धेपठितानिशतिं पाचनयोगान्प्रघान्यपञ्चकानाभेधायाक्तम्‌--
“प्रयोज्या विरातिर्योगाः छोकाधेविहितास्त्विमे ।
धान्याम्डोष्णाम्बुमयानां फिबेदन्यतरेण चा ॥
निष्काथान्वा पिनेदेषां सुखोष्णान्साधुसाधितान्‌ ।
निखिटेनोपदिष्टोऽयं विधिरामोपरश्चान्तयेः इति ।
उपयोमविषिदंदितः ॥ २१॥ ॥

पत्ते धान्यचतुष्कं पु शण्टीलयागाद्रदन्ति हि ॥ २२॥

पित्तस्ाधम्याद्धमकस्य रक्त(म्याद्रक्त)जेऽपि शुण्दीलयागः । ननु शुण्ठीत्यागो न
संमतः । अगणत्वेनाच्रावापोद्रापयोरनहत्वात्‌ । अथ मन्यसे, अस्त्वावापोद्रापसतंगतिरत्र
घान्यपञ्चका्यनन्तरम्‌--तीक्षणोष्णं बजयेत्तं तु विधिं कुर्याच पेत्तिके इति सुशुत-
वचनात्‌ । एतदपि न ह््यंगमम्‌ । मधुरपाकितवेन शण्ल्याः पित्ते योगिकत्वात्‌ ।
अत एव चरके पित्तरक्ताति्तारे नागरायं चूण दशितं धान्यपश्चकं च तिखः प्रमथ्या
विहिता इत्यत पत्तिक एवातिस्ारे टीकाकारेव्याख्यातम्‌ । उच्यते । ना्ाऽऽगमा-
नुगमः किंत्वियं इृद्धवेचययुक्तिवन्देन निबद्धा । दद्यते च शण्ठी कटुकत्वाविित्ताति-
सारे मक्ष्यमाणा न तु गुणेत्यदोषः । घान्यपञ्चकम्‌ ॥ २२ ॥

विरामातिसिारिणामनुबन्पे सम्भनमह-

पकोऽसकृदतीसारो ग्ररणीमादैवाययद्‌ा ॥!
प्रवतते तदा कायः क्षिपं सांग्रारिको विधिः ॥ २३॥
असक्ृनिरन्तरम्‌ । अहणीमादवादिति। नाठराग्न्यविष्ठानं हणी तस्या मृहुतवात्‌।
मृदुत्वं च तस्याः पाचनविधिनाऽऽमादाये पित्तादरेकात्‌ । सरग्राहिको विधिः स्तम्भनो
विधिरिति उद्टणः । श्रीब्रह्मदेवस्तु व्याख्यानयति--
“संग्राहि स्तम्भनाद्धित्रं यथा तदभिदष्महे ॥
आभ्रेयगुणमूयिष्ठं तोयं .संपरिशोषयेत्‌ ॥
संगृह्णाति मरं तत्स्याद्गाहि राण्डयादयो यथा ॥
समीरगणमयिष्ठं रीतत्वा्यन्रमखतः ॥ `
विधाय वृद्धि स्तश्नाति स्तम्भनं तद्यथा वटः ॥ २६ ॥

५८ संप्रति स्तम्भनयोगानाह--

क्र

७४ उयाख्याङसमावरयाख्यदीकासमेतो-- [ ३ तृतीयः

(-सरोध्रधातकी विस्वं मुस्ताख्रारस्थिकलिङ्गकम्‌ ॥
पिवेन्मादिषतक्रेण पक्षातीसारनाशनम्‌ ॥ ! ॥

सगमम्‌ । प्ेपकः'' ॥ १ ॥
पञचमरीवछाविश्वधान्यकोत्परविल्वजाः ॥
बातातिसारिणे देयास्तक्रेणान्यतमेन वा ॥ २४ ॥
पञ्चमल्यन्न खह्पा महती वा । धान्यकोत्परविख्वजा इति । बेस्वशदाटुः । किं
च विद्वजा इयतः परं कल्पना इति रोषः । तन पञ्चमल्यादिविच्वान्तस्वद्रव्यनाः
कृल्यना देया इत्यर्थः । कर्पनाया विरोषानाभेधानंऽप्यत्त याभ्यतया कस्कश्चूर्णो वा
कर्तव्यः । तक्रेणान्यतयेन्‌ वेति । अन्यतमेनोप्णाग्बुकाञ्चिकादिना ॥ २४ ॥
कैचटजम्ब्रदाडिमदयङ्गाटकपत्राविस्व हवेरम्‌ ॥
जरुधरनागरसहितं गङ्गामपि वेगिनी रुन्ध्यात्‌ ॥ २५ ॥
कैचरं कटोकरं च या्ाकम्‌ (2) कंचटादीनां चतुणा पत्रम्‌ । जटघर्‌ मुस्ता ॥
नागरं शण्ठी } एतेमिरित्वा काथः । कंचरादिः ॥ २५ ॥
किराततिक्तकं यस्तं वत्सकं सारसाञ्जनम्‌ ॥
पिवेतिपत्तातिसारप सक्षाद्र वदनापदम्‌ ॥ > ॥
सगमम्‌ ॥ २६॥
पटं वत्सकवीजस्य श्रपयित्वा जटं पिषेत्‌ ॥
यो रसारी ज्येच्छीषघरं स पैत्तं जटरामयम्‌ ॥ २७ ॥
सुगमम्‌ ॥ २७ ॥ ॥ि
कुटजातिविषापुस्तं हरिद्रापणिनीदरयम्‌ ॥
सक्षोद्रश्करं शस्तं पित्त ्ेष्मातिसारिणाम्‌ ॥ २८ ॥
अस्य योगस्य क्राथः 1 हरिद्रापर्णिनीद्रयम्‌ । हरिद्राद्रयं पर्णिनीद्रयं च । पर्णिनीद्धयं
माषपणप्रथर्वपण्या ॥ २८ ॥
कुटजल्वक्फटं मुस्तं काथयित्वा पिवेलटम्‌ ॥
अतीसारं जयदा शकेरामधुयोाजतम्‌ ।। २९ ॥
सुगमम्‌ ॥ २९ ॥
विस्वचुतास्थिनिगहः पतिः सक्षोद्रशकेरः ॥
निहन्याच्छयैतीसारं वैश्वानर इवाऽऽहुतिम्‌ । ३० ॥
सुगमम्‌ ॥ ३० ॥

_ „ # ख पुस्तके--अजमोदी मोचपसं सशुदवेरं सघातकौकुसुमम्‌ । गोप्रयितत॒क्रदुतं गङ्गामपि
वेगिनी स्तम्भयति । इदयधिक्मन्र । |

अतिपराराधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ७८

प्रियङ्ग्वञ्जनयुस्ताख्यं पाययेत्त॒ यथाबलम्‌ ॥।
तृष्णातीसारच्छदिघरं सक्षारं तण्डुखाम्बुना ॥ ३१॥
अञ्जन रसाञ्चनम्‌ ॥ ६१॥
पटोखयवधान्याककायः पेयः सुरीतछः ॥
दक॑रामधुसेयुक्तश्छयतीसारनाश्ननः ॥ ३२ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६२ ॥
“(पृ्िपणीवखाविलनागरोत्पलधान्यकेः "॥
विडङ्गातिविषारुस्तदारपाठाकाणिङ्गकेः ॥
मरिचेन समायुक्तं शोथातीसारनाशनम्‌'* ॥ १ ॥
“सुगमम्‌ ॥ क्षेपकः” ॥ १ ॥
कफजनातिसारविकित्ितं बते-
शछेष्मातिसारे मथमं कार्यं लङ्घनपाचनम्‌ ॥
योज्यश्रामातिसारघ्रो यथोक्तो दीपनो गणः ॥ ३२३ ।
यथोक्तो दीपनो गण इति । हरिद्रादिवचादिश्च ॥ ३३ ॥
इयूषणातिविपादिङ्कवचासोवचंखाभयाः ॥
पीत्वोष्णेनाम्बना जघ्यादामातीसारमुद्धतम्‌ ॥ ३५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥
दरोत्यः स्वरसः पीता विज्जरस्य समक्षिकः ॥
जयत्याममतीसार फाथो वा कुटजत्वचः ॥ ३५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३५ ॥
सामान्ययोगानाह--
कुटजत्वक्नतः काथो घनीभूतः सुशोभनः ॥
ठेहितोऽतिविषायुक्तः सवातीसारयुद्ेत्‌ ॥ ३६ ॥
टेहे यत्रास्ति नो भागो निर्दिष्टे द्रवकस्कयोः ॥
प्रायेण पादिकः कल्को द्रवात्कायों विजानता ॥
इच्छन्त्यत्राष्माशेन क्थाद तिविषारजः ॥ ३७॥
घनीयुत इति । काथ एव पुनः पाकात्तथा घनः कार्यो यथा वर्णै प्रक्षिप्ते छह
स्थात्‌ ! अत एव पुशचोमन इत्युक्तम्‌ । चुणपरक्षपश्च कराथात्पादेनाष्टांशेन वा । प्रचारस्तु
पञ्चषट्‌नूणेमाषकेः । पायेण पादिकः कल्क इति । अत्र कल्क इत्युपठक्षणम्‌ । तेन
चर्णमपि ग्राह्यम्‌ ।

१ के. घ. हितं 1 > क. घ. दिज्जटस्य।

७ व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [ र तृतीयः-

अथ उद्धणव्याख्या--कुटजत्रगिलयादि । अत्र कल्पना । वृहत्फटडुह्ककुघ्ुम-
सिग्धपत्रस्य पुंनामपेयस्य कुटजस्य कल्कत्वगगृ(वल्कटं गहीत्वा षोडशगुणेऽष्टगुणे
चतुर्गुणे षा जटे काथयित्वाऽर्थावरिष्टं काथमादाय वल्गितं कृत्वा पुनस्तावत्यचेत्‌ ।
यावत्फाणिताक्रतिः । ततस्तन्मध्येऽतिविषाचूर्णं चतुरथारोन निक्षिप्यावता्यमिति ।
अन्ये तु कुरजत्वक्स्वरसं गृहीत्वा तावत्काथयेदयावत्फाणिताङ्तिरिति व्याख्यानयन्ति
॥ ३६ ॥ ॥ ६७]
तद्रत्कापीसपकव्योः खरसः समधुम॑तः ॥ ३८ ॥
पुगमम्‌ ॥ ३८ ॥ |
रक्तजातिपारचिकित्सितमाह-
कषायो मधुना पीतस्त्वचो दाडिमवत्सकात्‌ ॥
सव्यो जयेदतीसारं रक्तं दुनिवारकम्‌ ॥ ३९ ॥
पुगमम्‌ ॥ ३९ ॥ ध >
गुडेन. खादयेद्विखं रक्तातीसारनाशनम्‌ ॥
आमगरटविबन्धघ्रं कुक्षिरोगविनाङनम्‌ ॥ ४० ॥
गुडेनेति । गुडेन समभागेन वि्वसमेन भक्षयेत्‌ । बिख्वमिति । उस्छिन्नं पर्यु
षितं विस्वशला म्‌ । उत्स्वेदनदोषपानीयेनानुपानमनच ॥ ४० ॥
शछ्कीवदरीजम्बुमियाखाम्राजुनत्वचः ॥
पीताः क्षीरेण पध्वाठ्याः पथक्शोणितवारणाः ॥ ४१ ॥
पीताः क्षीरेणेति । ्षीरमानं ग्राह्यम्‌ ॥ ४१ ॥
पीत्वा शतावरीकखं पयसा क्षीरयुग्जयेत्‌ ॥
रक्तातिसार पीला वा तया सिद्धं धतं नरः ।॥ ४२ ॥
वातपित्तोत्तरे केयम्‌ । तया सिद्धमिति } शतावर्या कर्करूपया स्वरसरूपया वा सापि
तम्‌ ॥ ५२॥ |
पत्तिक आमातिप्तारे सिद्धतमं योगमाह--
सवत्सकः सातिषिषः सविस्वः सोदीच्यमुस्तश्च उतः कषायः ॥
सामे सूरे सहशोणिते च विरपरत्तेऽपि दितोऽतिसारे ॥ ४३ ॥
वत्सकः दरुटनस्तस्य फटं छुत्वात्पाचनत्वाच्च । अतीसारे चिरतनेऽपि सामतायाः
स्वरपायाः प्रायेणानुवृत्तिरस्ि पर्वथा निरामत्वेऽपि दीपतऽयौ त्वक्‌ । सुश्चतसंवादात्पु-
नयेगिऽस्मिन्कुटजफकमपि ग्राह्यम्‌ ।` (र
यदाह सुश्ुतः--““विस्वरक्रयवाम्भोदवाल्कातिविषाङतः |
कषायो हन्त्यतीसारं सामं पित्तसमुद्धवम्‌" इति ॥

अतिप्ताराधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ७७

विस्वं विर्वफटं कोमलम्‌ । कृतः कषाय इति । कृतग्रहणं सीतकषायादिनिषे
धाथेम्‌ | वत्सकारिः ॥ ४३ ॥
भयशोकसगुद्धते रिया चोभयशममदा ॥
क्रिया चोभयशममदेति। हेतुविकारपुखनननी । उष्णेन सुस्पष्टं कृत्वा व्याख्या-
तम्‌ । उभयशमदेति । भयश्ोकरिता तजनितातिारहिता चेल्य्थः । एतेन हेतुग्या-
पिम्र्यनीका करियोक्तेति ॥
सप्रति यादृशो एीहमारः पुटपाकेनोपचयेः । यथा च पुटपाकविधिस्तमाह--
सवंजे बहुवणेत्वात्पुटपाकक्रिया मता ॥ ४४ ॥
स्वने पुटपाकक्रिया हिता स्पैनत्वं च कथं ज्ञेयमिलयत उक्तं बहवर्णतादिति
|} ४४॥
अवेदनं सुसंपकं दीपनाः सुचिरोत्थितम्‌ 1।
नानावणैमतीसारं पटपाेरुपाचरेत्‌ ।॥ ४५ ॥
अवेदनमदृटमल्पदु्ं वा! सुसंपक्रं सवथा निरामम्‌ । दीप्राञचेरनतिमन्दाभः। अभि-
मान्ये सद्य्तीसारस्योत्पत्तेः 1 यदुक्तम्‌--संशम्यापां धातुर प्रवृद्ध इत्यादि । नाना-
व्णमित्यनेन सांनिपातिकमतीप्तारं (करपुटपकैरपाचरेदिति) ददीयति । पुरपाकैरिति ।
पुटेनपाको येषु योगेषु तैः ॥ ४९ ॥
लिग्धं घनं कुटजवल्कमजन्तुजग्धमादाय तस्षणमतीवे च पोथयित्वा ॥
जम्बरृपखाशपुटतण्डुटतोयसिक्तं बद्धं कुशेन च बटिषेनपङ्कटिप्नम्‌ ॥४६॥
सुस्िन्नमेतद वपीड्य रसं गृहीत्वा क्षोदरेण युक्तपतिसारवते प्रदद्यात्‌ ॥
कृष्णातरिपुत्रमतपूनित एष योगः सवातिसारहरणेष्वयमेव राजा ॥०७॥
भेषनत्वात्यछं पेयं पुटपाकरसस्य च । ४८ ॥
पोथायित्वा छेदयित्वा । जम्बृपत्ररचितपुटे तण्डुलतोयप्िक्तं जम्बपटारापुरतष्डु-
रतोयिक्तम्‌ । योगोऽयं रक्तपित्तोत्तरे । कुटनपुटपाकः ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ ४८ ॥
पुटपाकविधिमाह-
त्वकिपण्डं दीर्रन्तस्य कार्मरीपणेवेष्टितम्‌ ॥
गरदा ऽवटि्रं सुकृतमङ्गारेष्ववकूटयेत्‌ ॥ ४९ ॥
स्विन्गुदत्य निष्पीड्य रसमादाय यत्नतः |
रीतीद्रतं पधरयतं पाययेदुदरापये ॥ ५० ॥
पटपाकस्य पाकोऽयं बहिरारक्तबणेता ॥
भेषनत्वात्पटं मानं संमतं स्वरसादिवत्‌ ॥ ५१ ॥

न 1 1

% धनुश्चिहान्तग तमाधिकम्‌ ।

७८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ ३ ठतीयः-

त्वविण्डं त्वचां पिण्डं कल्कदूपम्‌ ! दीर्षवृन्तस्य रयोनाकस्यारट्ुकस्येति यावत्‌ ।
मृदाऽवलिं पञ्कदिग्धम्‌ । सुकृतं कुरावेष्टनेन संस्कतम्‌ ।
तथा च पराशरः--
“परिवेष्टय कुशेटिप्त्वा धनपङ्केन तत्पच॑त्‌ ॥
अङ्गरिषु न यावत्स्याहहिरारक्तवणता"' इति ॥
अवकूख्येदहेत्‌ । उदरामयेऽतिष्ार प्रकरणात्‌ । अय यागा वातकफात्त्‌ |
सुशुते पुटपाकप्य विरोषपाठो दरयते-
“(त्वक्षिपण्डं दीधंवृन्तस्य पद्यकेसरसंयुतम्‌ ॥
कारमरीपद्यपत्रैश्च वेश्य सूत्रेण संहढम्‌ ॥
मदाऽवर्प्िं पुक्रतम्‌'' इत्यादि ।
दोषं समम्‌ ! तेनायमथेः । अर्कस्य त्वचं पद्मकेसरं च समभागं गहीत्वा संपिष्य
ततिण्डं कारमरीपद्मपुरके निक्षिप्य सूत्रेणाऽऽवेश्च मृत्तिकयाऽऽदिप्य निधूमखदिराङ्गारेषु
तावत्पचेत्‌ । यावद्वाद्चे रक्तवणेता मवति । ततोऽड्णारेम्य आकृष्य तविण्डं निष्पीड्य
खरसं गृहीत्वा शीतं भूतं च कषंप्रमितमधुसहितमतिप्तरे क्ाथमाज्रया पाययेत्‌ ।
अनेन विधिना सवपुटपाककल्पनेति उद्टणः 1 ( # भेषनत्वात्पङं पेयमिति ) भषज-
त्वादिति भेषनेनावरुद्धत्वात्‌ । अयममिसंधिद्ेन्दस्य । उत्तमस्य पटं मरेलयादिपरि
भाषायां ज्नेहकाथ्योषधेषित्योपात्तोषधपदेनावरुद्धत्वात्खरसस्योत्तमबरानले पुरुषे पटं
पेयमिति हन्दामिप्रायः । चक्रेण तृक्तमू--खरसस्य गुरुत्वेन पुरपाके परं पिबेदिति
॥ ४९ ॥ ९० ॥ ५१ ॥
कुटजचेहमाह-
रातं कुटजमूस्य श्चण्णं तोया्मेणे पचेत्‌ ॥
ये पादावशेषेऽसिमछेहे पूते पुनः पचेत्‌ ॥
सोवचेटयवक्षारविडसैन्धवपिप्पटी; ॥ ५२ ॥
धातकन््रयवाजाजीचूणं दा पटद्रयम्‌ ॥
च्चाद्वद्रमान तु शातं क्षाद्रेण संप्टुतम्‌ ॥ ५३ ॥
पकापकमतीसारं नानावर्णं सवेदनम्‌ ॥
दुब।र ग्रहणारोगं जयेचेव मवाहिकाम्‌ ॥ ५४ ॥
तायामण्‌ इति तायद्रोणे। चूं दक्वा पटद्रयमिति । पठद्वयं मित्वा मान-
प्रषानत्वातरिरदशस्य ! व्यवहाराच्राल्याप्रनपाके चूणप्रकषेपः । यवक्षारस्थाने गडक्षार्‌-
प अ

धनुधिहान्तगेतमधिकम्‌ । |
१, देहं पू |

अतिप्राराधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ७९

पाठो न प्रसिद्धः । लिष्याद्दरमाचमिति । अष्टमाषकम्‌ । मापकचतुष्टयेन व्यवहारः ।
क्षौद्रेण संप्टुतमिति । उपयोगकाटे क्षोद्रदानम्‌ । कुटजावेहः ॥ ५२ ॥ ९३६ ॥
| ९४ |
कुटनाष्टकमाह--
तुखामथाऽद््र गिरिमद्टिकायाः संष् पक्त्वा रसमाददीत ॥
तस्मिन्मुप्रते परसंमितानि छक्ष्णानि पिष सह शार्पटेन ॥ ५५ ॥
पाठासमङ्गातिषिषाः सयुस्ता विल्वं च पुष्पाणि च धातकीनाम्‌ ॥
प्रक्षिप्य भूयो विपचेच तावदवीपरेफः स्वरसस्तु यावत्‌ ॥ ५६ ॥
पीतस्त्वसो काटविदा जलेन मण्डेन वाऽजापयसाऽथवाऽपि ॥
निहन्ति सर्वै त्वतिसारयुग्रं कृष्णं सितं खोदितपीतकं वा ॥ ५७ ॥
` दोषं ग्रहण्या विविधं च रक्तं पित्तं तथाऽशासि स शोणितानि ॥
असृष्द्रं चेवुमसाध्यरूपं निहन््यव्ये कुटनाष्टकोऽयम्‌ ॥ ५८ ॥\
तुखाद्रव्ये जल्द्राणो द्रोणे द्रव्यतुखा सता ॥ ५९ ॥
आद्रीमिति । `
(षवासाकुटनष्प्माण्डशतमूटीप्रहाचराः ।
निल्यमाद्रौः प्रयोक्तव्या मानतो द्विगुणा नतेः" ॥
इतिपरिभाषाव्यापारात्‌ । परसंमितानि प्रयेकं द्रव्यप्रधानत्वाननिर्दशस्य | प्रचारोऽषी-
त्थमेव । शार्मटेन शास्मरीवेष्टकेन । चूर्णं दत्वैव पाकः प्रक्षिप्य भूयो विपचेदिति
वचनात्प्रचाराच्च । जटेनेति तप्तरीतेन । मण्डेन पेयामण्डेनान्नमण्डेन वा । कुटजनाष्टकः
॥ ९९ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ ५९ ॥
कुटजस्य पटं ग्राह्यमष्टभागे जके भृतम्‌ ॥
तथेव विपचेद्धयो दाडिमोदकसंयुतम्‌ ॥
यावच छसिकाभासं शृतं तमुपकर्पयेत्‌ ॥ ६० ॥
तस्याधकर्षं तक्रेण पिद्रक्तातिसारवान्‌ ॥
अवरुयमरणीयोऽपि न गृलयोयांति गोचरम्‌ ॥
कुटजकाथतुस्योऽत्र दाडिमस्य रसो मतः ॥ ६१ ॥
दाडिमोदकसंयुतामिति । दाडिमफटमेोत्तरापथिकमिति केचिदाहुः । वेदास्त
एतदेश्ञीयमेव दाडिमफटं ग्राहयन्ति । दाडिमोदकं दाडिमफटत्वक्ूकाथः । अस्य च
छुटनकराथतुल्यत्वं न्देनैव भ्याक्तम्यम्‌ । चक्रेणाप्युक्तम्‌-
काथतुस्यं दाडिमाम्तु भागानुक्तौ समं यत इति ॥ ६० ॥ ६१ ॥

कण लापजकतोदनकोनमा त जति त ्नककनजरयहणत जनिम मितत ७ ०००५० १४७८७४७ ११

१६ रक्तपि। >क घ णेऽरन्य ।

८० व्याख्या्सुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ ३ तृतीयः-

षड्ङ्कवरतमाह्‌
वत्सकस्य च बीजानि दान्यांथ तवच उत्तमाः ॥
पिप्पटीश्ङ्गवेरं च खाक्षा कटुकराहिणी ।॥ ६२ ॥
पट्भिरेतधृतं सिद्धं पेयामण्डावचारितम्‌ ॥
अतीसारं जयेच्छीधं चिदोपमपि दारुणम्‌ ॥ ६३ ॥
द्ाव्योश् त्वच उत्तमां इति । सवत्र दान्याश्च त्वच एव ्राह्याः । उत्तमगुण-
त्वात्‌ । तस्या दुकुमत्वादत्र काष्ठमेव गृह्यते । षडूमिरेतैरितिपदं यथालमभय्रहणानिषेधा-
थम्‌ । एषा षण्णा कल्कः । नं चतुगणम्‌ । षडङ्गघरतम्‌ ॥ ६२ ॥ ६३ ॥
अथ चिरनं रक्तपित्तोत्तरेऽतीपारे क्षीरषिषिः--
यथाऽमृतं तथा क्षारमतीसारेषु पूजितम्‌ ॥
तियत्यतघु तत्पयसा भागास्नामः जतम्‌ ॥ ६४ ॥
अमृतप्तमत्वं क्षीरस्य जौवनहेतुत्वात्‌ । चिरोष्थितेष्वित्यनेन निरामावस्थायां क्षीर.
दानं दशयति । अपां मागेञखिमिशवतुरभर्वा। अपां मगेरित्यपादानात्केवलं जडेन कीर.
साधनमव्रोक्तम्‌ ॥ ६४ ॥
परवाहिकायाश्चिकित्सां विवक्षुसतस्या क्षणमेव तावदाह--
सुते रक्ते पुरीषे च वायना विद्विवजितम्‌ ॥
भवाहिकेति तत्ख्यातं यत्फेनाभं परवरते ॥ ६५ ॥
पुगमम्‌ | ६4 ॥
ताटविर्व गुड तट पिप्य विश्वभेषजम्‌ ॥
चि्याद्राते पतिहते सश्र समवादिके% ॥ ६ ६ ॥
पयसा पिप्पलाकल्कः पीतो वा म॑रिचोद्धवः ॥
, . _ „ -हानिवाद्कां हन्याचिरकासमुत्थिताम्‌ ॥ ६७ ॥
व विाविनन्धे | निवाहिकां प्रवाहिकाम्‌ ॥ ६६ ॥ ६७ ॥
वल्वपेशीं गदं रोध तैठं मरिचयाजितम्‌ ॥
_ ` दीह भवादिकां हन्ति किम सुखमवा्ुयात्‌ ।॥ ६८ ॥
च्वपरी विल्वदाराटमध्यम्‌ | । ६ ८ ॥
चस्वपर्यादिकं लीद्वा भोजनमित्याह--

दरा ससारेण समाक्षिकेण भृञ्जीत निश्वारकपीडितस्तु ॥
~~ न बाऽपि क्षीरेण शीतेन षतेन ॥ ९९ ॥ ` उततदप्यकयितेन वाऽपि क्षीरेण शीतेन मध॒षटतेन ॥ ६९ ॥।

स तके -पातकीवदरीपवरकपित्यरसमाक्षिकम्‌ । सराप्रमकतो दध्र पिवेनि्वादहिकार्देतः

५ १ ॥ इद्याधिकमच !
~~

१क. घ. सारिवोद्धवः । २क. घ्‌ काटानुबन्धिनीम्‌ ॥ ६५ ॥

अतिसाराधिकारः } हन्दमाधवापरनामा तिद्धयोग;। . ८१

द्धा सप्तारेणोपरितनन्निग्धभागव्राराख्यसहितेन । समाक्षिकेण मधुस्हितेन } एवंवि-
धने दधा सह भोजनं कुर्वतिवयर्थः । निश्वारकपीडित इति । निश्वारकः प्रगाहिक्य ।
यदह पराशरः- |
““निवाहयेतसफेनं च निष्पुरष मृहुरमृहः ॥
प्रवाहिकेति सा ख्याता केिन्निश्वारकस्तु सः" इति ॥
निश्वारकः प्रवाहिकामेदः परीषक्षय।परप्यायस्तेन पीडित इति उष्णः । अन्धे तु
निश्वारकाभिधानेनातिसारा(रः)प्रवाहिका चोच्यत इति मन्यन्ते अच्रोक्तयगानामुभयाहि-
तत्वापादना्थं सुतप्तकरुप्यक्रथितेनेति । अल्यन्ततन्तपुवणैर नतेतररोहप्रकषेपेण कथितेन ।
अन्ये त्वघटितं रुप्यादि कुप्यं त्रुवते । केचित्पप्यस्थाने कुप्यां पठन्ति व्याचक्षते च ।
कुप्या पापणभेदो दक्षिणापथे ख्यातः शङ्खमुण्डाक्ृती रस्ररपायनवादे प्रयुज्यत इति ।
एतदप्रासिद्धम्‌ । एवविधेन क्षीरेण वा मुङ्गीतेतिं संबध्यते । मधुष्तेनेति । उपरिदत्तम-
धुना मधुद्ुतं एवनयोग्यं यत तत्तथेति म्याख्यानात्‌ ॥ ६९ ॥
गुददाहे भरपाके वा परटोरपधुक(म्बुना ॥
सेकादिकं भशसन्ति च्छागेन पयसाऽथवा ॥ ७० ॥
परोटमधुकाम्बुनेति । अधंुतेन । सेकादिकमियत्राऽऽदिशब्दात्परडेपादिष-
रियहः ॥ ७० ॥ |
स्वेदो बा मषिकामांसेर्गोवसाप्रक्षणं तथा 1।-७१ ॥
स्वेदो वा मूषिकामांसैरिति । काञ्ञिकेन मूषिकामांपसृत्सतेचैरण्डादिपतरे बद्ध्वा
स्वेदः ॥ ७१ ॥
गुदनिभसरण शस्तं चाङ्गरीघूतमुत्तमम्‌ ॥
चद्धरीधृतं शषुद्ररोगोक्तम्‌ ॥
दोथादीनविरोधाच साधयेर्स्तरेथिकित्सितेः ॥ ७२ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७२ ॥ | |
सों श्रं ज्वर तृष्णां श्वासं कासमरोचकम्‌ ॥
छर्दिं मूख च हिकां च दृषटराऽतीसारिणं लयजेत्‌ ॥ ७२ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७३ ॥ क |
सानाभ्यङ्गावेगाहं च गुरुलिग्धादि भोजनम्‌ ॥
व्यायाममभिसंतापमतीसारी विवजेयेत्‌ 1 ७४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७४ | ४
षति श्रीदन्दपणीतदन्द माधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां
श्रीश्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याढुसुमावस्याख्यायां

तृतीयोऽतिमाराधिकारः समाप्ठः ।॥ ३॥
¶।

८२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- [ ४ चतुर्थो- `
अथ चतुर्थो ग्रहण्यधिकारः।

(1

परस्परानुबन्धित्वाद्वदेन द्रवप्तरणस्ताधम्याक्वातीत्ारानन्तर ग्रहणी रोगचिकि-
त्सारम्मः-

हणीमाभितं दोषमजीणवदुपाचरेत्‌ ॥ `
अतीसारोक्तविधिना तस्याऽऽमं च विपाचयेत्‌ ॥ १॥
ग्रहणी जादरवद्विस्थघ्नं तदाश्रयो रोगो ग्रहणीयेगः ।
पसर च--“सा दुष्टा बहुदं भुक्तमाममेव विमुञ्चति ।
पक्रं वा प्रुनं पूति मुहुवेद्धं मुहु्ैवम्‌ ॥
ग्रहणीरोगमाहुस्तमायुर्वेदविदो जनाः” !
इत्यनेन परिमाभितो ज्ञेयः । तेन नाभिमान्वदिर्महणीरोगत्वम्‌ । यत्पुनरस्य चरकेण
हणीरोगत्वमृक्तम्‌--
शवानः पूवमदिष्टो रोगानकि चतुर्विध; !
तं चापि प्रहणीरोगं समव प्रचक्महे” ॥
इत्यनेन तद्रहणीगदमातरे च ज्ञेयम्‌ । दोषमिति । महणीरोगारम्मकं वातादिकम््‌ }
अजीणेवदुपाचरेदिति ! आमा्जर्णेषु यथा वमनाद्युपचारस्तथेत्यथः । अतीसारो-
विधिनेति । लद्घनटष्वन्नपाचनादिना विधानेन ॥ १ ॥
कपित्यनित्वचाङ्गरीतक्रदाडिमसाधिता ॥
यवागूः पाचयलया्मं शट्त्सवतयल्यपि ॥ २ ॥
. कित्यादीनां मिरित्वा परं कल्कः | कपित्थनिल्वयोः फठम्‌ । तकर ्वत्वकार्य-
थम्‌ । तच्च तावदयं यावता यवागूः सिध्यति । अन्ये पुनरत्यम्डगुरुत्वमयात्तकन-
खाभ्या पाकमाहुः । एषा यवाूर्वातशछेष्मणि । संव्तयति कटिनयति ॥ २ ॥
टघुना पचगरलेन पञ्चकोेन पायया ॥
अनानि करपयेद्वदरान्विसहक्नाम्ट्दाडिमः \ ३ ॥
टपरना पञ्चमूटेन वातपित्ते ! पञ्चकेन वातके † पाठया केवख्या ॥ ३ ॥
करस्य अहणीरोगसनात्म्यतां दोष्रयहितत्वं च प्राह~-- `
ग्रहणीदोषिणां तक्रं दीपनं ग्राहि खाधवात्‌ ॥
पथ्यं मधुरपाकित्वान्न च पित्तमकोपणम्‌ ॥ ४ ॥ `
कपायोपष्णविकापित्वादूकतत्वाच कफे हितम्‌ ॥ `
पथ्यते = र सना्रम्छसान्दरतवात्सयस्कमनिदाहि तत्‌ ॥ ९ ॥
"~ 1 तक्य भाहित्वादभिस्यानस्थितस्य पित्तस्व परवृततिविषातेन । पथ्यं मधुर्‌-
` तवान् च पत्तमकोपणमिति । स्मेव रयो हयस्य विदय ह्यमिधानेन

ग्रहण्यधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ८३

विदाहजनकं यदस्ति पित्तं तदम्रत्वादुचितप्रकोपमपि न प्रकोपयति नापि हमयती-
त्याहुः । विकापित्वादिति । विकाषी विकषरन्पंधिवन्धविमोक्षकाषिगुणः । यदु-
्तम्‌-- विकाषी विकषन्नेव संधिवन्धान्विमोक्षयेदिति । तस्य भावो विकाषित्वं तस्मादो-
षात्रृतस्रोतःशोधकत्वादिलथः । अत एव शोषिणां बरवतां तक्रदानम्‌। श्वैशयादिति।
तत्पैच्छिस्यविपरीताद्गुणात्‌ । सश्स्कम विदाहि तदिति । प्रयोमथितं तक्रं पच्य-
मानावस्थायामपि मूरिविदाहकरं न मवति किचित्काखस्थितं तु विदाहकरमेव ॥ ४॥
॥ ९ ॥ ई
शुग समस्तां सविषां गुदरचीं पिवेजललेन शयितां समांशाम्‌ ॥
मन्दानरत्वे सततामतायामामेऽयुबन्धे प्रहणीगदे च ॥ ६ ॥
शुषति शुष्यति वा इ्ुण्ठी । सततामतायामिति । सवंदाऽऽमकोष्ठतायाम्‌ । अमिऽ-
नुबन्धे प्रवतैमान इत्याहुः । ग्रहणीगद्विशेषणतयाऽऽमानुबन्ध इति क्रचित्पाठो
र्यते ॥ ६ ॥
धान्यकातिविषोदीच्ययवानीयुस्तनागरम्‌ ॥
वखाद्विप्णीविखवं च दद्यादीपनपाचनम्‌' ॥ ७ ॥
अस्य योगस्य क्राथः ॥ ७ ॥
चित्रकगुरिकामाह-
चित्रकं पिप्यलीमूं दौ क्षारो रखवणानि च ॥
व्योषं दिङ्छवजमोदां च चव्यं चैकत्र चण॑येत्‌ ॥ ८ ॥
गुटिका मातुलुङ्गस्य दाडिमस्य रसेन वा ॥
कृता विपाचयलामं दीपयल्याह् चानलम्‌ ॥ ९ ॥
दधौ क्षारौ यवक्षारस्व्िकाक्षारौ । एवं समै । रवणानि पञ्च । |
तानि यथा-“श्ोवर्चरं सैन्धवं च बिडमोद्धिदमेव च ।
सामुद्रेण सदैतानि पञ्च स्युरुवणानि च ।
[मामुद्रेण समं पञ्च छवणान्यत्र योजयेत्‌ 1]
इत्यनेन वुन्द्‌ एव व्याकरोति । अगेद्धिदं साम्भरिखवणं नुत्कारिलवणं वा! सामुद्र
कृटकचकम्‌ । एवं पैत्र । कोचित्कपिञ्जराधिकरणन्याया्टवणत्रयमाहुः । भचारस्तु
टवणपश्चकेनैव । अजमोदां यवानिकाम्‌ । एवमन्तःपरिमाजने स्रवज्र । गुरिकियं वाते ।
चित्रगुटिका ॥ < ॥ ९ ॥

[0 1

1)

# अत्र मूलानुरोधेन शषत्वादितीद्यपेक्षितम्‌ ! † ख पस्तके--अभयापिप्परीमूरवचाकटुकरो-
दिणी । पाठाश्वदेषर्बाजानि चित्रकं विश्वभेषजम्‌ ॥१॥ पिवेननिष्काथ्य चृणाँनि कृत्वा चोष्णेन वारिणा ॥
इ्यधिकमत्र । # एतचचिष्टगतमनपेक्षितभेति प्रतिभाति ।

८५ व्याख्याङसुमावल्याख्यरीकासमेते-- [ ए चतुर्थो-

श्रीफल्दलाटुकस्को नागरवूर्णेन मिभितः सगुडः ५
ग्रहणीगदमत्युभ तक्रभुजा शीरितो जयति ॥ १० ॥
नागरचूरणेन मिश्चित इति । नागरचूणं कटुतामा्रकारकं देयम्‌ । सगुडः समः
गुडः । अयमपि योगो वतिं ॥ १० ॥ ` |
जम्बरदाडिमशृङ्गाटपाठाकं चटपटवेः ॥
पकं पुषितं बाणनिर्वं सगुडनागरम्‌ ॥
हन्ति सवोनतीसारान््रहणीरमतिदुस्तराम्‌ ॥ ११॥
जम्ब्वादीनां पञ्चानां पडवास्रणे पएरकाथमनुषूपं जं दत्वा पुटे बारनिल्वफटमु-
स्ले्य निदापयुषितं कायम्‌ । सगुडनागरमिति । समो गुडः । नागरचर्णं॑कटताम-
त्रकारकम्‌ । रक्ते ठु नागरं न देयम्‌ । उत्खेदनशोषरपानीयमत्ानुवानम्‌ ॥ ११ ॥
नागरातिविषायुस्ताक्षाथः स्यादामपाचनः ॥
सुगमम्‌ ४ । | |
चूर्णं हिङ्नवष्कं वाऽपि षातिकेऽष्टपलं धतम्‌ ॥ १२ ॥
सुगमम्‌ ॥ १२॥ `
रगरादिचूणमाह--= [र
नागरातिविषायुस्तं धातकी सरसाञ्जनम्‌ ॥
वूत्सकत्वक्फं विल्वं पाठां कटुकरोदिणीमर्‌ ॥ १२३ ॥
पिवेत्सफंशं तचरं सक्षौद्रं तण्डुलाम्बुना ॥
पत्तिके ग्रहणीदोष रक्तं यच्योपवेश्यते ॥ १४ ॥
अशस्यथ गुदे शृं जयदेव भवादिकाम्‌ ॥
नागराचमिदं चूर्णं कृष्णात्रेयेण पूजितम्‌ ॥ १५ ॥
सागरास्ये देशे भवं नागरम्‌ । कृष्णात्रेयेण पूजितमि्यस्यामिधानं पिद्धयोगफ-
सत्वाप्दरानाथम्‌ । कष्णाच्रेयःपुनवपुः ॥ १३ ॥ १४ ॥ १९ ॥
नलमष्टगुणं दत्ता पटं क्ष्डिततण्डुखात्‌ ॥
भावयित्वा ततो देयं तण्डुलोदककर्मणि ॥ १६ ॥
। अटमगुण। दत्ता परं कृण्डिततण्डुखात्‌ | भावयित्वा ततो देयं तण्डोदककर्मणीति
रेप्पणी वृन्दस्य ।
चक्रत्वाह --शीतकषायमानेन तण्डुरोदककर्पनेत्ि } शीतं कषायमानं च च्छ्य
धिकार एव ददीयिव्यापः \ नागरा चूर्णम्‌ ॥ १ ६॥ |
` भूनिम्बं तरणैमाह-- `

१ ` `` 7 पय मपिदु

गरहप्यथिकारः † दन्दमाधषापरनामा सिद्धमौगः ८५

भूनिम्बकटुकाव्योषयुस्तकेन्द्रयवान्समान्‌ ।।
द्रो चित्रकाद्रत्सकत्वग्भागान्षोडश् चूणेयेत्‌ ।॥ १७ ॥
गुडशीताम्बुना पीतं ्रदणीदाषगुल्मतुत्‌ ॥
कामलाजञ्वरपाण्ड्त्वमेहारुच्यतिसारनित्‌# ॥ १८ ॥
द्रौ चित्रकादरत्यक्त्वग्भागान्षाडशेति | प्रथममागापक्षया द्विभागषोडङ्भागपं
स्थिः । गुटचीताम्बुनेति 1 गुडयुतं शीताम्बु तेन । गुढ्योगाट्रडाम्बु स्याहुडवणेरसाः
निितमिति चक्रः । विदेहेऽप्युक्तम्‌--चूणितान्प्रमिनेच्छीतेक्रिमिरडमिधितैरिति ।
वैद्यभसारकेऽपि सर्षू्मो गुडो व्याख्यातः । मूनिम्बाचं चणम्‌ ॥ १७ ॥ १८ ॥
ग्रहण्य शेष्पदुष्टायां मित्य यथा वीध

कट्वम्ललवणक्षारेस्तिक्तेशाभरं विवधंयेत्‌ । १९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥

सवेजायां ग्रहण्यां तु सामान्यो विधिरिष्यते ॥ २० ॥
प्रस्येकदोषोक्तचिकित्सामेरकेन जिदोषग्रहण्यां चिकित्प्ा कार्ये्यथः ॥ २० ॥
निरामेऽतिदुबैखाय ग्रहणीरोगे घृतानि हितानि 1
यदुक्तं च्रके-- (हमेव परं विदयादुबेटानख्दीपनम्‌ ।
नाटं लेहसमिद्धस्य शमायान्नं सुगुवेपिः' ॥
ततः संप्रति घ्रतानि द्ेयति--
मसूरस्य कषायेण विल्वगभं पचेद्रतम्‌ ॥
हन्ति कु्ष्यामयान्सवान्प्ररणीपाण्डुकामराः ॥
व्रीदिभाण्यज्योः काथ व्युपितं दोषे विदुः ।॥ २१॥
पुगमम्‌ । मपूरघृतम्‌ ॥ २१ ॥
मस्ूरस्य तुराकाये विर्वगभं पचेदुघृतम्‌ ॥
भिन्नविटरे भरश्ंसन्ति मसूरघुतमुत्तमम्‌ ॥ २२ ॥
पसुरस्य तुखाकाथ इति । मसूरस्य ठल्या कतक्ताथे } तुखा पर्शतम्‌ ॥ मसूरश्च
कपटे पोरर्कं बद्ध्वा क्राथ्यः । एवं माषद्रुरत्थादिक्राथेऽपि । घ्रृतमघ्र प्रस्थमानम्‌ ।
मपूरिकाधरृतम्‌ ॥ २९ ॥.
अष्टपटन्रतमाद--
व्यूषणत्रिफखाकरके बिल्वमात्रे गडात्परे ॥
सपिरषटपरं पक्त्वा मात्रां मन्दानः पिबेत्‌ ॥ २३ ॥

५११०५००० ५११५००४१५५ ला ५० । [1 ५४५ ५ काधि तानि तक कतम ४५५५७७४

#* ख. पुस्तके--यवानीपिष्पलीमृल्चातुर्सातकनागरैः । मरीचाभिजलजाजीधान्यसौवचंरेः समे
॥ १1 वृक्षाम्टधातकीकृष्णाविल्वदाडमदीप्यकैः । चिगुणैः षड्गुणसितैः कपित्थाष्टगुणैः छते: ॥ २ ४
चूर्णो ऽतिसारग्रहणीक्षयगुत्मगठामयान्‌ । कातश्वास्तमिसादादयःपीनसारोचकाज्ञयेन्‌ ॥ ३ ५ कापित्था्ट-
कुमु । इयधिकमत्र ।

८६ व्याख्याङकसुमावस्याख्यदीकासमेतो- { ४ चतुर्थो-

बिख्वमान्न इति मिहित्वा पलमाने न प्रत्येकं कस्काचतुगौणः ज्ञेह इत्यादिपरिभा-
षया जटेन पाकः | अष्टपठमानस्येवात्र धृतस्य पाकः । इत्यमेव फठदानक्षमत्वमस्य
भवतीति महषिवचनाडुच्ीयते । मात्राया अनटापेक्षया पसिाणम्‌ । अष्टपखकं धतम्‌
॥ २३ ॥ धि
विस्वाभिचग्याद्रेकभृङ्गवेरकाथेन कस्केन च सिद्धमाज्यम्‌ ॥
। सच्छागदुःषं ्रहणीगुदोत्थे चोथाभिसादारुचिुद्ररिष्‌ । [२४॥
आदद्रकशुज्गवेरमाद्रकमव । विस्वादीनां क्राथः कर्कश | क्राथोऽच्र तिगुणः कायः ।
छागीक्षीरं लरेहसमम्‌ । निस्वाद्यं धृतम्‌ ॥ २४ ॥
मारुचाङ्गरीघृतमाह-- पे |
मोचसिन्धूत्पर्व्योषन्नाविल्वाम्बुधातकि ॥ २५ ॥
सिद्धमाञ्यमनाक्षीरे चाङ्गरीरसवच्छिशोः ॥ |
हन्याद्भहण्यतीसारौ पथ्यापथ्यारिनो दतम्‌ ॥ २६ ॥
मोचः शाठ्मरीवेष्टकम्‌ । सिन्धुः सैन्धवम्‌ । उत्पटमुत्पलकोटिका । छन्ना वराह-
कान्ता । अम्बु वाकम्‌ । चाङ्गेरी, अम्ट्पन्निका । जजाक्चीरचाङ्गरीरौ प्रत्येकं प्रता.
गुणो । यतशचा्घेरीरसवदिति निर्देशः । सर चाजाक्षीर इत्यस्य विदोषणम्‌ । तेन चाङ्ेरी-
रसप्तमेऽनाक्षीर इलर्थः 1 चतुर्गुणं च द्रवन्नेहपाक विषाम्बूत्सर्मसिद्धम्‌ । प्रचरत्ययं
पक्षः । अन्यस्त्वाह--श्षीरं सेहसमं रसल्िगुण इति । नेजटमते- शीरं लेहसमं
रसश्चतुगुणः । रपतवदिति धरृतविरोषणतया योजयित्वा धृतस्मो रस इत्याह कथित्‌ ।
शिशोरिति निर्देशो विरोषार्थः । तेन चान्यस्यापि हितमेतदूषृतम्‌ ॥ २९ ॥ २९ ॥
पाठान्तरे कपित्थोऽपि विश्चत्यत्र घृते पुनः;% ॥
कपित्थोऽपि विशत्यत्र प्रेतपाठान्तरे पुनरिति 1 पाठान्तरायोगे । चाङ्गेरीस्वरसे
पविरछागीक्षीरसमे पचेत्‌ । कपित्थव्योषनिन्धूत्थसमङ्गोत्परवाछकेः । सनिखधातकी-
मोचैः सिद्धं वतिसारनुत्‌ । बाटचाङ्गेरीधृतम्‌ ॥
चादङ्गेरीषरतमाह--
नागरं पिप्पदीमरं चित्रको दस्तिपिप्पटी ॥ २७ ॥
श्वदंट्र पिप्प धान्यं विस्वे पाड यवानिका ॥
चाङमोरीस्वरसे सिः कसकेरेभिविपाचितम्‌ ॥ २८ ॥
%# ` + कुत्तदे--क्ोन्मिया तुगादवीरीयादुजोवं दाप्‌ । यदाभी जान्यकालालीभ्न्मवय तुगाक्षीरीचा तुजीतं हिकाषिकम्‌ । यवानी धान्यकाजाजीभरन्थिव्योष
पलश्चकम्‌ ॥ १ ॥ पलानि दाडिमादष्टौ सितायाशैकतः छतः । गुणेः कपित्था्टकवदर्गोऽयं दाडि-

मनोमानामेयं र्रर कणन

ग्रहम्यधिकारः 1 ठन्दमाधवापरनामां सिद्धयोगः। ८७

चतुगणेन दधा च तद्घृतं कफवातनुत्‌ ॥
अर्शांसि ग्रहणीदोषं सूत्रकृच्छ पवाहिकाम्‌ ॥
गुद भ्रंशातिमानाहं घ्रतमेतद्यपोहति ।॥ २९ ॥
हस्तिपिष्पटी चवी जातुक्र्णे संमवात्‌ ।
तद्यथा--““दपिधान्यनिस्वपाठायवानिकापश्चकोटगोक्षुरकैः ।
चाङ्गरीस्वरपे गुदनिःखतिमूच्ङ्च्छरातिनुद्ाहीति ।
दरव्यावस्यां च चवीफटस्य हस्तिपिप्परीपर्यायो दृदयते, । विच्वस्थाने विषा-
पाठः । विषाऽतिविषा । पाठः पुनरयं जातुकणेपंवादामावादपंगतः । चाङ्गेरीस्वर-
सोऽप्यत्र चतुरगणः । चतुगणेन दधा चेदय चकारस्य समुचयार्थत्वात्‌ । स्वरसे क्षीर-
वद्धिधिरिति वचनात्स्वरसः सेदसम इति केचित्‌ । इदं तु वचनं नाऽऽद्वियन्ते भिषजः ।
चाङ्गेरीषरृतम्‌ । |
पुनिषण्णचाङ्गेरीषृतं क्रचित्पठ्यते ।
तदाह- “अवाक्पुष्पी बरा दार्वी प्रश्चिपणीं त्रिकण्टकः ॥
न्यग्रोधोदुम्बराश्चत्यशुङ्गाश्च द्विपरोन्मिताः ॥ १ ॥
कषाय एष पेष्यास्तु जीवन्ती कटुरोहिणी ॥
पप्पी पिप्परीमूटं मरिचं देवदारु च ॥ २ ॥
कडटिङ्गाः शाल्मलीपुष्पं वीरा चन्दनमञ्ञनम्‌ ॥
कटूफलं चित्रको मुस्तं प्रियङ्ग्वतिविषा स्थिरा ॥ ३ ॥
पद्मोत्पछानां किंञ्चल्कं समङ्गा च निदिभिका ॥
बिल्वं मोचर्तः पाठा मागाः कषंसमाः एथक्‌ ॥ ४ ॥
चतुप्पस्थयुतं प्रस्थं कषायमवतारयेत्‌ ॥
एतदशःस्वतीपारे रक्तस्रवि अिदोषने ॥ ९ ॥
प्रवाहणे गुदभदो पिच्छासु विविधासु च॥
उत्थाने चातिवहुशः शोफशुे गुदाश्रये ॥ ६ ॥
मू्म्रहे मूढवाते मन्दाभ्नावरुचावपि ॥
प्रयोज्यं विधिवत्सपिर्बरवर्णा्चिवधनम्‌ ॥ ७ ॥
विविषेष्वन्नपानेषु केवं वा निरल्ययम्‌ ॥
अवाक्पुष्पी हेठाहुटी । शुङ्गा, अविक्षतं पचमुक्कुटम्‌ । द्विपरोन्मिताः प्रयकं तेन
काथ्यं द्रग्यं पोडशशपटमानं भवति । नन्वत्र क्राथ्याचतुगणं वारिः इत्यादिपरि-
माषथेव चतुष्प्रस्थमानं जलमुत्सगेसिद्ध पाकां प्राप्यते तदा रोषश्च पादस्थः स पुनः
प्रस्य एव । तत्किमथमुच्यते--चतुप्प्स्ययूतं प्रस्थं कषायमुपकल्पयेदिति । उच्यते ।

८८ व्याख्याकरुसुमावल्याख्यदीकासयेतो- [{ ४ चतुर्थो~

तदुत्सर्गविषौ चतुर्गुणजलदानपादत्तेषकषायविपूचना्थम्‌ । एतदेव चरकवच; परिमा
षास्थानीयं ज्ञेयं चरकेऽस्याः पारेभाषाया अभावात्‌ । पिप्पटी पिप्यटीमृलमियस्ये
स्थाने क्चिदवाक्पुभ्पीमवं भूलमितिपस्यते । वीरा क्षीरकाकोडी प्रभिपर्णी वा । अञ्ञनं
रसाज्ञनम्‌ ।
अत्र--“श्रुष्कद्रव्योधिदं मानमेवमादि प्रकीतितम्‌ ।
द्विगुणे तद द्रवेषिवष्ठं ष्य एवोद्धृतेषुं च?
इति परिमाषयेव द्तद्ैगुण्ये सिद्धे यत्रिदत्पलानि तु प्रस्थो विजेयो द्विपाधिक
इत्यस्याभिधानं तत्छुडवादारम्य द्रवा्द्रगुण्यसूचनार्थम्‌ । तेन कुडवपर्वै माने द्रवाय
युण्यं न भवति । तथाच तज्नान्तरम्‌--
“मक्तिकादिषु मानेषु यावन्न कुडवो मवेत्‌ ।
शष्के द्रवाद्रयोश्चैव त॒ल्यमानं प्रकीतितम्‌'इति 1
अशैःसखतीसारे वा यो रक्तघावच्िदोषजस्तत्रेतद्‌ घतं प्रयोज्यं नान्यत्र तरिदोषनर-
्तसरवि \ तस्यापताप्यत्वम्‌ \ परिभाषा हि--यत्रिदोषमसाध्यं तदिति । चाङ्घेरीधुतम्‌
॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥
मरिचायं धृतमाह-
मरीचं पिप्पलीमूं नागरं पिष्पटी तथा ।॥ ३० 1
भट्ातक यवानीं च विडङ्ग हस्तिपिप्प्ख ॥।
दिङ्क सवच चैव विढसेन्धवचव्यकम्‌ ।॥ ३१ ॥
सायर सयवक्षारं चित्रको वचया सह्‌ ॥
एतेरधपरेभौगेधेतयस्थं विपाचयेत्‌ ॥ ३२ ॥
द्रागटीरसे सिद्धं पयसा द्विगुणेन च ॥
मन्द्‌ग्रीनां घृतं शेषं ग्रदणीदोषनाशनम्‌ ॥ ३३ ॥
वेष्म्भमामदोषस्यष्टीहानमपकषंति ॥ `
कासं श्वासं क्षयं चापि दुनांम सभगंदरम्‌ ॥ ३४ ॥
कफजान्हन्ति रोगांश्च वातजान्छरमिसंभवान्‌ ॥
तान्सवान्ाश्यदयाश्च शुष्कं दार्वनलो यथा ॥ ३५ ॥
पयसा दिगणेन चेति । चकारादशमृरीरसोऽपि द्िगणः । प्रचारोऽपीस्थमेव ।
दशामृखीरसन्यतुगृण इति जजटमतानुयायिनां पन्थाः ! मरिचायं प्तम्‌ ॥ ६० ॥
॥३१॥३२॥६६॥३४॥३५॥
विश्वौषधस्य गर्भेण दश्गजछे इतम्‌ ॥ `
घृतं निहन्याच्छरयथुं ग्रहणीमामतामयम्‌ ।। ३६ ।

ग्रहण्यधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ८९

युग्मम्‌ 1 रुण्ठीधघतम्‌ ॥ ३६६ ॥
धृतं नागरकल्केन सिद्धं वातानुलोमनम्‌ ।)
ग्ररणीपाण्डुरोगघ्रं ष्टी हकासज्वरापहम्‌ ॥ ३७ ॥
घृतस्य प्रस्थं द्रवद्रम्यत्वाद्रा्िंशत्पद्टानि । कस्कस्य चत्वारि पलानि । अन्ये पनः
कल्कमानमष्टपटमाहुरिति उद्णः । शुण्ठीधतम्‌ ॥ २७ ॥
कल्याणगडमाह-
परस्थत्रयेणाऽऽमख्कीरसस्य शुद्धस्य दखाऽपेतुर्खं गुडस्य ॥
चू्णीकृतेर्न्थिकजीरचव्यव्योषेभद्रषणाहपुषाजमोदै; ॥ ३८ ॥
विडङ्गसिन्धुतरिफलायवानीपाठाधिधान्ये्चं पर्पमाणेः ॥
दत्वा तरिवृच्ूणेपलानि चाष्टावष्टौ च तैटस्य पचेद्यथावत्‌ ॥३९॥
तं भक्षयेदक्षफटप्रमाणं यथेष्टचेषटं त्िस॒गन्धियुक्तम्‌ ॥
अनेन सर्वे प्रहणीविकाराः सश्वास्रकासस्वरमभेदशोफाः ॥ ४०॥
जञाम्यन्ति चायं चिरमन्तरम्नेदैतस्य पुंस्त्वस्य च ₹द्धिरेतुः ॥
स्रीणां च वन्ध्यामयमाद्चु हन्यात्कल्याणको नाम गुडः भर॑सिद्धः ॥४१॥
तैठे िदन्मनाग्भरष्टा चिस॒गन्धि पलं पटम्‌ ॥.
सिद्धे निधेयमत्रेव गुडे कल्याणपू्ेके% ॥ ४२ ॥
मरन्थिकं पिप्परीमृखम्‌ 1 व्योषं भिकटु } इभकृष्णा गजपिप्पदी । हपुषा खनाम-
ख्याता । सिन्धु सैन्धवम्‌ । अथिधिच्रकः । पटप्रमणेरिति प्रत्येकम्‌ । उष्णः पल-
प्रमाणेरिति पाठं नेच्छति । समानतनच्रविरोधात्‌ । तस्मातििचप्रामाणेरिति पाठमि-
च्छति । तच्रान्तरे काषिकत्वेन चू्णानामुक्तेः । चिषृचुर्णपटाष्टकं तैटपदष्टके पचेत्‌ ।
यथावन्मृदुमध्यकूरकोष्ठानुरूपं खरमध्यगदुपाकेनेलयथः । अक्षफर्प्रमाणं कर्षः । चतु-
ष्पश्नमाषकैस्तु प्रचारः । भिसुगन्धियुक्तमिति । सिसुगन्धि त्वगेखापच्चकम्‌ । तत्प्र
माणं यावता गन्धस्यौत्कस्यं स्यात्‌ । पिचुप्रमाणेवां चिपुगन्धिभिर्युक्तमित्येके । चिवृ-
चृ तेरे मनाग्म्जैनीयम्‌ । भजनेन च तस्य मन्दवीयेत्वादतिविरेचकत्वं न मवति ।

साता मानानि,

% ख. पुस्तके--मह्यतकपल्रातं जलद्रोणे विपाचयेत्‌ । चतुगणावरोषं तु कषायमवतारयेत्‌ ॥ १ ॥
ध्युषणं पिप्यठीमूं चिच्को दस्तिपिप्पली । दिङ्गुचव्याजमोदं च पश्चैव लवणानि च ॥ २ ॥ द्वी
क्षय हपुषां चा दयादर्धपलोन्मितान्‌ । मस्तुकाञ्चिकशुक्तानां प्रस्थं प्रस्थ प्रदापयेत्‌ ॥ ३५ आद्रैकस्य
रसं प्रस्थं तत्स्व साधु साधयेत्‌ । एतदप्निघ॒तं बाम मन्दाप्नीनां च शस्यते ॥ ४ ॥ अर्शांसि वातरोग
नव प्तयीद्येदरदरामयान्‌ । म्रन्थ्यवुदापचीकासकफमेदोनिलानि च ॥५.॥ नाशचयेद्रहणीदोषं श्वयथु सभगं-
दरम्‌ । ये च बस्तिगता रोमा ये च कुक्षिसमाश्निताः ५ ६ ५ सवौस्तात्राशयल्याश् सूयेस्तम इवोदितः।
अध्िमुखधघृतम्‌ 1 इव्यधिकमच्र

१ ङ. श पिचुप्रं । > ध. यनादानः स्यात्क । ३ क. प्रदिष्टः)
१२

९० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- ( ९ पश्चमः-

भिवृदरणसहित एव तड गुडमामरकीर्गादितं प्रदाय पाकः । सिद्धे च ठेहे ग्रन्थिकादि
चू्णप्रेप इति प्रचारः । चरिसुगथि पं पटमिति वन्द रिप्पणीं नियक्तिकां मत्वा चक्र
णो ्तम्‌--
“'तेडे मनाग्मजंयन्ति त्रिवृतां च चिकित्सकाः |
अच्रोक्तमानपताधम्यात्रिसुगन्धि परं एथक्‌ इति ॥
अयमिति कल्याणकः । पुंस्त्वस्य शुक्रस्य । अत्रापि हतस्यति प्रवध्यते । कल्या-
णक इति कल्यकरणादिति उष्णः । कल्यं नेरुञ्यमणतीति कल्याणकः } कल्याणगुडः
॥ ६८ ॥ ३९ ॥ ४०॥ ४१ ॥ ४२॥
रिङ्कैरसाध्यो ग्रहणीषिकारे येस्तैरतीसारगदो न सिध्येत्‌ ॥
बुद्धस्य स्य नूनं प्रहणीविकार दत्वा ततं नो न निवतेते च ।॥४२॥
अस्याथेः। येचिङ्कैरतीपारमदो न सिध्यति तैग्रंहणीविकारोऽप्यसाध्यः } अप्ताध्याति
सारिङ्गानि च शोफं शं ज्वरं त॒ष्णामिलयादिनोक्तानि । हत्वा ततं नो न निवत
त इति ! नो न नवतते निवतेत एव । द्वौ निषेधौ प्रकृतमर्थं गमयत इति वचनात्‌
॥} ४६३ ॥
इति भ्रीदन्दप्रणीतवन्दपाधपवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यार्यां
श्रीश्रीकण्डदत्तद्रतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां चतुर्था
ग्रदणीरोगचिकित्साधिकारः समाप्तः ॥ ४ ॥

क (न

अथ पञ्वमाऽदाधिकारः ।

अथातीसारग्रहण्यरसां परस्परानुबन्धित्वादतीपारमहण्यनन्तरमर्चं उच्यते 1 अरि.
वच्छरणातीत्यशेः । पएपोद्रादित्वादरुपप्िद्धिः । अदि वद्विरक्षाभिधानावसरेऽतीपा-
रम्रहणीरोगयोरपि विरोषादथिरक्षामाह--
जयो विकारा; प्रायेण ये परस्परदेतवः ॥
शासि चातिसारथ प्रहणीदोष एव च ॥ १॥
तेषामग्रिबरे हीने ददिषटेदे परिक्षयः ॥
अभ्रिमूटं बु पुंसां टमं हि जीवितम्‌ ॥
तस्मादति सदा रक्षदेषु तरिषु विशेषतः ।॥ २ ॥
परस्परहेतुत्वमरसूत्पन्नेप्वतीारग्रहणीरोगयोरत्पत्तिः । तदुत्पत्याञथवाऽनम्तरम-
राउत्पादः । एषां अयाणामप्यभ्चिवछे हीने वृद्धिराधिक्यम्‌ । वृद्धेऽो परिक्षयो

[1

१६्‌. -सगोलि।॥.

अर्रोधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ९१

छाप । एषु चिषु विशेषत इति । अनेनान्यस्मिन्नपि रोगे रक्षणीयोऽभिरिति दश्च-
यति ॥ १॥२॥
द्नोश्नां साधनोपायशतुधी परिकीर्तितः ॥
भेषजक्षाररास्राभिसाध्यतवादाद् उच्यते ॥ ३॥
आद उच्यत इति । मेषनोपायः कथ्यत इत्यथैः । विस्तरेण वक्ष्यमाणां चिकिन्हां
सारोद्धारेण ब्रूते ॥ ६ ॥ |
यद्रायोरानुलोम्याय यदभिवद्वृद्धये ॥ `
अन्नपानोषधं सर्वे तत्सेव्यं नित्यमर्शसैः ॥ ४ ॥
अन्नपानौषधामिति । अन्नपानं रसप्रभानम्‌ । ओषधं वीरयप्रधानं मुरयम्‌ ॥ ४ ॥
वातातिसारवद्धिन्नवर्चस्यिस्युपाचरेत्‌ ॥ ५॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥
उद्‌ावतंविधानेन गाढविट्रानि चासक्रत्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥
पवृत्तवहुखास्चाणि पित्तशञोणितनाशनैः ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६ ॥
विदिबन्धे दितं तक्रं यवानीविडसंयुतम्‌ ॥।
न विरोहन्ति गुदजाः पुनस्तक्रसमादताः । ७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७ ॥
सोतःस तक्रशुद्धेषु रसः सम्यगुपैति यः ॥
तेन प॒ष्टि्बरं वर्णः पहर्पश्चोपजायते ॥
वातश्ेष्मविकाराणां शतं च विनिवतेते ॥ ८ ॥
वातश्ेष्मविकाराणां शतमिति । अशीतिबीतना रोगाः । विरतिः छभमिकाः }
एवं मित्वा इतम्‌ ॥ < ॥
सगुडां पिप्परीयुक्तामभ्यां घृतभनिताम्‌ ॥
तरिवृदन्तीयुतां वाऽपि भक्षयेदानुखोमिकाम्‌ ॥ ९ ॥
भृतभृष्टहरीतकीं पिप्पङीमिश्चितां गुडन संयोज्य ॥ ९ ॥
तिटारुष्करसंयोगं भक्षयेदधिवर्धनम्‌ ॥
कष्टरोगहरं भेष्टमशसां नाञ्च परम्‌ ॥ १० ॥
घुगमम्‌ ॥ {० ॥
तिखा भद्छातकं पथ्या गुडशवेति समांशकम्‌ ॥
वुनोमश्वासकासघ्रं प्टीहपाण्डुज्वरापदम्‌।। ११ ॥

९ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ ९ पच्चमः-

सुगमम्‌ । चतुःसमः ॥ ११ ॥
गृ्िपं सौरणं कन्दं पक्त्वाऽपौ पुटपाकवत्‌ ॥
अद्यात्सतैरुख्वणं दुनामविनिषटत्तये ॥ १२ ॥
सोरणं कन्द्मिति । वन्यपूरणमूढं तदभावे भ्राम्यसूरणमूढम्‌ । एवं स्रा
द्रंपि ॥ १२॥
असितानां तिखानां भाक्‌ परकश शीतवायनु ॥
खादतोऽर्शपि शाम्यन्ति द्विनद्‌ान्योङ्गुष्टिदम्‌ ॥ १३ ॥
असितानां तिरानापिति । मध्येऽपि कष्णवणोनां तिरानामिति । प्रुञ्चः पलम्‌ |
दीतवायन्विति । शीतवार्थनुपानम्‌ ॥ १६ ॥
स्विन्नं वाताकफटं पोषायाः क्षारनेन सिटेन ॥
तदूघृतमृष्ठं युक्तं गुडेन वा तृ्चितो योऽत्ति ॥ १४ ॥
पिबति च तक्रं नूनं तस्याऽऽश्वेवातिष्ृद्धगुदजानि ॥
यान्ति विनाशं पुंसः सदजान्यपि सभ्रा्रेण ।॥ १५ ॥
वातोकफकं घोषक्षारतोयेनोच्सिन्नं धृततितमनुरूपेण गुडेन पयुक्तं भ्यं प्रचा-
रात्‌ ॥ १४ ॥ १५ ॥ |
पित्त ्धेष्पपरशमनी कच्छरकण्टूरुजापहा ॥
गुदजानाश्यत्यान्च योनिता सगडाऽमया ॥ १६॥
गुदजानित्यत्र मासिाङ्करानिति रोषः । तेन पुंडिङ्गता संगता ॥ १६ ॥
चित्रकं हपुषा रिङ् दद्याद्वा तक्रसयुतम्‌ ॥ १७ ॥
सुगमम्‌ ॥ १७ ॥
पश्चकोरकयुक्तं वा तक्रमस्मे भदापयेत्‌
सुगमम्‌ ॥
त्वचं चित्रकग्रकस्य पिष्टा ङुम्भं भरटेपयेत्‌ ॥
त्रं घा दधि वा तत्र जातमर्शोहिरं पिवेत्‌ ॥ १८ ॥
त्वचं चिच्रकगररस्येति । प्रयहोपयोगे कषमानी(नां) चित्रकमृरत्वचं पिष्ट दम्भ
गभेखेपनम्‌ ! ठेपनं च तिरोत्सेषमानं दिरान्ि ॥ १८ ॥
दन््रिष्टमाह-- |
त्रिफखादशमूखाभिनिकुम्भानां पटं पटम्‌ ॥ १९ ॥
वारि द्रोणे शृतं पादरेषे गुडतुरायुतः ॥ `
आश्यमाण्डस्थितों मासं दन्ल्रिषट निषेवितः ॥ २० ॥

अर््ञोधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ९३

गुदजकढ़ृम्युदावतेग्रहणीपाण्डुरोगहा ॥
अरिष्टादेस्तु संधानं पातकीरिप्रभाजने ।॥ २१॥
स्थितो मासमिति । चरफे मासाधेमिति तु पठितम्‌ । अरिष्टदेस्त॒ संधानं धातकी
दिप्तिमाजन इति इन्दः । पात्रेऽरिष्ठादिसंघानं धातकीलोधलेपित इति तु चक्रदत्त ।
आदिराब्दाच्छरुक्तादियहः । दन्लयरिष्टः ॥ १९ ॥ २० ॥२१॥
अभयारिष्टमाह- [
हरीतकीनां भस्था्धं परस्थमामखकस्य च ॥ `
कपित्थानां दशप ततोऽरधनेन्द्रवारुणी ॥ २२ ॥
विडङ्गपिष्परीरोधमरिचं सैखवादुकम्‌ ॥ `
द्विपां शं जटस्येतच्ुद्रेणि विपाचयेत्‌ ॥ २३ ॥
द्रणरेषरसे तस्मिन्पूते चते प्रदापयेत्‌ ॥
गुडस्य द्विशतं तिषठेन्मासाधं घतभाजने ॥ २४ ॥
पक्षादूध्वं भवव्येवं ततो मात्रां यथाबलम्‌ ॥
अस्याभ्यासादरिषटस्य गुदजा यान्ति संक्षयम्‌ । २५ ॥
ग्रहणीपाण्डुत्दद्रोगष्टी हगुर्मोदरापहः ॥
अष्टशोफारुचिहरो बल्वणाभिवर्धनः ॥ २६ ॥
सिद्धोऽयमभयारिष्टः कामराशििज्ननारनः ॥
कमिग्रन्थ्यद्वैदव्यङ्गराजयक्ष्मञ्वरापहः ।। २७ ॥
पानपानमरिष्टादेः काथपानसमं जगुः 1
भेषजत्वात्पटं केचित्थमं मन्दलक्षणम्‌ ॥ २८ ॥
इन्द्रवारुणी गोरक्षककंट । काथपानसममिति । अधममाच्ापरिग्रहेण पलद्वयम्‌ ।
भेषनत्वात्पटं केचिदिति । मेषजत्वादिलस्यार्थो भेषजत्वात्पं पेयमिति तत्रैव
व्याख्यातः । अमयारिष्ठः ॥ २२ ॥ २६॥२४॥२५९॥ २६॥२७॥२८॥
भष्टातकानि भिफडा दन्ती चित्रकमेव च ॥
समभागानि सवांणि सैन्धवं द्विगुणं भवेत्‌ ॥ २९ ॥
कपाटसंधो तद्पकं मृदुना गोमयाभिना ॥ `
एतत्कल्याणर्वणं शरष्ठमरशोविकारिणाम्‌# । ३० ॥
सुगमम्‌ ! कस्याणख्वणम्‌ ॥ २९ ॥ ३० ॥

% ख. पुस्तके--पीटूल्याद्रौणि सेवेत पक्ष पक्षाध॑मेव च । नवान्नं शीलयेकिंचित्तेम्यः सौख्यमवाघरयात्‌
॥ १ ॥ एतदर्यीसि शमयेच्े्ठं पीटुरसायनम्‌ । प्रह्णीकृमिदोषाणां गुल्मानाममृतोपमम्‌ ॥ २ ॥ पीडु-
रसायनम्‌ । इदयधिकमन्ने । |

९४ व्याख्याङ्कसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ 5 पञ्चमः-
प्राणदं मोदकमाह-
तरिपरं शङ्गवेरस्य चतुथं मरिचस्य च ।
पिप्पल्याः कुडवा्धं च चव्यायाः परमेव च | ३१॥
ताङी सपत्रस्य पठं पलां केसरस्य च ॥
द्विपे पिप्परीमूखादधंकर्पं च पत्रकात्‌ ॥ ३२॥
सृष्ष्मेखाकषमेकं तु कष च त्वद्पृणाख्योः ॥ `
गुडात्पखानि त्रिंशच चूणेमेकत्र कारयेत्‌ ॥ ३३ ॥
अक्षप्रमाणा गुटिकाः प्राणदा इति विश्वताः ॥
पूवं भक्ष्यास्तु पशाच भोजनस्य यथाबलम्‌ ।॥ ३४ ॥
मधयं पांसरसं युषं क्षीरं तोयं पिबेदनु ॥
हन्यादर्शांसि सवोणि सहजान्यस्रनानि च ॥ ३५ ॥
बातपित्तकफोत्थानि संनिपातोद्धवानि च ॥
पानाल्यये पूतरद्च्छे वातरोगे गलग्रहे ॥ ३६ ॥
विर्षमेज्वरे च मन्देऽप्नो पाण्डुरोगे तथेव च ॥
कृमिह्धोगिणां चैव गुल्मद्ूखातिनां तथा ॥ ३७ ॥
श्ासकासपरीतानामेताः स्युरमृतोपमाः ॥
शुण्ठ्याः स्थनिऽभया देया विद्ग्रहे पित्तपायुजे ॥ ३८ ॥
भाणदोऽयं सितां दख चृणेमानाचतुगैणाम्‌ ॥।
अम्ख्पित्ताभिमान्धादो भयोञ्यो गुदजा्तरे ॥ ३९ ॥
अनुपानं भयोक्तव्यं व्याधौ शछेष्मभवे पटम्‌ ॥
पटरुद्रयं चानिरजे पित्तजे तु पलत्रयम्‌ ॥ ४० ॥

चतुथं मरिचस्येति । पठमेकम्‌ । केसरस्य नागकेसरव्‌र्णस्य । कष च त्वडष्णा-
ख्योरिति । त्वगुडत्वक्‌ । अत्र मृणाङ्मुरीरम्‌ । अनयोर्भिडित्वा कर्षः पूर्वं भक्ष्यास्त
पश्चाच मद्यादिकं पिबेदिति योज्यम्‌ । मण्डुरादिवत्पूर्वं पश्चाच्च भोजनस्य गुटिका
भक्षयेति न कर्पनीयम्‌ । असि कचिदप्यस्य विषेरदृष्टत्वात्‌ । मद्यं वातकफेऽनुपानं
मां्रसो वाते मुद्धयूषः कफे क्षीरं पिक्ते वातपित्ते च तोयमुष्णं वातकफे 1 एवं सर्व्रा-
नुपाने पाने च बहुद्रवोपादाने व्यवस्था । बिदुग्रहे विड्विवन्पे । पित्तपायुज इति । पित्तनेऽ-
रोमि । प्राणदोऽयं सितां दत्त्वा चूरणमानाचचतुगुणामिति पाठः सापः । चणमानात्समु-
दितचुणंमानात्‌ । गुडमानाच्रतुगुणामिति पाठं नाऽऽद्धियन्ते परभूततरश्करापरसङ्गात्‌ ।

१४. षपन्व ।२्‌. "त्वा गुडमा!३ =. तुरः ॥ ३५॥४घ्‌.च।

अरशोधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । | ९८

प्राणदो मोदकः ॥ ३१॥ ६२ ॥ २३ ॥ २४॥ ६९ ॥ ३१ ॥ ६७ ॥ ६८ ।
॥ ३९ ॥ ४० ॥ |

क ङ्गयनमदकमाह--

पथ्यापश्चपलान्येकमजास्या मरिचस्य च ॥
पिप्परीं पिप्पलीमूटं चन्यचित्रकनागराः ॥ ४१ ॥
पराभिरृद्धाः क्रमशो यवक्षारपर्दरयम्‌ ॥
भष्टातक्पछान्यष्टौ कन्दस्तु द्विगुणो मतः ॥ ५२ ॥
दिगुणेन गुडनेषां वटकानक्षप्तमितान ॥ _
कृत्वेकं भक्षयेत्पातस्तक्रमम्भोऽतु वा पिबेत्‌ ॥ ४३ ॥
मन्दा दीपयल्येष ग्रहणीपाण्डुरोगनुत्‌ ॥
काड्यनेन शिष्येभ्यः शसक्षाराभिभिषिना ॥
भिषग्नितमिदं भोक्त भेष्ठमश्ाविकारिणाम्‌ ॥ ४४॥
वातछेष्मण्यरैसि बोद्धन्यम्‌ । मरिचस्येलयत्रेकमिति सेव्यते ] मरिचस्य पर्मेकमि
तथः । पछाभिवृद्धाः क्रमश इति । यथाक्रमं पटेन परेन पपिवद्धाः । कन्दस
द्विगुण इति पोडरपरः । द्विगुणेन गुडनेति । समुदायाद्‌्विगुणिन } अक्षसंमितान्क
षेमानान्‌ । षटष्टमाषकैः प्रचारः 1 काङ्कायनमोदकः ॥ ४१॥ ४२॥ ४३॥ ४४।
लवणोत्तमादं चूणेमाह--

टवणोत्तमवहिकलिङ्यवांभिरविस्वमहा पिच॒मन्दयुतान्‌ ॥
पिब सप्रदिनं मथितालखितान्यदि पदितुमिच्छसि पायुरुहान्‌ ॥ ४५ ॥
रवणोत्तमं सैन्धवम्‌ । कटिङ्गयव इन्द्रयवः । चिरिद्वः करञ्ः । तस्य च मूढ

मत्र | यत्पुनरस्य सुश्रुते फल्ग्रदणमुक्तं तच्छोधनविषयम्‌ । महापिचुमन्दः पवत
निम्बः । निम्बसदशवृहत्पत्रो वृक्षो वकायणीति रोके । ग्रामनिम्ब एव पवेतभवत्व
पवेतनिम्ब उच्यत इत्याहुरन्ये । एतस्य त्वभ्य्राह्या । मथिताटरितान्ोटेनाऽऽरोडितान्‌
छवणोत्तमायं चूणम्‌ ॥ ४९ ॥
समरकरचृ्णमाह--

शुण्टीकणापरिचनागदटतगें चूर्णीकृतं क्रमविवधितमूध्वंमन्त्यात्‌ ॥
खादेदिदं समसितं गुदजाभिमान्यगुर्मारुचिश्वसनकण्ठहृदाम्येषु ।॥४६।
नागो नागकेसरचूणम्‌। दलं पत्रकम्‌ । कमविवधितमृध्वेमन्लयादिति। अन्तस्थितद्र
व्यादारम्य तदुपरेतनद्रव्यमेकद्विचादिभागक्रमेण वधयेदिल्यथः । समसितमिति

(न

सवेचणसमशकीरम्‌ । श्वप्रनमिति श्वासः । समशर्करचर्णम्‌ ॥ ४६ ॥

९६ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेती-- [ ९ पञ्चमः-

चतुःसममोदकमाह--
सनागरारष्करषटद्धदारकं गुडेन यो मोदकमत्युदारकम्‌ ॥
अशेषदुनांमकरोगद्‌ारकं करोति रद्धं सहसैव दारकम्‌ ॥ ४७ ॥
अरष्करं भल्वातकम्‌ । अत्र चक्रेण छिखितम्‌-- चरणौ चणं्तमो ज्ञेयो मोदके
द्विगुणो गृड इति । एतद्वचनममियुक्तस्य कस्यचित्‌ 1 मोदके गृद्वगुण्यं च केचि-
न्नाऽऽद्रियन्ते । समेनापि गुडेन किंचिन्जठं द्वाऽय्ो विपक्ेन मोदकस्योत्पन्नत्वात्‌ ।
मिषनां तु द्विगुणेनैव गुडेन सर्वमोदकेषु प्रचासे द्यते । अत्र॒ चतुःसमं इतिनाम-
श्रुला सम एव गुडो युज्यते । चतुःसमो मोदकः ॥ ४७ ॥
व्योषारन्यरुष्करषिडङ्गतिखाभयानां
चरणं गुडेन सहितं तु सदोपयोज्यम्‌ ॥
दुनामशोफगरकुएशाङद्विवन्धा-
नेजेयत्यबटतां कृमिपाण्डुतां च ॥ ४८ ॥
चूर्णे चूणेसमो ज्ञेयो मोदके द्विगुणो गुडः । ४९ ॥
सुगमम्‌ । व्योषादं चणम्‌ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥
सूरणपिण्डीमाह-- [र
चृणीदरताः; षोडश सूरणस्य भागास्ततोऽर्धेन च चि्रकस्य ॥
महोषधाट्रौ मरिचस्य चैको गुडेन दुर्नामनयाय पिण्डी ॥५०॥
अत्र गुडो द्विगुणः । तथा च चक्रः--पिण्ड्यां गुडो मोदकवतििण्डत्वात्पक्तिका-
रकं इति । सूरणपिण्डी ॥ ५० ॥
मरिचमरोषधविच्रकसूरणभागा यथोत्तरं द्विगुणाः ॥
सवेखमो गडभागः सेव्योऽयं मोदकः प्रसिद्धफटः ॥ ५१ ॥
ज्वखनं उ्वख्यति जाठरमन्प्रसख्यति शृटगुखगदान्‌ ॥
निशेषयति श्वयथु शवीपदमर्शासि नाश्चयस्याश्च ॥ ५२ ॥
सुगमम्‌ 1 स्वस्पमूरणमोदकः ॥ ९१ ॥ ९२ ॥
बृहत्सूरणमोदकमाह-- `
पोडदा सूरणभागा वहेरषटौ महौषधस्यापि ॥
अर्धेन भागयुक्तिमेरिचस्य सतोऽपि चार्धेन ॥ ५३ ॥
निफराक्णासमूखाताटीसारष्करङ्ृमिघ्रानाम्‌ ।
भागा महोषधसमा दहनांशा ताटमूटी च ॥ ५४ ॥
भागः सूरणतुस्यो दातव्यो शददारकस्यापि ॥
भरङ्पोरे मरिचांे सवोण्येकत्र कारयेन्बूणम्‌ ।। ५५ ॥

१ क. घ. ततोऽ्थभागेन \

अर्दोपरिकारः } हन्दमाधवापरनामा सिद्धयौगः। ९९७.

द्विगुणेन गुडेन युतः सेव्योऽयं मोदकः प्रकामधनेः ॥
गुरुढष्य भोज्यरहितेष्वितरेषुपद्रवं कुरुते ॥ ५६ ॥
भस्मकमनेन जनितं पूषेमगस्त्यस्य योगराजेन ॥
भीमस्य मारुतेरपि महाशनो येन तौ जातौ ।॥ ५७ ॥
अभरिबरमन हेतुने केवलं सूरणो महावीर्यः ॥
परभवति शसरक्षाराभिभिविनाऽप्यशैसामेषः । ५८ ॥
शयथु-श्ीपद जिद यं हरति ग्रहणीं कफानिरजाम्‌ ॥
नाशयति वखीपछितं मेधां कुरुते वृषत्वं च ॥ ५९ ॥
टिकां श्वासं कासं सराजयक्ष्मभमेहांथ ॥
ष्टीहानं च तथोग्रं हन्त्याञ्च रसायनं पुंसाम्‌ ॥ ६० ॥
विफखाकणासमूखातालीसारुष्करदरमिध्रानाम्‌ । भागा महौषधसमा इति ।
तरिफलादीनां प्रत्येकं महौषधसमा मामा अष्टाधेष्षा भागा इव्यर्थः ! चरिफटाया
अपि प्रत्येकं भागः} कणाप्तमूढा । पिप्पल्याः फं मृं चेत्यथः । समरे
°खियाः पुंवद्धापितपुस्कादनूङ' इत्यादिना पुवद्धाबो नोद्धावनीयः । तस्योत्तरपदे
खीप्रत्यये परतो विधानात्‌ । विद्ोषणत्वादस्य पूवैनिपातोऽपि न वक्तव्यः ! विवक्षावशा-
दस्यैव विरेष्यत्वात्‌ । भद्धैरे मरिचांशे प्रत्येकम्‌ । भङ्गं गुखत्वक्‌ । गुरुवृष्यभोञ्य-
रहितेष्वितरेषषद्रवं कुरुत इति । इतरेषु पकामधनप्रतियोमितया दरिदरेषु । उपद्रवं च
व्यापद्‌ । बुहत्सूरणमोदकः ॥ ९३ ॥ ५४ ॥९९॥ ९९ ॥ ५4७ ॥ ९८ ॥
॥ ९९ ॥ ६० ॥
सप्रयभिदीपनवातानुखोमनानि प्रतान्याद--
चव्यं त्रिकटुकं पागं क्षारं कुस्तुम्बुरूणि च ॥!
यवानी पिप्पटीगरलमुमे च बिडसेन्धवे । ६१ ॥
चिजरकं षिस्वमभरयां पिष्ट सपिविपाचयेत्‌ ॥
शकृद्रातानुखोमार्थं जाते दधनि चतुगुणे ॥ ६२ ॥
मवादिकां गुद भशं सूत्ररच्छं परिसरवम्‌ ॥
गुद वदक्षणश्रं च घतमेतद्ग्यपोहति ॥ ६३ ॥
कस्तुम्बुरूणीति । कुस्तुम्बुरु धान्याकम्‌ । परिश्लवमिति । गुदपरिखवम्‌ । चन्यायं
धृतम्‌ ॥ ६१ ॥ ६२ ॥ ६२ ॥
पिप्पस्यादितैटमाह--

पिप्पली मधुकं विल्वं शताहं मदनं वचाम्‌ ॥

पृष्कराख्यं शटीं कुषं चित्रकं देवदार च ॥ ६४॥ `
१६

पिष्टां तरं पिपक्तव्यं द्विगुणक्षीरसंयुतम्‌ ॥
अरीसां गहवातानां तच्छमनुवासनम्‌ । ६५ ॥
गुदनिःसरणं गरं ूत्रङृच्छरं प्रवाहिकाम्‌ ॥
कटघरपष्ठदौषैसयमानाहं बडक्षणाश्रयम्‌ ।। ६६ ॥

पिच्छास्चावें गुदे शोथं वातवचोविनिग्रहम्‌ ॥
उत्थानं बहुशो यच जयेचैवामुवासनात््‌# ॥ ६७ ॥

बिल्वं विल्वदाटट । मदनं मदनफलम्‌ । द्विगुणक्षीरसंयुतमिति । द्विगुणेनैव
केवरक्षीरेण पाकः ¦ प्रचारोऽपीत्थभूतः 1 अन्यस्तु यच्युनं च तदम्भसरेति वचनाच्-
तुगंणद्रवेण च पाकस्योत्सम॑पिद्धत्वाज्टमपि द्विगुणमाह । वद्धसश्चुते तु तेरे.ऽस्मिश्व-
तुगुणं तोयं दर्दितम्‌ ।

त्यथा--^शरीकृष्णापुष्कराहमदनामरदारुभिः ।
राताहाकुष्ठयघ्याह्वचाविख्वहुताशानैः ॥
संपिष्द्विगुणं क्षीरं तैटं तोयचतुर्गुणम्‌ ।
पक्त्वा बस्तो विधातव्यं मूढवातानुरोमनम्‌' इत्यादि ॥ |
चतुगुणतोयदरनात्तत्मयोगान्तरमवगन्तन्यम्‌ । आनाहं वङ्क्षणाश्रययिति ॥
वड्क्षणानाहां वङ्क्षणरुद्धवातता । पिप्पस्याद्यं तैखम्‌ ॥ ६४ ॥ ६१ ॥ ६६ ॥६७॥
माहुरारगडमाह- |

तरिटटत्तेजोवती दन्ती दंष्रा चित्रकः शटी ॥

गवाक्षी विश्वमुस्ताहविडङ्गानि हरीतकी ॥ ६८ ॥
पलोन्मितानि चैतानि पलान्यष्टावरष्करात्‌ ॥

षट्पटे दद्धदारस्य सूरणस्य त षोडश ॥ ६९ ॥
जलद्रोणद्रयं काथ्यं चतुभागावरोषितम्‌ ॥

पत तुत रस भ्रयः कथ्येभ्यसिगणा गडः | ७० |
रह पचतु तं तावद्यावहवींभरेपनम्‌ ॥

अवतायं ततः पञ्ाच्रणीनीमानि. दापयेत्‌ ॥ ७१ ॥
त्रिवृत्तेनोवेतीकन्दवित्रकफान्दिपखांशिकान्‌ ॥ |
रलात्वच्ार्च चापि नागाहं चापि षट्पलम्‌ ॥ ७२ ॥
दानद पछान्यव चूर्णं दा निधापयेत्‌ ॥

ततां मातां प्रयुञ्जीत जीर्णे क्षीररसाशनः ॥ ७३ ॥

* ख- पुस्तके--दयं चतुगणजठं पिप्पल्याययं घृतं जुभम्‌ । पिप्पल्यां तेलम्‌ । इदयधिकमच्र ?

अर्ोधिकारः ] ठृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोमः । ९९

पश्च गुरमान्ममेदांथ पाण्डुरोगं दटीमकम्‌ ॥
जयेद जासि सवांणि तथा सर्वोदराणि च ॥ ७४ ॥
दीपयेद्रदणीं मन्दां यक्ष्माणं चापि कषति ॥
पीनसे च परतिर्याय आल्यवाते तथेव च ॥ ७५ ॥
अयं सवैगदेष्वेव कल्याणो छेह उत्तमः ॥
दुनामारिरयं चाऽऽश्च दृष्टो वारसदसश्चः ॥ ७६ ॥
जीचन्त्येनं पयुञ्ञानाः शतवर्पाण्यनामयाः 4
आयुषो दैष्येजननो वीपछितनाशनः ॥ ७७ ॥।
रसायनवसथेव मेधाजनन उत्तमः ॥
गुडः शरीवाहुश्चाखोऽयं दुनामारिः प्रकीतितः ॥ ७८ ॥
तेजोवती चवी । यत्र पुनश्ववी तेजोवती चास्ति तजर परं तेजोवती न्योति-
प्मती गृह्यते । यथा गुगुटुपश्चतिक्तके घृते । गवाक्षी गोरक्षककैटी तस्या मूल-
मेव सर्वत्र न तु गवाक्षी श्वेतपराजिता कापि दीकाकरैरव्याख्यातत्वात्‌ । काथ्येभ्य-
विगुणो गुड इति । एकचत्वारिशत्काथ्यपटेम्यसखेगुण्येन च्रयोविशतिपलाधिकं पल-
रातं गुडस्य भवति । कन्दः सूरणः । एटादिचतुष्टयस्य प्रत्येकं षट्परत्वम्‌ । गजाह्
नागकेप्रनूणम्‌ । अत्रानुपानमनुक्तमपि कोष्णाम्बुना वातकफे पित्तादौ क्षीरादिना
जेयम्‌ । न चा मह्छातकग्रवेशात्कोप्णं जमनहमिति शङ्कनीयम्‌ । यतो मल्वात-
कस्रेहे कोप्णजर्स्य निषेधो न मह्वातकयोगमातरे ।
थाचोक्तम्‌--“कोप्णोदकानुपानं तु सेहानामथ रस्यते ॥
ऋते मह्वातकनेहात्तत्र तायं सुश्षीतटम्‌?' इति ।
बाहुशारो गुडः ॥ ९८ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ ७१ ॥ ७२ ॥ ७३ ॥ ७४ ॥७५॥
॥ ७६ ॥ ७७ ॥ ७८ ॥
गडपाकरक्षणमाह--
तोयपूर्णे यदा पात्रे ्षिप्नो न प्टवते गडः ॥
कषिप्तस्तु निश्चरस्तषटेत्पतितस्तु न शीयेते ॥ ७९ ॥
यदा दवीप्रलेषः स्याद्यदा वा तन्तुखी भवेत्‌ ॥
एष पाको गुडादीर्नां सर्वेषां परिकीतितः ॥ ८० ॥
सुखमदः सुखस्पर्शो गन्धवणैरसान्वितः ॥
पीडितो भजते मुद्रां गुडः पाकमुपागतः ॥ ८१ ॥
तोयपरणपात्रोपरि कोमठकदरीदलं दत्तवा गुडस्य मुद्रापाको निरूपणीयः ! सवे-
गदस्येवायं पाकः ॥ ७९ ॥ ८० ॥ <१ ॥

१०० व्याख्याक्सुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [^ पथ्चम>-

मलातकगुढमाह--
भट्टातकसहसे टे जट्द्रोणे विपाचयंत्‌ ॥
पादशेषे रसे तस्मिन्पचेदुडतुखां भिषङ्‌ ।¦ ८२ ॥
भटातकसहस्रार्धं छिखा तत्रैव दापयेत्‌ ॥
सिद्धेऽस्मिखिफराग्योषयवानीयुस्तसेन्धवेः 1 ८३ ॥
करषशश्रूणितेद्याखगेटापत्रकेसरम्‌ ॥
खदेदग्िबखपिक्षीं प्रातरुत्थाय मानवः ॥ ८ ॥
कुष्ठारीःकामखामेहग्रहणीगुल्मपाण्डुताः ॥
इन्याल्ष्टीहोदरं कासं कृमिरोगमगंदरान्‌ ॥
भट्टातकगुडो शेष शेष्टषाशशविकारिणाम्‌ ॥ ८५ ॥
भटातकसदसे द्रे इति । भह्ातकगुडकानां सदखद्वयम्‌ । एवं सर्वर परा-
दिमानश्रुतिविरहे । यथाऽऽमवातोक्तमेन्धवाये तैटे मह्धातकास्थीनि विंशतिरिति ॥
यत्र तु पटादिश्ुतिरस्ति तत्र तथेव भ्यवहतैव्यम्‌ । यथा बाहुदा पलन्यष्टाव-
प्करादिति 1 एवं हरीतक्यादावपि ज्ञेयम्‌ ! त्वगेखापत्रकेसरमिति \ त्वगेखदि प्रत्येकं
क्षारम्‌ । मह्ातकगृडः ॥ ८२ ॥ ८३ ॥ ८४ ॥ «८९ ॥
गुडभह्वातकं द्वितीयमाह--
दशमूल्यमृता भाङ्गी श्व्दष्रा चिचक शदीं । ८६ ॥
भट्ातकसहसरं तु पाशं शथयेदूबधः ॥
द्वा गुडतुटामेकां ेदीधतं समुद्धरेत्‌ ॥ ८७ ॥
माक्षिकं पिप्य तेखमौरुवू्वं च दापयेत्‌ ॥
छुडवं कुडवं चात्र तगेखामरिचं तथा ॥ ८८ ॥
अदःकासमुदावरते पण्डुत्यं शोफमेव च ॥
नादयेदरहविसादं च गुडो भष्टातकः स्मरतः ॥ ८९ ॥
पलांशमिति । दशमूल्यादिमि्यौज्यम्‌ । काथयेदिति । अ्तभलठातके गुडे गड
तुखापाकाथं जलद्रोणामिषानादिहापि जख्दाणक्ताथः किंवा काथ्यद्व्येभ्योऽष्टगुणे
जर इति । माक्षिकं मधु । पिष्ट चता । तैलमोरुबृकमेरण्डनं तैलम्‌ ! अत्र च
ततपरममेव दच््वा गुडः पचनीयः। पके तु प्रपदानं स्यात्‌ । कुडवं चा त्कोटाम-
रिचमिति ! त्वमेखादीनां प्रलेकं कुडवः । कुडवार्षं चेति पदेऽपि प्रयेद कुडवा-
धुम्‌ । गुडमलातकः ॥ ८६ ॥ ८७ ॥ ८८ ॥ ८९ ॥ ` |
मलातकरोहमाह-

$ घ. 'षांशं चृणितं दया +

अर्शोधिकारः 1 टेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १०१

चित्रकं चरिफटा मुस्तं ग्रन्थिकं चविकाऽमृता ॥
हस्तिपिप्पर्यपामागेदण्टोत्पटङुटेरकाः ॥ ९० ॥
एषां चतुष्पलान्भागाञ्जल्द्रोणे विपाचयेत्‌ ॥ `
भट्टातकसहसे द्रे छित्वा तत्रैव दापयेत्‌ ॥ ९१ ॥
तेन पादावशेषेण खोहपात्रे पचेद्धिषर्‌ ॥
तुखाध तीक्ष्णरोहस्य धृतस्य ङडवद्रयम्‌ ॥ ९२ ॥
उयुषणं त्रिफटां वदवि सेन्धवं बिडमोद्धिदटम्‌ ॥
सोचचेटं विडङ्गं च पटिकांरो भकल्ययेत्‌ ॥ ९३ ॥
कुडवं वृद्धदारस्य तारूल्यास्तथेव च ॥
सूरणस्य पलान्यष्टौ चूर्णं कृत्वा विनिक्षिपेत्‌ ॥ ९४ ॥
सिद्धे शीते प्रदातव्यं मधुनः कुडवद्रयम्‌ ॥
प्रातर्भोजनकाटे वा ततः खादेद्यथाबटम्‌ ।॥ ९५ ॥
अशमि ग्रदणीदोषं पाण्डुरोगमरोचकम्‌ ॥
कमिगुल्मारमरीमेदाञ्ग्ररं चाऽऽञ् व्यपोहति ॥ ९६ ॥
करोति गुक्रोपचयं वलीपठितनाशनम्‌ ॥
रसायनमिदं श्रं सवेरोगहरं परम्‌ # ॥ ९७ ॥
तीक्ष्णरोहस्य तीक्ष्णे रोहविदोषः । स च मारितो ग्राह्यः । गुणोत्कषाद्रजपयदि
प्रशस्तमनत्र । तामख्की तारमृटी स्वनामस्याता । भछ्ातकटोहः ॥ ९० ॥ ९१ ॥
॥ ९.२ ॥ ९.३ ॥ ९.9 || ९५ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥
संप्रति रक्तारोशिकित्सामाह--
रक्ताशसामुपेक्ेत रक्तमादौ सवदि षक्‌ ॥
दुष्ासे निग्रहीते तु शूखानादावसम्गदाः ॥ ९८ ॥

% ख. पुस्तके--यामाग्तागुदूच्यामलनागर चित्र काणां भागाषथक्तांदतसंमितस्य । स्वौ प्रथ-
षसंपरिकल्प्य युक्त्या द्रोणद्रयेऽपां तु विपाच्य पत्रे ॥ १॥ खोहे दृढे मन्दहुताशने तु पादावरि्ट
विधिवद्विधिज्ञः । मयस्य यत्रं तुख्या २ डस्य शुद्धस्य वल्रेण विशोधितस्य ॥ २ ॥ वचुर्णकतेर्जीरकयु-
ग्मदन्तीपाटान्िवृच्युषणम्नन्थिकाद्भयेः । धान्याजमेदेमकणायवानीभषछटातकाख्येश्च पटप्रमाणैः ॥ ३ ॥
प्रस्थत्रयेणाप्यहरीतकीनामेकष्यमाखोढ्य शनैश्च द्रव्यम्‌ । ज्ञात्वा षुपकैरसगन्धवर्णेः कुम्भे निधाय वसु-
गन्धियुक्तम्‌ ॥ ४ ॥ प्रस्थाधंमाने मधुनि सुरीते भह्ातकास्थिप्रभवाच्च तैलात्‌ । दत्वा पलाधं यवदूक-
जश्च अष्टौ पठान्येव कितोपखायाः॥५॥पठं लिषिदक्षफलप्रमाणामर्शोविकारी भरसमीक्ष्य विम्‌ । कुष्ठानि
सर्वाणि निहन्ति दिक्षां सश्वासकासारुचिपाण्डुणोगान्‌ ॥ ६ ॥ मन-नरत्वे ब्रहणीविकारान्गुल्मं सश्ो-
मुदरामयांश्च । श्रूलानि यक्ष्माणमस्कस्रक्रत्ति पथ्यावठेहोऽयमिति प्रदिष्टः ॥ ७॥ पथ्यावलेदः ।
हयधिकमत्र ।

१६्‌. ड. तीक्ष्षले" ।

१०२ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- † ^ प्चमः-

निगृहीति स्तम्मिते । श्रटानाहावतर रक्तावृतवातनन्यो । अद्ग्गदा इति । रक्त-
प्राया रोगाः] तै च विप्तपादयः ॥ ९८ ॥
कुटजत्वदनियूहः सनागर; सिग्धरक्तसंग्रहणः ॥
त्वग्दाडिमस्य तद्रत्सनागरथन्दनरसथ ॥ ९९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९९ ॥
चन्दनकिराततिक्तकथन्वयवासा; सनागराः कथिताः ॥
रक्ताशंसं परमना दावीत्वगुशीरनिम्बाश्च ॥ १०० ॥
सुगमम्‌ ॥ १०० ॥
नवनीततिखाभ्यासात्कसरनवनींतशकेराभ्यासात्‌ ॥
दधिसरमथिताभ्यासाइदनाः शाम्यान्ति रक्तवहाः ॥ १०१॥
दधिसरमथिताभ्यासादिति । दधिस्षरस्य मथितदधिसरस्य तक्रं तस्य शीटनात्‌
॥ १०१ ॥
समङ्गोत्पमो चाहतिरीटतिख्चन्दनेः ॥
छागीक्षीरं भयोक्तव्यं गुदज शोणितापहम्‌ ॥ १०२॥
मोचाह्वं शा्मरवेष्टकम्‌ । तिरीट पध्कारोघ्रम्‌ । समङ्गादिभिः क्षीरपरिभाषया
छागीक्षीरं पक्त्वा पेयम्‌ । समङ्गादीनां कल्को वा छागक्षीरेण समारोञ्य पेयः ।
चरकेऽप्युक्तम्‌-
““नीरखोत्पं समज्ञा मोचरसं चन्दनं तिखङीध्रम्‌ ।
पीत्वा छगरीपयसा भोज्यं पयसैव शाल्यन्नम्‌" इति ॥ १०२९ ॥
कुरटजफट्वल्कखकेसरनीरोत्पललोधधातकीकत्कैः ॥ `
सिद्धं पृतं विधेयं श्रे रक्ताशेसां भिषना ॥ १०३ ॥
सुगमम्‌ । क्रुटनाद् घ्रतम्‌ ॥ १०६ ॥
कुटज्टेहमाह--
ुटजलत्वक्पलशतं जलद्रोणे विपाचयेत्‌ ॥
अषटभागावरेषं तु कषायमवतारयेत्‌ ॥ १०४ ॥
वसपूतं पुनः काथं पचेदेदत्तमागतम्‌ ॥
भ्टातरं विडङ्गानि तरिकटु भिफलां तथा ॥ १०५ ॥
रसाञ्जनं चित्रकं च कुटजस्य फलानि च } `
व्चामतिविषां विस्वं पत्येकं तु पटं पलम्‌ । १०६ ॥
विशत्यछानि गुडस्य चर्णीङलय निधापयेत्‌ ॥
मधुनः कुडवं दद्याद्रतस्य कुडवं तथा ।॥ १०७ |

१ क. घः सं ` `" "न त

अशोधिकारः ] देन्दमाधवापरनामा सिद्धयौगः। १०३
एष ठस्तु शमयेद शारि सयुद्धवम्‌ ॥
वातिकं पेत्तिकं चैव शछैष्मिकं सानिपातिकम्‌ ।॥ १०८ ॥
ये च दुनामना रोगास्तान्सवीन्नादरयत्यपि ॥
अम्रपित्तमतीसार पाण्डुरागमरोचकम्‌ ॥ १०९ ॥
ग्ररणीमादवं कारय श्वयथं कामखापपि ॥
अनपानं घतं दद्यान्मधु तक्रं जँ पयः ॥।
रोगानीरकवधाथोय कौरनो ठेह उच्यते \॥ ११० ॥
गडस्य चिरात्परानि । घतकरुडवं च प्रथममेव दत्वा छेहः पक्तव्यः । सिद्धे च
तसिन्मह्ातकादिचृ्णपरक्षेपः । मधुन कुडयोऽष्टो पठानि । एवं घ्रतद्ुडबोऽपि । कुट-
जावछेहः ॥ १०४॥ १०९ ॥ १०६ ॥ १०७ ॥ १०८॥ १०९ ॥ ११०

क्षारमाह--
तोये काटकयुष्कफस्य विपचेद्धस्माहकं षडगुणे
पात्रे लोहमये दृठ विपुटधीदंव्यो शनेष्टयेत्‌ ॥
दग्ध्वाऽगरो बहुशङ्नाभिरशकटान्पूतावरेषे क्षिपे
चेरण्डजनाल्मेष दहति क्षारो वरो वाक्छतात्‌ ॥ १११ ॥
काकमुष्ककः कृष्णपुष्पा घण्टपार्डी । सा हि श्रेष्ठगुणा ।
तथा च विन्वामि्रः--“शेतपुष्पः कृष्णपुप्पो रक्त पुष्पस्तथेव च ॥
पीतेरन्यो वरस्तेषु काटमुष्कः प्रकीतितः' इति ॥
अस्याश्च काष्ठं तिरनाडेदेर्वा भस्म आह्यम्‌ । इत्थमेव क्ारान्तरेषु सुश्चतेन दर्दी-
तत्वात्‌ । भस्मादकं भस्मनश्चतुःषष्टिपडानि । षडगुणे षडाढके व्यवहाराट्धिगुणे । पात्रे
रोहमय इति 1 टोहपात्र एव क्षारपाकः । तत्रैव गुणोत्कर्षोदयात्‌ । त॒तीयमागरोषे-
णाच्छपैच्छिल्यादिरक्षणोदये कर्कमपनीय च्छाणयित्वा क्षाराम्बु आह्यम्‌ । तच
पुनः शाङ्कखनाभिचूर्णं दत्वा पेत्‌ । शङ्कनूणैस्य तुर्यैणेत्यादिना वक्ष्यमाणमानानुपरारेण
दानम्‌ । यव्रेरण्डजनाटमेष दहति क्षारो वरो वाक्डतादिति । पक्शीते क्षारो
यदि निस्त्वचमेरण्डनाटं ट्पेन दग्ध्वा वाक्शताच्छिनात्ति तदा श्रेष्ठः । वाक्शताच्छे-
रिकारतात्‌ । क्षारः ॥ १११॥ |
पानाय भावनायाथ परिस्राव्य चतुगणम्‌ ॥ ११२ ॥
पानं तथा मेषनभावने च यत्तदर्थं चतु्ुणजके पक्त्वाऽर्घावशेष्टे कल्कमुपसायं
क्षारोदकमेकविशतिवारान्परिखावणीयं न प्रतिस्ारणीयक्षारव्रदस्य पुनः पाक इति तात्प-
यतो ग्यास्मेयम्‌ ¦ गदाधरादिरीकाकारेः सुश्रुते पानीयक्षारविधावेवं व्यारुग्रातत्वात्‌ ।

१ घ्र. कविनााय ।

१०४ व्याख्याह्मुमावस्याख्यरीकासमेता- [° पच्चमः-

अत्र विश्वामिज्रः--“पानीयमावनायाथ परिखास्यं चतुगुणम्‌ ।
जठेऽपेमवरिष्टं च क्षाराम्मो ग्राह्यमिष्यतेः” इति ॥
अन्ये तु षड्गुणेनापि तोयेन पाकं विनैव क्षारोदकं खाव्यं घुषते ।
चक्रप्त्वाह---“पानीयो यस्तु गुस्मादौ तं वारानेकविंश्तिम्‌ ।.
ख्ावयेत्षड्णे तोये केचिदाहुशतुगुणेः' इति ॥
पानीयक्षारपानमात्रा च पटनिकषधिपटरूपा कमादुत्तममध्यमाधमबटानछानां पुंसां
सेया ॥ ११२ ॥
द्गुण्यं नाऽऽढकेऽप्यत्र-भागमात्ोपलक्षणात्‌ ॥
वैगुण्यं नाऽऽढकेऽप्य्न भागमात्रोपरक्षणादिति इन्देन व्यवहारो छिसितः । पर-
मार्थतस्तु क्षारपाका्थमुपात्ते जे द्गुण्यमुचितमेव विरोषामावात्‌ । आढकेऽप्यत्रन दवैगु-
ण्यमिति सुश्रुते ्षारपाकाध्याये कैिद्याख्यातं तच ते हि चकुषा न परयन्ति मनप्ताऽपि
न परयन्तीति वदता दैकाकृता गोमिना दूषितम्‌ ॥
अच्छपेच्छिल्यरक्ततवे क्षाराम्मो ग्राह्ममिष्यते ॥ ११३ ॥
अच्छपेच्छिल्यादिप्रादुमीवश्च प्रायेण तृतीयभागरिष्टे जछे ।
तथा च चक्रः-“भ्रायल्चिभागशेषटेऽस्मि्नच्छपेच्छिल्यरक्तता ।
संजायते तदा सखराभ्यं क्षाराम्भो म्राह्यमिष्यते'इति ॥ ११६ ॥
पानीयः प्रतिसारणीय इति च क्षारो द्विधा
दास्यते तत्राऽऽय्यो गरगुरमकादिशमने इनामकादौ परः ॥
तिपतारणीय इति प्रक्षणप्राया(्रयो)जनकः ॥
उक्तशङ्ककनृणंस्य दाने मानमाह--

ुर्येणाषट्टमकेन षोडशषभवेनांशेन स॑ब्य्िमो
मध्यः शेष इति क्रमेण विहितः क्षारोदकाच्छक्ः ॥ ११४ ॥
तुर्यण चतुभागेण । संनयूहिमो मृदुः संब्यूहिमे क्षारोदकाच्तु्थाश्चिन दीयमान
शङ्खेका यद्यपीतरापक्षया प्रमूतस्तथाऽपि मदुत्वमेव शङ्खपिक्षया क्षारोदकस्यातिती-
क्णतयाऽभिभूतत्वात्‌ । प्रतिप्तारणीयपाकरक्षणं चक्रेणोक्तम्‌--नातिसान्दो नातितन
सारपक उदाहृत इति । पानीयक्षारे च न शङ्कचूर्णयोगः । क्षारः ॥ ११४ ॥

भावितं रननीचूर्णेः स्नुहीक्षीरे पुनः पुनः
बन्धनात्मुदृढ सूत्रं छिनत्यदाभिगंदरम्‌ ।॥ ११५ ॥
सुगमम्‌ । क्षारसूत्रम्‌ ॥ ११९ ॥ =

अर्शोधिकारः 1 चन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १०५५

प्ाग्दक्षिणं ततो वापं पृष्टनं बाऽग्रजं कमात्‌ ॥
पश्चतिक्तेन संस्ेद्य दहेत्स्रारेण बहिना ॥
वातजं शछेष्मजं चारैः क्षारेणास्रनपित्तने ॥ ११६ ॥
क्रमोपद्रोनं मङ्गरग्रयोजनकमस्मदिरिष्टपुरुषगम्यं वा ! एतच्च क्रमकथनं यस्य
चतुष्वेपि परवप्वर्शांसि सन्ति तं प्रति बोद्धभ्यम्‌ । यस्य पुनरेकतरपार्धऽ्शंस्तस्य तदेव
दह नीयम्‌ । एष क्रमः क्षरे क्षारपूत्रेऽयो च ज्ञेयः । अग्रजस्य पुनरण्डकोषपमीपवर्तिनो
न दाहः प्रचरति षाण्ठ्यभयात्‌ । पञ्चतिक्तेन संस्े्येति । पश्चतिक्तकघ्रृतेन पाना-
दिना सेहयित्वेल्यथैः । क्षारेण वद्धिना च कफजं वातजं च रक्तन पित्तं च क्षारेणेव
दहेत्‌ । क्षारस्त॒ सवैत्रैवोचितः। यदाह सश्रतः--क्षारस्त्‌ सभैवरेवाप्रतिषिद्धो न त्वभि
रिति । दहेदन्यतरेण वेति । क्षारेण वहिना च ॥ ११६ ॥
गोजीशेफालिकापत्ररशैः संछिख्य टेपयेत्‌ ॥ ११७ ॥
क्षारेण वाक्दातं तिषेयत्रद्रारं पिधाय च ॥।
तं चापनीय वीक्षेत पक्जम्बुफलोपमम्‌ ॥ ११८ ॥
यदि तत्स्यात्तदा भद्रं नो चद्धिम्पेत्तथा पनः ॥।
तत्तुषाम्बुष्टुतं साज्ययष्टीकर्केन ठेपयेत्‌ ॥ ११९ ॥
गोजी शखोटकः । यत्रद्रारं पिधायेति । गदस्थितयन््द्रारं कपेदादिना टक
यित्वा । प्कृजम्ब्रूफरोपममिति । कष्णम्‌ । तत्र सवमप्यशः क्षरेण सम्यग्दग्ध पक्र.
जम्बूफडोपममिति सामान्यलक्षणमुक्तम्‌ । तत्रान्तरीयाप्तु एथक्ए्रयमिरोषणमाहुः--
“'अरशोदग्धं मस्तुनिमं दयाव कृष्णं ततो भवेत्‌ |
सामान्यरिङ्ग सर्वेषां विरोषं त्वपरं यणु ॥
पक्तजाम्बवकादम्यवणदग्ेऽनिटारन्ि ।
पित्तजे शृङ्धमायूरकण्ठवर्णं विनिदिरेत्‌ ॥
ह्‌तीपुप्पवणत्वं सम्यग्दग्धे कफारोसि'' इति ।
हीनदग्धं त॒ टोहितम्‌ । यदाह्‌ । वाग्भटः-
“पक्तनम्बसितं शस्तं सम्यग्दग्ध तरिपयये ।
ताग्रता तोदकण्डादौ इुगेन्धं तु पुनदैरेत्‌ ॥
अतिदग्बे खवेद्रक्तं मृष्टोदाहज्वरादयः ।
गुदे विरोषाद्िण्मूचपरोधो वाऽतिवतेनम्‌ः' इति॥ ११७ ११८॥ १ १९॥
न निन्नं ताङकणामं वहिदग्धे स्थितास्चकम्‌ ॥

जोक १७०५५१५० (१५ १1 हि [111 | ५१५ न "५ सोमानामसि मोम 1 भो

१६. इ, स्वणां ।२क.ध. ताघ्रक ।
१४

१०६ व्यार्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [६ ष्ठः-

ताटकर्णाममितिपदं तालफटप्तमवर्णम्‌ । ताख्वर्णीभमितिपठेऽप्ययमेवाथैः । धथता-
खकमितिपाठे स्थितरक्तम्‌ । एतचूर्णं यदाऽशरिचछत्वा दह्यते तदा ज्ञेयम्‌ । दाहश्च
भिरास्कोचेन रक्तस्तम्भकरः । सम्थम्दग्धटक्षणमिदम्‌ ॥
निर्वाप्य मधुसपिभ्यी वहिसंजातवेद नम्‌ ॥ १२० ॥
सम्यग्दग्धे तुगाक्षीरीगक्षचन्दनगेरिकेः ॥
सामृतेः सपिषा युक्तैरारेपं कारयेद्धिषर्‌ ॥ १२१ ॥
तुगाक्षीरीपुक्षचन्द नगैरिकैरिति । तुगाक्षीरी वंररोचना । तदभावे ताक्षीरी ।
षः पर्कटी तस्याश्च वल्कः । सामृतैरिति । अमृता गुडूची । ननु ॒गुद्च्या उष्ण-
वीर्यत्वादाहनिवापकत्वमनुपपन्नम्‌ । अतं एव चरके षदिरिचनराताधितीयेऽध्याये
दाहप्रशमकदरोके भट्रारकहरिशन्दरेणाप्युक्तम्‌-- गुडूच्या दाहनिवांपकत्वं चिन्त्यम-
समद्धिशिष्टा मेधाविनो स्याकरिष्यन्तीति । उच्यते-- गुडूच्यम्यवहारादुष्णवीयां
स्परात्त॒ तेव 1 तरिं शीतस्परशे काञ्चिकरादरौ विद्यमाने गुडुच्येव कुतश्चरफेण परठि-
तेति न वाच्यम्‌ 1 यतः प्रभावादियमेवान्येषु शीतस्पर्घोषु विरोषेण दाहप्रश्मनी । एष
एव भद्रारकस्यामिप्रायः । परमाचायोमिप्रायज्ञानं ने) चान्यो हेतुनास्ति ! प्रभावश्च
यथाकथंचिदयं हेतुरिति मन्यमाना भह्ारकमेधाविनो म्याकरिष्यन्तीत्युक्तवानिति ।
चक्रस्तृष्णवीयांया अपि गुड्च्या आचार्यपागनुरोधादद्रन्यान्तरसंयोगमहिग्ना दाहप्रश-
मकत्वमिच्छति । (न) खट दीकाकारहरिथेन्द्रवचमा महा्षिवचनं बाधामहतीति ॥
॥ १२० ॥ १२१॥
दतेमुपवेश्योऽसौ तोयसंपूण॑भाजने ॥
तोयसंपूण भाजन इति । केप्णतोयपूर्णपाे ॥
्षारगुष्णाम्बुना(नो) पास्यो(स्यं) विबन्धे पूज्वच॑सोः ॥ १२२ ॥
्षारमृष्णाम्बुनेति । क्षारं यवक्षारम्‌ ॥ १२२ ॥
दाहे बस्त्यादिजे छेषः शतधौतेन सपिषा ॥
सुगमम्‌ ॥
नकान्नमाषतक्रादि सेव्यं पाकाय मात्रया ॥ १२३ ॥
सगमम्‌ ॥ १२३६ ॥
पिबेद्वरणविषद्छर्थं वराकाथं सगुग्गुटुम्‌ ॥।
वराकाथमिति । वरा भरिफटा ॥ |
नीणेशाल्यन्नमुदरादि पथ्यं तिक्ताज्यसैन्धवम्‌ ॥ १२४ ॥
सुगमम्‌ ॥ १२४ ॥
| `` प्क चक्क ख्वणौरकेः । `

अनीणीयधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १०७

रूढसर्वैव्रणं वेद्यः क्षारं दचाऽनुवासयेत्‌ ॥।
पिप्पल्या्ेन तेटेन सेवेदीपनभेषजम्‌ ॥ १२९ ॥

पिष्पस्याद्यनेति 9 (०

क्षारं देति ! क्षारवस्ति द्वा । अनुबासयत्‌, पिप्पस्याद्यनेति । क्षारपुरक-
दाना्पूर्वं पञ्चाचचात्ोक्तेन च तेडेनानुवास्षयेत्‌ ॥ १२९ ॥
महांति गुरुग्रखानि च्छिचेवं बछिनो दहेत्‌ ॥
पुगमम्‌ ॥
च्भकीटं तथा चिन्ता दहेदन्यतरेण वा ॥ १२६ ॥
अन्यतरेण क्षारेण वहिना वा ॥ १२६ ॥
पकजम्बरूसमो वणः क्षारदग्पे परशस्यते ॥।
वेगावरोधे स्ीपृष्ठयानगुत्कटकासनम्‌ ॥
यथास्वं दोषलं चान्नमदौसां परिवर्जयेत्‌ ॥ १२७ ॥
प्रष्ठयानं हस्त्यादिष्षठेन गमनम्‌ ॥ १२७ ॥
इति श्रीहन्दपरणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां
श्रीश्रीकण्ठदत्तकरृतायां व्याख्याकसमावस्याख्यायां पञ्च
मों ऽरशोधिकारः समाप्तः ॥ ५ ॥

9 रथ कतत निभिय

अथ षष्नोऽजीणौद्यधिकारः।

अौःकायत्वात्तदनन्तरम्िमान्यादेस्तचिकित्मामाह--
समस्य रक्षणं कार्यं विषमे वातनिग्रहः ॥
तीक्ष्णे पित्तमतीकारो मन्दे शछेप्मविशोधनम्‌ ॥ १ ॥
समस्य रक्षणं कायमिल्यनेन समस्य वदेः प्रशस्तत्वादनुपाटनमेव धातुमराम्यहेतु
रिति दशेयति॥ १ ॥
हिर्ःवष्टकमाह--
तरिकटुकमजमोदा सेन्धवं जीरके द्वे समधरणधृतानामषए्मो हिङ्कभागः ॥
प्रथमकवटभुक्तं सर्पिषा चृणेमेत्रसवट्यति हतां वातेरोगानिहन्ति ॥ २ ॥
जनमोदा यवानिका ! एवं सर्व्रान्तःपरिमाजने बहिप्परिमाजेने | पनरनमोदा चाज-
मोदेव गृह्यते 1 अस्यार्थ कस्यचिदिप्पणी--

नमनम्‌ र तसमिप 1 तनतेमणन ०००५१०५ ते पिनि, पापाणि

१क.घ. ति तनुमू ।२क.ध्र. शंसः प"। ३ ड. लमोजी स । ४ क. घ. 'तननयति
जठरा वा ! ५ ड, "तगृल्मं निह” ।

१०८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [६ षष्ठ-

“अन्तःपमामने प्रायेणाजमीदा यवानिक। ॥
वहिःघमार्भने योज्या त्वनमोदाऽनमोदिका इति ॥
समधरण.ृतानामिति । समेन धरणेन तुया धृतानां समभागानामि्यथैः । ्रिय-
तेऽनयेति व्युतत्या धरणब्देन तुरोच्यते | किंवा पप्य दशमांरो धरणम्‌ ।
अष्टानां पूरणोऽ्टमः । त्रिकट्वादीनां सप्तानमिकद्रभ्यस्मो हिङ्कभाग इयथः । हिङ्ग्व-
टकः ॥ २ ॥ |
अदौ फडं पिवेदुष्णं हिङ्कसोवचंलान्वितम्‌ ॥
विषमोऽपि समस्तेन मन्दा दीप्येत पावकः ॥ ३ ॥

पुगमम्‌ ॥ \॥
शद्रोधनो बस्तिविशोधनश्च भाणप्रदः शोणितवधनश्च ॥
ज्वरापहारी कफपित्तहन्ता वायं जयेदषटगुणो हि मण्डः ॥ ° ॥
अष्टगुणो हि मण्ड इति ! मण्डोऽन्नमण्डः । खघवाचतुरुणाग्बुसाधितो बा ।
अन्ये तु-
"भुतण्डुखानां प्रखतिद्यं च तदधमुद्धः कटुकं च तक्रम्‌ ॥
कुस्तुम्बरीमेन्धवहिङ्कतेटमेमिस्तु सवः क्रियते तु मण्डः" ॥

इत्यस्यात्रैव स्थाने कचित्पितस्य गुणं मन्यन्ते । अस्य तथाऽन्नमण्डस्य च मण्डत्व-
सामान्याद्युणाष्टकमिति संगतम्‌ ॥ ४॥

सृतण्डुखानां परसूतिद्रय च तदधयुदं कटुकं संतक्रम्‌ ॥।

कुस्तुम्बरीसेन्धवदिङ्तेटमेमिश्च सर्वैः करियते हि पण्ड; ॥ ५ ॥

®

कंट्क [त्रकृट्कम्‌ । टुस्तम्बर्‌ां धान्याके तन्मनाभ्भरषएठ ग्राह्यम्‌ । विषः पनरस्य
मण्डस्य--यथोक्तमानौ तण्डुटमुद्रौ तकजले युक्त्या दत्वा विपाच्य मण्डो आद्य
षन्चाजक्छदट्वादाभयथाहसस्कार इति ॥ ५ ॥ |
वधमानो भवेत्तीक्ष्णो भस्पकाख्यो महानलः ॥
तस्मात्तं माहिष सपिद धिक्षीरेजेयेद्धिषर्‌ ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६ ।
यात्क विदुर मेध्यं च शेष्पकारि च भेषजम्‌ ॥

से तद्त्यप्निहितं क्तवा भरस्वपनं दिवा ॥ ७ ॥
ुगमम्‌ ॥ |

१क.घ्‌. अन्नम | २क. सुचक्रः ` |

अजीर्णायपिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १०९

हरीतकी भक्ष्यमाणा नागरेण गुडेन च ॥
सैन्धवोपहिता वाऽपि सातत्येनाभिदीपनी ॥ ८ ॥
हरीतक्याः सवंरोगापहन्तृत्वं दीपनत्वमनहद्वृत्तत्वं च केवराया अप्याश्नातं किमुत
द्रव्यान्तरमदहितायाः । हरीतक्यादिय॒तो गुडोऽप्यथिदीपनः संयोगर्क्तित्वात्‌ ॥
उक्तं च--“शुडः कतोऽञ्चि्तादस्य सर हिनस््यभयादिभिः ॥
कुष्ठं तत्कार्य॑पि तिरो हन्ति भह्ातकेः सह” इति ॥
सातत्येन निरन्तरोपयोगेन ! अत्र गुडनागरपैन्धवानां भिन्नकायाणां दोषदेहधातु-
बरकाटङवयोवस्थान्तरविकारापेक्षया व्यवस्थितकल्पास्तेन नागरेण कफे गुडेन वाते
सैन्धवेन दोषरचये वा्कफे च ॥ ८ ॥
भाजनाग्रे सदा पथ्यं जिहयाकण्डविशोधनम्‌ ॥
अभनसंदीपनं हूं खवणाप्रैकभक्षणम्‌ ॥ ९ ॥
सिन्धूत्थपथ्यमगधोद्धववद्धिचूणगुष्णाम्बुना पिवति यः खट नषए्टवदहिः ॥
तस्याऽऽमिषेण सघतेन वरं नवान्नं भस्मी मवत्यरितमात्रमपि क्षणेन ॥ १० ॥
सिन्धूत्थपथ्यमगधोद्धववदहिचूणेमिति । सिन्धूत्थं सेन्धवम्‌ । पथ्या हरीतकी ।
छन्दोनुरोषादुभ्रास्वत्वम्‌ । मगधोद्धवा पिप्पशटी । अचापि पूवेवदूप्रस्वत्वम्‌ । आमिषेण
सघतेन वरमिति । बरं प्रकृष्टमधिकमिति यावत्‌ । मांसघ्रृताम्यामधिकमपीव्यथैः 1
केचिदिह सैन्धवादीनां मानमेदार्थं नातिप्रपिद्धं हरिधन्द्रमतमपदर्शयनि ॥
तयथा--“ हरीतकी हरिहिहरतुस्यषङ्णा चतुगुणां चतुरहिविरस्रपिप्पडी (2) ॥
द्विचिजकं वरदवरैकेन्धवं रसायनं कुर नृप वहविदीपनम्‌ ” इति ॥
समेन मागेन व्यवहारः ॥ ९ ॥ १०॥
विश्वाभयारुडूचींनां कषायेण षटूषणम्‌ ॥।
पिवेच्डरेष्मणि मन्देऽप्नो त्वक्पत्रसरभीकृतम्‌ ॥ ११॥ `
षट्षणं पञ्चकोलं समरिचम्‌ । अस्य वर्णम्‌ 1. त्वक्प्रसुरभी कृतमिति ! सौरभ्यं
यावता भवति तावत्वक्पचच्णं प्रदेयम्‌ 1 एवमन्यचानुक्ते मने ॥ ११ ॥
सिन्धूत्थरिङ्कत्रिफलायवानीव्योषेगुडारिरटिकां कुर्यात्‌ ॥
तां भक्षयेत्तृपिमवाश्रुवन्ना भुञ्ीत मन्दाभिरपि पभूतम्‌ ॥ १२ ॥
गुडांदोरिति । एकद्रम्यसरमोऽतर गुडभागः । प्रयेण हि शछेप्माधिकोऽभिप्तादः ।
छेष्मणि च गुडो बहुतरो न युक्त इत्याहुरेके 1 अन्ये त्वाहुः सर्वचृणद्धिगुणो गुडः !

यजमा ०१०१००५०.१,८००.१५७

१ क. घ्‌, व|

११० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- { ६ ष्टः-

इत्यपि वचनमनुकूटितं भवति । तृ्िमवाश्ुवन्निति । मन्दाधिरपि तावत्प्रमूतं भुङे
यथा तृत्तिमवामरोति । अनाप्नुवन्निति पाठे पुनरल्यशित्वात्पमतं भुल्ानोऽपि न ॒तुप्य-
तीर्थः । उपदेश्ाक्केचिद्िजीरकं प्रक्षेपयन्ति तदाऽभिमुखं भवति ॥ १२ ॥

गुडेन शुण्ठीमथवोपकुल्यां पंथ्यातृतीयापथ दाडिमं च॑ ॥
आमेष्वजीर्णेषु गुदामयेषु वर्चोविबन्धेषु च नित्यमदात्‌ ॥ १६॥
गुडन पथ्यातृतीयामितिपदद्वयं शुख्यादिषु प्रयेकं योज्यम्‌ । तेन गुडेन पथ्यात्‌-
तीयां शुण्ठीमद्यात्‌ । तथा गुडेन पथ्यातुतीयामुपकुल्यामचात्‌ । उपद्ुस्या पिप्प ।
गुडेन पथ्यातृतीयं दाडिमफलमिति विभक्ति(लिङ्ग)विपरिणामेनेति चयः प्रयोगाः । यथा-
योगमामाजीणोदिषु यम्‌ । गृखदुण्ठोभक्षणं गुडपिप्परीमक्षणं वा तत्म्रयोगान्तरमेव ।
अन्यस््वाह-गुडेनेतिपदं इ्ल्यादिमिश्वतुभिः समं प्रत्येकं योज्यं तेन चत्वारो योगा
यथाक्रममामादिषु चतुषु । अस्मन्व्याख्याने पथ्यां तृतीयामिति पाठः ॥ १६ ॥

बिडङ्गभट्ातकचिज्रकामृताः सनागरास्तुर्यगुडन सपिषा ॥

छिहन्ति ये मन्दहूुताशना नरा भवन्ति ते वाडवतुल्यवहयः ।॥ १४ ॥
तुस्यगुडेनेदयत्र युक्ता इध्याहार्थम्‌ । एकमागपतमो गुडः । सर्वचूणद्विुणेन सर्पिषा
रेह इति व्यास्यानयन्ति केचित्‌ । अन्ये तुस्यगुडेतिपदं परपिषेलयस्य विशोषणं वणे
यित्वा समुदितवचृणैत्वाद्वियुणे मिरित्वा गुडप्तपिषी(इति ) व्याचक्षते । युक्तशवाये पक्षो
नागाजैनयोगस्ंवादात्‌ ।
तथा हि--“संचूणिता गुडूची विडङ्गमह्वातनागरहुताशाः ।
उवख्यन्ति जाठरा समानगुडसर्िषा डीड: »
इति ॥ १४॥

हरीतकी धान्यतुषोदसिद्धा सपिण्पटी सेन्धवहिङ्कयुक्ता ॥
सोद्रारधूमं श्रश्मप्यनीणं विनि सद्यो जनयेदुताश्चम्‌ ॥१५॥
हरीतकी धान्यतुषोदसिद्धेति। धान्यतुषोदकं संधानविशेषः। तदभावे काञ्जिकम्‌ ।
परिद्धा, उक्षिन्ना । सोद्रारधूममिति सधमोद्धारम्‌ ॥ १९ ॥
ग्ानिगोरवविष्टम्भ्रममारतमरहताः॥ `
विबन्धोऽतिमृत्तिवां सामान्याजीणेलशक्षणम्‌ ॥ १६ ॥
पुगमम्‌ ॥ २९६॥

१ ङ. पथ्यांत्‌ः।रघ.वा)३घ. येसघुधां च ॥१५

अभणाचधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १११

भायेणाऽऽहारषेषम्यादजीर्णं जायते रणाम्‌ ॥
तन्मूलो रोगसंघातस्तद्िनाशाद्धिनश्यति ॥
सुगमम्‌ ॥ | |
अभिमान्यानीणयोरन्योन्यहेतुत्वादभिमान्येऽजीर्णचिकित्सामुपदिशति-
वचालवणतोयेन वान्तिरामे प्रदास्यते ॥ १७॥
वचोकल्कङ्वणयुक्तेनोष्णोदकेन । नोचद्रचया कताषदतोप्णोदकेन छवणेन वम-
नम्‌ ॥ १७ ॥
अन्नं विदग्धं हि नरस्य शीघं शीताम्बुना बे परिपाकमेति ॥
तद्यस्य शल्येन निहन्ति पित्तमङ्केदि मावानिपतत्यधस्तात्‌॥ १८ ॥ `
अन्नं विदग्धमिति । विदग्धं पक्रपक्तम्‌ । रीताम्बुना कुतः शीघ्रं परिपाकमेती-
त्यत उक्तं तच्यस्येति । तदिति रीताम्बु । हिशब्दो हेतौ । तत्तस्येतिं पाठान्तरम्‌ ।
निहन्ति पित्तमिति । स्वाशये विदग्धं पित्तं दमयति । आङ्धिदिभावादूवत्वात्‌ ॥१८॥
विष्टव्धे स्वेदनं कायं पेयं च रखवणोदकम्‌ ॥
अजीर्णे स्वेथा भेषजनिषेधं मत्वाऽमु -शछोकं तथा “मवेद््नीणिं प्रति यस्य शङ्का?
इत्यदि छोकं तथा विदह्यते यत्त॒ भृक्तमाचमित्यादि छोकं केनापि घस्मसवैयेन कस्पि-
तमिदं योगत्रयमिलयमिदधानोऽना वणेयति जे्नटः । प्रचाराद्ररिपाठदरनाच -शटोकः-
त्रयमेतदन्येऽनुमन्यन्त एव। किं त्वेतदनुच्छिष्टे कफे काथम्‌ ॥
रसशेषे दिवास्वमरो जङ्घनं वातवनेनम्‌* | १९ ॥
रसशेष इति । जीणीऽप्याहरे कदाचिदाहारसाये रसोऽजी्णः स्यात्तस्य रोषो
रसश्चेषस्तस्मिन्‌ । तेनाजीणोदयोन्तरम्‌व एवायं रसश्चेषः । अतश्च रसस्य रुधिरादिरहेतो- `
सम्यक्परिपाक इत्यथः । इत्यरुणचन्द्रनन्दनौ । हेमाद्विस्त॒ भ्याख्याति--रसशेष
इति । रसस्य दोषो रसरोषः । रपरब्देन रसमूताहाररारिषुक्ष्यते । न हि रपरधातो-
रपक्रस्यानीणैत्वम्‌ । स ह्यपक्त एव रसशब्देनोच्यते पक्षस्तु रुधिरशब्देन । दुष्टत्वा-
दजीणमिति चेत्‌ । न । तस्याऽऽमत्वात्‌ ।
उक्तं च--'“ऊष्मणोऽल्पवछ्त्वेन षातुमाद्यमपानितम्‌ ।
दुष्टमामारायगतं रसमामं प्रचक्षते" इति ।
दिवास्वम्र इति । दिवास्वभरस्तु मुहूतेमात्र एव । तथा च वाग्भटः
रायीत किंचिदेवातरेति। अस्य व्याख्या--अच्र रप्ररोषे किंचिदेव मुहूतेमेव स्वप्यात्‌!
नाजणि इव प्रभूतम्‌ । इत्यरुणदत्तहेमा्री । ङ्यनमिलत्र रङ्यनशञ्देन छाघवकरो

# ख. पुस्तके-आलिप्य जठरं प्राज्ञो हिङ्गत्यूषणपैन्धवैः । दिवास्वप्रं अकुर्वीतसर्वाजीणेप्रशान्तये
॥ १ ¢ इद्याधिकम्‌ ॥ |

११२ व्याख्याङुमुमावर्याख्यदीकासमेतो- [ ९ षष्ठः-
विधिरिष्यते । तेन ख्ष्वचचं जरणार्थं कारप्रतीक्षणमच्र पाने पाचनीषधावचारणं खेदश्च
` प्राप्यते न विह टङ्घनमुपवासः ! दोषस्याल्पत्वादित्याहुः । यदाह खारणादिः-

[का किन,

रसरोषे हितः खसो षमाम्बु रघरुभोजनमिति । वातवजेनमिति वातस्यासेवनम्‌॥ १९ ॥

व्यायापपमदाध्ववाहनसतक्छान्तानतीसारिणः
शररश्वासवतस्तृषापरिगतान्दिकामरूत्पीडितान्‌ ।
स्षीणान्क्षीणकफाञ्शिुन्मदहतन्छद्ान्रसा्जीणिनो
रात्रौ जागरितान्नरान्निरशनान्कामे दिवा स्वापयेत्‌ ॥ २० ॥
रतराब्देनेह राक्तिरित्यच्यते। रक्तिरनुरक्तिः | भवे क्तः । मतुरतं सुरतं प्रमदा-
म्रहणेनैव रब्धत्वात्‌। व्यायामादिक्छान्तानां च धातुपुश्च्थं दिवास्वप्नः । यदुक्तम्‌-
स्वमप्रसङ्गाचच करो वराह इव पुष्यतीति । अतीारे च दिवास्वम्रेन(म्ः) प्रकोपित-
कफेन स्रोतोवरोषे कृत्वा प्रभावाद्धा सम्भनकरः। प्त च स्वातिप्तारकफवर्जं वा स्ेयः ।
शढशचासतृष्णादिषु च वातशीलया प्रभावाद्धितः । क्षणान्धातुक्ीणान्‌ । तेन सुश्चुतोक्त-
रसवातादिक्षीणेऽपि दिवास्वापः प्राप्यते 1 श्चीणकफानिति स्वतन्त्रं पदम्‌ । केचिव्याया-
मादिष्वपि योजयन्ति । तेन व्यायामादिहछान्तान्क्षीणकफानेव दिवा सखापयेत्‌ । शि्रानां
निद्रासात्म्यत्वाद्दिवनिद्रा । मद्हतानिति प्रमत्तान्‌ । तेषां मद्यजरणाथं च दिवास्वापः।
वृद्धानिति घातुपुष्यथेम्‌ । रप्रानीणिनां रसरेषपाकार्थं दिवानिद्रा । रात्रावपि निद्रये-
वाऽऽहारपाकस्य दृष्टत्वात्‌ । किंच निद्राणस्य सरोतःपेकोचादनिगेच्छञ्शारीरो जठरा-
नरो बङकरः संपद्यते । तेन रीघ्रमजीणंस्य पाकः | नतु दिवास्वमच्छेष्सपितत पर्ुप्येते
इति चरकवचनादिवानिद्रया कफपित्तप्रकोप उक्तः । कफपित्तप्रकोपाच्वाग््युपघातः ।
` अभ्चेरुपाताचापाकः। तत्कथमनीर्गे निदानमृतकफपित्तननकस्येव दिवास्वरस्योपदेशः।
उच्यते| नायं नियमो यत्कफपित्ते प्रकुपिते अवरयमसिवेगुण्यमावहत इति } पित्तकफज-
न्यत्तिमिरादावभिवेगुण्यस्यादृष्टत्वात्‌। तस्मादिह पित्तकफवृद्धावपि ना्ेवगुण्यं मविष्यति।
विष्यति त्वारस्यवातादिप्रादुमौव इति बाष्पचन्द्रः |
गदाधरस्त्वाह--सरतःसंमीटनोपजनातजाठराथिषाटवाद जीणंपाक एव निदानभूतपित्तक-
फयोः कोपः प्रतिनियतशक्तित्वाद्धेषजानामिति । रात्रो जागरितानां जागरणजन्यवातक्षो-
महमनार्थं दिवाख्रः। स च गौरवान्नागरणकाादर्षं कार्यः! यदाह प्षीरपाणिः-
| “यावत्काङं न सुप्तिः स्याद्राजौ सखस्राद्यथोचितात्‌ ।
ततोऽधमात्रं तत्काडं दिवास्वप्नो विधीयते इति । |
दिवास्वशामुक्तवतामेव । यदाह दारीतः- मुक्त्वा सवप्रं न सेवेत स्वस्थोऽप्यसु-

^

सितो भवेदिति । अचराप्युक्तं नराननिरशनानिति ॥ २० ॥

१६. नरो! २ घ. ददिक्चयेऽपि।

सजीणा्यधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ११३

धान्यनागरसंसिद्धं तोयं दचादिचक्षणः ॥
आमाजीणेपशमनं शुटघ्रं बस्तिशोधनम्‌ ॥ २१॥
धान्यनागरसंसिद्धमिति । कषोर्धं वा कणाङ्कण्व्योरितिवचनेन तीक्ष्णद्रव्यस्या-
स्पमानत्वमुक्तं तेनेहाप्यतीक्ष्णतीक्षणयोधोन्यनागर्योरुत्तममात्रायां पटे गृह्यमाणे धान्यं
स्ाधेकषद्वयमानं नागरं सा्धकषमानं ग्राह्यम्‌ । यत्त॒ धान्यश्ुण्ठन्युपयोगे तु शुण्ठ्यक्षं
धान्यतच्रयमिति केनाष्युक्तं तन्नाऽऽद्वियन्ते । प्रचारस्तु शुण्ठ्याः षण्माषका धान्यस्य
द्रा, एवे क्षण ॥ २१॥ | +

| भेभ्पकक

पथ्यापिप्पलिसयुक्तं चण सोवचेरं पिबेत्‌ ॥
मस्तुनोष्णाोदकेनापिं बुदध्वा दोषगति भिषक्‌ ॥ २२ ॥
चतुर्विधमजी्णं च मन्दानर्पथारुचिम्‌ ॥
आध्मानं वातगुल्मं च श्रं चाऽऽ नियच्छति ॥ >३॥
अजीणमामरेषो न तु तरुणाजीर्णं तत्नौषधनिषेधात्‌ ॥ २२ ॥ २६ ॥
भवेदजीर्णं परति यस्य श्ङ्ा सिग्धस्य जन्तोबंछिनोऽन्नकाटे |
पर्वं सदुण्टीमभयामशङ्लो भुञ्जीत संप्राश्य हितं दिता ॥२५॥
पवेमिवयेतद जीर्णं प्रति यस्य राङ्केत्यनेन सह योज्यं न परेण । पूर्व प्रातरजीण
हाङ्का यस्य स्यादिलयथः । ननु(तु) पूवं संप्रारयेति । अयमत्राथः संप्रादयेत्यनेनेव पूरव
कारस्य छन्धत्वात्‌ । रसाजीणेविषयं संशमनमेतदिति गदाधरः ॥ २४ ॥
विदह्यते यस्य तु भुक्तमाचरं दयेत हृत्कोषएगटं च यस्य ॥
द्राक्षासितामाक्षिकसंभयुक्तां खीद्राऽभयां वे स सुखं रमेत ॥ २९ ॥
भृक्तमात्रमिति । माचराब्दः कात्स्ये | यथा कन्यामात्रं रचयतीति । तेन विदा-
द्यविदाहि च छृत्स्नं॒भुक्तमिति फट्तिं । आमारायस्थिता्विदाहे शमनमिदमि-
त्याहुः ॥ २९ ॥
यथा नेशाीर्णे भोजनं दुष्यति तथा प्रातराश्चाजीर्णे स्रायमाश्ो न दुष्यतीलाह--
प्रातराशे त्वजीर्णे तु सायमाशो न दुष्यति ॥
सायमाशे जीर्णे तु प्रातराशो टि दुष्यति ॥ २६ ॥
जच्रापि हैतुश्चरकोक्तो ज्ञेयः ।
तद्यथा--वदिवा विबुध्यतेऽरकेण हदयं पुण्डरीकवत्‌ ।
तस्मिनिविबुद्धे सोतं सफुरत्वं यान्ति सवंराः ॥
म्यायामाच विहारा विक्षिक्चत्वाच्च चेतसः ।
न कैदमुपगच्छन्ति दिवा तेनास्य धातवः ॥
ध्‌. तजः ।

१५

व्याख्यादुसुपावस्याख्यदीकासमेतो- [ ६ षष्ठः-

# <,
> ~|
५६.

अह्धिन्नप्व्मासिक्तमन्यत्तेषु न दुष्यति |
अविद्ग्ध इव क्षीर क्षीरमन्यद्विमिितम्‌" इति ।
अयमस्य तातप्या्थः-- डदयपण्डरीकपरनोषर सोतसां विवृतत्वादव्याहतं वहति
रसे नियाति च वहल्ञाठरनातवेदोधिषि नाने केदविदाहोदयः । तदमावात्सायं मुक्तं
न इुप्यति । छेदविदाहाद्धवति । न ( होद्धवात्तु ) पुनर्निशाजीर्णे भुक्तं दुष्यत्येवेति ।
सतां चरक एव-
“रारो तददये म्ाने संवतेष्वयनेषु च ।
परिङेदं यान्ति कोष्ठे संवते देहधातवः ।
्िननेष्वन्यदपक्ेषु तेष्वापिक्तं प्रदुष्यति ।
विदग्धेषु पयःखन्यत्पयस्तपतेषििवार्पितम्‌ ।
नेरोप्वाहारजतिषु नविपकषु बुद्धिमान्‌ ।
तस्माननान्नं समनीयात्पालयिष्यन्वछायुषी इति ॥ २६९ ॥
दिङ्गभागो भवेदेको वचा च द्विगुणा भवेत्‌ ॥ २७ ॥
पिप्पली त्रिगुणा देया शृङ्गवेरं चतुर्गुणम्‌ ॥
यवानिका पञ्चगुणा षड्गुणा च हरीतकी ॥ २८ ॥
चित्रकं स्तगुणितं कुषं चाष्टगुणं भवेत्‌ ॥
एतद्रातहरं चृणं पीतमात्रे प्रसन्नया ॥ २९ ॥
पिवेदधरा मस्तुना वा सुरया कोष्णवारिणा ॥
सोदवतमनीर्णं च प्ठीहानपुदरं तथा ॥ ३० ॥
अङ्गानि यस्य शीयन्ते विषं घा येन भक्षितम्‌ ॥
अश्रं दीपनं चेव शरूघरं गुल्मनारनम्‌ ॥ ३१ ॥।
कासं श्वासं निहन्त्याशु तथैव क्षयनाशनम्‌ ॥
चूणमभिमुखं नाम न कचित्मतिहन्यते । ३२ ॥
गमम्‌ । अभिषु दरणम्‌ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ६० ॥ ३२१॥३२॥
चहद्निमुखमाह-- वरः
ध ¢ यिज ४ | |
81 क्षारा चित्रकं पाग करज्ञं छ्वणानि च ॥
सक्ष्मला पकं भाङ्गी कृमिघ्नं दिङ्क पुष्करम्‌ ॥ ३३ ॥
राढा दावीं विदन्तं वचा चेन्द्रयवास्तथा ॥
धाती जीरकटप्ाम्टभरेयसी चोपकुञ्चिका ॥ ३४ ॥
्छनतसमम्लीका दाडिमं सकटुिकम ॥
श्टातकानमोदं च यवानी सुरदारु च ॥ ३५

अजीणाचधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ११५

अभयाऽतिषिषा श्यामा हपुषाऽऽरगवधे समम्‌ ॥
तिखयष्ककरियणां कोकरिखाक्षपखाश्षयोः ।॥ ३६ ॥
क्षाराणि रोहि च त्रं गोमूत्रसेचितम्‌ ॥
समभागानि सवांणि सृक्ष्मचूणोनि कारयेत्‌ ॥ ३७ ॥
मातुलङ्गरसेनेव भावयेच दिनत्रयम्‌ ॥
दिनत्रयं तु शुक्तेन आद्रंकस्वरसेन च ॥ ३८ ॥
अल्यभिकारकं चरणं पमदीप्रापभरिसमपभम्‌ ॥
उपयुक्तं विधानेन नाश्यलयचिराद्दान्‌ ॥ ३९ ॥
अजीणेकमथो गुल्मान््ीहानं गुदजानि च ॥
उद्राण्यत्रटद्धि च अष्ठीखां वातशोणितम्‌ ॥ ४० ॥
भ्रणुदत्युल्वणान्रोगान्नष्टमभ्रि भदीपयेत्‌ ॥
समस्तन्यञ्जनोपेतं भक्तं दा तु भोजने ।॥ ४१ ॥
दापयेद स्य चरणस्य विडाखपदमा्रकम्‌ ॥
गोदोहमात्रात्तत्सरव द्रवी भवति सोष्पकम्‌ ।॥ ४२ ॥
करञ्स्य मृकम्‌ } यथे(चे)तस्य सुश्रुतेन कोविदारपू्वाणां फलमिलयनेन फट्यरहणमुष-
दिष्टं तच्छोधनविषयं ज्ञेयम्‌| रखवणानि पञ्च | वृक्षाम्छं महाद्वकम्‌ । श्रेयप्ती हस्िपिप्पङीफ-
रम्‌। एवं सवेत्राथिद्रीपने योगे । वाति तु श्रेयप्ती राला 1 उपक्ुञ्चिका स्वल्पजीरकम्‌ । अम्ड-
वेतप्तं स्वनामख्यातम्‌ ! अम्डिका तित्तिडीका } एवं सर्वत्र दीपनयोगे | परीषपग्रहणादो
पुनरम्डिका । इयामा वृद्धदारकः । आरगधं सुवणोदटफटम्‌ । रोह किं खोहमटम्‌ । तच
पुराणमण्डूरमिति प्रिद्धं आहं श्रेष्ठगुणत्वात्‌ । जेजटस्तु खोहकिटं एथक्पाभिवद्रव्यं
मण्ड्रं वदति । तप्तमिति । अल्थ त्तम्‌ । गोमूत्रसेचितमिति । प्प्तषा गोमूत्र
निवापितमिल्यर्थः । एवमस्य इद्धः । शक्तेन संधानविश्ेषेण } तस्याभावे काञ्िकम्‌ |
बहदभिमुखं चृणेम्‌ । अत्र स्थाने कृचित्पुस्तके भास्करटवणस्य वाताकगुरिकायाश्च
पाठः | तत्र मास्करछङ्वणमाह--
“पिप्पटी पिप्परीमृटं धान्यकं कृष्णजीरकम्‌ ।
सेन्धवं च विडं चैव पत्रं ताटीपकरेसरम्‌ ॥ १ ॥
एषां द्विपटिकान्मागान्पश्च सोवच॑ङस्य च ।
सारिवानानैरुण्दीनामेकैकस्य पटे पटम्‌ ॥ २ ॥
त्वरे चाधैभागे च सामृद्रात्कुडवद्रयम्‌ ॥
दाडिमाल्करुडवं चैकं द्वे पडे चाम्टवेतप्तात्‌ ॥

[1 समागतो णता रणको भेर ५५८५. ` ५५५४५२७५ पि प 1

१ ड. इयेदचि' । २घ. `यो रोगान ।

११६ व्याख्याकुसुमावस्याख्यीकासमेता- [ ९ षष्ठः-
एतवुर्णीकतं -छक्ष्णं गन्धाटयममृतोपमम्‌ ॥
ट्वणं मास्करं नाम भास्करेण विनिर्मितम्‌ ॥
जगतस्तु हिताथाय वातचछेष्मामयापहम्‌ ॥
वातगह्मं निहन्त्याशु वातदूहानि यानि च॥
तक्रमस्तुपुरारीघ्रपुक्त (पक्तु)काञ्जिकयोनितम्‌ ॥
जाङ्गलानां तु मापिन विविधेषु रसेषु च ॥
मन्दायेरश्नतः रक्तो मवेद्‌ाश्ेव पावकः ॥
अदासि अहणीदोषकुषठामयममंदरान्‌ ॥
हृद्रोगमामदोषांश्च विविधानुदरे स्थितान्‌ ॥
प्टीहानमदमर चैव श्वास्कासोदरक्ृमीन्‌ ॥ `
विरोषतः राकंरादीन्योगा्नानाविधांस्तु तत्‌ ॥

€= ^ थ्‌

पाण्डुरोगांश्च विविधाच्नारयलयश्ानिर्यया ॥ `

पञ्च सोवचटस्येति } पञ्चभागाः सौवर्चरस्य । त्वगेरे चा्षभागिके इति ।
तवे परत्यकमंपटे । गन्धाय पत्रतारीादिद्रन्ययोगादेवं गन्धबहुलं न पुनरपरच-

तुनोतकप्क्षपणात्‌ । मास्करख्वणम्‌ ।
वाताकगुटिकामाह--
चतुष्पङं सुधाकाण्डात्रिपडं छवणत्रयात्‌ ॥
वा्तककुडवश्वाकादिष्टौ द्वे चिघ्रकात्पटे ॥
द्ष्वा च वाताकरसे गुटिका भोननोत्तराः ॥
पृक्तं मुक्तं पचन्त्याशु कासश्वाप्तारशसां हिताः ॥
विपूचिकाप्रातिदयायदद्रोगल्यश्च ता हिताः ॥
त्रिप वणत्रयादिलयस्य स्थाने त्रिफटा लवणानि चेति पाठान्तरे रख्वणानि प्चेष |
त्रिफटाख्वणेषु चतुष्पटमिलेव संबन्धनीयम्‌ । तच्च मिखित्व गाह्यम्‌ 1 वातीक्रकुडवो
बाताकफठकुडवः । द्ग््वा च वातीकरसे गुटिका इति । क्षारक्रतानि परुषाकाण्डा-
दीनि (दण््वा)पुनवाताकफटरसेनैव गुटिकाः कायो इत्यथैः । भोजनोत्तरा इति । भोन-
नयत्तरं याम्यस्तास्तथा । वातीकगुटिका ॥ ६६ ॥ २४ ॥ ६९ ॥ ६॥ ३७ ॥
॥ ६८ ॥ २९ ॥ ४०॥४१॥४२॥

पिप्पली पिप्पलीमूलं चित्रकं हस्तिपिप्पी ॥
हिदगु चच्यानमोदे च पश्चैव लवणानि च प वनने प पेष छना घ ॥ ४१॥ | ॥ ७३ ॥

, . १ ङ. श्छयेदृश । `

अनीणोद्यधिकारः ] इन्देमाधवापरनामा सिद्धयोगः । | ११७

द्र क्षारौ हषा चेव दयादर्पलोन्मितान्‌ ॥
दधिकाञ्ञिकडक्तानि धघ्रतमात्रासमानि च ॥ ४४॥
आद्रंकस्य रसपरस्थे घ्रतपस्थं विपाचयेत्‌ ॥
एतदयिघरतं नाम मन्दानां भशस्यते ।॥ ४५ ॥
अश्॑सां नाशनं श्रेष्ठं तथा युल्मोदरापहम्‌ ॥
ग्रन्थ्यदुदापचीकासकफमेदोनिखानपि ॥ ४६ ॥
नारयेद्ध हणीदोषं यथं सभगंदरम्‌ ॥
ये च बस्तिगता रोगा ये च कृक्षिसमाभिताः।॥
सर्वोस्तानाशय्याह् सूयेस्तम इवोदितः ॥ ४७ ॥
सुगमम्‌ । अिधृतम्‌ ॥ ४३ ॥ ४२ ॥ ४९ ॥ ४६ ॥ ४७॥
चिचकगुडमाह-- |
पहेद्विपश्चग्रटस्य काये परशचतद्रये ॥ ४८ ॥
अमृताया रसस्येके प्रतेऽस्मिन्नभयाटकम्‌ ॥
पचेद्डतुलां द्वा यावदापाकटक्षणम्‌ ॥ ४९ ॥
अन्यद्चस्तत्र मधुनः स॒शीतक्ुडवद्रयम्‌ ॥
प्रक्षिपेन्निसुगन्धस्य निकरोश्च पट्द्रयम्‌ ॥ ५० ॥
प्रयेकं स्याय्यवक्षाराद च्छ) क्तिस्तस्पिर्‌ रसायने ॥
उत्तमं कथितं पंसामध्विभ्यामभिट्रद्धये ।॥ ५९ ॥
जीयेलयपि च काष्ठानि कासश्वासक्षयकृमीन्‌ ॥
4
गुल्मोदराशेःश्रूानि सात्रवृद्धीनि हन्ति च ॥ ५२॥
योगशतैरप्यनितां ख्यदाजयति पीनसान ॥
पाठान्तरे चात्र भविश्चति धात्रीरसपरशतम्‌ ॥ ५२ ॥
वद्ेदविपश्चमूटस्य काये पटश्चतद्रय इति चित्रकमृरस्य काये दशमूरस्य च कराये पाद-
रिष्टे रत्येकं शतं पटेऽधे्रयोदशश्रावसूये न तु चिच्रकदशमृटयोर्मिटितयोः कराये पठ -
शतद्वयमान इति । अयमचाथः ] यतथिव्कहरीतक्या नासारोगोक्तया सहाऽऽमरकीरसं
विहायान्यत्सवं द्रव्यं मानं च समानम्‌ } तत्र च चित्रकस्य दशमृख्स्य च प्रथक्पथ-
क्काथरातपलमुक्तम्‌ । तेनेहापि तथेवमुक्तम्‌ 1 किंच मिरित्वा काथकिधानपक्षे संदेहः
स्या्किमस्य ददामृठेकद्रग्यसमो भाग उत पिछितदशमूृरपम इति ! अप्तमासेन च
विनिर्द्शस्तदा निप्प्रयोजनः स्यात्‌ । अत एव चक्रः प्राह-
““नासरारोगेऽभिघातव्या या चि्रकहरीतकी ।
विना धाचीरसं साऽस्मिन्प्रोक्तश्चिचगुडोऽथिदः' ॥

सं त गणो मदो नापि तरतत दिति रभि ककपपन्तसशोन तमक ५१५५१०९१ 1

१उ. "लानिच।॥४६॥ रप्र. “रीःकुष्ठानि।

११८ व्याख्याङ्कसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [६ ष्ठः-

अभृताया रसस्यैक इति । गृड्चीरसस्थैके परत इयर्थः । अभयाढक इति ।
अभयाचूर्णीढके । अभयादकमिति पाठः संगतः । पचेदित्यस्य संबन्धात्‌ । अमयाटक
इत्यपि पाठो व्रवभेवानन्तरक्तममयाठके दत्वा पचेदिति यथाकथंचित्समाधेयः । मधुनः
सरीतकुडवद्रयमिति । ठुडवद्वयं षोडश पानि । तिपुगन्धस्य द्विपलं प्रत्येकम्‌ ।
एवं कटुजरयस्यापि । श॒क्तिरथपटम्‌ । चित्रकगुडः ॥ ४८ ॥ ४९. ॥ ९० ॥ ५१ ॥
॥ ९२ ॥ ५३ ॥ |
बहबुक्रमाह--
परस्थं तण्डकतोयतस्तुषजलार्पस्थच्रय चाम्खतः
प्रस्थार्धं दधितोऽपि पलकपठान्यष्टौ गुडान्मानिके ॥
मान्यौ शोधितशङ्गवेरशकखाद्द्रे सिन्ध्वनाज्योः
परे द्वे कृष्णोषणयोनिन्चापख्युगं निक्षिप्य भाण्डे इटे।॥५४॥
सिग्धे धान्ययवादिरारिनिहितं जीन्वासरान्वासये-
दग्रीष्मे तोयधरादयये च चतुरो बौद पष्पागमे ॥
ष्टूरीतेऽ् दिनान्तः परमिदं विष्ठाव्य संचू्णये-
चातुजांतपरेन संहितमिदं शक्तं च दुग्र च तत्‌ ॥
हन्याद्रातकफामदोषजनिताननानाविधानामया-
नुनौमानिटशूटगुल्मनठरन्हत्वाऽनलं दीप्येत्‌ ॥ ५५ ॥
तुषजरादिति । अस्य विरोषणमम्डत इति । तुषजरं सतुषयवङृतः संधानविरोषः।
तदभावे काञ्चिकम्‌ । गुडान्पानिके इति । गुडस्य मानिकाद्वयम्‌ } त्च ॒पोडडा
पठानि । कृष्णोषणयोरिति । उषणं मरिचम्‌ । तोयधरात्ययेऽपि चीनेव वासरा-
न्धारयेचकारात्‌ । बहचुकसंघानम्‌ ॥ 4४ ॥ ५९ ॥
स्व्पचुक्रमाह--
यन्पस्त्वादि शुचौ भाण्डे सगुडक्षौद्रकाञ्जिकम्‌ ॥
धान्यराशो त्रिरात्रस्थं शुक्तं चक्रं तदुच्यते | ५६ ॥
मस्त्वादीति ! आदिमूतं मस्तु । तिराचस्थितमिति ओष्माभिप्रायेण | वषीदिषु
पुनः पूवेचुक्रवदवस्थापनकाठव्यवस्थाऽम्ड्त्वं वा यावत्‌ ॥ ९६ ॥
तत्रान्तरे पलिमणपुक्तम्‌ ( अनुवदति )-
गुडक्षोदरारनाखानि समस्तूनि यथोत्तरम्‌ ॥
दंसन्ति द्विगुणान्भागान्सम्यक्चुक्रस्य सिद्धये ॥ ५७ ॥
॥ ५७ |] | ७ "
संप्रति विपूचिकाचिकित्तितमाद--

१. पुभित |

अनीणोदयधिकारः ] हन्दपाधवापरनामा. सिदधयोगः । _ ११९.

करष्टसेन्धवयोः कल्कं चुक्रतेखसमन्वितम्‌ ॥
विषूच्यां मदनं कोष्णं खट्ीद्ूखनिवारणम्‌ ॥ ५८ ॥
चुक्राभावे काञ्चिकम्‌ 1 तदाल च पाकस्याशक्यत्वे विंचि्ुक्रं तैलं च दत्वा
कुष्ठसैन्धवकल्को वडवडायितभ्यो यथावत्तैरपाकविधिमूचित एव ॥ ९८ ॥
करञ्जनिम्बशिखरीगुडच्यनेकवत्सकैः ॥ `
पीतः कषायो वमनाद्रोरां हन्ति विषूचिकाम्‌ ॥ ५९ ॥
करञ्ञफटम्‌ । दिखरी, अपामार्गः । तस्य च बीजम्‌ । अकः शेतपहासः । पीतः
कषायो वमनादिति । वमनार्थं कषायः क्राथ्यद्रव्यस्य कुडवं श्रपयिेल्यादिपरिभा-
षया कायैः । वमनं च स्तोकवभिकारकाजीर्णरामनाथेम्‌ ॥ ९९ ॥
विषूच्यां प्रमीरकादिशान्त्थमञ्जनमाह--
व्योषं करञ्जस्य फरं हरिद्रां प्रं समावाप्य च मातुटुङ्न्याः ॥
छायाविश्ुष्का गुटिकाः कृतास्वा हन्युविषची नयनाञ्जनेन ॥ ६० ॥
मातुटृङ्गया इति । मातुटुज्गीं मधुककंटीमाहुः } विषूचीशाब्देन विपूचीजनिता-
प्रमीिकािरोरोमादयो गृह्यन्ते कारणे कायोपिचारात्‌ ! अथवा विषूचीमेवाञ्नेन
प्रभावाद्धन्युः ॥ ६० ॥ ।
त्वक्पत्ररास्नागुरूरिशक्धरैरस्टमपिष्टः सवचाशताहैः ॥
उद्र्तनं सदधि विप्चिकाधं तैकं विपक्षे च तदथकारि ॥ ६१ ॥
तैलं विपक्षं च तदथकारीति । त्वक्पत्रादिमिः कल्कीक्रतैः काञ्चिकेन द्रवेण
तमपि पक्ठं ख्ठीविषूचिकाप्रु शस्यत इघयर्थः खद्टी हस्तादौ शिरामोटनम्‌ । विषूच्यां
खद्धी प्रायः संभवति । तस्यायं दिधिः । केदखनिनायां पुनरनिखहरमेव तैटम्‌ ॥ ६ १॥
पिपासायामनुत्छशे ख्वङ्गस्याम्बु शस्यते ॥
जातीषटटस्य वा शीतं द्यूतं मद्रयनस्य वा ॥ ६२ ॥
छवङ्गस्याम्ब शस्यत इति । खवङ्गस्याम्बु, अधंशुतम्‌ । एवं जातीफलाम्बु
च ज्ञेयम्‌ । भद्रघनं मद्रमुस्तकम्‌ ॥ ६२ ॥
विषृच्यामतिद्रद्धायां पाष््योदादहः परशस्यते ॥ ६३ ॥
पाष्ण्योर्दाह इति ! पादपाष्णियुगे मुढ्ीशान्तय्थमधोतिप्रवृत्तिनिवारणार्थं॑च पूर्ै-
तराप्राध्यरक्षणामावेऽपि सति तप्तशरादिशलक्या दाहः । पर च प्रभावात्पाण्णिक्रत
एव हितो भवतीति वचनादुत्तीयते ॥ ६३ ॥ ,
सरक्चाऽऽनद्धमुदरमम्पिष्च रेपयेत्‌ ॥
दारुदेमवतीकुष्राताहादिङ्कसेन्धवेः ॥ ६४ ॥

१क.घ. छः प्रदः |

१२० व्याख्यकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [= सप्तमः-

सुगमम्‌ ॥ ६९ ॥ का वाका
तक्रेण युक्तं यवच्रणयुष्णं सक्षारमर्ति जठरं निहन्यात्‌ ॥
तक्रेण युक्तं यवचूणंमुष्णमिति । तक्रकाञ्ञिकाभ्यां प्यवक्ारं यवनं पक्त्वा
पोटल्किया खेद इति व्यवहारः । ङेषोऽयमित्यन्ये ॥
स्वेदो घै बहुवाष्पपरणेरुष्णैस्तथाऽन्यैरपि पाणितापैः ॥६५५॥।
पुगमम्‌ ॥ ९९ ॥
तीवरातिरपि नाजीणी पिवेच्छरलघरमोषधम्‌ ॥
दोषच्छननोऽनटो नाटं पकं दोषीषधाश्रनम्‌ ॥ ६६ ॥
दोषच्छन्न इति 1 आमदोषाभिमूतः ॥ ६६ ॥
अथ विषूच्यां वमनादिविधानानन्तरं पेयादिविधिमाह--
सुवामितं साधर विरेचितं च सुलङ्धितं वा मनुजं विदित्वा ॥
पेयादिभि्दीपनपाचनीयेः सम्यक्श्षुधार्ते समुपक्रमेत ॥ ६७ ॥
दीपनपाचनीयेरिति । दीपनपाचनधान्यपञ्चकादिस्कतैः ॥ ६७ ॥
इति श्रीवृन्दपणीतवृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्याययां
भीश्रीकप्ठदत्कृतायां व्याख्याङुसुमावल्याख्यायां षष्ठोऽ-
भिमान्वाजीणविषूचिकाधिकारः समाप्तः ॥ & ॥

अथ सप्नमः कृम्यधिकारः |

अनीणात्छृमिपंमूतेरनीर्णानन्तर कृमिः- |
6८
पारसीययवानी पीता पयुषितवारिणा प्रातः ॥
गुडपूवो कृमिजारं कोष्गतं पातयल्याद्च ॥ १ ॥
पारततीययवानी पारसदेशसमुद्धवा यवानी । गुपूर्वेति । भक्षणे गुडः पूर्वोऽस्या

इति युडपू । गुडं भक्षयित्वा मनाविम्बं कत्वा सा पातव्येत्य्थः । पेषणमप्यन्न
पयुषितवारिणेव ज्ञेयम्‌ ॥ १ ॥ .

अपरमपि पानयोगमाह--
पारिमभदरकपनोत्थं रसं ्षोद्रयुतं पिबेत्‌ ॥
कम्ुकस्य रसं वाऽपि पर्तूरस्याथवा रसम्‌# । २ ॥

पारिभद्रः पवतनिम्बः कम्बुकरते पतूररतेऽपि कष ध
( 1. धरर्तञप क्द्रमदानवतनीयम्‌ । पत्तूरः श
(८२१॥२॥ मरनवतनायम्‌ । पत्तूरः श्िमू

। जस.पुत्क- बदन पिन्त्नच्न------- एस्तके-लि्यारकषौदेण. विडङ्ग यन्च्णं ृमिनाशनम्‌ । इत्याधिकम्‌ ।

करम्ययिकारः 1 छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १२१

दीपनीयमन्नमण्डं विडङ्ग व्योषसंयुतम्‌ ॥
पाययेत्कृमिनाश्ाय आभे च कुरूते भरशम्‌ ॥ ३ ॥
दीपनीयमन्नमण्डमिति | दीपनीयमश्नमान्योक्तम्‌ । दीपनीय पश्चकोरादधंशतकाथ-
सिद्धं चान्नमण्डम्‌ ॥ २ |
कमिघ्रमवरेहयोगमाह--
टिद्याद्राऽश्वशकृचु्णं विडङ्गं वा समाक्षिकम्‌ ॥
अश्वशकरब्णं॑घोटकपुरीषचणम्‌ । विडङ्गं विडङ्गचुणीम्‌ 1 विडङ्गमित्यत् बैडाल-
मिति केचित्पठन्ति । तत्र विडाङ्विट्चू्णमिति व्याख्यानम्‌ ॥
विडङ्गपिष्पटीप्रूटरिघ्ुमिमरिचेन च ॥
तक्रसिद्धा यवागूः स्यात्कृमिघ्री ससुवचिका ॥ ४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४ ॥
मुस्ताखुपणीफर्दारूरियुकाथः सकृष्णाकृमिशद्ुकस्कः ॥
मागद्रयेनापि चिरमवृत्तान्कृमीनिहन्यात्कृमिजां ध रागार्‌ ॥ ५॥
आघुपणीं मूषकप्णीं दन्तीभेदो वा ! फ्डरब्देनेह अिफडा ह्या ॥ ९ ॥
कृमित्तपृटिकामाह --
आयखुपणीदटेः पिषः पिष्टकेन च पटिकाम्‌ ॥
जग्ध्वा सोवीरकं चानु पिवेत्कृमिहर परम्‌ ॥ ६ ॥
आसुपणी दन्ती । अन्ये मृषिकपणौख्यं द्रग्यान्तरमाहुः । सोवीरकं काल्निकम्‌ ।
अन्विति । पूडिकामक्षणादनन्तरम्‌ ।
यदयपि-- “क्षाराणि मां्तानि घ्रतानि चैव दधीनि शाकानि च पर्णवन्ति।
समापतोऽम्छान्मधुराग्हिमां अ कृमीञ्चिघांसुः परिजयेत"!
इत्युक्तादम्खवर्जनाद् काञ्चिकस्यापि वजेनं प्रामोति तथाऽपि काक्ञिकस्य प्रायो-
गिकत्वादपवर्मत्वाचक^तथाहि गुणोपवणेने काञ्ञिकं कृमिघ्नत्वेन निर्दिष्टम्‌ 1 आसुपर्णीपतं
पिष्टकसमं पिद पिष्टकेन सहैकीकृत्य पोटिका कतैव्या । आदुपर्णीपत्रस्य भागत्रयं
पिष्टकस्येको माग इति वा मानन्यवस्था } पिष्टक च यवस्येच्छन्ति कृमिहरत्वात्‌
॥ ६ ॥
पलारशवीजस्वरते पविद्वा कषोद्रसंयुतम्‌ ॥
पिवेत्तद्रीजकल्वं वा तक्रेण कृमिनाशनम्‌ ॥ ७ ॥
सुगमम्‌ } किं बहुजल्पितेन ॥ ७ ॥

पाकमिति मेयभिषलतततसतकक पलित

> अच्र अत्र किचितघ्नटितम्‌

सायत ततोन ^ समाति ८१२ 010

१ क. घ. 'ङतण्डुरव्योधाशे । २ ध. पूपिका ।
१६

१२२ व्याख्यक्ुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- [< अष्टमः
सुरसादिगणं वाऽपि सर्वथेबोपयोनयेत्‌ ॥ ८ ॥ `
सवेवेति । कर्कस्वरसादिना । पुरसादि ठु स्वेषु सरवथैवोपयोनयेत्‌ । पवेषु
पुरीवजादिषु स्वयेवात्र पानस्रानादिविधिना,इति डद्टणपार्ग्याख्या ॥ ८ ॥ ` ॥
्रिफा जिता उन्ती वचा काम्पिह्टकं तथा ॥ ॥
सिद्धमेभिगेवां सूत्रे सिः कमिविनाशनम्‌ ॥ ९ ॥
कम्पि्टकमिति । गुन्दा रोचनिका ॥ ९ ॥
त्रिफछायाल्लयः प्रस्था विडङ्गमस्थ एव च |
दीपनं दशमूलं च छामतस्तपपादयेत्‌ ॥ १० ॥
पादशेषजल्द्रोणे शृते सपिषिपाचयेत्‌ ॥
भस्योन्मितं सिन्धुं तत्येयं कृमिनाशनम्‌ ॥ १९ ॥
विडङगषतमियेतलेहं शर्करया सह ॥ ` `
। सवोन्कृमीन्यणुदति युक्तं पजमिवासुरान्‌ ।॥ १२॥
पृगमम्‌ । विड्ङ्गपृतम्‌ ॥ १०॥ ११ ॥ १२॥ `
रसेनद्रेण समायुक्तो रसो धत्तरपत्रनः ॥ [
ताम्बूलपन्जो वाऽथ छेषनं योकनारनप्‌% || १३ ॥ `
रपेन्ेणेति पाएरेन । योकनाशनमिति । योव युकान्रन्दम्‌ | १३ ॥
+सीराणि मां्रानि घरतानि चैव दधीनि शाकानि च पर्णन्ति ॥
समासतोऽम्लान्मधुरान्दिमां बर छमीञ्ञिपांसुः परिवर्भयेच ॥ १५ ||
रुगमम्‌ ॥ १४ ॥ ।
इति ्रटन्दमणीतदन्दमाधवापरनामकविद्धयोगन्याख्यायां
र रीकण्दत्तकृतायां न्यार्याकुसुमावस्याख्यायां सक्तमः
कृमिचिकित्साधिकारः समाप्तः ॥ ७॥

भयाष्टमः पाण्डुरोगापिकारः |
परीपकृमितः पाण्डुरोगस्य समुखवाक्कम्यनन्तरं पाण्डुरोगः-- `
साध्य तु पाण्डामयिनं समीय लिग्धं धरतेनोध्वमधश् यदम्‌ ॥
$ = म भ, (^ ६ । = व ।
---- सपादपेत्सादरषठतणगाईरीतकीचूर्णयतैः स स मगा ततकीदणयतेः पथोगैः । १॥ पयोगेः | १ ॥
* छ. पस्तके-सर्पिगुंटाम्यां सद पाचयित्वा पः कन्द्मन्नाति प्रथं कदल्याः `
४ ५ & । ९८44 * न्ति त । स्म्‌
कृमयः समस्ता येऽप्युष्वनाश्ोदरकुक्षिकोणे ॥ १ ॥ इयधिकमन्र । न.
+ अयं गरेको कि । * तके गति॥ नास्ति । # द्द्‌ घपुस्तके नास्ति।
रक

परण्डतेगाविकारः ] . हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ष्र्‌

साध्यमिति । साध्यगतिस्त्वप्ताध्यलक्षणवेपरीयेन । समीध्येमिं | अनुजन्ध्यानुबन्ध-
भतदोषविरोषेण सम्यगुपटम्य । सिरं घृतेनेति । प्र्वैषां पाण्डुरगागां पित्तप्रघानत्वा-
चित्ते च प्रतस्थैव विदितत्वाद्भृतेन लेद्यः । घृतं च भेषजसंसकतमेव देयम्‌ ।
यदुक्त म्‌ू--“कस्याणकं दाधिकषटूपटं च तिक्तं महातिक्तमथापि सिः ॥
स्यालञेदनं पराण्डुषु चोपदिष्टं धतं तथा पच्च गव्यम्‌” इति ॥ `
उरध्वमधश्च शुद्धमिति । ऊर्ध्व वान्त्या, अधश्च किरेकेण शुद्धमिति । ननु पाण्डु
रोगे वमनस्य निषिद्धत्वात्करथ वमनामिधानम्‌ |
यदु-क्तमू-““न वामयेत्तेमिरिकं न गुस्मिनं न चापि पराण्ड्दररोग पीडितम्‌ ।
स्थूटक्तक्षीणक्रशातिवृद्धानशोदिताक्षपकषीडितांश्चः इति ॥
नैतत्‌ । अतानीणीदयवस्थायां वमनस्य विहितत्वात्‌ ।
तथा च सुश्ुतः--“एतेऽप्यजिम्ययथिता वाम्या ये च तरिषातुराः ।
| अतीव चोल्वणकमफरस्ते च स्यमेधकाम्बनाः' इति ।
हारीतेऽप्य॒क्तम्‌-
“कारं तु देशं प्रकृतिं रारीरं सर्मीक्षय दद्याद्रमनं विधिज्ञः ।
वान्तस्य तीक्ष्णान्यनुरोमनानि कस्पोपरिष्टानि भिषजिदध्यात्‌"” इति ।
हरीतकीचूणेयुतेः प्रयोगेरिति । हरीतकीनूणयुक्ता ये प्रयोगा नवायसगुडह
रीतकीतिफरणोहादयस्तेः । चृणमयेरितिपारपक्षे प्रचरार्थे तत्परकृतिंवचमे मयडिति
मयट्‌ । हरीतकीचुर्प्रचरयोगिरित्यथः । अत्र संप्तजनक्रमोऽनुक्तोऽपि शोधनाङ्गत्वे-
नोद्य: ॥ १ ॥
रिबिद्रतं वा रजनीविपकं स्यात्रेफरं तेरवकमेव वाऽपि ॥
विरेचनद्रव्यकृतं विद्रा योगां वेरेचनिकान्घ्रोन ॥ २ ॥
रजनीपिपकृमि ति। हरि द कल्कजटद्रवेण सिद्धम्‌ । काथकस्कयोगेन विषयत्वात्‌(2)
हरिद्वाक्राथकल्कसिद्धमिलन्यः । अणटटं त्रिफटाक्राथकस्कसिद्धं कुष्ठायुक्तं वा तैल्वकं
वातव्याध्युक्तं विरेचनद्रम्यक्रतं जिषृदादिसंस्छतं वा । करोतेः संस्कारे प्रवृत्तेः । योगां
वेरचनिकान्धूपेनेति । विरेचनाध्यायोक्तान्सुशरुतेवेरेचनिकान्योगन्धरृतेन पिबेदिति
संजन्धनीयं करियान्त रानिरदेशात्‌ ॥ २ ॥
विधिः लिग्पोऽथ वातोत्ये तिक्तश्रीतस्तु पैत्तिके ॥
-छैष्मिके कटुरुक्षोष्णः कार्यो मिश्रस्तु मिश्रके ॥
सुगमम्‌ ॥
द्विशकरं रिषटचूर्णं पलार्धं पैत्तिके पिवेत्‌ ॥ ३ ॥।
्विशर्करं सच्िवृचर्ण पलाधैम्‌ 1 तेन शर्करागापरः १ रती ४ तरिघचुर्णमाषाः १०

१२४ व्याख्यादुसुमावरयाख्यदीकासमेतो-- [ < अष्टमः-

रती ६ एवं पार्थं भवति । न तु तरिवृचणषलार्षं द्विशर्करमतः सार्थपटं प्रत्यहोपयो-
गोऽस्या मात्राया अनहेत्वात्‌ ॥ २ ॥
द्विपशगररीकथितं सविश्वं कफात्पके पा्डुगदे पिबिद्रा ॥
ञ्वरेऽतिसारे यथो ग्रदण्यां ्ासेऽरुचो कण्ठहुदामये च ॥*४॥
सुगमम्‌ ॥ ४ ॥
फरनिकामृतागासातिक्ता शूनिम्बनिम्बनः ॥
काथः क्षोद्रयुतो हन्यात्पाण्डुरोगं सकामलम्‌ ॥ ५ ॥
फटत्रिकं जिषफटा ॥ ९ ॥
अयस्तिखस्यूषणकोख्यागेः सर्वेः समं माक्षिकधातुचूणेम्‌ ॥
तैर्मोदकः क्षोद्रयुतोऽुतक्रं पाण्डामये दूरगतेऽपि शस्त; ॥ ६ ॥
अयो मारितदोहनूणम्‌ । तदभावे छोहपत्रिका ग्राह्या । सा च सारिचरसतिफट-
काथो दत्तवा पुटकेन संस्करणीया । एवं सवे । कोलं बद्रफलम्‌ | नाष्टमाषकप-
यायः } यदाह युदान्तसेनः--
(अयःकोरुतिरव्योषैः समे्माक्षिकधातुना
| मधुना वटकान्कृत्वा जग्ध्वा तक्रं पिबेदनु" ॥
माक्षिकषातुरातुमाक्षिकम्‌ । अनुत्क तक्रानुपानम्‌ ।॥ ६ ॥
अयोमलं तु सतप भूयो गोमू्नसेचितम्र्‌ ॥ ७ ॥
मधुसपियुतं चूर्णं सह भक्तेन योजयेत्‌ ॥
दीपनं चाग्रिजननं शोथपाण्डामयापदम्‌ ।। ८ ॥
भूयो गोमूज्रसेचितमिति । सक्षवारान्गोमू्निवौपितम्‌ । अयोमचूरणस्य माषक-
द्वयं चिव विभन्यान्यतोदशेनात्‌ । भोजनस्याऽऽदिमध्यान्तेषु मधुसपिर्म्य भक्ष्यम्‌ ।
पश्चादम्यासक्रमेणातोऽधिकं वर्धयेत्‌ । अनुपानमिह तकरं दुग्धं वा ॥ ७॥ ८ ॥
स्यूषणत्रिफरामुस्तविडङ्गचित्रकाः समाः ॥ |
नवायोरनसो भागस्तं पघुसपिषा ॥
भक्षयेत्पाण्डुह्रोगकुष्ठाशेःकामटापहम्‌ ॥ ९ ॥
नवायोरजसो भागा इति । एकद्रव्यमागपक्षया नवगुणमयश्रर्णम्‌ । तेन च्यूषणा-
दीनां मिरितानां चूणैन समं स्यादयश्चूणे तचृ्णं मधुप्रषिषा भक्षयेदिति! नवाय
चणम्‌ ॥ ९ ॥
संप्रति कामलायाश्चिकित्सितमाह--
रेचनं कामलातेस्य लिग्धस्याऽऽदौ भयोजयेत्‌ ॥
ततः भरशमनी कायो क्रिया वेच्रेन जानता ॥ १० ॥
सुगमम्‌ ॥ १०९॥

पाण्डुरोगाधिकारः 1 हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । . १२५

निफटाया गुडच्या वा दाव्यां निम्बस्य वा रसः ॥ . .
परातमांक्षिकसंयुक्तः सीखितः कामरापहः | ११॥
सुगमम्‌ ॥ ११॥
अञ्जनं कामलातानां द्रोणपुष्पीरसः श्रुभः ॥
निज्ञागेरिकधा्रीणां चूर्णं वा समकल्पयत्‌ ॥ १२॥. `
अञ्जनं कामरातानामिति । अज्नं नयनाञ्चनमम्यज्गो वा । निशणेरिकित्यारि
योगमज्ञनमाहुः । अञ्जनं च मध्वक्तशडाकया कार्यम्‌ ॥ १२ ॥
नस्यं ककौटमरलं स्यादघेयं वा जालिनीफलमर्‌ ॥ १३ ॥
जाछिनीफर्यिति । पीतघोषफटम्‌ ॥ १३ ॥
अयोरजोव्योषविडङ्गवृ्णं छिरैद् रिद्रां जिफखान्वितां वा ॥
अयोरजन इत्यादिना विडङ्गान्तनेको योगः । हरिद्र(मित्यारिना द्वितीयः । अन्य-
स्त्वाह । अयोरन इत्यादिभिफलान्तनेक एवायं योगः । वारब्दश्च पूर्बयोगपक्षया ।
युक्तश्चायं पक्षः । तच्रान्तरसंवादत्‌ ।
तथा चोक्तम्‌--“दार्वीत्वक्ित्रिफटाव्योषविडङ्गान्ययसो रजः ॥
मधुसपियतं टिद्यात्कामरापाण्डुरोगवान्‌'इति ॥
हरिद्रामिति दारुहरिदराम्‌ । अनेनैव दार्वीत्वग्वचनेन । ठेदोऽयं मधुसर्पि्याम्‌ । एत-
द्नन्तरं सुश्रुते मधुसर्पिभ्योमिति पाठात्‌ ॥
सदाकरा कामिनां जिभण्डी हिता गवाक्षी सगुडा च शण्टी ॥ १४॥
सकरा कामलिनां जिभण्डीति 1 निमण्डी चिवृत्सश्च्करा कामछिनां हिता ।
विरेचना्थं योगोऽयम्‌ । हिता गवाक्षी सरकैरेव । कार्तिकस्तु सगुडा च इुण्डीयत्र
चकारं भिन्नकम योनायेत्वा हुण्डी च सगुडेति न्यायाय गवाक्षीमपि सगुडामाह ।
गवाक्षी श्रेतापराजिता गोरक्षककधे वा ॥ १४॥
धाजीरोदर्नोव्योषनिराक्षोद्राञ्यशकेराः ॥
लेहो निवारयद्याश्चु कामलायुदधतामपि% ॥ १९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९॥
कुम्भाहये सिद्धतमं योगमाह-
द्ग्ध्वाऽक्षकाटैमलमायसं तु गोमू्रनिर्वा पितमष्टवारान्‌ ॥
विचुण्यं लीदं मधुनाऽचिरेण कुम्भाहयं पाण्डुगदं निदन्ति।१६॥

नानाम ानततनािाा्मििामोोुोमोा माा ा ाािणिमनम

भ ख. पुस्तके--सदावीननिफलान्योषविडक्गमयसो रजः । मधुसर्पियुतं िष्यात्कामलापाण्डुरोगवान्‌ ।
॥ १ ॥ लोहचृणं निरायुग्मं त्रिफला कटुरोहिणी । प्रारेह्य मधुसपि्यो कामखातेः सुखी भवेत्‌ ॥२॥
तुल्यां वाभ्योरजःपथ्यां हदा क्षौद्रसर्पिषा । चूर्णितं कामटी लि्याद्रडक्षौद्रेण चाभयाम्‌ ॥ ३५
दूवयधिकमन्र । |

१२६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- - { ८ अष्टमः

अक्षो विभीतकः ॥. १६.॥ | |
पाण्डसोगक्रियां सर्वा योजयेच दीपके ॥
कामलायां त या दष्टा साऽपि कार्या भिषग्वरैः ॥ १७॥
गमम्‌ ॥ १७ ॥
हरिद्रां धतमाह-- `
हरिद्रा्रिफटानिम्बबलामधुकसाधितम्‌ ॥
सक्षीरं माहिषं सर्पिः कामखाहरुत्तमम्‌ ॥ १८ ॥
सक्षीरमिति । क्षीरमेवेह चतुगुणं द्रबान्तरामावात्‌.। अचर माहिषं सर्पिः संयोगम-
हिभ्ना नियमितं तेन पाण्ड्रोगे धरतान्तरे गव्यमेव सर्पिः पक्तव्यम्‌ । हरिद्रां धतम्‌
॥ १८.॥
र्वातिक्तानिशायासकृष्णाचन्दनपपटेः ॥
चायन्तीषत्सभूनिम्बपरोखाम्बददारुभिः ॥ १९॥
अक्षमनतरषृतं प्रस्थं सिद्धं क्षीरचतुगुणम्‌ ॥
पाण्डुताञ्वरविस्फारसोथाशारक्तपित्तजित्‌ ॥ २० ॥
सगमम्‌ । मवा घतम्‌ ॥ १९ ॥ २०॥
व्योषा धतमाह-

व्योषं विल्वं दवे रजन्यौ त्रिफडा द्विपुननेवम्‌ ॥
परुस्तमायोरनः पाठा विडङ्ग देवदारु च ॥ २१॥
ट्चिकारी च भाङ्गी च सक्षीरेस्तेः दतं धृतम्‌ ॥
सवौन्पशमयत्येतद्विकारान्यृत्तिकाङृतार्‌ ॥ २२ ॥
` द्विरजनी हरिद्रा दारुहरिद्रा । द्विपुनर्नवं श्क्टखोहितनालमेदेन पुनर्नवाद्वयम्‌ ।
वृश्चिकाली विच्छावती । क्षीरं चतुगणमिह पाकाथेम्‌ । व्योषा प्रतम्‌ ॥ २१।॥२२॥
मण्ट्रवटकमाह-

षणं तरिफछा मुस्तं विडङ्गं चच्यचित्रकौ ॥ `
दावींत्वञ्ाक्षिको धातुग्र॑न्थिकं देवदारु च ॥ २२ ॥
एषां द्विपलिकान्भागांशुणं इत्वा परथक्पुथकर्‌ ॥

मण्डूर दविगुणं चृणौच्छुद्रमञ्जनसंनिभम्‌ ॥ २४ ॥
पूजे चाष्टगुणे पक्त्वा तस्मिस्तु परक्षिपेत्ततः ॥
उदुम्बरसमान्छुयाद्रटकांस्तान्यथामि च ॥ २५ ॥

` उपयुज्ञीत तक्रेण सात्म्यं जीर्णे च भोनयेत्‌ ॥
मण्डूरवटका हेते प्राणदाः; पाण्डुरोगिणाम्‌ ॥ २६ ॥

पाण्डुरोगापिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` १२७

कुष्ान्यजरकं शोफमूरुस्तम्भकफामयान्‌ ॥
अशांति कामरामेहं प्ठीहानं नाशयन्ति च ॥ २७ ॥
दार्वीत्वग्दारुहरिद्रायास्त्वक्‌ । अस्याश्च त्वगेव श्रेष्ठा । दार्व्याश्च त्वच उत्तमा इति
चचनात्‌ । त्वगभावे काष्ठमेव गृह्यते । मांक्षिफो धातुमाक्षिकम्‌ । मन्थिकं पिप्पीमृलम्‌।
घ्युषणादीनां प्रथग्छिपटिकमागेना्टाविंशतिः पडानि । मण्डुरं द्विगुणं चूर्णादिति ।
समुदितचणीद्‌ द्विगुणे च मण्डूरचूर्णं षट्पञ्चादत्पखानि । हद्धमिति । ध्मापनसप्तपागो
मूजनिवांपणाम्यां विद्धम्‌ । अञ्जनसंनिभमिति । अज्ञनवत्छृष्णवर्णं मसृणं च |
अञ्जनं कज्रम्‌ 1 एवैविषमेव प्रषठगुणं भवति । मूत्रे चाष्गुण इति । च्यूषणारिनर्ण
मण्ड्रचृणीपिक्षयाऽष्टगुणे मूत्रे । अष्टगुणं च मूत्रं परोेखविहितत्वात्‌ । अद्धिगुणं सत्त-
द्रासप्तलभिकषट्रातपछे मानम्‌ । अतश्चतुरशीतिः शरावा भवन्ति । चक्रेणाप्युक्तम्‌-
“निर्वाप्य बहुशो मूत्रे मण्ड्रं आह्यमिष्यते । `
ग्राहयन्त्यष्टगुणितं गोम्रं सवेचणतः' इति ॥'
अन्ये तु मूत्रमष्टगुणं मण्डूरच्रणेदेवाऽऽहुः । पचारस्तु सरवतर्णा्टगुणे(ण)मूत्रेण ।
हितीयपृथक्शन्दपाटान्मण्टूरचणेमेव प्रथङ्मूत्रेण पक्तन्यम्‌ । आसन्नपाके च तम्र
णानां पाको नास्तीतिवचनात्तथा वर्णवहुत्वाच् तर्णप्र्षेपः । एवं रमज बहुचर्णप्रयोगे ।
अत्रार्थे कस्यचिच्छखाकः-
प्रायो न पाकश्चूणीनां भृरित्र्णस्य तेन हि ।
आसन्नपाके प्रक्षेपः स्वस्पस्य पाकमागते' इति ॥
पाकलक्षणं च-रसो गन्धः हमः पके वर्तिः स्याद्वादमर्दनादिति । उदुम्बरसमा-
निति । कषतमानान्‌ । पश्चषण्माषकैः प्रायेण प्रचारः। अजरकमित्यजीणैम्‌ । मण्डूरव-
टकः ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥२७॥
पुननंवामण्ड्रमाद--
पुननेवा जिदच्छण्डी पिप्पली मरिचानि च ॥
विड देवकं च चिक पुष्कराहयम्‌ ॥ २८ ॥
हरिद्र द्रे च त्रिफला दन्ती च चविका तथा ॥
कुटजस्य फर तिक्ता पिपपटीमग्लमुस्तकम्‌ ॥ २९. ॥
एतानि समभागानि मण्टूरं द्विगुणं ततः ॥
मूत्रे चाष्गुणे पक्त्वा धारयेरिसरग्धभाजने ॥
पाण्डुशोोदरानाहगूखाशेःकृमिगुर्मुत्‌ ॥ २० ॥
मण्डूरं लोहकिद्टानुकारि द्रव्यम्‌ । मूत्रे चाष्टगुण इति । मण्टूरच्रणोपिक्षया म्यव-
हारात्‌ । पुननैवामण्ड्रः॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥.

१२८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- 1 ९ नवमो-

मण्डूरवज्रवरकमाह--
पचकों समरिचं देवदार फछतिकम्‌ ॥ ३१ ॥
विडडगमरस्तयक्ताथ भागाक्िपरसंमिताः ॥
यावन्लेतानि च्ूणानि मण्दूरं द्विगुणं ततः ॥ ३२ ॥
पक्त्वाऽषटगुणिते मूत्रे घनीभूते तदुद्धरेत्‌ ॥
ततोऽक्षमात्रान्वरकान्पिवेत्तक्रेण नक्तयुक्‌ ॥ ३२ ॥
पाण्डुरोगं जयल्येष पन्दाप्नित्वमरो चकम्‌ ॥
अर्शासि ग्रहणीदोषपृरुस्तम्भं हरीमकम्‌ ॥ २३४ ॥
ङमिष्ठीहानमुदरं गङरोगं च नाशयत्‌ ॥
मण्दुरवजनामाअयं रोगानीकम्रणाशनः ।। ३५ ॥
विडङ्गमस्तयुक्ताश्च भागासिपटरसमिता इति । पश्चकोरादिमागा विडङ्गमुस्-
सहिताः प्रयेकं तिपरिका इदयथः | अत्र मूत्रमष्टगुणं मण्ड्रपेक्षया ग्राह्यं प्रचारात्‌ ।
मण्डुरवज्रवटकः ॥ ३१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३९ ॥
यवगोधरमक्चाटयन्ने रसेजाङ्गलजेः शुभः ॥
मुद्धाढकीमसुरायस्तयोर्भाजनपिष्यते ॥ ३६ ॥
तयोरिति पाण्डुकामल्योः ॥ ६६ ॥
इति श्रीदृन्दभणीतहृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां
ओीश्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याङुसुमावस्याख्यायामष्टमः
पराण्डुरागाधपिकारः समापुः ॥ ८ ॥

अथ नवमो रक्तपित्ताधिकारः |

पाण्डुरागवद्रक्तपित्तपित्तरक्कारणत्वाग्यभिचारात्पाण्डरोमानन्तरं रक्तपित्तम्‌ । आदा
चरवतो रक्तापत्तसंग्रहणनिषेधमाह-- `
नोद्रक्तमादं संग्राह्मश्चतो बलिनस्तु यत्‌
हृत्पण्डग्रहणारोगप्टी हयुर्मज्वरादिकृत्‌ ॥ १
नोद्रिक्तमाद संग्राह्ममिति । उ्रिक्तमरथप्रवृच्ुन्ुखमामं नाऽऽदौ स्तम्भनीयम्‌।
अश्रत इत्यनेन संतपेणोत्थत्वं द्यति ॥१॥ ` `
उध्वं भ्टैत्तदोषस्य पूर्वं रोहितपित्तिनः ॥
अक्षीणवलमांसामनेः कतेव्यमपतर्णम्‌ ॥ २ ---- णमक कवनयतपणव्‌ ॥२॥ ॥

१ ड. ण तक्र" ।२ घ. शृत्तासे । `

रक्तपित्ताधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १२९

अतिप्रढद्धदोषस्येति सश्चते पाठः । तत्रैवमापातनिका ! संशोधना्स्य लङ्वनमपि
दितमिति दशपितुमाह--अतिभदद्धदोपरस्येति । क्ैव्यमपतैणमिति । अपतर्षण-
मिह रङ्घनम्‌ । यदाह चरकः-
“भार्गो दोषानुबन्धं वा निदानं प्रसमीक्ष्य च ।
टद्ने रक्तपित्तादो तषैणं च प्रयोजयेत्‌" इति ॥
अस्यायमथैः । यदूर््वो मार्गैः पित्तं कफश्च सामो दोषः स्िग्योप्णं च निदानं तदा
टङ्घनमन्यथा ( तर्पणम्‌ । >) त्पणमितिपदेन हि तप्यैतेऽनेनेति च्युत्पत्या यवागूरमि
गृह्यते ॥ २ ॥
पथ्यं सतीनयूषेण ससितेरोनसक्तभिः ॥
पथ्यं सतीनयुषेणेदयादिना तपणविधिरूध्वैगे | चरकेऽप्युक्तम्‌--ऊध्मरगे तर्णं पूर्व
पेया पूवेमधोगम इति । तीनो वरवुढो महान्कङायः 1 चरके तु द्रक्षादिश॒तशीतजरे-
नापि यत्तपेणं च दर्शितं तद्टङ्घनेन क्षीणे कके वहौ च दी ज्ञेयम्‌ ॥
उस्वैगे रेचनं पूवेमधोगे वमनं हितम्‌ ॥ ३ ॥
ऊष्वेगं मागेमहिम्ना कफसंसुष्टम्‌ 1 अधोगं च वातानुगम्‌ । यदुक्तम्‌--ऊर्ध्वमं
कफ़षपृष्टमघोगं मारुतानुगमिति । तेनोध्वगे कफप्सगेवाति वमनमेवोचितम्‌ । अघोगे तु
वाताश्चयप्र्ाप्र्रदोपहरं विरेचनमेव युक्तमुच्यते रक्तपित्ते प्रतीपमार्गस्येवेष्टत्वात्‌ ।
तथाचोक्तम्‌--परतिमार्मं च हरणं रक्तपित्ते त्िधीयत इति । नोदिक्तमादावित्यादिना
संम्रहस्यानोनित्यं दितं तर्हि तत्र किं कुर्यादिलयाह--उ्वंग इत्यादि । संोधना-
स्य॒ बवट्वतो नस्यम्‌ । उश्वैगे बहुदोषे रेचनं पूर्वं हितम्‌ । एवेविधस्याधोगे वमनं
हितमिति ॥ ३ ॥
तरितृतात्रिफलारइयामापिप्यटीचकंरामधु ॥।
मोदकः संनिपातोत्थरक्तपित्तज्वरापहः ॥ ४ ॥
तरिवृदरूणमृदा रइयामा इय्राममृटा तिव्र्तु रयामा वृद्धदारक रयामरता वा ।
चरे रयामात्रिवरृत्कस्पयोगस्य दरितत्वात्‌ । अत्र मिरितनणद्विगृणा शकरा मध्वेक-
दरग्यस्ममित्याचक्षते । युक्तं तु मधुशकरयोर्भिखितव चूणीद्दधगुण्यमुमयोरपि मोद-
ककतत्वात्‌ ॥ ४ ॥
मस्तन्द्रयचयष््याहमदनाल्यं पयोमधु ॥
शिदिरं वमनं योज्यं रक्तपित्तहरं परम्‌ ॥ ५ ॥

॥
भ

पितत पतमवतदेतोागारापनयतिकिध ति मपीति (0८१ तातो दति कि नी

१६. बरदा ।२ क. घ. 'तोध्वैरः 1

१३० व्याख्याङुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- (९ नवमो-

शादिपर्ण्यादिना सिद्धा पेया पएवेमधोगते ॥
रक्तातीसारहन्ता च योज्यो विधिरकेषतः ।॥ ६ ॥
शालिपरण्यादिना सिद्धेति ! शाष्मि्ण्यादि स्वल्पपच्चमूटम्‌ । अतीारोक्तो महा-
न्ल्मो वा शाहिपण्यादिः । खरपपञ्चमृटेन तु प्रायः प्रचारः ॥ ६ ॥
प्षीणमां सबरं बालं शद शोषसमन्वितम्‌ |
अवम्यमविरेच्यं च स्तम्भनः सयुपाचरत्‌ ॥ ७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ |
स्तम्भनयोगानाह-
हृषपत्ाणि निष्पीड्य रसं समधुशकैरम्‌ ॥
पिवत्तेन शमं याति रक्तपित्तं सदारुणम्‌ ॥ ८ ॥
वुषपत्राणि पुत्रे बद्ध्वा दश्वा च निष्पीडनीयानि । एवं रसः सुग्रहो भवति ।
समधशर्करमिति । व्यवहारत्मक्षेपो मधुमाषः शार्करामाषः । अयं च योगः
सामान्योक्तादृध्वैगे विशेषेण प्रयोज्यः ॥ < ॥

आटरूषकनियृहे पिय॑गुं मृ्तिकाञ्जने ॥
विनीय लोधं सक्षौद्रं रक्तपित्तहरं पिबेत्‌ ॥ ९ ॥
आररूषको वारकः । म्॒तिका सौराष्ौ मत्‌ । तदमव कृष्णपञ्चकपर्षटी । अञ्चनं
रपाज्ञनम्‌ । विनीय प्रक्षिप्य । अत्र शाखयुक्तया प्रियंम्ादिकस्कक्षोद्रयोरमिरित्वा कषः
्र्षेपेऽहति । तदुक्तम्‌--मात्रा क्षोद्रघृतादीनां सरेहकाथेषु चृणवत्‌ । व्यवहारात्प्रकषेप्यं
मिखित्वा प्रियंगवादिमाषाश्चत्वारः । मधमाषाश्वत्वारः ॥ ९ ॥

की अ

इदानी वेगवति रक्तपित्ते भिद्धतमं योगमाह-

वासाकषायोत्पलमृलियगुखोध्राज्जनाम्भोरुहकेसराणि ॥
पीत्वा सिताक्षोद्रयुतानि न्या्पित्ताखनों वेगमदाणमाञ्च ॥१०॥
वाप्तायाः कषायः। उत्परादीनां क्षोद्रान्तानां प्रक्षेपः । उत्पलं नीलोत्पलम्‌ । मृत्के
दारमृत्तिकेति उद्धणः । खन्मृत्तिका सा च सोरष्ौ ग्राह्या । घटी नरीति कथ्यते
<“ । जम्मारुहकतर्‌ पद्मकेपरम्‌ । कट्पनामाह--वासाकषायमुत्पटदादिनू्णपरे-
त्तताकलद्वृते पत्वा नरा रक्तपित्तस्योदीणं कवेगमाशु जद्याच्छीघं परित्यजेदिति १०॥
वासायां विद्यमानायामाचायां जीवितस्य च ।

रक्तपित्ती क्षयी-कासी किमथमवसीदति ॥ ११॥
सुगमम्‌ ॥ ११॥ श

रक्तपित्ताधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १३१

तारीसचूणेयुक्तः पेयः क्षोद्रेण वासकस्वरसः ॥ `
कफापित्तकासतमकन्वासस्वरभेदरक्तपित्तहरः ॥ १२॥
सुगमम्‌ ॥ १२॥
आटरूषकमृद्रीकापथ्याङाथः सङकरः ॥
्षोद्राठ्यः कस्नश्वासरक्तपित्तनिवहणः ॥ १३ ॥
सुगमम्‌ ॥ १३ ॥
समाक्षिकः फत्गुफलोद्धवो वा पीतो रसः शोणितमाश् हन्ति ॥ १४ ॥
फरगुफखोद्धव इति । फल्गुः काकोदुम्बरिका । अयं च प्रयोगोऽधोगे प्रच-

रति ॥ १४॥
चन्दनेन्धरयवाः पाठा कटुका सदुराख्भा ॥
गडची वासकं रोधं पिप्पटीष्षोद्रसंयुतम्‌ ॥
कफान्वितं जयेद्रक्तं कुष्टकासञ्वरापहम्‌ ॥ १५ ॥
परगमम्‌ ॥ १९॥
श्षीरपरयोगानामिषित्मुः श्चीरस्य विषयं ब्रूते-
कपायेवि विधेयेगिर्दपरिऽमौ विजिते कफे ॥
रक्तपित्तं न चेच्छाम्येत्तत्र वातोल्यणे पयः ॥ १६ ॥
कषायाः कर्कनूणदयः । कषायरान्देनेह पञ्चविधकपायकल्पनाया अभीष्टत्वात्‌
॥ १६ ॥
छागे पयः स्यात्परमं भयोगे गवां शतं पश्चगणे जले वा ॥
सदाकंर माक्षिकसप्युक्तं विदारिगन्धादिगणे शरुतं वा ।॥ १७ ॥
परमं पयोग इति । अभ्यास उक्करृषटगुणम्‌ । व्रिदारिगन्धादिगणे शतं वेति ।
विदाणिन्धारिः स्वर्पपश्चमलम्‌ । इदापि शर्वरामध्रक्षेपः ॥ १७ ॥
द्राक्षया पणिनीभिवा बलया मधक्रेन बा ॥
शद्‌ ए्रया शतावयौ रक्तजित्साधिते पयः ॥ १८ ॥
पणिनीमिर्वेति । पर्णिन्यश्वतखर एव॒ । ताश्च शासिपर्णीं एदिनपणीं म॒द्वपर्णी माष-
पर्णी । एवं सतत्र बहुवचनान्तनिर्दैरो । द्वितचनप्रयोगे त्वाये द्वे गह्य 1 द्राक्षादिमिर्द-
व्यगुणप्याखोचनया यथाहं पित्ताद्युस्नणे श्चीरसंस्काराः ॥ १८ ॥
पकोदुम्बरकार्मयपथ्याखजूरगोस्तनाः ॥
मध्रना घ्रन्ति संटीढा रक्तपित्तं पृथक्पृथक्‌ || १९ ॥

थि (म तेजस पालकाय ति पितरिति कैन

गयोमपतिरक थमे शभिः 1 1

श्र. गृद्य]

१३२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यथीकासमेतो-- ` [ ९ नवमो-
उर्स्य फलम्‌ । गोखना द्राक्षा । मधुना घ्रन्ति संटीढा इति । मधुनो देवाद्‌
्रा्ठावनरतवे वा सर्वत्र शार्करं जटम्‌ । वङ्गसेनस्तु कदल्यादिकुसुमपमवे वा मध
ग्राह्यम्‌ ॥ १९ ॥ ॑
खदिरस्य भिय॑गणां कोविदारस्य शाल्मखेः ॥
पुष्पचूर्णं तु मधुना छिदृन्नारोग्यमश्ुते ॥ २० ॥
ुप्पचूर्णटेहो व्यस्तः सवत्र विभक्त्यन्तस्य निर्देशात्‌ ॥ २० ॥
रिदित्तथा वास्तुक्वीजचरर्ण क्षोद्रान्वितं तष्डुखनाद्वयं वा ॥
वाप्तुकवीजचूर्णं र(प)कवास्तुकबीनक्र्णं क्षोद्राचितं टिहेत्‌ । तण्डुखाहयं वेति ।
तष्डर्छीयं कषोद्रानिितं वा ठिहेदिलथः। केविदेवं पठन्ति--सतण्डुलीयं मधुना ऽवछेदये-
स्सितायतं बास्तुकमूखमेव वा । अयं पाठो यद्यपि टीकाकृदिने स्वीकृतस्तथाऽपिं
वास्तुकवीजनूणैस्य पकषोदरस्यावटठेहे स्यःफरत्वादङ्गीकृतः । ङिहेत्तथेत्यादि नार्षत्वाद-

¢ 0

स्मामिनोम्युपगम्यते ॥
रिद्याच लाजाञ्ञनचूणमेकमेवं सिता्षोद्रयुतां तुगाख्याम्‌ ।॥ २१ ॥।
राजा शरष्टषान्यानि । अज्ञनं सोर्वीराञ्चनं सरोतोज्ञनं वा । एकं प्रधानम्‌ । एवं
सैद्ेणेर्थः । लाजाञ्ञनचूणीमिलत् काठाज्ञनचूर्णमिति केचित्पठन्ति । तत्र कालाञ्जनं
सोवीराज्ञनम्‌ । सिताक्षोद्रयुतामिल्यादि । तुगाख्यां व॑शरोचनानुकारि पाथिवं व्यम्‌ ।

0 |

अन्ये वंरारोचनामाहुः । तां च शर्कराक्षौद्युतां च्द्यात्‌ ॥ २१ ॥

वासकस्वरसे पथ्या सप्तधा परिभाषिता ॥
ष्णा वा मधुना रीढा रक्तपित्तं हुतं नयेत्‌ ॥ २२ ॥
द्रवेण यावता चूणेमेकीमूयाऽद्रतां नेत्‌ ॥

तावत्ममाणं निर्दिष्टं भिषम्भिभावनाविधौ ।॥ २३ ॥
पुगमम्‌ ॥ २२ ॥ २६ ॥

अभया मधुना युक्ता पाचनी दीपनी मता ।

शष्माणं रक्तपित्तं च इन्ति शुलातिसारनुत्‌ ॥ २४ ॥
सुगमम्‌ ॥ २४ ॥
खोहगन्धानि निश्वास उद्रारे धूमगन्थिनि ।
पथ्वाकां शाणमाजां च खादेद्विरुणदक्षराम्‌ ।॥ २५ ॥

पृथ्वीकां शाणमाजामिति । एष्वीका कृष्णजीरक न तु पृष्मेटा येकाङ्ृदधिव्यी-
स्याततात्‌ । शाणो माषचतुष्टयम्‌ ॥ २९ ॥

रक्तपित्ताधिकारः ] इन्दमाधवापरनापा सिद्धयोगः; ! १३६३

एरादिगुरिकामाह-

एटापत्रत्वचोऽोप्षाः पिप्पर्यर्धपटं तथा ॥
सितामधुकखचूरमृद्रीकाश्च पलोन्मिताः ॥ २६ ॥
संचृण्यं मधुसंयुक्ता गुटिकाः संरकल्पयेत्‌ ॥
अक्षमाजां ततशेकां भक्षयेतं दिने दिने ॥ २७ ॥
कासं श्वासं ज्वरं िक्ां छदि पर्या मदं भ्रमम्‌ ॥
रक्तनिष्ठीवनं तृष्णां पाश्वंशुलमरोचकमर्‌ ॥ २८ ॥
रोप प्टीहाल्यवातांश स्वरभेदं क्षतक्षयम्‌ ॥

गुटिका तपणी दृष्या रक्तपित्तं च नाशयेत्‌ ॥ २९ ॥

अ्घाक्षा इति प्रलेकं कषीर्षमानाः । एटाद्राक्चादिमोदकः ॥२६।२७॥२८।२९॥

नासाभत्तरधिरं धतथृषटं शछक्ष्णपिष्टमामरकम्‌ ॥
सेतुरिव तोयतेगं रुणद्धि प्रधि भेपेन ॥ ३० ॥

पुगमम्‌ ॥ २० ॥

प्राणगते जलमाघरु देयं सदकरं नासिकया पयो वा ॥
द्राक्षारसं क्षीरघ्रत पिवेद्रा सशर चेक्ुरसं टिम वा ॥ ३१ ॥

नाप्रासुतयोणितदुष्टदोषनिखावाथं बाग्भरादेरादिगुटिका--
^त्रिजातमधेकर्पाडं परिप्पल्यथपटं तितम्‌ 1

द्राक्षां मधूके खनूरं पटांशं -छक्ष्णचूणितम्‌ ॥
मधुना गुटिका चन्ति ता वृष्याः पित्तश्लोणितम्‌ ॥
कासश्वासारचिच्छिमृलाहिःष्मामदभ्रमान्‌ ॥
क्षतक्षयस्वरभरंशप्डीहरो पाठ्वमार्तान्‌ ॥
रक्तनिष्ठीवनं पाश्वरुक्रिपपाप्राज्वरानपि' ॥

त्रिजातं त्वक्पत्रेढम्‌ । अधेकर्पाड प्रलेकं द्रभ्यं शाणद्धयप्रमाणम्‌ । पिप्पद्य्ेप-
टम्‌ । सिता शकरा । द्राक्षा गोस्तनी । मधूकं मधूकपुप्पम्‌ । खजूरम्‌ । एतानि
चत्वारि द्रम्याणि पट्प्रमाणानि प्रत्येकम्‌ । ततः समस्तं -छक्ष्णचूणितम्‌ । मधुना
माक्षिकेण गुटिकाः कृतास्ता वृष्या मवस्ति पित्तशोणितं रक्तपित्तं घनति कापरादींश्च )
आढ्यमारुतं वातशोणितम्‌ । इ्येरादिवाप्पचन्द्रनन्द नविरचितं द्विचिदिनमुपेक्षते । जटं
सशकरं तस्य । पयः सशरम्‌ । द्राक्षारसः कवडः । क्षीरपृतं क्षीराव्थतं प्रेतम्‌ 1
केचिन्नािकयेतयत् नस्तकयोरिति पठानि !

| 1.11 (3,

77 1 11 1 1 77 1 कतया निजो
र शै
५ त्‌
५ मू द | |
| ध १, | ।

१३४ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ९ नवमो-

अथ उष्टणव्याख्या-घ्राणगेऽपरममि नस्ययोगमाह--द्राक्षारसमिति दाज्ारतं
साकं नासिकया पितर्‌ । क्षीरघृतं सीरमथनोदूतं तद्वा सरकं नािकया पिबेत्‌ ।
इक्चरपं हिमं वा तथेव पिबेत्‌ । इत्थं जयो योगा; कल्पनीयाः | तथा च तत्रान्तरम्‌-
द्राक्षारसस्य नस्यं नस्यं वा क्षीरसर्पिषः सपदि । `
इक्षो रतस्य नस्यं परशकरं रक्तमु(तु)दवति"' इति ॥ ६१ ॥
नस्यं दाडिमपष्योत्थो रसो दुवा मबोऽथवा ॥ `
आम्रास्थिजः पलाण्डोवां नासिकाखुतरक्तनित्‌* ॥
मदूगेऽतिष्दत्ते तु बस्तिरत्तरसंहितः ॥ ३२ ॥ `
सुगमम्‌ ॥ ३२ ॥ ` |
सच्छागदुग्धश्र सकर रसो दितो दाडिमपुष्पनश्च ॥ ३३॥
दाडिमपुप्पस्वरप्र एव च्छगदुग्दार्करे प्रलिप्य नस्यम्‌ ॥ ६६ ॥
दत क्षीरं पिवेद्राऽपि प्वमूर्या तृणाहया ॥
पञ्चमूल्या तृणाइयेति । तृणपञ्चमूल्या । तृणपञ्चमूल सुभुतस्य कुशकादादरेशष-
दमो इति । अतर दर्भं उदृअ(?) । चरकस्य तु-शरेक्षुद मकाशानां शाटीनां मूटमेव
चेति । द्वितयमपीह प्ररास्तम्‌ ॥
रवां प्रतमाह-- .
दवसोत्पलकषिञ्ल्कमञजिष्ठा सैरवाटुका ॥ ३४ ॥
सितासितयुशीरं च पुस्तचन्दनपद्मके;
विपचेत्कापिकेरेतेः सिरां सुखाभरिना ॥ ३५ ॥
तण्डुलाम्बु त्वनाक्नीरं दा चैव चतुगणम्‌ ॥
तत्पान वमतो रक्तं नावनं नासिकागते ।॥ ३६ ॥
करणाभ्यां यस्य गच्छेतु तस्य कर्णो मपूरयेत्‌ ॥
चशुःसाविणिरक्तेच पूरयेत्तेन चश्चषी ॥ ३७ ॥
मकपायुभते च वस्तिकमसु तद्धितम्‌ ॥
रावह्पमवृतत च तद्भ्यङ्गे पयोजयेत्‌ ॥ ३८ ॥
सितं शवतचन्दनाभिति कबिद्हन्दप्पण्यां ददयते | ----- {~ डिम दयो । नाृतल्ाजनं चेव चेति
५ * ख. पुस्तके षस्य स्वरसं कृत्व द्र्येरोभिः प्रयोजय त्‌ ॥ प्रियंगुखत्तिकालोघ्रमञ्जनं चेति
चूणयेत्‌ ॥ १ ॥ एतन्न पाययेततद्रमैः क्षोद्रसमन्वितैः ॥ नासिकामुखपायुभ्यो योनिमेदाच निगतम्‌ ॥

©> ,
॥ > (रक्तपित्तं सवद्धान्ति सिद्ध एष म्रयोगराट्‌ ॥ यच्च श्रक्चतेनैव रत्तं गच्छति वेगितम्‌ ॥ ३ ५

तदप्यनेन चूर्णेन तिष्टतयेवावन्रणितम्‌ ॥ दयधिकमत्र । `

रक्तपित्ताधिकारः ] हन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः ! १३५

चक्रः । शेतचन्दनेन प्रचारः । तण्डुरोदकमनाक्षीरं च प्रत्येकं चतुर्णणं दनव चैवेति
चकारात्‌ । दूर्वा घृतम्‌ ॥ ३४ ॥ २५९ ॥ ३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥
वाप्ता् प्रृतमाह--
वासां सशाखां सपलाशम्रखां त्वा कषायं कुसुमानि चास्याः।।
परदाय कं विपचेद्धरतं तु सक्षोदरमान्भेव निहन्ति रक्तम्‌ ॥३९॥
शणस्य कोविदारस्य वृषस्य ककुभस्य च ॥
करकाल्यत्वात्मशंसन्ति पुष्पकल्कं चतुष्पलम्‌ ।॥ ४० ॥
वापनं पशाखां सपदाश्मूटामित्यनेन वासायाः सर्वाङ्गोपयोगार्त्वं दीयति ।
अस्याश्वाऽऽद्रया अप्यद्विगुणाया एव क्ाथत्रिधिः ।
यदुक्तम्‌--“वाप्ताद्ुटनकृूष्माण्डातमूखाप्रहामताः ॥
निलयमाद्रीः प्रयोक्तव्या मानतो द्विरमणा न ताः” इति ॥
वासापुष्पकर्कश्च कस्कबाहुल्याचतुप्पङः । प्रस्थमाने धृते । मानाविशेषानिर्देशेऽपि
मृतस्येह प्रस्थ एव प्रक्तव्यः स्नेहपाकप्य प्रायेण प्रस्थ्ुतेः। आढकादिश्चतिस्तु कचिदेव ।
यत्पुनः--“श्लेहपाकविधौ यच प्रमाणं नोदितं कचित्‌ ॥
स्नेदस्य कुडवं तत्र पचेत्कस्कपटेन तु” ॥
इति परिभाषया स्नेहकुडवपाकाभिधानं तच्स्यविषयं ज्ञेयम्‌ । सक्षौद्रमिति । तद्र
पादिकं ज्ञेयं तच सिद्धे शते प्रृते प्रक्षेप्यम्‌ । वासां घृतम्‌ ॥ ३९ ॥ ४० ॥
शतावरीदाडिमतित्तिडीककाकोटिमेदे मधुकं विदारीम्‌ ॥
पिष्टा च मृं फ टपुरकस्य धृतं पचेतक्षीरचतुगरुणं च ॥
कासञ्वरानादविबन्धशूरं तद्रक्तपित्तं च घतं निहन्ति ॥ ४१॥
सुगमम्‌ 1 शतावरीघतम्‌ ॥ ४१ ॥
दातावरीघरतमाह--
दाताव्यास्तु मुखानां रसमस्थद्रयं मतम्‌ ॥ ४२ ॥
तत्समं च भवेत््षीरं तमस्थं विपाचयेत्‌ ॥
जीवकषेभको मेदा महामेदा तथैव च ॥ ४३ ॥
काकोटी क्षीरकाकोटी मद्रका मधुकं तथा॥
मुद्रपणीं मापपणीं विदारी रक्तचन्दनम्‌ ॥ ४४ ॥
रकेरामधुसयुक्तं सिद्धं विसरावयेद्धिषद्‌ ॥
रक्तपित्तविकारेषु वातरक्तगदेषु च ॥ ४५ ॥

१घ्र.अपिद्धि। २ ध. गुणेन ।३ड. तु ।

१३६ व्याख्याकुसुमावद्याख्यदीकासमेतो-- { ९ नवमो-
प्षीणदयुकरे च दातव्यं बाजीकरणयुत्तमम्‌ ॥।
अंसदाहई रिरोदार्ह ज्वरं पित्तसमुद्धवम्‌ ॥ ४६ ॥
योनिश्रुखं च दार च मूत्ररच्दं च पेत्तिकम्‌ ।
एतात्रोगानिहन्त्या्चु च्छन्ाभ्रमिव मारुतः ॥ ४७ ॥
शतावरीसपिरिदं बटवणोभिवधनम्‌ ।
शतावरीषते चास्मिञ्शकंरामध पादिकम्‌ ॥
मध्वेव पादिकं देयं वासास्पिषि संमतम्‌ ॥ ४८ ॥
शर्वरामधसंयक्त मिति । सिद्धे घृते शीति मधुरा्करयोमिङित्वा पादिकयोः प्र्ेपः।
चक्रेणाप्युक्तम्‌--““लेहपौदः स्मृतः कल्कः कल्कबन्मधुाकरे ।
| इतिवाक्यबखत्सनहे प्रक्ेप्यं पादिकं भवेत्‌" इति ।
शतावरीध्रेतम्‌ ॥ ४२ ॥ ४६ ॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६ ॥ ४७॥ ४८॥
सण्डकूष्माण्डमाह-- [र
कुष्पाष्डकात्पलदातं सुस्विन्नं निष्कुटीटरतम्‌ ।॥ ४९ ॥
पचेतैद्‌ा घृतभस्थे शनेस्ता्रमये ददे ॥
यदा मधुनिभः पाकस्तदा खण्डशचतं न्यसेत्‌ ॥ ५० ॥
पिष्पलीद्ुङ्गवेराभ्यां दरे पठे जीरकस्य च ॥
त्वगेखापत्रमरिचधान्यकानां पटार्कम्‌ ॥ ५१ ॥
न्यसेच्ूणीडतं तत्र दर्व्या संपदयेत्तदा ॥
टेहीभूते सुशीते च दव्यारक्नद्रं घताधैकम्‌ ॥५२ ॥
तद्यथाभिवरं खादेद्रक्तपित्ती प्षतक्षयी ॥
कासश्वासतमश्छदि व्रष्णाञ्वरनिपीडितः ॥ ५३ ॥
ष्यं पुननेवकरं बख्वणंप्रसादनम्‌ ॥
उरःसंधानकरणं बृहणं स्वरेबोधनम््‌ ॥ ५४ ॥
अनिभ्यां निमितं श्रषं कूष्माण्डकरसायनम्‌# ॥
खण्डकामखकीन्यायाद्रसमस्थद्रयोक्तितः ॥ ५५ ॥
खण्डकूष्माण्डके पत्रं सविन्नकष्माण्डकद्रवात्‌ ।
अन्यत्र खण्डकूष्पाण्डात्संमतः सको रसः ॥
युक्तसपिषि कूष्माण्डे पाको _ युक्तसपिषि कूष्माण्डे पाको गन्धेन णुदा ॥ ५९ ॥
ख पुस्तके-- बद्धं पुरातनं वाऽपि कृष्माण्डं कठिनं दृढम्‌ । त्वविसराभ्यां विनिर्मुक्तं मेदो -
क
_ ५क.घ. यं पृते वासादिके पुनः । २ ड. "पाकः स्मृ" ३क.घ. ्ततेधुः। ४क. घ.
यत्पुनः । तस्क स्थापयद्धाण्डे द \ ५ घ. -खरधर्न। ६ ड. कंस॒ः।

रक्तपित्ताधिकारः ] दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। १३७

निष्डुरीकृतमिति । निस्त्वगस्थिक्ततं कूष्माण्डं शटाकया कृतच्छिद्रं किंचिजक
दत्त्वोत्स्वेय क्षोमे निवेश्य पीडयेत्‌ । आतपे मनाक्संदोष्य पिष्ट च प्रदात गररीत्वा
विपक्तव्यमिति कममागेः । पिष्पटीशङ्गषेराभ्यां - दरे पठे इति । कणाशरुण्ठयोः
मर्यकं पठद्वयम्‌ । जीरकस्य च द्व पे! तव्रान्तरपंमतं चैतत्‌! तयथा--
द्विपाः कणाशुण्ठीजीरकैरवचूणितेरिति । वै्यमसारफेऽप्येतादशमेव विवृतम्‌ 1
व्यवहारोऽपीत्थमेव । चक्रस्तु पारणसंबन्धादर्धपर्त्वमाह । त्वगादीनां पलार्धं प्रले-
कम्‌ । घरूताधेकमिति प्रस्थार्थमानम्‌ । पाकङक्षणं तस्य--धुक्तपरपिषि कूष्माण्डे पाको
गन्धेन मुद्रया इति । चक्रेणाप्युक्तम्‌--अच्रापि मुद्रया पाको नि्त्वचै निष्कूटी-
कृतमिति । खण्डकामरकीन्यायाद्रसपस्थद्रयोक्तित इति । सण्डामख्क्यामामलक-
रप्प्रस्थः कूप्माण्डकरसप्रस्थश्च कूष्माण्डतुखार्धे दशितः । तेनेह शतपले द्वैगुण्येन
कुष्माण्ड सस्य पां देयम्‌ । अन्यत्र खण्डकरप्माण्डात्परंमतः सकडो रसः । तच्रा-
न्तरे कृष्माण्डपट्शता्यावान्रसः पीडनेन संभवति तावता पाक उक्तः । तेनेहापि तथे-
वाऽऽकरूतम्‌ । प्रचारश्ेत्थमेव । अचर तत्रान्तरम्‌--

“वृद्धं पुरातन चापि कूष्माण्डं कठिनं ददम्‌ ।
त्वक्साराम्यां विनिमुक्तमन्तर्बीजिर्विवर्जतम्‌ ।
खिन्नं सुपिष्टं दपदि वस्रेण च प्रपीडितम्‌ ।
विङाप्कमातपे किंचिद्भाद्यं तत्तु्या धृतम्‌ ।
उदुम्बरे कटाहे च पचेत्प्रस्थेन सर्पिषः |
कत्वा क्षोद्रनिभ तस्मिन्किपेत्वण्डङाते भिषक्‌ ।
कुप्माण्डपीडनात्तोयं यत्तेन विपचेत्पुनः ॥
सुशीतपके निष्पन्ने सर्पिपाऽध क्षिपेन्मधु ॥
कणापट्द्रयं चापि जीरकं च सनागरम्‌ |
त्रिसुगन्ि सधान्याकं मरिचं रक्तिमानिकम्‌" इत्यादि ।

खण्डकरप्माण्डकः ॥ ४९. ॥ ५० ॥ ५१॥५२॥ ५३ ॥ ९४ ॥ ५५ ॥५६॥
वाप्राखण्डकृप्माण्डमाद्‌--

पश्चारच परं स्विन्नक्ष्पाण्डात्पस्थमाज्यतः ॥ ५७ ॥
पकं पटदातं खण्डं वासाक्ाथाटके पचेत्‌ ॥
शुभाधाचीघनाभाङ्गीविसुगन्धेथ काषिकैः ॥ ५८ ॥
एठेयविश्वधान्याकमरिचैश्च पटांशकेः ॥

पिप्पलीलरुडवं चेव मधरुमानीं दापयेत्‌ । ५९ ॥
५८

१३८ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ ९ नवमोः-

कासं श्वासं क्षयं रिक्षा रक्तपित्तं हखीमकम्‌ ॥।
ह्रोगमम्ट्पित्तं च पीनसं च व्यपोहति ॥ ६० ॥
पञ्चाशच्च पटं स्वि्नकष्माण्डादिति । रववत्छिच्रसंस्कतकृष्माण्डासश्चारात्परं
न चात्र खण्डकूप्माण्डकवतकूष्माण्डकस्य रसो आद्यः । पाकार्थं वासाक्राथस्योपात्त-
त्वात्‌ । हमा वंशरोचना । एेटेयमेखवाद्ुकम्‌ ] मध॒मानीमिति । मधुनोऽष्टो पानि ।
मानिकाऽषटौ पटान्येव, इत्यवधारणात्‌ ! अष्टाविव पठानि न तु कुडवद्रयकल्पनायोग्य-
तया द्वगण्यम्‌ । वाप्ासण्डदप्मण्डः ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ ५९ ॥ ६० ॥

वासाखण्डमाह--
तामादाय बासायाः पचेदष्गुणे जरे ॥
तेन पादावकेषेण पाचयेदाहक भिषक्‌ । ६२१ ॥
चणा नामभयानां तु खष्डाच्छृद्धाच्छतं तथा ॥
रे परे पिष्पीचूणात्सिद्धश्लीते च माक्षिकात्‌ ॥ ६२ ॥
कुटव पलमानं च चातुजोतं सुच्‌णितम्‌ ॥
क्षिप्ता विरोडितं खदद्रत्छपित्ती यथाबलम्‌ ॥ ६३ ॥
कासश्वासग्रदीतश्च यक्ष्मणा चं निपीडितः | ९४ ॥
पाचयेदाढवं भिषक्‌ 1 चुणीनामभयानामिति । अभयाचूणोढकमेव पचेत्‌ 1
तथेव निर्देशात्‌ । तेनेह च्णीनां पाको नास्तीति परिभाषा न प्रवतेते । परमान च
चात॒जीतमिति । चातुनीतं त्वगेखापत्ननागकेसरम्‌ ।
तदुक्तम्‌--“चातुजीतं समाख्यातं त्वगेापत्रकेपरैः ।
तदेव पुनराख्यातं चिघ्ुगन्धमकेसरमः" इति ।
तच म्र्येक पडिकम्‌ 1 बापराखण्डः ॥ ६१ ॥ ६२ ॥ ६३ ॥ ६४॥
खण्डखालोहमाद--
शतावरी छिन्नरुहा इषो युण्डितिका बरखा ॥ ६५ ॥
ताखमूटी च गायत्री चरिफलायास्तवचस्तथा ॥
भाङ्गी पष्करग्रटं च पृथक्पञ्च पलानि च | ६६ ॥
जलद्रोणे विपक्तव्यमष्टभागावरेपितम्‌ ॥
दिव्योंषधिहतस्यापि माक्षिकेण हतस्य च । ६७ |!
पटद्राददाकं देयं रक्मरोहस्य चूणितम्‌ ॥
खण्डतुर्यं घृते देयं परषोडशकं बुधः ॥ ६८ ॥

१ घ. क्षतक्षयी ! २ क. घ. विरेषतः । ३ घ. वयमा ।

रक्तपित्ताधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । . ` १३९
परचेत्ताप्रमये पा गृडपाको मतो यथा ॥

प्रस्था मधुनो देयं जुभार्मजतुकं त्वचम्‌ ॥ ६९ ॥
दयङ्गी विडङ्गं कृष्णा च शुण्डयजाजी पटं मतम्‌ ॥
त्रिफला धान्यकं पतर द्रवक्षं मरिचकसरम्‌ ।॥ ७० ॥
चूण द्वा समथितं लिग्धभाण्डे निवास्येत्‌ ॥
यथाकारं प्रयुद्खीत विडार्पदके ततः ॥ ७१ ॥
गव्यक्षीरातुषानं च सेव्यं मांसरसं पयः ॥
गरुटष्यान्नपानानि लिग्धमां सादि बरंहणम्‌ ॥ ७२ ॥
रक्तपित्तं क्षयं कासं पक्तिं विशेषतः ॥
वातरक्तं ममेदं च रीतपित्तं वमि मम्‌ ॥ ७२ ॥
श्वयथुं पाण्डुरोगं च कुषं प्टीहोद्रं तथा ॥
आनाह मचरसंस्रावमम्छपित्तं निहन्ति च ॥ ७४ ॥
चक्षष्यं वंहणं वृष्यं माङ्गट्यं भीतिवधनम्‌ ॥
आरोग्यपुत्रदं भेष कायाभिवख्वधनम्‌ ।॥ ७५९ ॥
भीकरं छाघवकरं खण्डखाययं पकीतितम्‌ ।।
छग पारावतं मांसं तित्तिरिः ककरः शशः ।। ७६ ॥।
कुरिङ्गाः कृष्णसाराश्च तेषां मांसानि योजयेत्‌ ॥
नारिकेखुपयःपानं सुनिषण्णकवास्तुकम्‌ ॥ ७७ ॥
शष्कमटकजीवाख्यं परो बृहतीफलम्‌ ॥
फं वाताकपकम्रं खरं स्वादुदाडिमम्‌ ॥ ७८ ॥
ककारपूथकं यच्च मांसं चानूपसं भवम्‌ ॥
वजेनीयं विशेषेण खण्डखाधं पकुवता* ॥ ७९ ॥
भ ख.पुस्तके--पत्रत्वगेलानतचन्दनानां इयामासदुष्ठीमथुकोत्पलानाम्‌ ॥ सधात्रिवांसी वि गुणोत्त-
राणां चण सिताक्षोद्रसमन्वितानाम्‌ ॥१॥ खदेजज्वरे लोहित पित्तसवं कासक्षये शोणितमूत्रकृच्छरे ॥ रक्ते-
पितीनिष्ठीवति(४) रीतलठेजे दाहे सद्य-स्छतिविश्रमे च ॥ २ ॥ एतद्धितं मधि गते च वाते श्वासे सहि.
क्ासहृदामये च ॥ मनोभितापे च ततोऽद्तापे योन्यामये सप्रदरेऽतिवेगे ॥ ३ ॥ रक्तेऽतिमाचं पतिते
मुखे च गुदेऽथ नासाशुखमेदूयोनौ ॥ परोक्तं रक्तपित्ताविनिप्रदाथं चूण विरिष्ठेन मह।गदघम्‌ ॥ ४ ॥
य॒त्रका्यं चूणंम्‌ ॥ चन्दनं नलदं रोध्रमुशीरं पद्मकेसरम्‌ ॥ नागपुष्पं तथा बिल्वं भद्रमुस्ते सशकैरम्‌ ॥
॥\ ५॥ दीवेरं चेव पाठं च कुटजस्य फलं त्वचम्‌ । -डवेरं चातिविषं घातकीसरसाज्ञनम्‌ ॥ ६ ॥
आम्रास्थि जन्तुसारश्व तथा मोचरसो भवेत्‌ ॥ तण्डलोदकमंयुक्त क्षद्रेण सह संयुतम्‌ ॥ ७ ॥ हितं
लोदहितपित्तानामेःसु रोहितेषु च ॥ सृषछोतमोपरष्टानां ज्वरार्तानां च दापयेत्‌ ॥ ८ ।॥ चलतां चाऽऽ-
मगभोणां स्तम्भनं परमुच्यते \। अधिभ्यां विदितं पूर्व रक्तपित्तविनाशनम्‌ ॥ ९ ॥ चन्दनादिचूणम्‌ ।
इद्याधकमन्र ।
१क. घ. "हं रक्तसं । २क. घ. कुरङ्गाः २६. रातं सः । ४ च. ताम्‌ ॥५९५॥ `

भनक

१४० व्याख्याकसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ १० दरमो-

वृषो वासा । मुण्डितिका मुण्डिनी । गायत्री खदिरः । बरिफछखायास्त्वच इति ।
निरसथित्रिफडा । दिव्योषधिर्मनःशिखा कशीमृं च । माक्षिक्रेणेति । घुवणमाक्षिकेण।
मनःरिखासुवणेमाक्षिकाभ्यां प्रलेकं मित्वा वा प्रप्य दग्ध्वा च लोहं मारणीयम्‌ ।
लोहान्तरवद्ापि पुटनादिक्रियेभ्यत इति . चक्रः । रुक्मरोहस्येति । तीकष्णटोहस्य ।
वज्रपाण्ड्यादिखोहमपीह प्रशस्यम्‌ । खण्डतुस्यमिति । रक्तपित्ते मृदुद्रव्यस्य दित-
त्वात्‌ । परेण धृतेन समं प्वन्धादूनरृतवत्लण्डं षोडरापठं ज्ञेयम्‌ । अन्यस्त्वाह--
अनन्तरगतविधिपरिव्यगि प्रमाणामावाङ्कोहे तुर्यं खण्डं द्वादडापटमिति । एवं प्रचारः
प्रायेण । द्मा वशरोचना । अदमजतु शिखानतु । त्वचं गुडत्वक्‌ । पटं मतमिति ।
शुमादीनां प्रत्येकं पटम्‌ । भिफटादीनां प्रत्येकं द्विकषेः । बिडाट्पदकं कषः |
प्रचारस्तु पुनरितरलोहवदिहापि मक्षणे मानक्रमः । गव्यक्षीरातुषानं च . चतुःषष्टिगुणं
लोहान्तरे तथा दशनात्‌ । उक्तं हि--अनुपानं चतुःषष्टिगुणं प्राहुः सदा बुधा इति ।
ककारपूर्वकमिति । विहितक्रकरकुटिङ्गकादीनिहाय यद्न्यत्ककारपूर्वकं कपोतकाल-
चटकादि तत्परिलान्यम्‌ | नीवाख्यं जीवश्ाकं स्वस्पमारिषाकारः 1 सखण्डलायरोदहः
॥ ९९ ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७०॥ ७१ ॥७२॥ ७३६ ॥७४॥
॥ ७५ ॥ ७६ ॥ ७७ |॥ ७८ ॥ ७९. ॥
यच्च पित्तञ्वरे भाक्तं बहिरन्तश्च भेषजम्‌ ॥
रक्तपित्ते हितं तच क्षतक्षीणहितं च यत्र ॥ ८० ॥
पुगमम्‌ ॥ <०॥ | |
शाङिषष्टिकगोधूमचणयुद्रमसूरिकाः।
रयामाकाथ भियंगश्च भोजनं रक्तपित्तिनिः॥ ८१1
सुगमम्‌ ॥ < १ ॥
परदाखनिम्बेत्रग्रतण्डुरीयादयो हिताः ॥
सुगमम्‌ । `
पारावतकपोतायाः शशेणहरिणास्तथा ॥ ८२ ॥
सुगमम्‌ ॥८२॥ `
पृषस्य खरसं कृत्वा द्रन्येरेभिः भरयोजयेत्‌ ॥
भियगुमत्तिकारोध्रमञ्जनं चेति चूर्णयेत्‌ ॥ ८३. ॥
एतच्चणं पाययेत्तदरसैः क्ौद्रसमन्वितैः ॥
नासिकामुखपायुभ्यो यानि मदाच वेगितम्‌ ॥ ८४ ॥
रक्तपित्तं सवदन्ति सिद्ध एष प्रयोगराट्‌ ॥ |
यच शतक्षतेनेव रक्तं तिष्ठति वेगितम्‌ ॥
तदप्यनेन चूर्णेन तिष्येवावचूणितम्‌ ॥ ८९ ॥

राजयक्षमायिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १४१

सुगमम्‌ ॥ ८३ ॥ ८४ ॥ ८९ ॥ |
सामान्योदितयोगेषु द्रव्यश्क्ति समीक्ष्य हि ॥
पयोल्यो रक्त पित्तारो योगो वातादिजे गदे ॥ ८६ ॥
वातादिजे गद इति । सामान्योक्तोऽपि योगो रक्तपित्तादौ गदे वातादुदधेके
सति विरोष एव योज्यत इत्यर्थः ॥ ८६ ॥
इति श्रीवृन्द्भरणीतवृन्दमाधवापरनामकसिद्धयागव्याख्यायां
भ्रीश्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकरसुमावस्याख्यायां नवमो
रक्तपित्ताधिकारः समाप्ः ॥ ९॥

अथ दशमो राजयक्ष्माधिकारः ।

यक्षमख्येषु पित्ताद्रक्तस्य चाऽऽगम इत्यमिधानाद्रक्तपित्तानन्तरं यक्ष्मा ।
काटिषष्टिकगोधूमयवमुद्ादयः शुभाः ॥
मद्यानि जाङ्गलाः पक्षिग्रगाः शस्ता विदचुष्यतः ॥ १ ॥
“न शाचिघ्रृतगोधूमदपिदुग्धसर्म भवेत्‌ ।
किचिदाजन्मसात्म्यत्वाद्रव्यं संतपेणे हितम्‌?” इति ॥ १ ॥
पडङ्यूषमाह--
सपिप्पलीकं सयवं सकुरत्थं सनागरम्‌ ॥
सदादिमं सामकं सिग्धमाजं रसं पिवेत्‌ ॥ २ ॥
तेन पदिनिवतेन्ते विकाराः पीनसादयः ॥
द्रन्यतो द्विगुणं मांसं सवेतोऽष्गुणं जलम्‌ ॥
पादस्थं संस्कृतं चाऽऽज्ये षडङ्गो यूष उच्यते ॥ ३ ॥
यवकुटत्थावन्यद्रव्यापेश्षया प्रचुर देयो । पिप्पडी शुण्ठी च तावती देया यावतीम्यां
कटृत्वमाघं स्यात्‌| एवमम्टत्वार्थं दाडिमामख्कयोदानम्‌ । एतच सर्वं सवेद्धियुणमांमिन
सहै कीकृत्या्टगुणे जङे कथनीयम्‌ तत्र पादस्थं प्रतेन संस्कृतं आद्यमिति बरन्दपंमतम्‌ ।
चक्रमते तु पडङ्घपानीयन्यायेन द्रव्यं जलं च गृहीत्वाऽधश्युतं कायैम्‌ । तेन सह्‌ सूदशा-
स्र ्तपरिभाषया परिमितपुपिष्टमांसं पक्त्वा यूषः साध्यः । यदाह चरकः-
^द्रन्याम्बुमानं पेयावत्पूदसाखवशादिह ।
पठानि द्वादञ्च प्रस्थे षनेऽथ तनुके च षट्‌ ।
मांपतस्य वरकं कु्यात्प्मच्छतरे रसे” इति ।
` रक. च्‌ दह्मिमस्केषत। १ क्‌. घ. दाहिमामर्कोपेतं ।

१५२ व्याख्याकुयुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ १० दशमो~

एवं सर्वत्र रपरविधो विधाद्वयी बोद्धव्या । छन्दमते तनुप्रचारः । पीनसादय
इति । प्रतिदयायादयः । चरके हि-
“्रतिर्याये रिरःशुे कासे श्वापि स्वरक्षये ।
पाश्वूडे च विविधाः क्रियाः पाधारणीः यणु" इलयादि ।
्रन्थान्तरेऽप्ययं पठितः--तेनेत एव षकारा इहामिमताः। षडङ्घयुषः ॥२।२॥
धान्याकपिप्पलीविश्वदशगूखीजरं पिवेत्‌ ॥
पाश्वशूनज्वरश्वासपीनसादिनिवृत्तये ॥ ४ ॥
योगो वातकफोत्तरे । चयोदशाङ्गः ॥ ४ ॥
अन्वगन्धामृतामीरूदशयररींवखावृषाः ॥
ुष्करातिविषे घनन्ति क्षय क्षीररसाशिनः ॥ ५॥
अश्वगन्पेत्यादिक्ाथः । अप्रमाप्रनिर्देशादिह पुष्करातिविषे प्रक्षेपः | अभीरुः
दरातावरी । सक्तदशाङ्गः ॥ ९4 ॥
दशम्खीवखारासनापुष्करः सुरदारुभिः ॥
नागरः कथिते पेयं क्षयकासादिशन्तये ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६ ॥
ककुभत्वङ्नागवटावानरिबीजानि चूर्णितं पयसि ॥
पक मधुघतयुक्तं ससितं यक्ष्मादिकासहरम्‌ ॥ ७ ॥
ककुमोऽजुनः । नागबङा गोरक्षतण्डुखा । अस्याश्च मृढमिह । वानरी शुकरिम्बा
चणेमिदं सर्वं राकेरां च दुगे प्रक्षिप्य क्षीररप्तवदुत्कारिका साध्या । धृतमिदं भनना-
थेम्‌ । मधु रीति देयम्‌ ॥ ७ ॥
पधुताप्यविडङ्गार्पनतुखोदहघतामयाः ॥
घनन्ति यक्ष्माणपस्युग्र सेव्यमाना हितारिना ॥ ८ ॥
ताप्यं सुबणेमाक्षिकम्‌ । अदमजतु रिाजतु । खोहमगुरु । ठेहोऽय॑ मधुना ।
सक्तामृतचेहः ॥ < ॥
कृष्णाद्राक्षासितारेदः क्षयदा क्षौद्रतैरवान्‌ ॥
मधसपियुतां वाऽश्वगन्धाङृष्णासितोद्धवः ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥
दाकेरामधुसंयुक्तं नवनीतं छिहन्क्षयी ॥
पीरारी रभते पृष्टिमतुल्ये बाऽऽज्यमाक्षिके ॥ १० ॥
अतुल्ये वाऽऽन्यमाक्षिके इत्यत्रापि छिहन््षीराश्ची कमते पुष्टिमिति संनध्यते॥ १ ०॥

राजयक्ष्माधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | १९३

सितोपलातुगाक्षीरीपिप्परीबहुलात्वचः ।॥ ११ ॥
अन्त्यादूर्ध्वं द्विगुणितं ठेहयेन्मधुसर्पिषा ॥
चणितं भाश्येदराऽपि श्वासकासकफातुरम्‌ ॥ १२ ॥
पाश्वशूिनमर्पाभि सुप्रनिहमरोचिनम्‌ ॥
हस्तपादांसदादेषु ज्वरे रक्ते तथोध्वेगे । १३ ॥
सितोपला सितरकंरा । तुगाक्षीरी व॑ंशयेचना । तदभावे तहूणा तवक्षीर । एवं
सवेत्र 1 बहटा, एला । त्वक्‌, गुडत्वक्‌ । अन्त्यादूर्ध्वं द्विगुणिततमिति । अन्त्याया-
स्त्वच एको भागः । एलया द्रौ । पिप्पल्याश्वत्वारः। तुगाक्षीर्या अष्टौ । सितोपटयाः
भोडश । ऊध्वैमित्यनेन चेहातीतमुच्यते विवक्षावशात्‌ । अत उर्ष्वमित्यादवर्वमित्यनेन
नानामतमुच्यते । प्राशयद्ेत्यनेन मधुघृतमक्षणं ददौयति । हस्तपादां्तदाहेषित्यादि-
फटश्ुतिं चरके माविवासागरृतरातावरीपृताम्यां सह योजयति । इति जेज्टः; । पितो-
पटादेरेवेयं फटशरुतिरितीशानः । सितोपादि्हः ॥ ११॥ १२॥१६॥
दशमूटीद्यतासक्षीरात्सपियदुदियान्नवम्‌ ॥
ततकणामधुसयुक्तं धतं स्वरविशोधनम्‌ ॥ १४॥
रिरांसपान्वेगूखघं वासकासज्वरापहम्‌
सिद्धं जगति विख्यातं शोषिणां परमौ पधम्‌ ॥ १५ ॥
सुगमम्‌ ॥ १४ ॥ १५ ॥
रातपृष्पां नतं कुष्ठं मधुकं देवदारु च ॥
पिष्टा ठेपः ससपिष्कः पृष्रपा्वीसरश्चु च ॥ १६ ॥
सुगमम्‌ ॥ १६ ॥
चूर्णं काकुभग्षटं वासकरसपरिभाषितं बहुन्वरान्‌ ॥
घृतमधुसितोपलाभिर्खच क्षयकासरक्त पित्तहरम्‌ ॥ १७ ॥
वहून्वारानिति । अन्यतो दशेनात्सक्तवारान्भावयेत्‌ ॥ १७॥
एटामन्थमाह--
एठखाजमोदापछकाभयाक्षगायत्िनिम्बासनशारसाराम्‌ ॥
विडङ्गभद्यातक चिका कटुत्रिकस्मोदद्रराप्रनांथ । १८ ॥
पक्त्वा जने तेन पचेत्त॒ सपिस्तस्मिन्युसिद्धं त्ववतारिते च ॥
त्रिरशत्पछान्यत्र सितोपरखाया दद्यात्तुगाक्ीरिपखनि षट्‌ च ॥ १९ ॥
परस्थे धृतस्य द्विगुणं च दात्रं ततो मन्थहतं विदध्यात्‌ ॥
पटं पलं भरातरतो रिद पश्चातिपवेलक्षीरमतन्द्रित्च ।॥ २० ॥
१घ. 'खीदता ।

ष्ठ

व्याख्याकुसुमावल्यार्यटीकासमेतो-- ([ १० दशमो-

एतद्धि मेध्यं परमं पवित्रं चशुष्यमायुष्यतमं तथैव ॥
यक्ष्माणमाञ्ु व्यपहन्ति सूनं पाण्ड़ामयं चापि भगद्र च ॥२९॥
श्वासं च हन्ति स्वरमेदकासहत्ष्टीहयुर्मग्रहणी गदां ॥

न चाज किचित्परिवर्जनीयं रसायनं चेतदुपास्यमानम्‌ । २२ ॥

एटादिकान्मुरा्नातान्कषायकल्येन विपाच्य तेन क्राथेन सर्िविपचेदिति संबन्धः ।
पक्त्वा जछे तेन पचेत सपिरिलमिधानात्‌ । क्रथेनैव केवठेन चतुगणेन साध्यम्‌ ।
तस्िन्यृते षिद्धे पते राकैरायाखिशत्पलानि ददात्‌। त॒गाक्षीयीश्च षट्‌ पानि । द्विगुणं
च द्यारकषौदरमिति। बरृतम्रस्थपिक्षया द्विगुणं द्विपरस्थप्रमितं क्षोदं मधु दात्‌ । अनमोदा
यवानी । अक्षं विभीतकम्‌! गायत्री खदिरः । अरिष्ठो निम्बः। असनः पीतराखो बीजक
इति यावत्‌ । शारः शङ्कुः । सारशब्द: खदिरादिमिः संबध्यते । उग्रा वचा} अम्मोदो
मस्तम्‌ । पुराना सौर्नी मृत्तिका तुवरमुत्तिका । तुगाक्षीरी वंशरोचना । अन्ये
वंशरोचनानुकारि पाथिवं द्रग्यमाहुः । मन्थहतमिति । मन्थो मन्थानदण्डस्तेन विषो-
डितम्‌ । अतोऽस्माद्र्ायनात्‌। अतन्दितोऽनकप्तः । मेध्यं मेधाजनकम्‌ । अचर
रसायने ! एरामन्थः ॥ १८ ॥ १९ ॥ २०॥ २१॥२२॥

सर्पिगडमाह--

बला विदारी हस्ता च पश्चमी पुननेवा ॥
पचानां क्षीरिक्षाणां द्यङ्गा यु्वंशका अपि ॥ २३॥

= (9) क

एषां कषाये द्वक्षीरे विदायानरसां शके ॥

जीवनीयः पचेत्कलकैरक्षमातरेषर॑ताटकम्‌ ॥ २४ ॥

सितापखानि पूते च दीते द्रा्चिदाते क्षिपेत्‌ ॥
गोध्रमपिष्यटीवां शीण भृङ्गाटकस्य च | २५॥
समाक्षिकं कोडविकं तसय खजमरूितम्‌ ॥

स्त्यानं सपिगुडान्छृत्वा भूजेपतरेण वेष्टयेत्‌ ॥ २६ ॥

ताज्ञण््वा पािकान्क्षीरं मद्यं चानु पिवि्तफे ॥
रोषे कासे क्षतक्षीणे भ्रमख्री भारक्िते ॥ २७ ॥
रक्तनिष्ठीवने तपे पीनसे चोरसरश्प्षते॥

दिताः पाश्वरिरःशूरे भेदे च स्वरवणेयोः ॥

द्रोणे वारिगुडे चास्मिन्नथ षोडरिर्कं जम्‌ । २८ ॥

विदारी विदारीकन्दः । पश्चानां परीरिदक्ताणामिति । क्षोरिवक्षाः पञ्च वोदु-
म्बरपकंटीपिम्परगरदभाण्ड ¦ 1. शृङ्गा अविकसितपत्रमुङुखः ! मृष्टयंशकाः प्रस्येकम्‌ ।
युष्टः पटम्‌ । एव बखदीनां चयोदश्च परानि । एष्वष्टगुणनटेन जलशरावाख्रयोदश ।

राजयक्ष्माधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १५९९

पादरोषः शरावत्रयं पादः १। कषायद्वैगुण्येन क्षीरशरावाः षट्‌ पदद्वयम्‌ । पटकषा-
यपस्मांरात्वेन विदारीरसशरावरयं पादः १ छागमांप्तरसशरावाः ३ पादः १ एवं
चृतम्‌ । समद्रवेण पाक इतीज्ानः। |
द्रग्यमापोयितं क्ाथ्यं दत्वा षोडशकं जम्‌ ।
पादरिष्टः कषायः स्यादेष क्राथविधिः स्मृतः
इति कृष्णात्रेयपरिभाषया षोडशगुणेन जटेन जछ्शरावाः २६ रोषदारावाः ६
पादो २ क्षीररारावाः १२ विदारीरसशरावाः ६ पादौ २ मांपरसतरारावाः ६ पादौ?
एवे घृतात्‌ ( १ ) द्विगुणं ८१) द्रवमिति मूनिदासः । जातुकणैपंवादात्रयोदशपख
एव क्रथ्ये नठद्रोणं दत्वा षोडश हरावाः पादशेषाः । ततो द्विगुणं क्षीरम्‌ 1 विदा-
रीमांसरसो मिरित्वा क्राथस्तमौ । एवं चतुगुणव्रवेण पाक इति चक्रनिनदासौ ।
अत्र जातूकर्णः--
“वृश्वीरपश्चमृटं बां विदारी वयादिश्यङ्गंश्च ।
निष्काथ्य च्छगद्ुग्धे छागविदारीरसे च समे ॥
जीवनीयगणकर्करेः पक्त्वा ग्रेतादकम्‌?' इत्यादि ।
दृह काथ्यद्रव्यमनियतमानमिति विरोपः । क्ाथस्तु खेहसम एव ज्ञेयः । केचि-
दपरृतपिश्षया क्षीरद्वगुण्यादिकमाहुः । तत्रान्तरे तु क्षीरद्रयं गव्यानमेदातन्चगुणं द्रवं
च दरितम्‌ । तयथा--पुननेवां बलां विश्वं प्च्मृढीमिल्ारम्य--
“"पलांशकाञ्चरद्रणि पक्त्वा पादावशोषितम्‌ ।
पारां छागगोक्षरिविदायौनरतैः प्रथक्‌ इत्यादि ॥
प्रचारस्तु प्रथमव्याख्यायाः कापि । खजम्रछितमिति । खनो मन्थानदण्डः पश्चा-
ङो वा हस्तः । मूनपत्रवे्टनं चेह राक््युत्करषाथैम्‌ । सर्पिगडः ॥ २३ ॥ २४ ॥
॥ २५ ॥ २६ ॥२७॥२८॥ |
च्यवनप्रारमाह--
वित्वाभिमन्थद्योनाककारमयंः पाटी बटा ॥ २९ ॥
पर््यश्चतस्नः पिप्पल्यः बद्र बृहतीद्वयम्‌ ॥
गृद्धी तामर्की द्राक्षा जीवन्तीं पृष्करारुरुः ।॥ ३० ॥
अभया चामृता ऋद्धिजीवकषभको रदी ॥
स्ता पुननेवा मेदा सृक्षमेरोत्परचन्दनम्‌ ॥ २३१ ॥
विदारी इषमखानि ककोटी काकनासिका ॥।
एषां पठोन्मितान्भागाञ्ग्तान्यामरकस्य च ॥ ३२ ॥

जपि ममेति

१६. मुस्तं,
१९

८६ व्याख्याकुसुमावस्याख्ययीकासमता- [ १० दरमो~

प्च दद्ात्तदेकध्यं जद्द्रीणे विपाचयेत्‌ ॥
त्वा गतरसं द्रवयं रसं हीत गाितम्‌ ॥ ३९ ॥
तचाऽऽमल्कुदुत्य निष्ठुरं तेटसपिषोः ॥
पटद्रादरके थष्टरा दा चाधतुखां भिषक्‌ ॥ ३४ ॥
मत्स्यण्डिकायाः प्रताया रेवत्स साधयेत्‌ ॥
षट्परं मधुनश्चात्र सिद्धशीति प्रदापयेत्‌ ॥ ३५ ॥
चतुष्पटं तुगाक्षीया; पिप्पल्या द्विपं तथा ॥
पलमेकं निदध्याच त्वगेटापत्रकेसरात्‌ ॥ ३६. ॥ `
इत्ययं च्यवनपाशः परमुक्तो रसायने ॥
कासनश्वासहरशैव विशेषेणोपदिश्यते ।॥ ३७ ॥
पषीणक्षतानां इृदानां बारानां चाङ्गवर्धनः ॥
स्वरक्षयमुरोरोगं हटोगं वातशोणितम्‌ ॥ ३८ ॥
पिपासां मूचटुकरस्थान्दो पांश्ैवापकर्षति ॥
जस्य मातां मुञ्जीत योपरन्ध्यान्न भोजनम्‌ ॥
च्यवनोऽस्य पयोगाच सुदृद्धोऽभूत्पुनर्यंवा ॥ ३९ ॥
मेधां स्मृतिं कान्तिमनामयत्वमायुष्पकर्ष्‌ वरमिद्धियाणाम्‌ ॥
सीषु प्रहे परमाभिदीतषि वणंमसादं पवनानुरोम्यम्‌ ॥ ४० ॥
रसायनस्यास्य नरः परयोगाह्मेत जीर्णोऽपि कुटीभवेशात्‌ ॥
जरात रूपमपास्य पूर्व बिभति रूपं नवयौवनानाम्‌ ॥ ४१ ॥
` केचिदिच्छन्ति मत्स्यण्ड्याः स्थाने तु सितङकराम्‌ ॥
मृदुकलकसमः पाको भृष्टधाध्याः परशस्यते ॥ ४२ ॥
तामलकी मूम्यामखकीं । जीवन्ती स्वनामल्याता वणिष्धन्यम्‌ । उत्पलं नीदं
त कषठ यैकाकरैरव्यारुयातत्वात्‌ । काकनाप्ा काड आयोधिका येगरताफटम्‌ ।
नरस्तु काकनासा वाप्ताफल्वदिति। श्तान्यामख्कस्य च पश्चेति। आमटकफट्गुड-
नां पञ्च रातानि । एतानि च कपि पोटली बद्ध्वा काथ्यानि । तेन तानि सुयहाणि
¢: । ज्ञात्वा गतरसमिति । गतरसत्वं द्रव्याणां चतुमीगावरोषेण क्रयेन किचित्सु-
ते वाग्भटे च पादावशेषरस् इत्युक्तम्‌ । निष्कुरमिति । रिरास्थिरहितम्‌ । तच
मादियर्ेण कायम्‌ । पलदरादृश्चक इति । मिरत्वा | समानमानयोसतेटगतयोरिह
रोधो न शङ्कनीयः । केव्योस्तयोरुपयोगे विरोषददनात्‌ । मत्स्यण्डिका शर्करा ।
विगु्रऽपि शकंरा चोक्ता । चक्रपाणिरप्याह-- ` |
पिता मल्स्यण्ड्यलाभेऽ धाव्याश्च मृदु मर्जनम्‌ ॥
चतुमौगे जे प्रायो द्रवयं गतरपं भवेत्‌, इति ॥

राजयक्ष्माथिकारः ] रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। १४७

क (५

मत्स्यण्डयमावे खण्डनापि प्रचारो दरयते । पटमेकं मिरित्वा चातुनांतकपटमकम्‌ ।
च्यवनो नाम मुनिस्तस्य पारशश्च्यवनप्राशः प्रादयत इति प्राशः कमणि, युट्‌ । योपस्‌-
न्ध्या भोजनमिति । या मात्रा प्रथमान्नकारोपयुक्ता जरणेन द्वितीयात्रकारे भोजः
नोपरोधं न कुरुत इव्यर्थः । यदुक्तम्‌--रुणद्धि नेकमाहारं सा माजा या जरं प्रतीति ।
कृटीपरवेशादिति । वातातपपरिहरिणेवय्थः । च्यवनप्राश्ञः ॥ २९ ॥ ६० ॥ ३१ ॥
॥ ३२॥३२॥ ३४ ॥ ३५ ॥ ६६ ॥ ३५७ ॥ ३८|| ३९ ॥४०॥४१॥
॥ ४२॥
अगस्तिहरीतकीमाह--
द्‌ गमरटीस्वयगाप्ताशङ्कपष्पीशदीवखाः ।॥ ४३ ॥
दस्तिपिप्परयपामागेपिप्पलीमूटचिज्रकान्‌ ॥
भार्गी पुष्करमूं च द्विपांश यवाठकम्‌ ॥ ४४ ॥
हरी तकी शतं चव जरे प्चाटके पचेत्‌ ॥
यवः सिने कषायं तं पतं तेत्ाभयाशतम्‌ ।। ४५. ॥
पचेदुडतुखां द्रा कुडवं च पृथग्पृतात्‌ ॥
त्सपिप्पली चृण।त्सिद्ध शीते च माक्षिकात्‌ ॥ ४६ ॥
कुडवं परमान च चातुजोतं स॒चूणितम्‌ ।
िद्याद्र्‌ चाभये नित्यमतः खादेद्रसायनात्‌ ।॥ ४७ ॥
तद्रटीपलितं हन्याद्रणायुवेखवधेनम्‌ ॥
पञ्च कासान्क्षयं श्वासं हिकं च विषमज्वरम्‌} ४८ ॥
गुर्पमेदग्रदण्यशोहूदरगारुचिर्पीनसान्‌ ।॥।
अगस्त्यभिहितं धन्यामिदं भ्रष्ठ रसायनम्‌ ।॥ ४९ ॥
यथोदिषएटगुणं कुवंतिपत्तं च कुरुते मदि ॥
तदा साय गडा योल्य एष एबार्पमात्रया ॥ ५० ॥
पाद्‌रेप क्पाये च स्िन्नास्तास्ता हरीतकी; ॥
भेजिता प्ृततेलन पचदारोहितीदयात्‌। ॥ ५१ ॥
स्वयगुप्ता शुकररिम्ना । शङ्कपुष्पी स्वनामप्रसिद्धा । हरीतकीगृरकान्तमेकं
पक्तव्यं न तु न्युनापिक्रं संयोगक्तस्कारश्क्तेरचिन्त्यत्वात्‌ । तावतैव यथोक्तगुणङाभो
भवति । यतेः स्िन्नरिति । उपलक्षणार्थ तृतीया । यवखिक्नता च चतुभौगङ्ेष एव

पवि तापम्‌ पतप 0

प्रपतयेकममनपनभतभनोपिमोकिनिाम पटार ५१५

¢ अकतरि च क्रारक्र मंङ्ञायामिति घञिति वक्तव्यमिति मम भाति ।† म. परस्तके-चिदहिता
तिलतलेन धुतेन विपचे रन्‌ । पचद्रालोदिते सया फलानां शतशो ऽपखा । इति पाान्तरम्र्‌ । |

कितिति सरमया नेतएपासिकिततिति

५ तत त्रि

ववा १५५१४ न, भिदः

१५. चते । २ घ. तश्चाभम ।

१४८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेती-- [ १० दरमो-

जे भवति । तेन चतुमीगावरिष्टमेव क्राथं कुव॑नि । तव्रान्तरेऽप्युक्तम्‌-वायी-
टकः पञ्चमिः पादरोषं कथमिति । हरीतकीरुडकशतं च सयवं कपटे पो्टीं
वद्ध्वा क्रयनीयम्‌ । उस्स्वि्हरीतकीरातमितस्ततो विद्धावयवदाल्याथं घृततेख्कुड-
वयोर्मनाक्परिमजनीयम्‌ । ततः क्राथ गुडतुखां गारयित्वा दमणयित्वा च तत्र हरी-
तकीः प्रक्षिप्य पाकः कार्यः | तन्बान्तरैयप्तवा्थपिद्धहरीतक्यां हरीतकीमनं-
नमुक्तम्‌ । तदशनास्हिापि हरीतक्याः पारमर्जनं कुर्वन्ति । अवतारणसतमये च
पिप्पटीचुरणप्रकषेपः । शीतीमूते चापरेुर्मघुदानम्‌ । उष्णत्वे प्रकषिपतक्ोद्रस
छेदस्य शीतभूतस्याम्युपयोगे दोषः । नतु मधुनैव सह॒ यत्र पाकः । तस्मा
त्सिदधरीति मधु देयमिति इृद्धेचानां करममार्गमाहुः । पृततैटमधरनां कुडवोऽषटौ
पलानि । कुडवेऽपि द्रवदरैगुण्यात्‌ । तत्रान्तरे चाघ्च योगे मधुनश्च पटाष्टकमिल्येगे-
तम्‌ । छिद्लादिति । एनं प्रकृतिरेहं खिद्यत्‌ । द्वे चाभये खदेदतो रस्ायनात्‌ ।
अच्र गुडमक्षणमानं नोक्तं तदोगान्तरदश्नात्कल्पनीयम्‌ । तथाहि माङ्गीगुडे-मक्षये-
द्मयामेकां टेहस्या्थपटं दिहेदि्युक्तम्‌ । तेनेह ॒द्विहरीतकीमक्षणात्सिद्धं तावदगु-
डात्पटं भक्ष्यमिति योगव्यास्यायां माघवकरा(बा)चायंः । अन्ये पुनरिह गुल्मोक्तदन्ती-
हरीतकीन्यायाद्गुडस्य द्विपटभक्षणं ्खुवते । कचिदाह--द्वे अभये टिद्यात्खादेच द्वे एवा-
भये इति । तेनामया्ंबद्धं टेह्यगुडमागं. टिष्यात्ततस्तदभयाद्रयं च खदेदित्यथंः फति ।
एतत्सवेमेव न व्यवहरति किंतु बखानखादेक्षया गुडस्य षड्मिरष्टाभिवा माषकैदैरीतकी-
गुडकेन चैकेन प्रथमं व्यवहर्तव्यं पश्चययोचिता बृद्धिरनयेोरिति । अगस्स्यभिहितमित्य-
नेन महाजनपप्रदायागतत्वादस्यां सिद्धफटत्वममिधीयते । धन्यमिति । षनार्जनहे-
तोरनरुज्यस्य साघकतमत्वात्‌ । एवं सपत्र । बीरि प्राण्य्गयोः काथं स्युषितं दोषटं
विदुरिल्मिधानात्काथमेतद्व्युषितं न कुवन्ति । चक्रस्त्वाह--केवलन्रीहिजन्त्वज्गक्राथो
वयुषित दोषल इति 1 अगसिहरीतकी ॥ ४३ ॥ ४४॥ ४९॥ ४६ ॥ ४७॥
॥ ४८ ॥ ४९ ॥ ९० ॥ ९१ ॥
जीवन्तीं गजं द्राक्षां फलानि कुटजस्य च ॥
शठीं पुष्करग्ररं च व्याधं गोक्षरफं बटाम्‌ ॥ ५२ ॥
नीलोत्पटं तामलकीं जायमाणां दुरार्भाम्‌ ॥ `
पिप्पलीं च समं पिष्टा श्रतं वेद्यो विपाचयेत्‌ ॥ ५३ ॥!
एतद्याधिसग्हस्य रोगेशस्य समुत्थितम्‌ ॥
रूपमेकादशविधं संपिस्पं व्यपोहति ॥ ५४ ॥ `
सुगमम्‌ 1 जीवन्त्यां धृतम्‌ ॥ ९२ ॥ ५३६ ॥ ५४ ॥
0

१क. घ. मधुकं । २ड. सर्पिरभ्यं ।

राजयक्ष्माधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १४९

पिप्परीगुडसंतिद्धं छागक्षीरयुतं घृतम्‌ ॥
एतद्‌ प्िविददूध्यथं सपिश्च क्षयकासिनाम्‌ ॥ ५५ ॥
सुगमम्‌ । पिप्पटीषृतम्‌ ॥ ९44 ॥
(# षडज्गवरृतमाह)--
पिष्परीपिप्पदीमूरचय्यचित्रकनागरेः ॥
सयावश्केः सीरः सोतसां शोधनं घृतम्‌ ॥
[+करकोऽ पादिकः कायः क्षीरं चापि चतुर्णम्‌ ] ॥ ५६ ॥
किमथमेतत्षट्पटं पुनरिहोक्तम्‌ ! उक्तमेवेतदगस्मचिकिस्सिते । यद्यसि प्रयोजनमि-
हानेन तदस्यातिदेशो विषमज्वर इव कार्यो दातव्यं षट्पलं सर्पिः खोतसरां शोधनमिति ।
रमः प्रयोगविरोषज्ञापनाथमुक्तम्‌ । गो्मिके हि षट्पठे धृते सममेव क्षीरमुक्तम्‌ ।
इह त्वनिर्दिष्टपरिमाणत्वात्तत्लेहपाकपरिमाषरया कथं नाम चतुगुणं प्रयुज्येतेत्येवमर्थ
पुनवेचनमिति । (करषडङ्गृतम्‌ । ) ॥ ९६ ॥
पराररघृतमाह--
यष्टीबागुड च्यरपपञ्चम्ूटीतुखां पचेत्‌ ॥ ५७ ॥
शृपंऽपामषटटमागस्थे तत्र पात्रं पचेदघरृतम्‌ ॥
धात्रीविदारीक्षरसननिपात्रे पयसोऽ्मणे ॥ ५८ ॥
सु्डिजींवनीये पाराशरमि्ं धृतम्‌ ॥
ससेन्यं राजयक्ष्माणयुन्मृखयति शीरितम्‌ ॥ ५९ ॥
यश्यादीनां मिरित्वा तुटा ग्राह्या शुषं इति । द्रोणद्वयं शुषं इति । तुखदरम्ये जङ-
दरोणमेकमुचितं किं तु निर्दि्टत्वादिह तोयं द्रोणद्वयमेव देयम्‌ । मांपतुरायां ज्द्रो-
द्वयम्‌ । पा इ(मि)ति भिङित्वा । जीवनीयानि दश ! एवं सर्वत्र विशेषानुक्तो ।
पारादारघरतम्‌ ॥ ९७ ॥ ९८ ९९. ॥
छागल घरृतमाह--
छागमांसतुखां गृह्य साधयेन्नल्वणेऽम्भसि ॥
पादशेषेण तेनेव सपिः प्रस्थं विपाचयेत्‌ । ६० ॥
ऋद्धिटेद्धिश मेदे द्रे जीवकषभको तथा ॥
काको क्षीरकाकोरी कल्केः पृथक्पलोन्मिते; ॥ ६१ ॥
सम्यक्सिद्धं च विज्ञाय शीते तस्मिन्पद्‌ापयेत्‌ ॥
शकंरायाः पलान्यष्टौ मधुनः कुडवं किपेत्‌ ॥ ६२ ॥
% इदं घपुस्तके न 1 + इदम घपुस्तकरे न । » एतद्धपुस्तके न ।

नम ५४ जाणत तित मिनित तोति त 90000 १११०१.

१ क. नीत्वा) > घ. क्रिसद्धे ह्यवतायं शी" \

१५० व्याख्याकसुमावरयाख्यरीकासमेतो-- [ १० दशमो-

पटं पलं पिविसपरातयक्ष्माणं हन्ति दुस्तरम्‌ ॥
्षतक्षयं प कासान्पाश्वशरूटमरोचकम्‌ ॥ ६३ ॥ `
स्वरक्षययुरोरोगं श्वासं हन्यात्सुदारुणम्‌ ॥
स्यं मांसकरं इृष्यमग्रिसंदीपनं परम्‌ ॥ ६४ ॥
सुगमम्‌ । छगखादं घरतम्‌ ॥ ६० ॥ ९१ ॥ ६२\॥६२॥ ६४॥
तोयद्रोणद्वितये मांसं छागस्य पटशतं पक्त्वा ॥
जलमष्टांसं सुकृतं तस्मिन्विपचेदघतमस्थम्‌ ॥ ६५ ॥
कल्केन जीवनीयानां कुडषेन तु मांससपिरिदम्‌ ॥
पित्तानिरं निहन्यात्तजानपि रसकयोजितं पीतम्‌ ॥ ६६ ॥
कासश्वासावुग्रो यक्ष्माणं पाश्वहृदुनं घोराम्‌ ॥
अध्वव्यवायशाषं शमयति नातःपरं किंचित्‌ ॥ ६७ ॥
कल्केन जीवनीयानां कडवेनेति ! छगखये धुते पाठा आहया । भिदित्वा कुड
वेन कल्केन } तजानपीति । पित्तानिच्जान्येगान्‌ । रसकयोजितमिति । मांप्रस-
कावचारेतम्‌ । छगला धृतम्‌ ॥ ९५ ॥ ९६ ॥ ६५ ॥
बरागभेधतमाह--
दविपथम्र्स्य पचेत्कषाये परस्थद्रये मांसरसस्य चैके ॥
कल्कं बरायाः सुनियोञ्य गं सिद्धं पयःपरस्थयुतं धृतं च ॥
सवाभिघातोत्थितयक्ष्मशूरक्षतक्षयं कासहरं प्रदिष्टम्‌ ॥ ६८ ॥
नलागरभे घृते ददामूखमिरितिपछाति ९ ° जटदरावाः ६२ देषरारावाः ^ । मांसर-
सस्य चैक इति । मांमिह छागस्य क्षयाहितत्वात्‌। प्रस्थ एके । बटागर्भभृतम्‌ ॥६८॥
बलां धतमाह-
| वां दरं बृहती करकी धावनीं स्थिराम्‌ ॥
निम्बं पपटकं युस्तं जआायमाणां दुराखमाम्‌ ॥ ६९ ॥
कृत्वा कषायं पष्याथ दद्यात्तामरकीं शीम्‌ ॥
द्राक्षां पुष्करं च मेदामामर्कानि च ।॥ ७० ॥
घतं पयसि तत्सिद्धं सपिज्वरहरं परम्‌ ॥
्षयकासपरशमनं रिरःपाशवैरुजापहम्‌ ॥ ७१ ॥
कदा एभपणा । धावन कण्टकारी । स्थिरा शाङिपर्णी । इह क्ाथस्य श्चीरस्य
च प्रल्यकं घुतादुद्वेगण्यं चक्रणांक्तम्‌ |
तद्यथा--चरकोदितवासायघृतानन्तयंमुक्तितः ।
----- ग्डनीह तातकाथ पयश्च द्विगुणं यक्‌" इति॥ ______
१. नर्माः।>२घ. चैवापरं । २३ घ. पयश्च ।

राजयक्ष्माधिकारः ] हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` १५१
अस्या्थः-- पृतं चरके ज्वरचिकित्पिते वाप्ताघृतानन्तरं पठ्यते । ततर क्राथः पयश्च

दविगुणं प्रयेकम्‌ । तत्पाहचयादिहापि तथैवेति । घरतसमं क्षीरं क्राथल्चिगुण इत्यन्ये ।
चखाद प्तम्‌ ॥ ६९ ॥ ७० ॥ ७१ ॥
चन्दनां तैटमाह-
चन्दनाम्बुनखं वाप्यं यष्ीरोरेयपदकम्‌ ॥ ७२ ॥
मञ्जिष्ठा सरलं दारू शब्येखापूतिकेसरम्‌ ॥
पत्रं चैटं मुरा मांसी कङ्कोरं वनिताऽम्बुदम्‌ ॥ ७३ ॥
हरिद्रे सारि तिक्ताखवङ्गागुरकुङ्कमम्‌ ॥।
त्वपरेणुनाश्का चेभिस्तेटं मस्तुचतुगुंणम्‌ ॥ ७४ ॥
लाक्षारससमं सिद्धं ग्रहं बख्वधेनम्‌ ॥
अपस्मारलज्वरोन्मादपापारक्ष्मीषिनाशनम्‌ ॥
आयुष्पुष्टिकरं चैव वशीकरणमुत्तमम्‌ ॥ ७५ ॥
अम्बु बालकम्‌ । वाप्यं कुष्ठम्‌ । पूतिः खटािका । चैरं धिदटकम्‌ । मुरा स्वना-
मख्यातं वणिग््रम्यम्‌ । वनिता प्रियगुः । तिक्ता रता कस्तूरिका । रेणु रेणुकम्‌ । नलिका
स्वनामख्याता । छाक्षारससममिति । खक्षारसो लाक्षाक्राथः । चन्दनाचं तेटम्‌॥७२॥
॥ ७३ ॥ ७४ ॥ ७९ ॥
ज्वरसंतापदौवस्ये खाक्षातैरं प्रयोजयेत्‌ ॥
वाटरोगाधिकारोक्तं पारपर्योपदेश्षतः ॥ ७६. ॥
सुगमम्‌ ॥ ७६ ॥ ष
भतक्षयस्योपेक्षित्य यक्ष्महेतुत्वादिंहैवाधिकारे क्षतक्षयचिकित्सामभिधानम्‌ । ्षतादु-
रश्षतात्तथा क्यच्छकोनसोः क्षयाज्ातो व्याधिवातम्रधानः कारणे कार्योपचारातक्ष-
तक्षय उच्यते |
बटाऽन्वगन्धा श्रीपर्णी बहुपत्री पुननैवा ॥
पयसा निदयमभ्यस्ताः रमयन्ति क्षतक्षयम्‌ ॥ ७७ ॥
श्रीपर्णी गम्भारी । अस्याः फलमिह । बहुपुत्री शतावरी । वादयो व्यस्ताः
समस्ता वा कल्कीकृताः क्षीरेण पेयाः ॥ ७७ ॥
इक्ष्वाछिकौविश्वगन्धापद्केसरचन्दनेः ॥ `
घतं पयोमधुयुतं संधानार्थं पिबित्रयी ॥ ७८ ॥
इक्ष्वारेका वनखण्डिका ॥ ७८ ॥

१ क. शद्रा श्रीः । २ क, काविसम्रन्थिप । घ. "काविषप्रन्यिपः । ३ क. घ. पिबेतक्षती ।

१५२ व्याख्याङुसुमावस्यार्यदीकासमेतो-- [ ११ एकादशः-

घृतं बखानागवराञनाम्बुसिद्धं सयष्टीमधुपादकल्कम्‌ ॥
ह्ोगदरटक्षतरक्तपिर्चशोषानिटाखक्शमयत्युदीणेम्‌ ॥ ७९ ॥ `
नागवलेति । नागानामिव बं यस्याः सा नागबला । बराद्रं धृतम्‌ ॥ ७९ ॥
हितयत्र विशेषेण खण्डकृष्माण्डसंज्ञितम्‌ ॥ ८० ॥ `
सुगमम्‌ ॥ < ° ॥ .
श कायत्तं बरं पुंसां मटायत्तं हि जीवितम्‌ ॥
तस्माद्यत्नेन संरक्े्य््मिणा मलरेतसी ॥ ८१ ॥
सुगमम्‌ ॥ < १ ॥ |
नियं स्वदेहपजी भक्तो भेषज्यदेवतागुरुषु ॥
छागे मांस्तपयोऽन्नञ्जीवति यक्ष्मी चिरं ध्रतिमान्‌ ॥ ८२ ॥
सुगमम्‌ ॥ ८२ ॥ [र
सखरभेदादीनां चिकित्सितमतिदेशेनाऽऽह--
उपद्रवांश्च स्ववेकृतादीज्ञये्यथास्वं भसमीश्य शासम्‌ ॥
यस्य यदात्मीयं खरभेदादिशाखं तत्परसमीध्यत्यथैः ॥
इदानी परिदायमाह--
शोकं सियः क्रोधमसूथनं च त्यजे
कोधः परामिद्रोहरक्षणः । अस्या परगुणेषु दोषारोपणम्‌ ॥
दृदानीं देवन्यपाश्रयां चिकित्पामाह--
दुदारान्विषयान्भजेच् ॥
गुरुन्द्रिनाती खिद शां च पूजये-
कथाश्च पुण्याः शृणुयाद्‌ द्विजेभ्यः ॥ ८३ ॥
उदारा विषया धमीविरुद्धा मनोनुकखाश्च शब्दादयः । गुरून्पितृमातप्रभीन्धि-
जातीनिप्रान्‌ 1 तरिद्रान्देवान्‌ । पुण्याः कथा वेदोक्ता रुद्रसत॒तिग्र्तयः ॥ ८३ ॥
कासातिसारपाश्वातिस्वरभेदारुचिज्वरैः ॥
= भिभिवो पीडितं रिङ्गेः श्रासकासाखगामयेः# ॥ ८४ ॥ `
भक्तद्वेषो ज्वरः श्वासः कासः शोणितदशेनम्‌ ॥
स्वरभेदश्च जायेत पदूपे राजयक्ष्माणि ।॥ ८५ ॥
तिभिवां पीऽतमतःपरं विद्यादिति रेषः। षट्मिर्वा सूयैखिभि्वा ख्यैर्यकषमणं

* ख. पुस्तके--जह्यात्तं छर्दितं जन्तुं बलमांसपरिक्षयम्‌ । इयधिकम्‌ ।

१ ध. (तकासानि' । २ क. मरायत्तं । ३ क. शुकायत्तं । ४ घ. यतां च । ५ ड. न्नी दैवः ।

कापाधिकारः ] छन्द माधवापरनामा सिद्धयागः । १९३

प्रीडितं विवादिलयथः । श्सकापासृगामयाखीभि पाणि कासो ज्वरो रक्तपित्तमिति
वत्रान्तरीयाः ॥ ८४ ॥ ८९ ॥
परं दिनसदसं तु यदि जीवति मानवः ॥
सुभिषग्मिरुपक्रान्तस्तरुणः दोषपीडितः ॥ ८६ ॥
सुगमम्‌ ॥ < ॥
इति श्रीहन्दपरणीतछन्द माधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां
ओभ्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुमुमावल्याख्यायां दशमो
राजयक्ष्मचिकित्साधिकारः समाप्नः ॥ १०॥

र

अथेकादश्षः कासाधिकारः।

सण

यद्ष्मरूपेषु काप्तपारत्कापतोपेक्षया च यक्ष्मसंभवादक्ष्मानन्तरं कासः ।
पश्चग्ररीकृतः काथः पिष्पटीचूणसंयुतः ॥
रसान्नमश्नतो निलयं वातकासमुद स्यति ॥ १ ॥
पथ्चगरटीकृतः काथ इति । पञ्चमृरी महती । उष्णवीयंतया विरोषेण वातप्र-
तयनीकत्वात्‌ ! रसान्नमश्चत इति । मांसरसोपसिक्तमचं रसाम्‌ ॥ १ ॥
भा्गीदराक्षाश्ञदीशङ्गीपिषप्पटीविगश्वभेषनेः ॥
गुडतेखयुतो छेदो हितो मारूतकासिनाम्‌ ॥ २ ॥
गृडतैखयुतो लेह इत्य तैरं कट्‌ आह्यम्‌ । एवं वक्ष्यमाणयोगेऽपि ॥ २ ॥
चूणिता विष्वदुःस्पशोशुङ्गीदराक्षाशीसिताः ॥
खीदूा तेन वातोत्थं कासं नयति दुस्तरम्‌ ॥ ३ ॥ `
सुगमम्‌ । वाते ॥ ३ ॥
व खाद्विब्हतीवासाद्राक्षाभिः कथित जलम्‌ ॥
पित्तकासहरं पेयं शकंरामधुयोजितम्‌ ॥ ४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४ ॥ |
रारादिपञ्चमरस्य पिष्पलीदराक्षयास्तथा ॥
कषायेण शृतं क्षीरं पिवबेत्समधुशकेरम्‌ ।॥ ५ ॥
रारादिपश्चमरस्येति । तृणप्चमूरस्य । कषायेण गरतं क्षीरमिति । षडङ्ग-
परिभाषया कताधशुतास्वुना चतुगणेन क्षीरं साध्यम्‌ । किंचाथिवराघनुरूपतो गृरीत-

पटनिकषीषपट्द्रव्यक्राथपरिाषया -यावान्काथो मवति तावतेव यथोचितं क्षीरं
4

१५४ व्याख्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ ११ एकादंशः-~

साधनीयम्‌ । काथापन्नक्षीराचतुशुंणः कार्योऽत्यर्थगौरवभयात्‌ । अथवा क्षीरपाकपरि- ति
भाषया द्रव्यदुग्धतायाना मानं व्यवस्थाप्य द्रव्यतोयाभ्यां च क्राथं कृत्वा तेन शीरं
साधनीयम्‌ | एवं सवत्र क्राथेन श्षीरमाधने ॥ ^ ॥

9 (न

्ाकषामुकखनभूरपिप्पलीमरिचान्वितम्‌ ॥ `
पित्तकासहरं हेतद्िद्यान्माक्षिकसपिषा ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ £ ॥ |
खनजूरपिष्पखीद्राक्नाेताटानाः स्मांशकाः ॥
मधुसपियुतो लेहः पित्तकासहरः परः ॥ ७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७ ॥
नवाङ्यषमाह-
मदवामलाभ्यां यवदाडिमाभ्यां कर्कन्धुना मूटकशण्ठकेन ॥
शुण्कणाभ्यां च कुखत्थकेन यूषो नवाङ्ः कफकासहन्ता ॥८॥
यवामरकदाडिमककेनधुमूलकदुण्ठकैः षडङ्परिमाषयाऽप्रशतं कत्वा मुद्रकुर्त्थो
युक्त्या प्रचुरो दत्वा यूषः साध्यः । पश्वात्कटत्वापादकं कणाचृणेदानम्‌ । किंवा
सकरम द्रव्य यथाचतमान्रया ष्वहात्वा करयविधानंन पञ्चम एवद्‌ यूष कायं | नका-
ङ्यूषः ॥ < ॥ |
पोष्करं कट्फलं भाङ्गापिप्पलीविश्वसाधितम्‌ ॥
पिवेत्काथं कफद्रके कासे श्वासे च हृद्प्रहे ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥
स्वरस शृङ्गवरस्य माक्षिकेण समन्वितम्‌ ॥
पययच्छरासकास्चं भतिदयायकफापहम्‌ ॥ १० ॥
सुगमम्‌ ॥ १०॥
पाश्वे ज्वरे श्वासे कासे शेष्मसमद्धषे ॥

पप्पटीचूणेंयुक्तं द शमटीजलं पिबत्‌ ।॥ ११॥ `
पृगमम्‌ ॥ ११ ॥ |

कट्फलदिमाह--
केर्फट कत्तण भाङ्ग मस्तं वल्िविचाभयाः ॥
यण्ठी पपटकं शृङ्गी सराह च जखे दातम्‌ ॥ १२ ॥
मदुहङ्गुयुत परय कासे वातकफात्मके ॥
केण्ठरोगेषु मुख्येषु -------3 ऽर यु भासदकिन्वरषु च ॥ ११॥ च ॥ १३॥
"` १क.घ. मल्क । २ घ. "गे मुखे शे शवाः |

प्ाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। १८५८

केत्तण गन्धतृणम्‌ । अय यागस्ताखसाद्यश्च स्ायमुपयान्यः । कट्फलाद्‌ ॥ १२
| १६॥
तारीसायमाह-
ताखीसपत्रं मरिचं नागरं पप्पी शुभा ॥
यथोत्तरं भागद्ध्या त्वगेडे चाधेभागिके ॥ १४ ॥
पिप्पल्यष्गुणा चात्र प्रदेया सितशकंरा ॥
श्ासकासारुचिच्छरदिष्टीहत्टत्पाश्वैशरुरतुत्‌ ॥ १५ ॥
पाण्डुञ्वरातिसारघ्रं रूढवातानुखोमनम्‌ ॥
करपयेदुटिकां चैव वर्णं पक्त्वा सितोपाम्‌ ॥ १६ ॥
गटिका हयग्रिसयोगाचरणा्टषुतराः स्मृताः ॥
वात ्ेष्मकृते कासे ताटीसाचं भरयोजयेत्‌ ॥
पित्तयुक्ते भवेच्छेष्ं वेशरोचनयाऽन्वितम्‌ ॥ १७॥
रुभेति पिप्परीविरोषणं न तु शुभा वंशरोचना समानतन्त्रे हारीतादावदृषटत्वात्‌
थाहि दारीतः

“तादीमं मरिचं शुण्ठी प्प्पिल्योऽक्ांरकोत्तराः ।
त्वगेटेऽधांशके दयाच्छेराष्टपरं भवेत्‌? इत्यादि ।
जातुकर्णेनाप्य॒क्तम्‌--
^ताटीप्मरिचनागरकृष्णाः कर्षोत्तिरास्त्वगेरे च ।
अधा द्धिकरुडवपितं गुटिका व्रिपाच्य रतम्‌ इति ।
यथोत्तरं भागटद्ध्येति । ताटीसपत्स्येको भागः । मरिचस्य द्वौ भागो । नाग
प्य रयो भागाः । पिप्ट्याश्चत्वारः । त्वगेङे चाधेभागिके इति । त्वगेख्योः प्रथ
मागापिक्षया प्रत्येकमधैमागत्वम्‌ । पिष्पल्यष्गुणेति । पिप्पदीमागादष्टगुणशकंर
द्येयथेः । पक्त्वा सितोपलामिति । सितशकंरां पक्त्वा । तचायं गुटिकापाक
धिः । शक॑रापमेन जडेन किंचिदधिकेन वा शकंरां विदाप्य पूत्वा क्राथयेत यावदी
तन्तुटी भवेत्‌ । त्र द्रव्यचृणेमावाप्य गुटिकां कुयोदिल्थः । प्रूदवातानुखोमन
मेति 1 तत्र मदवातं केचित्त व्भयन्ति--यः कृच्छरप्रमेह यो्योरप्यन्तर।रं मनते कदा
न्तरं विबध्यते कदाचिद तिवतते स मूदवात इति ! पित्तयुक्ते भवेच्छषटं व॑शसो
[नयाऽन्वितमिति । ्त्तानुबन्धे शुभाश्चष्देन वंशरोचना ्रह्येत्यथः । एषा =
प्पणी छन्दस्य तव्रान्तरदशेनात्‌ । तदक्तम्‌-- वांशीपिपपरुद्घाण्ठीनां तथोषणता
[सय)(रिल्यादि । तारीपाया मोदकः ॥ १४ ॥ १९ ॥ १६ १७॥

१ ध्र. चिरं तच्च दीपनं परम्‌ 1 हृत्पाण्डुम्रहणीरोग प्दशोषज्वरा पटम्‌ । छयेतीसार शुख्घं
घ, '"चत॒न्न्णं ।

१५६ व्याख्याङ्कसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ११ एकादशः-

बासकस्वरसः पेयो मधुयुक्तो हिताशिना ॥
पित्त श्चेष्मद्रते कासे रक्तपित्ते विशेषतः; ॥ १८ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९८ ॥
कासे च क्षते बल्यर्बृहणेजी वनैसपि ॥
शमनं पित्तकासोक्तैरन्येथ मधुरौषपेः ।। १९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ 4
मधुकं पिप्यखी द्राक्षा खाघ्षा गुद्धी शतावरी ॥ २० ॥
दविरणा च तुगाक्षीरी सिता सर्वेधतुगुणा ॥
छे््येन्मधुसपिभ्यां प्षतकासनिदत्तये ॥ २१ ॥
द्रिगणा च तगाक्षी सति । एकमागपिक्षया द्विगुणा वंडारोचना । सिता सर्वैश्चतु-
गंणेति । सवेचूर्णतश्वत॒गंणा शकेरेल्यथेः ॥ २० ॥ २१ ।
पिप्पटी पय्रकं खाप्ना सपक बृहतीफलम्‌ ॥
ध॒तक्षोदरयुतो छेदः क्षतकसनिबहेणः ॥ २२ ॥
मुगमम्‌ ॥ २२ ॥
मुखे धृताऽभया शुण्ठी कणया वा विभीतकम्‌ ॥
तकमयेकं वा कासश्वासौ व्यपोहति ॥ २३ ॥
सुगमम्‌ ॥ २६३ ॥
पथ्यारुण्टीघनगुडेगुटिकां धारयेन्युखे ॥
सर्वेषु ्ासकासेषु केवट वा विभीतकम्‌ ।। २४ ॥
धनो मु्तकः। गुडः वेतो द्विगुणः । श्यभेचारके द्विगुण एव गुडो दर्ितः। हरी-
तकीनागरमुसचृणं गुडेन तुस्यं गुटिका विधेया । इत्यत्रापि तच्रान्तरे तस्यरान्दं
सहार्थं वणयन्ति 1 गुटिकां धारयेन्पुख इति } गुटिकेयं यथा द्रवति तथा तथाऽभ्या-
दरणीया 1 न पुनरिमां सहपैवाम्यवहरेत्‌ 1 कण्टक्षोधकत्वादस्य । केवट वा विभीः
तकापमिति । विभीतकमस्थिप्रहितमेव धार्थम्‌ ॥ २४ ॥
मनःरिाठे मरिचमांसीमृसतङगुदे; पिवेत्‌ ।!
धरम तस्यातुं च पयः सुखोष्णं सगुडं पिबेत्‌ ॥ २५ ॥
एष कासान्पृथग्धुद्रसवेदोषसमत्थितान्‌ ॥
शतेरपि पयागाणामप्ताध्यान्साधयेद्‌ हुतम्‌ ॥ २६ ॥
र हास्ताखम्‌ । इङ्गुद पुज्रजीवकः । तस्य च फट अ्रह्यम्‌ । इद्‌ स्षारमनुपान
धूमस्य तीक्ष्णतवादोजश्षयभयेन ॥ २९ ॥ २६ ॥

१४. द्ैयकरा । २ घ. "प्रसार ।

कासाधिकारः | दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` १५७

मनःरशिलािप्नदं बदयांतपशोषितम्‌ ॥
सक्षीर धूमपानं च मदाकासानिवारणम्‌# ॥ २७ ॥
बदयातपशोषितमिति । मनःरिटाटिप्तदरमातपे शोपितमिति योजना । संहितया
च निदेशः पवत्रासिद्ध्रिषेरानिलत्वात्‌() ॥ २७ ॥
कर्षः कर्षौशचपलं पल्द्रयं स्यात्ततोऽर्कर्ष ॥
मरिचस्य पिप्पखीनां दाडिमगुडयावशुकानाम्‌ ॥ २८ ॥
सर्वोपधेरसाध्या ये कासाः सवेवेघविनिथक्ताः ॥
अपि पूयं छदंयतां तेषामिदमोषधं परमम्‌ ॥ २९ ॥
कषं इत्यादिना निर्देशो यथाक्रमेण । कर्षूपोंऽशः कर्षाशिः । कर्षा्धमिति कचि-
त्पाठः । वै्यपरसारके पिप्पल्याः कपर दितम्‌ । इदमौषधं पथ्यमिति । प्रकरणा-
दूममिदमोषधमित्याहुः । चक्रेण तु खसंग्रहे मक््यनूर्णप्रस्तावे टिखितोऽयं योगः । वैद्य-
प्रसारफेऽपि मक्षणमस्योक्तम्‌ । इति मरीचादिवरिका ॥ २८ ॥ २९ ॥
अकंच्छ्टीरिे तुर्ये ततोऽर्थन कटुभरिकम्‌ ॥
चूणितं वदविनिक्षिपरं पिबेद्धूमे च योगपित्‌ ॥ ३० ॥
भक्षयेदय ताम्ब्रटं पिवेहुग्पमथाम्बु वा ॥
कासाः पञ्चविधा यान्ति शान्तिमाश्च न संशयः ॥
कण्टकार कृतः काथः सकृष्णः सवेकासदा ॥ ३१ ॥
शिखा मनःशिला । ततोऽपरेन कटुजिकमिति ! तयोरुमयोरर्पेन मिलितं धिकट ।
॥ ३० ॥३१॥
खवङ्गनातीफर्पिप्परीनां मागान्पकल्प्याक्षसमानर्मषाम्‌ ॥
पराधमेकं मरिचस्य दद्मात्परानि चत्वारि महोषधस्य ॥ ३२ ॥
सितासमं चृणैमिदं परसह्य रोगांस्त्विमानाञ्च वरानिहन्ति ॥
कासज्वरारोचकमेहगुस्पश्वासागिमान्द्रप्रहणीमदोपान्‌ ॥ ३३ ॥
सुगमम्‌ । समशकंरं चणम्‌ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥
दरामृघ्रतमाह--
दशमृटीकषायेण भाङ्गीकर्कं पचेदप्रतम्‌ ॥
दक्षतित्तिरिनिगरूहे तत्पर बातकासजित्‌ ।॥ ३८ ॥
दक्षतित्तिरिनिर्यह इति । दक्षः कुद्ुटः । दक्षतित्तिरिम्यां मिरित्वा काथः ।
द्रमृटकाथेन दशक्षतित्तिरिनिर्युहेण च मिरित्वा चातुर्गुण्यम्‌ ! दश्चमूप्रतम्‌ ॥ २४॥

ख. पुस्तकरे--विभीतक् घताभ्यक्तः गोरकरत्परवे्टतम्‌ ! स्विनमय्मा टद्रेत्कासं घरवमास्य
विधारितम्‌ ॥ १॥ दृदयाधेकमत्र | > अच्र टीक्रातरोग्रन पथ्यमेति स्यात्‌ ।

८०७१ ५ [1 नमिः

१५८ व्यास्याकुसुमावल्यास्यदीकासमेतो-- [ ११ एकादशः-

दशमखा पस्थं पृतस्याक्षसमेः पचेत्‌ ॥

पुष्कराहशगीविल्वसुरसन्योषहिङ्कभिः ॥ ३५ ॥
पयोनुपानं तत्पेयं कासे बातकफात्पके |

ग्बासरागेषु सर्वेषु कफवातात्मकेषु च ॥ ३६ ॥

दशम्रखादकपि()ति । दमस्य शेषक्राथाठके किंवा क्राथः क्राथ्यप्तमो मत
इति वचनादृशमूटमेवाऽऽढकम्‌ । सुरप्त इतिवन्नाम । दशमखा वतम्‌ ॥३५॥६६॥

सम्रखपजलाखायाः कण्टकायां रसाढके ॥ ३७ ॥
घ॒तप्रस्ये बखान्योषविडङ्गगणिचिचकेः ॥
स।वचरखयवक्षारषल्वापरखकपाष्करः । ३८ ॥
यशी व(र)बरहतीपथ्यायवानीदाडिमद्धिभिः ॥
द्राक्षापननेवाचव्यद्राटम्भाम्खवेतसेः ॥ ३९ ॥
गृङीताम्कीमाङ्गीराखागोश्ुरेः पचेत्‌ ॥
कल्कैस्तत्सवकासेषु दिकाश्वासेषु शस्यते ॥

कण्टकारीपृतं स्ेकफव्याधिविनाशनम्‌ ॥ ४० ॥
सुगमम्‌ । बृहत्कण्टकारीषृतम्‌ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ४० ॥

कण्टकारीगुडचीभ्यां पृथक्‌ चिशत्परे रसे ॥
प्रस्थः सिद्धो घताद्रातकासनुद्रहिदाीपनः ॥ ४१॥

कण्टकारोगुदूच्योः प्रत्यकं पानि ६० मित्वा पानि ६० जट्शरावाः(९) शेष-
रारावाः १९। कण्टकारीधृतम्‌ ॥ ४९१ ॥

रस्नाद्य घरतमाह-

` द्रणेऽपां साधयद्रालादक्षमूटीशतावरीः ॥ ४२॥
पलिकान्मानिकाशांसन्छुरत्थं बदरं यवम्‌ ॥
तुराध छागपांसस्य पादरेषेण तेन च ॥ ४३ ॥
घृताठकं समक्षीरं जीवनीयः पलोनिमतेः ॥
सिद्धं तहशमिः कस्कैनेस्यपानानुषासनैः ॥ ४४ ॥
स्वेषु वातरागेषु यथावस्थं प्रयोजयेत्‌ ॥
पच कासाञ्छिरःकम्पं योनिवडक्षणप्रेदनाम्‌ ।॥ ४५ ॥!

१क.घ्‌. तंसिद्धंक्। २क.घ. धिनिषूदनम्‌ ।३ घ. “चरीञ्ञरस्थान्बदरान्यवान्‌ । तु" ।
ष, समीक्ष्य । ‡ । % |

काप्ताधिकारः 1] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ५

सवाङ्गैकाङ्गरोगां ध सण्टीरोर्ध्वानिराञ्जयेत्‌ ॥
तथा शासं क्षयं चैव पादवंशूरमरोचकम्‌ ॥ ४६ ॥
पटिकानिति । रालादित्रथेण ख्गति दरामृहं प्रत्येकं पालकम्‌ ।` मानिकांशा-
निति । अष्ट पलानि । राख घृतम्‌ ॥ ४२॥ ४३ ॥ ४४॥ ४९ ॥ ४६॥
जीवनीयदराकमाह-- 2 9
जीवकषभकौ मेदे काकोल्यौ मधुकं सहे ॥
जीवन्ती जीवनीयोऽयं मधुरो जीवनो गणः ॥ ४७ ॥
सहे माषपर्णीमद्र पण्यो । जीवन्ती पटोटपदशैः पत्रैः कन्दवती पश्चिमे देशे प्रिद्धेव ।
रटदृरो स्थूखवद्छिविरक्षणेव ॥ ४७ ॥ ` ।
घृतं रासलावराव्योषश्वदं ्राकर्कपाचितम्‌ ॥ `
कण्टकारीरसे पानात्पश्चकासनिषूदनम्‌ ॥ ४८ ॥
पुगमम्‌ । कण्टकारीधृतम्‌ ॥ ४८ ॥
दशमूरषटपरकमाह--
दशपूली चतुष्पस्थे रसे पस्थान्मितं दविः ॥
सक्षारः पचकोरेस्तु कर्कितं साधु साधितम्‌ ॥
कासहुत्पाश्वशूटध्रं हिकाश्वासनिवहेणम्‌ ॥ ०९ ॥
यवक्षारादिषटस्कः एथक्पटिकः । दङञामृटषट्परकमितिनामसंकीर्तनात्‌ । दशमूल-
षटूपरकं धृतम्‌ ॥ ४९. ॥
व्योषानिकामाह- | `
ताटीसवदिदीप्यकचविकाम्ट्वेतसव्योषैः ॥
तुलयेखिसुगन्धियुतेगंडेन गुटिका भकतेव्या ॥ ५० ॥
कासश्वासारोचकषीनसहत्कण्ठवार्विरापेषु ॥
ग्रहणी गुदोदधयेषु च गुटिका व्योषान्तिका नाम ॥ ५१ ॥
वद्विधि्कः । दीप्यकं यवानिका । तरिुगन्धियुतैरिति । सवैचूर्णाचतुथभागेन
मिहतं तिसुगन्धं व्याचक्षते । व्योषान्तिका नामेति । अत्रान्तशब्द उपान्तमाह ।
व्येषस्यान्तस्थितश्निुगन्धात्पूवैमवस्थितत्वात्‌ । म्योषान्तिका गुटिका ॥ ५० ॥ ९१ ॥
इति श्रीहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां शरीश्रीकण्ठ-
द्त्तकतायां व्याख्याुसुमावल्याख्यायामेकादशचः कासा-
धिकारः समापनः ।॥ ११॥

१६० व्याख्याकुयुमावस्याख्यदीक्ासमेतो-- [ १२ द्वादरशा-
अथ द्रादशो हिकाश्वासाधिकारः।

वेगवदर्ध्वगतवातयोगित्वसाधम्यात्कापतानन्तरं हिक्राश्वासौ ।
कोलमलाञ्जनं खाजातिक्ताकाश्चनगेरिकम्‌ ॥
करणा धात्री सिता शुण्ठी कासीसं दधिनामच॥ १॥
पाटल्याः सफलं पुष्पं कृष्णा खनुरमुस्तकम्‌ ॥
षडेते पादिका दा टिकाघ्रा मधुसंयुताः ।॥ २॥
कोटमजा बदरास्थिमध्यम्‌ । अञ्लनं सवीराज्ञनमाहुः । तिक्ता कटुरोहिणी ।
काञ्चनरिकमुत्तमरोहितगेरिकम्‌ । कासीसं स्वनामस्यातम्‌ । दधिनाम कपित्थफलम्‌ |
दधिना सहेति पाठन्तरम्‌ । कापर दधि च ना पुरुषः सह टिद्यात्‌ । योगषटम्‌
॥ १॥२॥ |
मधुकं मधुसंयुक्तं पिप्पली शकरान्विता ॥
नागरं गुडसंयुक्तं दिका नावनतयम्‌% ॥ ३ ॥
सुगमम्‌ } नावनचयम्‌ ॥२॥

स्तन्यन मक्षिकापिषठा नस्यं वाऽलक्तकाम्बना ॥
| योज्यं हिकामिभूताय स्तन्यं वा चन्द नान्वितम्‌ ॥ ४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४॥
मधसोवचैरोपेतं मातुटङ्गरसं पिवत्‌ ॥ `
दिकार्तो मधुना लिद्वाच्ुण्ठीधा्रीकणान्वितम्‌ ॥ ५ ॥
सगमम्‌ ॥५ ॥ |
कृष्णामलकरण्ठीनां चूर्णं मधुसिताय॒तम्‌ ॥
ददः भयोक्तव्यं दिकाश्वासनिवारणम्‌ । ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६ ॥
भराणावरोधतजेनविस्मापनश्ञी तवारिपरिषेकैः ॥
चितेः कथापयोगेः शमयेद्धिकां मनोभिघतैश् ॥ ७ ॥
मनोभिातेरिति । मनोरुनाकरैः शोकादिभिः । तननादिविधिश्च विल्लोभयन्पि

9 $ ऋ,

यु प्रभावास्प्रक्ृाते नयतीति ज्ञेयम्‌ ॥ ७ |

दिकाश्वासातुरे पूरव तेराक्ते स्वेद इष्यते ॥
ऊध्वाधः राधनं शक्ते दुबरे रमनं मतम | ८ ॥

र. पुस्तक--शकेरा शृ्गवेरं च गैरिके मूत्रमावेकम्‌ ॥ गडाद्रेकं च दातव्यं
म ॥ गः दिक्रापघ्रं नाव-
त्रयम्‌ ॥ १ ॥ इलधिकमनच्र । | | ॥

समय प

हिकाश्वापताधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | ९६१

सुगमम्‌ ॥ ८ ॥
रिकाश्वासी पिबेद्धाङ्गी सविश्वामष्णवारिणा ॥
नागरं वा सिताभाङ्गी सोवचरसमन्वितम्‌ ॥ ९ ॥
पुगमम्‌ ॥ ९ ॥
अभयानागरकल्कं पुष्करयवदरकमसरिचिकल्कं बा ॥
तोयेनोष्णेन पिवेद्धिकी खासी च तच्छन्त्यै ॥ १०॥
सुगमम्‌ ॥ १०॥
तुषितो दशमूरस्य काथ वा देवदारुणः ॥
मदिरां वा पिवेदयुक्त्या दिकाश्वासप्रपीडितः॥ ११॥
तृषितो दशमूटस्य कथमिति 1 षडङ्गकल्पनयाऽधशृतरीतीकृतं क्रथम्‌ ॥११॥
शृङ्गीकटुत्रिकफटजिककण्टकारीभाङ्गीसपुष्करनया छवणानि पश्च ॥
र्णं पिवेद्‌शिरिरेण जेन दिकाश्वासो्यवातकसनारुचिपीनसेष | १२
सपुष्करजटेति । जटा मृटम्‌ । पु्करमूलामावे सर्वत्र कुष्ठम्‌ ! अशिरिरेण जटे-
नेति ! उष्णाम्बना ॥ १२ ॥
दाठीचोरकजीवन्तीःरवङ्प्रस्तं पुष्कराहयम्‌ ॥
सरसस्तामलक्मेखापिप्पर्यगुरुनागरम्‌ । १३ ॥
वालकं च समं वर्णं कृत्वाऽ्गुणशकैरम्‌ ।!
सवदा तमके श्वासे हिकायां च पयोजयेत्‌ ॥ १४ ॥
चोरकं॑चोरपुप्पी । सुरतः प्राप्तः । अष्गुणरकंरामिति । एकभागाद्टगुणा
शकरा ॥ १३ ॥ १४ ॥
कासमद॑कपचाणां यषः सौभाञ्जनस्य च ।
शुष्कमूटकयपश्च टिक्राश्वासनिवारणः ॥ २५. ॥
यूषत्रये यूषकरणार्थं वातनछप्महरः कुलत्थ देयः। हिम्बीधान्यं विना यृपव्यपदेशा-
भावात्‌ । त्रोषधस्येको भागः। चयः सिम्बीधान्यस्य । पाकरिद्ध्यनुरूपं च नल देयम्‌ ।
यूषः क्राथ एवीच्यत इल्यन्यः । यथा सुश्रुते तुषोदकेऽजशुद्धीकाथ एव युषदान्दे-
नीच्यते ॥ १९ ॥
यात्कचित्कफवातघ्रमुप्णं वातानुखोमनम्‌ ॥
भेषजं पानमन्नं बा रिकाश्वासेपु तद्धितम्‌ ॥ १६ ॥
अमृतानागरफङ्जीव्याघ्रीपणाससाथितः काथः ॥
पीतः सकणाचणेः कासश्वासौ जय्रत्यान्च ॥ १७ ॥।

[1 मक, ५१. १
५१५१६ -व५१५१ ८ व्क 1.1 प 1

१क.घध्‌. ` प्रसर््ितिः । २ क्र. घ. "मन्थं व्रा |
२१

१६२ व्यारूयाङकसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ *२ द्रादशो-

फञ्जी बाह्यणयाष्टिः | व्याघ्री कण्टकारी ॥ १६ ॥ ९७ ॥
सनागराभयातल्या कासश्वासो व्यपोहति ॥
दद्रगरीकषायश्चं पृष्करेणावच्चाणतः ॥ १८ ॥
कासश्वासप्रशचमनः पाश्वहंच्ट्टनागनः ॥
कुरुत्थनागरव्याघ्रीवासाभिः कथितं जलम्‌ ॥
पीतं पष्करसंयक्तं श्वासतकासनिवारणपर्‌ ।॥ १९ ॥।
सनागराभयातुल्येति । कल्कोऽयमृष्णाग्बुना पयः ॥ १८ ॥ ६९ ॥
गदं कटकतखेन पिश्रयित्वा सम टित्‌ ॥
निसप्राहमयोगेण वासं निग्रूखतो नयेत्‌ | २० ।।
गदं कटकतेख्नेति । ख्दो वातास्नणे मनकक्पुराण ॥ २० ॥
दराक्षाहरीतकृष्णाक्केगख्यादुराटभाः ॥
विकिहन्मधुसपिभ्यां श्ासान्हन्ति घदाखूणान्‌ ॥ २१ ॥
मृगमम्‌ ॥ २१॥
हिसरायं वृतमाह-
दिघाविडङ्पतीकतरिफराव्योषचित्रकेः |! २२ ॥
द्विकषीरं सपिषः थस्थं चतुगुगजखान्वितम्‌ ॥
कांटमानतरः पचंत्ताद्ध शसकस। व्यपाहति | २२॥।
अरशस्यरोचकं गुत्म शकृद्धदं क्षयं तथा ॥ `
कोटस्थानेऽत्र कषः स्यादन्यतोदृष्देतना ।। २४ ।।
हिखा कटावडा । कोटमातररष्टमाषकमानेः 1 कोरस्थानेऽत्र क्षः स्यादन्यतोद-
दतुनेति । कातिकमतमिदं न्देन िखितम्‌ । कातिकः किक कोरराब्दोपादानेऽप्यज
कर कस त्वादूवृद्धकादयपत्तवादन कषे ग्याचष्टे | तथाच इृद्धकार्यपः
““विडङ्गव्योषपूतीकवरां ह सा्चिभिः पचेत्‌ ।
कापिकेः पिषः प्रस्य द्विकषीरं चतुरम्बु च ॥
तत्पानच्छरप्तकासघं शोथटुर्नामगुल्मनुत्‌” इति ।
सायं धृतम्‌ ॥ २२ ॥ २६ ॥ २४ ॥
भाङगडमाह--

रत्‌ शतात्वा भाङ्गयास्तु दङ्षमूल्यास्तथा परम्‌ ॥
शतं हर[तकीनां च प्चेत्तोये चतर्गणे | २५ |

१२.ध. क्त हिकाश्राष्'। २. कर्षमश्रैः। ३ कर.ध- वेचक ।४क. ध. संग्ह्य |

हिकाश्चप्ताधिकारः ] हन्दमाधवापरनापा सिद्धयोगः। ` १६३

पादावशेषे त्स्मिस्तु रसे वक्षपरिखते ॥
आलोड्य च तुटां पतां गुडस्य त्वभयां ततः ॥ २६ ॥
पुनः पचेच ग्रदरमरो यावलेहत्वमागतम्‌ ॥।
दीते च मधुनधात्र पटपरानि प्रदापयेत्‌ ॥ २७ ॥
तरिक्टु विस॒गन्धं च पारिकं च पृथक्पृथक्‌ |
कषद्रयं यवक्षारं संच्ण्यं प्क्षिपेत्ततः ॥ २८ ॥
भक्षयेदभयामेकां ठेदस्याधेपटं रित्‌ ॥
ग्वासं स्रदारूणं हनति कासं पञ्चविधं तथा ॥ २९ ।।
स्वरवणेपदो ठो नठराग्निपदीपनः ॥
हरीतकीशतेकस्य बारिपस्थमिदापिकम्‌ ॥ ३० ॥
पचत्तोये चतुगुण इति । चतुर्गुणं तोयं द्वगुण्यादषटगुणं मह्यम्‌ । सम्यग्बीयपं-
ऋति द्रव्याणामिस्यमेव मवति । तेन क्राथाथं तोयश्रावकश्लततच्रयं भवति देयं हरी-
तक्या अथ तेनेव वारिणा पाकः 1 हरीतकी कस्य वारिप्रस्यमिहाधिकमिति वदतस्तु
रृन्दस्याद्विगुणमेव चतुगुणमभीष्टमित्यु चीयते |
चक्रेणाप्य॒क्तम्‌--'“परोेखागते मनि न द्वैगण्यमिहेप्यते ।
हरीतकीदातस्यात्र प्रस्थत्वादादकं जलम्‌” इति ॥

प्रचारस्तु प्रायो हन्दमते । मार्खागडः ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९. ॥

कुटतथगुढमाह-
कुलत्थो दज्मलं च तथैव द्विजयष्टिका ॥
शतं दतं च संगृ जलद्रोणे पिपाचयेत्‌ ॥ ३१॥
पादावषेषे तस्मिस्तु गुस्याधेतुटां पेत्‌ ॥
दीतीभते च पके च गधुनाऽष्टा पानि च ॥ ३२॥
पटूपलानि तुगाक्षीयाः पिषिस्याश्च पलद्रयम्‌ ॥
तरिप्ुगनििसुगन्धं तं खदेदग्नित्रं प्रति ।। ३३ ॥
कासं श्वासं ञ्वरं हिकां नारशयेत्तमक तथा ॥
योगसंदरौनादतर दद्धवेयो पदेशतः ।। ३४ ||
जलं चतुगौणं देयमलखलाद्रोणवारिणः ॥
मानरसानिष्यक्षवाद्‌ाद्िपल तिघ्गन्िनः || ३५ ||
यागसदशेनादिति । कुत्थगुडान्तरसंवादत्‌ ।

किह, तिः पिकः ोण८ १. त ५२५ आ+ ८१ नीह "पि वि ५११५ प क (रन्‌ 1 शति" कज नोधा होतो पतातत

१६. ह्य ।

१६४ व्याख्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ {६ जयदसः-

तयथा-- टत्यानां पट्दत दरमहरात तथा |
डातं जाद्यणयष्याश्च चतुगणजटे शृतम्‌ ॥
पादरोपेषु पूते च गुडस्याधतुखां पचत्‌ |
पाकं ज्ञात्वाऽवतारथव सुशीते छक्ष्णचूणितम्‌ ॥
षट्पठं तु तुगाक्षोयः पिप्पल्या द्विगुणं तथा ।
मधनः कुडवं ददात्रिसुगन्धिपटद्रयम्‌” इत्यादि ।
चक्रेण तक्तम्‌-प्रतिशातं द्रौणनियमाज्ज्तयं द्रौणचयं खिदति } व्यवहारस्तु प्रायश्च
तगणजङ्नैव द्विगणेन । मानसारिष्यात्तत्रान्तरसवाद त्ययः । द्वपट भिपगन्थिनि
इति । मिरिखा । कुटत्थगुडः ॥ २१ ॥ ६२९ ॥ ३६ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥
रति श्रीवन्दपमणीतवन्दमाधवापरनापकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याङ्कुसुमावस्याख्यायां दादज्ां
रिकाश्वापाधिकारः समाप्तः ॥ १२॥

अथ अयोदश्चः स्वरभेदाधिकारः

प्राणादानदुष्टिसाषम्याद्धिकाश्वाप्तानन्तरं स्वरमेदमाह । स्वरस्य प्रकृतिभूतस्य
दो ऽ्यथाभावः खरभेदः । वातिके खरभेदे पथ्ययोगमाहं |
आब्र कोष्णजङं पेयं जग्ध्वा धरतुडोदनम्‌ ॥
आ दति । वते । केचिदमुं योगं पैत्तिके मन्यन्ते 1 तन्न । समानतनच्रे वाति-
कप्वरमेदे ऽस्य प्रयुक्तत्वात्‌ ॥
पत्तिकसरमेदाधेकिस्सितमाह--
क्षीरानुपानं पित्तोत्थे पिवेत्सर्षिरतन्धितः ॥
पिवेत्सपिरेति । प्तत्सामन्योक्तमपि सुश्ते श्वातोक्तं वापाप्रतं रित्तकासोक्तं का
विदारिगन्धोत्परप्तारिित्यादिनोक्तं ज्ञेयमिति वर्णयन्ति ¦ अतान्द्रतोऽनटर्मसः ॥ १ ॥
कफनसरभेदचिकित्ामाह--
पिप्पली पिप्पलीमूलं मरिचं वि भेषजम्‌ ।!
पिबेन्पूर्ेण गतिमान्कफले स्वरसंक्षये ॥
पिप्परीत्यादियोगवूर्णं गोपू्रेण पेयम्‌ । स्वरसंक्षय इति । स्वरभेदे ॥
मद्‌ जसरमद कफाविकित्मामतिदिशनाह-- ` |
स्वरापाते मेद्‌ात्थे कफवद्रिधि रिष्ये ॥ २ !

केषवद्विभिरिति । कफव्कफजसररभेदवत्‌ । तेनेहापि पिष्पल्यादिवर्म गोमधेण
पेयम्‌ ॥ २॥ त्‌। तेनदापरि पिभ्यसयादिचर्ण गोमूत्रेण

सखरमेदापिकारः ] हन्दमापपापरनामा सिद्धयोः 1 १६५

सयजपतंनिपातिकयोरमाध्ययोरपि चिकित्सा कतव्येत्याह--
क्षयने सेने वाऽपि प्रलयाख्यायाऽऽचरेरिक्रियाम्‌ ॥ ३ ॥
यने सवने वाऽपीति । अत्रापिशब्दान्मेदोनप्तहनयोरपि यहः । तन्नान्तरे
हये तवप्यसाध्यावुक्तौ । तयथा--
“क्षीणस्य वृद्धस्य कृशस्य वाऽपि चिरोस्थितो यच सहोपनातः ।
मेदलिनः सवेसमुद्धवश्च खरोपवातो न स सिद्धिमेति" इति ।
प्रयास्याय निरारल्याप्ताध्यत्वेनाऽऽचोत्कुयीत्‌ । क्रिया चेह क्षयजे क्षयका-
सोक्ता । सवज च प्रसेकदोषोक्ता मिडिता कार्या । केचिदुभयोरपि सामान्यं चिकि
त्तितं द्ुषेन्तील्याहुः । ३ ॥
चव्याम्टवेतसकटुत्रिकतित्तिडीकता टीसनीरकतुगाददहनेः समाः ॥।
चूण गुडममृदितं त्रिसुगन्धियुक्तं वेस्वयेपीनसकफाराचेषु प्रशस्तम्‌।।*॥।
पित्तकं महाद्रैकम्‌ । तुगा वंशरोचना । दहनश्चित्रकः । गुडोऽत् सभैचृणैसमः ।
तिसुगन्षि प्रत्येकमेकमामाचतुथरोनेति द्धः । मिङितचृणचतुर्थासेन भिदित्वा तिसु-
गन्धि ॥ ४॥
वदरी प्चरकल्कं वा घतं ससेन्धवम्‌ ॥
स्वरोपघाते कासे च छेषटमेनं भयोजयेत्‌ । ५ ॥
वदरीपत्रषिषटं सभैन्धवनहुयरृते त्त्वा तेनैव प्रतेनाऽऽको्य टेहः } भरतेनैव पूषिकया
व्यवहाएः ॥ \ ॥ _
अल्युचचभा पणोत्थस्वरमेदस्य वातात्मकतवे सत्यपि निमित्तमेदमाध्रित्य विशिषचिकि-
त्प्रामाह- | ` `
शकरापधुभिश्राणि शृतानि मधुरैः सद ॥
पिवेत्पयांसि यस्योचेवंद तोऽभिहतः स्वरः ॥ ६ ॥
मधुरैः काकोल्यादिमिः शृतानि पयांति शकंरामधुभिश्राणीति पिण्डाः । परयां्ीखत्र
बहुवच गोमहिप्यनानां क्षीरप सिरहाय । पयःसाधनं क्षीरपरिपाकपरिमाषया ॥ ६ ॥
व्याप्रीस्वरसवरिपई रालवाव्यागोक्ुरव्योपैः।।
सपिः स्वरोपघातं हन्यात्कासं च पञ्चविधम्‌ ॥ ५ ॥
यष्कद्रन्यपुपादाय स्वरसानापसंभवे ॥
उदके शटगुणे साध्यं प्राहं पादावदरेषितम्‌ ।। ८ ॥
आढकं द्रम्यचूणानामामुतं सारिटाढ्के ॥
अहोरात्रस्थतं कुयात्सवरपरं प्ठरपेऽप्तति ॥
इति हेमाद्रौ । कण्टकारीधरतम्‌ । यः श्याप्तकासविधिरादित एव वोक्तप्तं चाप्यदोपम-

कि

वतारयितुं यतेति सुश्चुतवचनं केचिदतापि पठन्ति } तस्याः । अन्यद पि स्वरभेदचिकि-

४

१६६ व्याख्याकुसुमावरयाख्यदीकासमेतो-- [ १४ चतुर्दशः

.

त्मितमतिदेरोनाऽऽह--यः श्ासकासेलयादि । शाप्तकास्प्रतिषेधे सामान्येनाऽडदो
यः श्वापकासविधिरुदिषटस्तं विधिं सवेमपि यथादोषं कर्व यतेतेति पिण्डाथः ॥ ७ ॥
॥ < ॥
इति श्रीहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्रीकण्ठ-
दत्तकृतायां व्याख्याुसुमावस्याख्यायां त्रयोदशः
स्वरभेदाधिकारः समाप्रः ॥ १३ ॥

अथ चतुदंशोऽरोचकाधिकारः।

उर्यविकृतिपाधम्यीत्खरभेदानन्तरमरोचकः) इदानीं वातनारोचकचिकित्पामाह--
= बान्तो वचाद्धिरनिरे बिधिवसिवेच सनहोष्णतोयमदिरान्यतमेन चूर्णम्‌ ॥

दृष्णाविडङ्गयवभस्महरेणुभाङ्गीरासनेरदिङ्कल्वणोत्तमनागराणाम्‌ ॥ १ ॥

वान्तो वचाद्धिवेचाकाथेन कतवमनः पेयादिक्रमेण जातबलश्ूर्णं पिबेत्‌ । न तु
सहसेति ज्ञेयम्‌ 1 अनिख इति । अनिलजेऽरोचके कारणे कार्योपचारात्‌ । अनिर
जेऽपि वमनमिह कफस्थानगतत्वेन । सेहादिबहुद्रवविकल्पः सात्म्यपिक्षः 1 सेहं तैट-
मिह वातहरत्वात्‌ । यवभस्म यवक्षारः । एमेरवाटुकम्‌ । पदेष्वपि प्ैकदेशप्रवृतते
रिति कातिकः । एरेलन्यः । ठवणोत्तमं सैन्धवम्‌ । इदं चूण वमनैः शुद्धाशयस्यः
देयम्‌ ॥ १ ॥

पित्तनारोचकचिकिप्पामाद- |

पितते गुडाम्बुगधुरेषेमनं परास्तं ठेहः ससैन्धवसितामधुसपिरिष्टः ॥

पित्त इति । पित्तनारोचक उपचारात्‌ । मधुरैः काकोच्यादिमिः। अत्र मदनफल-
मपि प्रक्षिपन्ति ॥ `

कफजारोचकवचिकित्सामाह-
निम्बाम्बुवामितवतः कफजेऽतुपानं राजदरुमाम्बु मधुना सह दीप्यकाल्यम्‌ ॥

निम्बाग्बु निम्बक्ाथः । निम्बाग्बुना वामितवतः पंपः। रानद्रुमाग्बु किरमारकक्राथः
समधुरनमोदाव्यश्वानुपानं खात्‌ । कृतमोजनस्येति दोषः । समानतन्रदरशनात्‌ । निम्बा-
मबुखुदितवत इत्यत्राऽऽगमशाप्तनस्यानित्यत्वेन तुगागमामावात्केवलद्छकारः । तेन न

१ ड. वाति वचासुवमनं कृतवान्पिवे" । २.ड. भ्वुच्छरदितवेतकः ।

अरोचकाभिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` १६७

च्छन्दोभङ्गः । कातिकस्त्वाह रानदरम आरग्वधादिगणोऽपिगन्तम्यः । कफाधिकारे
तस्थेवोचितत्वात्‌ । मधुनेति । सहार्थे तृतीया । अन्ये तु-दीप्यकाल्यमिति । दीप्यकं
यवानिका तेनाऽऽढ्यं तदहरमित्याहुः ॥
कफ़जनारोचकेऽतिदेशेन चिकिस्सितमाह-
चूर्णं यदुक्तमथवाऽनिरने तदेव
अनिन यचृणेमुक्तं कृष्णादि तदेवेह राजद्रुमा बुना पिबेत्‌ । अत्रोक्तसेषहादिदरवेणा-
नुपाने प्र्यनीकता न स्यादिति व्याख्यानयन्ति । अयंच विधिवीतानुबन्धे सति ।
केवटकफे वातविेरनरत्वात्‌ ॥ ।
सांनिपातिकारोचकचिकित्सामाह-
सर्वै सवेदृतमेवयुपक्रमेत ॥ २ ॥
सर्वेथ स्कृतमिति । प्रत्येकदोषोक्तं भेषनं मेखयित्वा सर्वनमरोचकमुपचरेदि-
त्यथः । इद्टणस्तु व्यास्याति । सर्वैरिति । वातादिनारोचकदरः पुवक्तिरेव सर्वं
सेनिपातिकमरोचकमेवमिति पवेवद्रमनादि कारयित्वेति यावत्‌| उपक्रमेत्‌ प्रत्यास्यायेति
रोषः | असाध्यत्वात्तस्य ॥ २ ॥
वास्ति समीरणे पित्ते विरेकं वमनं कफे ॥
कयांदयानुकूखानि दषणं च मनोघ्रजे ॥ ३ ॥
नसिविरेकाविमो वमनानन्तरं कार्यो । वमनं सवास्वरुचिषु कफस्थानगतत्वेन हितम्‌ ।
दषणं च मनोघ्रन इति । मनो्जे मनोरनाहेत॒रोकारिजे । हषेण चोपरक्षणम्‌ ।
तेन कामादिजे भयादिकमपि कार्यम्‌ ॥ ३॥

ह्दानी पश्चमारोचकविकित्सामाह-

इच्छाविनाश्चभयजेषु तु बाधकेषु
भावान्भवाय वितरेत्वद शक्यरूपान्‌ ॥

वाधकेष्विति ! प्रस्तततादरोचकेष । भावानिति । हेतविपरीतान्पदाभोन्मवायाथ-
वदाद्र॒चेरुदधवाय वितरेदयात्‌ । कींदरान्भावान्‌ । शक्यरूपान्प्राप्यान्‌ ॥

अप्राप्यष्वमीष्टविषयेषु कर्तव्यमाह--

अर्थेषु चातिपतितेषु पुनभेवाय पौराणिकैः श्रतिपथैरतुमानयेत्तम्‌ ।॥। ४ ॥

अतिपतितेष्वेकान्तविनष्टेषु पुनभेवाय पुनरुद्धवाय पौराणिकैः पुराणप्रतीतैः श्रुतिपथे-
वाक्यैः श्रुतिः श्रवणे सेव पन्था मार्गो येषां तानि तैरिति व्याख्यानात्‌ । अनुमानयेत्परति
बोधयेत्‌ । पौराणिकश्रुतिरातैरनुमानयेतेति केचित्पठन्ति नररामयुधिष्ठिरोपास्यनिरन्येश्
तथाविधैरनुमानयेदिति व्याख्यानयन्ति ॥ ४ ॥

१६८ व्याख्यादुसुमावर्याख्यरीकासमेतो-- [ १४ चतुर्दशः-

सार्म्यान्सदेश्चरितान्वि विधां भश्ष्या-
न्पानानि मूफरखाडवरागरेहान्‌ ॥
सेवेद्रसां श विविधान्विविधेः पयोगे-
्भुञ्ीत चापि ल्ुरुक्षमनःसखानि ॥ ५ ॥ `
सात्म्यान्पुखकरान्‌ । स्वदेश्चरितानिति । निनदेशानुखूषान्‌ । मक्यान्पानानी-
लयादि। पानानि पानकानि। अच्रापि विविधानीति योज्यम्‌ | तानि यथामिलाषमम्डफ-
टादितस्कतानि कपूरचातुजातारिपुरभीणि कायोणि 1 मल्मार््रकादि । फट्माम्रादि ।
खाडवो मधुराम्टघ्ुरमिद्रव्यप्योगः ।
रागः--“सितारुचकपिन्धूत्थेः सवृक्षाम्परूपषकैः ॥ `
जम्बूफररपे्युक्तो रागो रानिकयाऽचितः'? |
इत्यनेनोक्तः । ठेहा अम्डादिफलरसोद्धवाः । रपान्मांरपान्‌ । विविषान्मधुरादि-
प्रकारान्‌ । मुर्जात चापि ल्धुरुक्षमनःसुखानीत्यनेन खघुरुक्षभोजनोपदेशः कफस्थान-
गतत्वादरोचकानाम्‌ 1 अत एव वातपित्तनयोरप्यरोचकयोर्वमनमुपदिष्टम्‌ । मनःपुखं
मनोनुकूटम्‌ । केचित्ात्म्यात्िसरात्म्यदेश्रोगतप्रृत्यादीनवेक्य मक्ष्यादीनद्यादिति
मन्यन्ते ॥ ९ ॥ `
अम्छिका गुडतोयं च त्वगेखामरिचान्वितम्‌ ॥
अभक्तच्छन्दरोगेषु शस्तं कवटधारणम्‌ ॥ £ ॥
अम्किका तित्तिडिः 1 अम्डिकागुडतोये त्वगेङामरिचचृणप्रक्षपः ॥ ६ ॥

कुष्ठसोवचटाजाजीशकेरामरिवं विडम्‌ ॥ ७ ॥

धाच्येखापद्मकोर्चीरपिष्पर्ट। चन्दनोत्पलम्‌ ॥

लोधं तेजोवती पथ्या ऽयूषणं सयवाग्रजम्‌ ॥ ८ ॥

आद्रेदाडिमनियासश्चानाजीशकेरायुतम्‌ ॥

तेखमाक्षिकाश्ेते चत्वारः कवलग्रहः ॥
चतुरोऽरोचकान्हन्पु्वाताघेकजसषेजान्‌ ॥ ९ ॥
आप्रेदाडिमनिर्यास इति । आर्रदाडिमफरस्वरसः ॥ ७ ॥ < ॥ ९ ॥

ीण्यूषणानि जिफणा रजनीद्रयं च चणीकृतानि यवहकविपिभ्चितानि ॥
` क्षौद्रान्वितानि वितरेन्युलधावनाथमन्यानि तिक्तकटकानि च भेषजानि ॥१०
` ब्रीण्युषणानि चिकटुकम्‌ । यवको यवक्षारः । वितरेदचयात्‌ । मुखपावनाथे-
मिति । घषणेन मखरोधनमित्य्थः । उ्टणो मखबोधनाथमिति पाठं परित्वा मुखनोधे

सत्यरो चकहानिरिति मावः । अवेहप्रयोग इति व्याख्यानयति 1 अन्यानि तिक्तकट्‌
कानीति । व्वगेखारहितानीति वदन्ति ।

अरोचकाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १६९

यदु क्तम्‌--““त्वमेखा रहितं सवं कटुतिक्तमरोचकी ।
खिद्यात्ोदेण संयुक्तमस्पमल्पं पुनः पुनः, इति ॥ १० ॥
कारव्यजाजीमरिचें द्राक्षाषक्नाम्खदाडिमम्‌
सोवचैटगुडक्षोद्रं सवारोचकनाशनम्‌ ।॥ ११ ॥
अस्य यागस्य गुटका चतुमांषकमाना मख धाया ॥ १२१५
सृवगाखाडवमाह-
यवानी ति्तिडकं च नागरं चाम्ख्वेतसम्‌ ॥ १२ ॥
दाडिमं बद्र चाम्टं कापिकाण्युपकर्पयेत्‌ ॥
धान्यसोवचेखाजाजीवराङ्गं चाधकापिकम्‌ ।॥ १३ ॥
पिप्पलीनां शतं चकं द्रे रते मरिचस्य च ॥
केरायाश्च चारि पटान्येकत्र चृणेयेत्‌ ॥ १४ 1
निहाविशोधनं हवं तचर्णं भक्तरोचनम्‌ ॥
हुत्ीहपाश्वश्र खघ्नं विवन्धानाहनाशनम्‌ ॥
कासश्वासदहरं ग्रादि ग्रहण्यशाविकारनुत्‌# ॥ १५ ॥
बदरं चाम्टमिति । अम्डं बदरम्‌ । वराङ्खं गुखत्वक्‌ । पिप्पटीनां शतं चेकमिति!
पिप्पलीगुडकशतम्‌ । एवं मरिचस्यापि गुडकडतद्वयम्‌ 1 एतचुर्णं सुखे धतं शनैः शन
मिटनीयम्‌ । यकनीखाढवः ॥ १२ ॥ १६॥ १४१ १९॥
इति श्रीहन्दप्रणीतदन्दमाधवापस्नामकसिद्धयोगनव्याख्यायां
श्रीश्रीकण्टदत्तकृतायां व्याख्याङुसमावल्याख्यायां चतुरदै-
दोऽरोचकाधिकारः समाप्तः ॥ १४ ॥

अथ पञ्चदशरख्यंधिकारः !

अरोचकस्य प्श्चविधत्वात्तथा छद्यौमप्पररोचकरसद्धावादयोचकानन्तरं छर्दिः ।
आमा्चयोक्क्टेकभवा हि सवोरछयो मता रङ्घनमेव तस्मात्‌ ॥
प्रक्रारयेन्मारुतजां विपच्य संशोपनं वा कफपित्तष्टारि । १ ॥

भव पुस्तके--मूक्षैठा केसरे त्वक्च पत्रतारटीसकं तुगा । प्रभ्वीका दाडिमं धान्यं जीरकं चाध -
कार्धकम्‌ ॥ १ ॥ पिप्पली प्प्पर्लीमूटं चन्यचिच्रकनागरम्‌ । मरिचं दीप्यकं चैव बरक्षाम्टं चाम्ट्वेत-
सम्‌ ॥ २ ॥ अजमोदाऽजगन्धा च दधित्थं चोति काषिकम्‌ । प्रदेयमिह शुद्धायाः दाकंरायाश्चतुष्प-
लम्‌ ॥ १ ॥ च॒र्णमभनिप्रसादं स्यात्परमं रुयिवधनम्‌ । प्ठीहकासमथाशाि श्वासश्रलं ज्वरं वमिम्‌ ॥५४॥
निहन्ति दीपयद्यमि बलवर्णप्रदं परम्‌ । वातानुलोमनं हयं कण्डजिहवाभिरो धनम्‌ ५ ॥ सु्मेखायं
चणम्‌ । इदयधिकमतर ।
२२

१७० व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ १९ पदशः-

आमाशयोतलेशभवा हीति । विशब्दो हेतौ । यस्मादामाशयोत्क्टेशना छदिरा-
माहयमुक्किल्श्य दोषैजन्यत इति तात्पयाथः 1 आमाशय्मत्ये च रोगे स्थानपिक्ष
याऽऽमकफहरं रङ्षनादिकं हितं तस्मा हवनमवाऽऽद। कयादित्यथः । मारुतनां
विमुच्येत्यनेन ठ्ड्घनशोधनयोरपवादः । वातजाया आमारयसमुत्यत्वेन ब्‌
विद्यमानेऽपि कफे वातस्य ठङ्वनशोधनाम्यां प्रकापः क्षिप्रं महालययकारकः स्यादिति
मत्वा तयोनिवेधः । उङ्घनमस्पे दोषे वरीय च॒ रोधनमिति व्यवस्था । संशोधनं
वा कफपित्तहारीति । कफहारि शोधनं वमनम्‌ । पित्तहारि शोधनं विरेचनम्‌ ।
वमनं च व्याधिविपरीतकारि भेषजमतीारे विरेचनवत्‌ । सुश्चुतेऽप्युक्तम्‌ । छरदिषु बहू-
दोषासु वमनं हितमुच्यत इति ॥ १ ॥
वातजवमींचिकित्सितमाह-
हन्यातक्षीरोदकं पीतं छदि पवनसंभवाम्‌ ॥
सीरोदकामिलतर क्षीरघृतमिति पाठं पठति उष्णः क्षीरघृतं क्षीरमथनादुदरूत क्षीर-
युक्तं वा घ्रृतमिति व्याख्याति ॥
ससैन्धवं पिवेत्सपिवौतच्छिनिवारणम्‌ ॥ २ ॥
ससेन्धवं पिवेत्सपिरिति । सर्पिः पकमेव ॥ २ ॥
मुद्रामरकयूषो बा ससर्पिष्कः ससेन्धवः ॥
मद्ामलकय्रषो वा ससपिष्क इति । सर्पिरिह यूषतततल्नार्थम्‌ ॥
यवा मधमिभ्रां वा पञ्चमूलीकृतां पिवेत्‌ ॥ ३ ॥
पञ्चपरलीृतामिति । पञ्चमूटी महतीति चन्द्रिकाकारः । खस्येति चक्रपाणिः
॥ ३॥
पित्तातिकायामनुलोमनार्थं ्ाक्षाविदारीुस्सेच्धित्स्यात्‌ ॥
दराक्नाविदारीश्चरसेचिवृत्स्या दिति । दाक्षादिरसैः प्रसेकं जिवृचयोज्या ॥
कफाशयस्थं त्वतिमान्दधं पित्तं हरेत्स्वादुभिरूष्धमेव ॥ ४ ॥
कफारायस्यमिति । आमारायोरप्री इह कफस्थानम्‌ । तत्स्थम्‌ । स्वादभिरसिति। `
दाज्ञादिभिः । उर्वैमेवेति । वमनेनैव ॥ ४ ॥ `
ख्यस्य काठे मधुरकेराभ्यां खाने मन्थं यदि वाऽपि पेयाम्‌ ॥
रपयन्युह्रसन वाऽपि शाल्योदनं जाङ्गलन रतेर्वा# ॥ ५ ॥
पदिवाऽपि पेयामिति । मन्दा परति पेया ज्या ॥ ५ ॥
9 भि
*ख. पुस्तके--पथ्याक्षधात्रीर च जाज्जनको

छयपधिकारः ] ठन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १७

~+

चन्द्‌ नेनाक्षमात्रेण संयोञ्याऽऽमरुकीरसम्‌ ॥
पिवेन्माक्षिकसंय॒क्तं छिस्तेन निवतेते ।॥ ६ ॥
संयोऽ्याऽऽमलकीरसमिति । चन्दनकपषाचतुशणमामख्कीरपतम्‌ ॥ ६ ॥
कषायो भरष्टगु्रस्य सखाजमयुशकेरः ॥
छदयतीसारतृददाहस्वरघः संप्रकाशितः ॥ ७ ॥
कषायो भूष मुद्रस्येति 1 मुदे शष्ट कृषायग्रिधिना कषायः कार्यः । अन्न लानम-
धुद्रकंराणां प्रक्षपः } शीतकषायोऽयमित्यन्ये ॥ ७ ॥
हरीतकीनां चर्ण च खिद्चान्माक्षिकस॑युतम्‌ ॥
अधोभागींृते दोपे छदिः क्षिं निवतेते ॥ ८ ॥
काथः पपटनः पीतः सक्षौद्ररुछर्दिनाशनः ॥
गुद ची त्रिफ खा रिपो रीकाथितं जटम्‌ ॥
सक्षोद्रं शकेरायुक्तं छर्दि पित्ताम्टनाश्चनम्‌ ॥ ९ ॥
पित्ताम्डस्ंभवामेत्यम्टापित्तनाम्‌ ॥ ८ ॥ ९ ॥
कफात्मिकायां वमनं भगस्तं सपिप्पटीसंपपनिम्बतोः ॥
पिण्डीतकः सेन्धवसंपयुक्तेवखाव्िरोधे कफशोधनाथेम्‌ ॥ १० ॥
सपिप्परीसेन्धवनिम्बतोयेरिति । निम्बच्छह्स्याधशतक्राये पिप्पस्यादीनां
प्रक्षेपः । पिण्डीतको मदनफम्‌ ॥ १० ॥ ॥
विडङ्गतरिफलाविश्वचृणं मधुयुतं पिवेत्‌ ॥
विडङ्गप्टवङ्ुण्ीनां दरा शछप्मनां वमिम्‌ ॥ ११ ॥
सजाम्बवं वा बदरस्य वर्णं मुस्तायुतां ककंटकस्य शङ्गीम्‌ ।
दुरारुभां वा गधुसंमयुक्तां टिद्यात्कफच्छदि विनिग्रहाथम्‌ ॥ १२ ॥
जाम्बवं जम्बफटास्थि । वदरं बदरास्थिमजा वक्ष्यमाणयोगे कोर्मजापारात्‌। प्जा- `
म्बवं वा बद्रस्य तर्णमियेको योगः । मुस्तायुतां ककंटकस्य शुङ्गीमिति द्वितीयः । दुरा-
टभां चेति तृतीयः । अत्र योगव्रयेऽपि मधु संत्रघ्यते॥ ११॥ १२॥
तपणं मधुसंयुक्तं तिद्धंणामथ भेषजम्‌ ॥ १२ ॥
तपेणं मधुसंयुक्तमिति । तपर्णं तोयपरिष्टुताः सक्तवः ! तिस्णामिति । तिखणां
प्ृथगवातादिनानां छर्दीनाम्‌ । एतेन च तरिदोपनच्छर्दिहरत्वमस्योक्तं भवति । यतो

नतो सतनं वणाकानिपकतर नि ५५८ दमने तकण

मोजसा २५ तनकार त तकमा कजयकीभंकेणके

टीकायां तु सषयस्थाने ैन्धवेति वतेते ।

0 त निमितभाव ित ेणः कतेतनिनििमितमसेकम भम
माताम न सोनम थ भ पिणक

१ क. घ. "क्षीरयुक्तं निदन्याग्रु च्छं पित्ताम्कसंभवाम्‌ । २ क. घ. "कैदछर्या कफामाश्च-
यदोः} ३ क. घ. जयेत्‌ । घ. ण्ठीनामथवा 1५ इ. णां विश्वमे ।

` १७द्‌ व्याख्यादुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ १९ पञ्चदश

वातदिजापरु ए्रथक्तिखषु यद्धेषजं तदेव भिदितवातादिच्रयजनायामपि प्रक्रतिपमसमवे-
तायां हितम्‌ । तथा चोक्तम्‌-- |
“येषां ए्थक्त्वेन मया क्रियोक्ता तां संनिपातेषु च तस्य बुद्धा ।
रोगतुदोषाथिबलयपेक्ष्य कुयादधि षक्शाखविद प्रमत्तः" इति ॥
एवं तिप्मष्वपीयत्रापि व्याख्येयम्‌ ॥ १६ ॥
कृतं गड्च्या विधिवत्कषायं हिपसं तितम्‌ ॥
तिदधष्वपि पिवेत्पथ्यं माक्षिकेण समायुतम्‌ ॥ १४
कषायं हिमसंजञितमिति ! शीतकषायम्‌ । सीतकषायविधानं च भेषजं पटं क्षुण्ण
मष्णाम्बुचतुष्पराष्टतं निरि संस्थितं मह्यमिति । तत्रान्तरे हि--
“द्रव्यादापोथितात्तोये प्रतपे निशि संस्थितात्‌ |
कषायो योऽमिनियौति स शीतः समुदाहृतः ॥ १ ॥
षड्भिः पटेश्वतुभिवा सरिलाच्छीतफाण्टयोः ॥
आप्तं भेषनपटं रसास्यस्य प्द्भयम्‌"' इति ॥
प्रचारस्तु प्रायेणः भिषजां मेषनाधपर एव जङपठद्भयेनेति । ननु गुड्ची शाकर्वगे
सुशुते कफपित्तमाचरामनी पठिता तत्कथमस्याः श्ीतकषायो वातादिजयजासु शस्तत्वे-
नोपदिरयते } उच्यते } मधुरसंयोगमरि्ना दोषत्रयेऽपि हितत्वमस्याः । किच राकर्वगे
पत्रमस्याः. कफपित्तहरमुक्तं छता तु वातं रामयति । तदुक्तम्‌-अरता सांमाहिकदी-
घनीयवातहर ्ेष्मश्ोणितविबन्धग्रहमनानामिति ॥ १४ ॥
श्रीफटस्य गुहुच्या वा कषायो मधुसयुतः ॥ _
पेयरुखदित्ये शीतो मुवा वा तण्डुखाम्बुना ॥ १५ ॥
श्रीफरस्येति । श्रीफटो विस्वस्तस्य मुरमिह । विस्वमूटं मरुच्छटेप्मच्छर्दि्ं न
` च पित्तक्रदिति गुणपाठात्‌ । गृुच्या वा कषाय इति । गृूच्याः क्राथ एव क्षीत्‌
कार्यो न. तु शीतकषायस्तस्योक्तत्वात्‌ । तथा च नागार््नवार्तमाखायां पल्यते-
'“छन्नरुहायाः काथं सुश्ीतख या नरः पिमेन्मधुना ।
छदि स वातपित्त्ेष्मसयुत्थां निवारयति" इति । ॥ १५ ॥

जम्ब्वाम्रपट्टवगवेधुकधान्यसेव्य-
हीवेरवारि मधुना पिवतोऽस्पमल्पम्‌ ॥'
छदिः प्रयाति शमनं अिसगन्धियक्ता
-हीढा निहन्ति मधुना च द्राख्भावा॥ १६ ॥

षप णणरथोपपीः) रि 00००000०

१ पि भवेत्प } > क. घ. मृछछोयां ।

छ्यधिकारः ] डन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` १७३

गवेधुको षुट्श्चः । धान्यं धन्याकम्‌ । सेव्यमुशीरम्‌ । वारि रीतकषायः |
भिसुगन्धियुक्तेति । विसुगन्धिचूरणं तावदयं यावता सौरम्यमात्रं भवति ॥ १६ ॥
जात्या रस; कपित्थस्य पिप्पली मरिचान्वितः ॥
कषोद्रेण युक्तो छेहोऽयं निहन्ति च्छर्दियुस्बणाम्‌ ॥ १७ ॥
कपित्थस्येति । कपित्थफटरसः । जाती धाचीति । नातीशन्देनेह धात्री गृद्यतेऽ-
नुखोमकत्वाच्छीतवीर्यत्वाच । | _
चरकेऽपि-“ट्टीतकम्रयोगो रेन जात्याः समाक्षिकः परमः ।
सप्तदशा कुष्ठनातीमांकषिकथातोख मूत्रेण ॥
इत्यत्र योगे जातीं धाषरीति नेजटेन व्याख्यातम्‌ । दभ्यावस्यामभिषानेऽप्या-
मछ्कपयये जातीशब्दः पठ्यते । इह टेटीतकः पाषाणभेद उत्तरापथिकः ॥ १७॥
सोवचेटमजाजी च शकरा मरिचानि च ॥
युक्तोऽयं मधुना ठेहः शरेष्श्छदिनिबदेणः ॥ १८ ॥
कोरमजाकणाधाजीलाजाविश्वफलनिकम्‌ ॥
श्यामाञ्जनाब्दकोटास्थि मक्षिकाविरासितायुतम्‌ ॥ १९ ॥
कणोषणकपित्थाम्बुत्वगेराप्रकं समम्‌ ॥
सक्षोद्राः पादिका छेदाः षडेते छदिनादनाः ॥ २० ॥
रयामाञ्चनेति । यामा प्रर्यगुः । वक्ष्यमाणयोगे प्रियंगुदरोनात्‌। अज्ञनं रसाञ्जनम्‌ ।
मक्षिकाविप्मक्षिकाविष्ठा । सितायुतमिति मक्षिकाविडिल्यस्य विरेषणम्‌ । विर्राब्दो
वेके नपुंसकोऽपि द्यते । कपित्थाम्न्विति । कपित्थस्य फटम्‌ । अम्बु बालकम्‌
॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥ `
कोरखानटकमन्नानो पक्षिकाविटर्सिता पधु ॥
सङ्रष्णातण्डुखो ठेदर्छर्दिमाञ् नियच्छति ।॥ २१ ॥
लाजाकपित्थमध्रुमागधिकोषणानां
्षोद्रामयात्रिकटुषान्यकनीरकाणाम्‌ ॥
पथ्यामृतामरिचमाक्षिकपिप्पटीनां
टेदाख्यः सकर्वम्यरचिपरशान्ये ॥ २२॥ `
सकृष्णातण्डुरु इति । कष्णातण्डुटः पिप्पङीवीनम्‌ ॥ २१ ॥ २२ ॥
एलाटवङ्गगजकेसरकोरखमला-
रानाभरियङ्कधनचन्दनपिप्पलीनाम्‌ ॥
चूर्णानि माक्षिकसितासहितानि खीर
छर्दि निहन्ति कफमारुतपित्तजाताम्‌ ॥ २२ ॥

१ क. घ. जातरि ।२ क. टाक्षाक्‌ ।

१७४ व्याख्याङुसुमावस्याख्यरीकासमेतो--. { १६ षोडशः-

एटारिनरणेम्‌ ॥ २६ ॥
जम्ब्वाग्रपट्टवदयतं क्षाद्रं दखा सुशीतलं तोयम्‌ ॥
खाजंरवचण्यं पिबेच्छयतिसारे परं सिद्धम्‌ ॥ २४ ॥
पवनघ्रीचिरात्थादु पयाल्या छदिषु क्रिया । २५ ॥
जम्ब्वाम्रपट्वशतमिति । क्राथोऽये शीतः शीतकषायो वा ॥ २४ ॥ २९ ॥
छदिप्रसङ्गात्पवनो ह्यवरयं धातुक्षयाद्‌ृद्धिमुपति तस्मात्‌ ॥
चिरपटत्तास्वानेखापद्याने कायोण्युपस्तम्भनवहणाने ।॥ २६ ॥
सपिगुडः क्षीरविपमिभरितानि कल्याणकच्यूषणजीवनानि ॥
ष्यास्तथा मांसरसाः सरेदाश्छाद पक्ता भर्मं नयन्ति ॥ २७ ॥
सपिगडो राजयक्ष्मोत्थः ¦ कल्याणकं धृतं ज्वरे । च्युषणादं घ्रतं कासे । जीवनी-
यादं वातरक्तं । सहा इति । ठेहः प्रटेहो व्यञ्नविरोषः ॥ २६ ॥ २७॥
बीभत्सजां हयतमेदोहृदीं कार्क्षितेः फेः ॥
लङ्घनेवेमनेशाऽऽमां सारम्यैवा सात्म्यकोपनाम्‌ ॥
कृ मिहद्रोगवचापि साधयेत्करामजां वमिम्‌ । २८ ॥
हयतमेदहैदयहिेर्मनोनुकरखेश्च । सर्ववा् साधयेदिति योन्यम्‌ । दोहूदीमिति ।
स्रीणां दोटदाप्रापिनाम्‌ 1 काङकषितैः फरैरित्यपरक्षणं तेन फलादन्यस्यापि वस्तुनः
परिरहः । लङ्घनेधमनेश्वाऽऽमामिति । आमामामजाम्‌ । अल्पदोषवरस्य छङ्घनर्-
हुदोषबलस्य वमनैः साधयत्‌ । असारम्यकोपजामिति । अक्रमसेवितासतात्म्यविक्रिया-
भवाम्‌ । एृमिहूद्रोगवदि ति । छमिटद्रोगोक्तभेषनेन विरेकादिना ॥ २८ ॥
पदमकामृतनिम्बानां धान्यचन्दनयोः पचेत्‌ ॥
कर्के काये च हविषः प्रस्थं छदिनिवारणम्‌ ॥
तृष्णारुचिपरशमनं दादल्वरहरं परम्‌ ।। २९ ॥
पद्मकादं घृतम्‌ ॥ २९. ॥
इति श्रीहृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां भरींश्रीकण्ठ-
दत्तकृतायां व्यास्याकुसुमावल्याख्यायां पञ्चदरार्ड्यधे-
कारः सपाप्र;ः ॥ १९५ ॥

पि पि पे 10111 पावतात पवक

.१ क "विधिधूताः । २ घ. चिरत्थां

वृष्णाधिकारः | हृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः । १७६
अथ षौडशस्तरणाधिकारः । ।

जम्बृत्कछेशरूपां छादि निदिर्याग्बुशोषरक्चषणा वृष्णोच्यते-
त्ष्णायां पवनोत्थायां सगुडं दधि शस्यते ॥
रसा ब्रंहणाः शीता गृडूच्या स्स एव च॑।॥ १॥
रसाश्च ्रंहणा इति। रसा मांपरसाः ॥ १ ॥
पशाङ्गिकाः पञ्च गणा य उक्तास्तेष्वम्ब सिद्धं परथमे गणे वा॥
पिबेत्सुखोष्णं मनुजोऽस्पशश्च तृष्णोपरोधं न कदाऽपि कुयात्‌ ॥
पित्तोत्थितां पिच्तहरेविपकं निहन्ति तायं पय एव वाऽपि ॥ २॥
पञ्चाङ्गिकाः पश्चगणा दृति । स्वस्पमहत्तणवीकण्टकासंज्ञकानि पञ्च परचमू.
लानि 1 तेष्वम्बु सिद्धामिति। अम्ब कराथोऽधरातं वा । एते पञ्च योगाः प्रलेकं क्ाथ-
विधानात्‌ । प्रथमे गण इति । विदारिगन्धाये सोश्चुतत्वादस्य योगस्य । अल्पहा इति
सोकं स्तोकम्‌ । गदाधरः पनरस्पद् इति त्ष्णाविदोषणं व्याख्यायाल्पायां संदा-

भ

मनं महत्यां तु वमनामिल्याह । पित्तदरेरिति । काकोल्यादिमिः ॥ २ ॥
कारमयंशकंरायुक्तं चन्दनो शीरपद्यकम्‌ ॥

दराक्षामधुकसंयुक्तं पित्ततपषं नरं पिवेत्‌ ॥ ३ ॥ `
अस्य शीतकषायः कार्यः ॥ ३ ॥
ससारिवादो तृणपश्चमृरेस्तथोत्पखादौ मधुरे गणे वा ॥
कुयोत्कपषायांस्तु तथेव युक्तान्मधूकपुष्पादिषु चापरेषु ॥ ४ ॥
स्मीयं षष्ठयर्थे तेन सारिवादिगणचतुष्टयस्य कषायान्कुयीदि्य्थः । मधुरो गणः
काकोल्यादिः । गणचतुष्टयेनानेन चत्वारः कषायाः । तथैव य॒क्तानिति । शीतकषा-
यव्रिधिकृतान्‌ । स्रुते शीतकषायविधिप्रस्तवेऽस्य ग्रन्थस्य पठितत्वात्‌ । तेथेव युक्ता-
निलयस्य स्थाने सश्रुते तथेव रुक्तानिति पाठः । मधरकपष्पादिष चापरेष्विति ।
मधूक पुष्पादीनि मधुकप्नोभाञ्चनकोविदारप्रियङ्कपुष्पाणि सुशुते रक्तपित्तस्योक्तानि ।

आदिक्षब्दः प्रकारे तेन मधुकपुप्पद्राक्षाकादमयंखनूराणीति कातिकः। एमिरपि
श्ीतकषायविधिः ॥ ४ ॥ |
विल्वादकीधातकिपचकालदर्भेषु सिद्धं कफर्नां निहन्ति ॥
दितं भवेच्छंदितमेव चातर तपनेन निम्बपरसवोदकेन ॥ ५ ॥

पिद्धमिलतः परं जमिति शेषः । धातकिपञ्चकोरुस्याने कन्यकपश्चमृटेति षाठ-

111

१क.वा। २ ङ. पीतं। ३ क. “च्छदनमेः ।

कनन

१.७६ व्याख्याङकयमावस्याख्यदीका समेतो-- [ १६ पोडशः-

न्तरम्‌ । ` निम्बभसवोदकेनेति । निम्बप्रसवो निभ्बपह्छेवः भपूथत इति प्रसव इति
व्यतपत््या । तत्रान्तरे निम्बपड्वोदकेनेव वमनमुक्त त्यया ~
“कफजायां तृषि शस्तं वमनं पिचुमन्द पद्धवजटन ॥
कोष्णेन यच्च वम्थामामजायामिष्यते तचः' ईइ॥ते ।

निम्बप्रभवमुदकं निम्बप्रस्वोदकामेव्यन्यं ॥ 4 ॥
सजीरकाण्या्रकद्यङ्गबेरसौवर्चखान्यधेनरप्ठछृतानि ॥
मानि हवयानि च गन्धवन्ति पीतानि सद्य शमयन्ति ठ्ष्णाम्‌ ॥ ६ ।
आकदङ्गेरसोषसानीपि । आद्रकशृङ्खवेरसौ वचटवनति । अत्र मल्वर्भीयात्‌।
आररकराङ्गवेरमार््रकमेव । उष्टुणस्त्वेवविधामापातनिकां पिधाय व्याख्यातं । यथा
पीयमानं मदं तृष्णाकरं न भवति तथा प्राह सजीरकाणीत्यादि । परजीरकाणि जीर
कसहितानि । आर्कं प्रसिद्धम्‌ । शज्गवेरं शुण्दी । आद्वेकादौ सहराब्दौ बोद्धव्यः ।
नाऽऽग्रकशुङ्गवेरोवर्चलान्यपि मदयानीलयस्य विरोषणम्‌ । जधजर्टुतान्यधपानीयमिधि-
तानि । हृद्यानि मनःप्रियाणि । गन्धवन्ति प्रशास्यगन्धानि । एवंविधानि मद्यानि
पीतानि सन्ति स्यस्तृष्णां शमयन्तीति पिण्डाथः ॥ ६ ॥।
्षतोद्धवायास्तृष्णायाध्चिकित्सामाह--
्षतोद्धवां रुणिनिवारणेन जयेद्रसानामखूजश् पानः ॥
रुग्विनिवारणनेति णेनेति | व्रणवेदनानिवापणेन । कारणमभ्‌तव्रणवेदनोच्छेदात्तत्कायरुपा
क्षतजतृषा श्ाम्यतीलयथेः । रसानां मां्रसानाम्‌ । अखज इति । रक्तस्य । तत्वणा-
दीनां पयस्कं आद्यम्‌ । रक्तपानं च क्षतादव्यभदयोणितय्रवृत्तो ज्ञेयम्‌ ॥
क्षयजायास्तप्णाया्चिकित्तितमाह--
्षयोत्थितां क्षीरनटं निहन्यान्पांसोदके वाऽय मधूदके बा | ७ ॥
शारजलमिति । क्षीरमिभ्रं जम्‌ । क्षीरघ्रूतमिति सुश्चुते पाठः। तत्र क्षीरघृतं क्षीर-
संज्ञकः । मधुमिश्रमुदकं मधूदकम्‌ । ननु क्षयनायां बह णविधेरुपदेशया द्िरुक्षणं मधूदकं
विरुद्धमे(म्‌ । मैवम्‌ । क्षया हि दोषव्रयेणापि जन्यते । यदुक्तम्‌-- रसक्षयाद्या
क्षयस्नभवा सा तां सनिपातादिति केचिदाहुरिति । तत्र यदि कफो वृद्धः पित्तं वा तदा
अदकं माप्ताद्के वा| मधघुकादकं चति सुश्चुतपाठे मघुकोदकं यष्टीमघुकोदकम्‌। केनि-
उत मषिदकामाते पटित्वा माषयूषमिति । व्यारूयानयन्तीति इद्टणः ॥ ७ ॥
भक्तजतृष्णाचिकिंत्सितमाह-- `
गुवे्ननागुिखनेर्जयेत्त क्षयात्‌ सयेद्तां च तृष्णाम्‌ ॥ ८ ॥

* स. पुस्तक--लाजाय्जर्बीजाज्ननमुत्पलानि न्यग्रोधसोह
= सितः सकृषः । क्षेद्रिण यक्तं
चर्काङ्तव्व वृष्णाभिमूतेन मृखेन धायः ` इदययधिकमचर । ॥ |

तुप्णाधिकारः ] टृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १७७

उदछिखनैरिति ॥ वमनैः । क्षयाटते सवेकृतां च तृप्णामिति } क्षयजां तृप्णां
विहाय सवेद्ृतां तप्णां कात्तरित्तकफकृतां मुत्र नां च वमनैमपरेत्‌ ! कात्निकस्त्वाह
कृतामामजाम्‌ । अस्या आमकोपितस्रवरोपनन्यत्वादिति ॥ < ॥
सामान्ययोगानाह--

स £

पेवेन्माक्षिकमंयुतम्‌
प्रणुदति ण्ट ते तृष्णां चेवापक्पति ॥ १०॥

स्तनश्चरसक्षीरयण्रीः
नियतं नस्ततः (नासया) पीतस्तप्णा ज्राम्यदि दारणा ॥१॥
गोम्तनारिभिः प्रकरं नम्यम्‌ ॥ ११॥
ीरेक्षरसमारद्रकक्षाद्रसीधुगडोदक्रः ॥
दक्षास्टीम्लश्च गण्द्पास्तादुशोपप्रणाशननाः | १२॥
स्लीरादिभिरपि प्रत्यक्रं गण्ड्पो गण्डरषा इति वहूवचनेन निर्देशात्‌ ॥ १२
मुखपच्रल्याद्रौ गण्डूषमाह्‌
वगय्यं जनयत्यास्य पगे हयनि यद्व्रणान ॥।
दराहतप्णापररामन मप्रुगष्टूपत्रारणम | १३॥।
वारि सीतं पधरयनमाक्ण्ठाच पि्पासिनम्‌
पाययद्रामयन्ापि तन तरप्णा परशाम्यति | १५

अयं योगः
| १६॥ १४ ॥
अतिरुक्षदुटानां मयेनृप्णामिदाऽऽशु पयः ।
सगो वा घ्रूनभघ्रः चीना मधम गमो हवः ।॥.
धम्‌ रसा हूय इति । मधूरगणसाधितततरेन रमा मधुरा ज्यः |
निग्धरऽन्ने भक्तं या तप्णा स्यात्तां गुडाम्बुना शमयत्‌ 3 ॥ १
ल्िगधरा्तभोजनजनितायां तृषायाम्‌ |

1

‰

1२ क. विमदेन । क. म्योश्रष् 1 ठक. स्थ पदुधाति मुस व्रणान्‌ । दा ।

१७८ व्याख्याकुसुमावदयास्यरीकासमेतो-- [ १७ सभदश्चोः-

युक्तम्--यदाहारगुणेः पानं विपरीतं तदिष्यत इति । तथाऽपि मधुररसत्वेन प्रभा-
वाद्वा हितं तज्जञेयम्‌ ॥ १६ ॥
वरणृङ्गसिताोधं दाडिमं मधुकं मधु ॥
पिवेत्तण्डुलतोयेन च्छदितृष्णानिवारणम्‌ ॥ १७ ॥
सुगमम्‌ ॥ १७ ॥ | |
ताटुशोषे पिवेत्सरपिधरेतमण्डमथापि वा ॥
ताटशोषे पिबेत्सपिरिति। तृष्णामूर्परीताश् गमिण्यस्ताटुशोषिणः । न किनियु्मु-
तमिति वचनेन निषिद्धस्यापि ताढुशोषे ृतपानस्य विधिरयं वातोल्वणावस्यायां मन्तन्यः।
ताटुशोषश्च व्रष्णाप्रकार एव तेनेह संशक्यगतमस्याभिधानम्‌ ॥
परडाछदिठषादाहस्रीमयैश्रमकरिताः ॥
पिबेयुः शीतलं तोयं रक्तपित्ते मदात्यये ॥ १८ ॥
पुगमम्‌ ॥ १८ ॥
मृलवैरस्यदौ गण्टूषमाह-- = `
, घान्याम्टं मुखबेरस्यमलदोन्ध्यनाङशनम्‌ ॥
भान्या्छं काञ्जिकं तस्य गण्डूषः ॥ |
मुखशोषे गण्डूषमाह--
तदेवाखवणं श्रतं मुखशोषदरं परम्‌ ॥ १९ ॥
तद्धान्यान्छम्‌ । अथतयूवं स्वणोष्णम्‌ ॥ १९ |)
कोलदाडिमदक्ाम्टचुक्रीकाचुक्रिकारसः ॥
पञचाम्लका ुखारेपः सद्यस्तष्णां नियच्छति ॥ २० ॥
चकरकाऽम्टोणिका । चुक्रिका वावि । युखाङेष इति। मुखक्कुदररेपः । चर-
रनरामाण्याददयरिरसोरपि लेपो द्रष्टव्यः | |
वा ` नम्न्वाम्रातकवद्रीनच्वेतसप्चवल्कपञ्चाम्छेः ॥
डनपुलरिरःप्रटेपाः सृता मूाशमतृष्णाघ्नाः इति ॥ २० ॥
राह युुष्टपत्पलं सलाजचूर्ण गुटिकां भकल्पयेत्‌ ॥ `
ससाहता सा वदनेन धारिता तृष्णां पषद्धाम पि हन्ति सरम्‌ ॥ २१ ॥
पुगमम्‌ ॥ २१ ॥
दन रयाीना शीतं माकिकसं युतम्‌ ॥
न शाम्ेते छदितृष्णे चिरोत्थिते | २२ ॥
९न रक्तशाखीनां शीतमिति । --- -- सवयनीषं मष्‌ ॥ ९१ भक्तम्‌ ॥ २२॥
१. -दथ्रराक' ।

मूढीधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १७९

दुःमहत्ृष्णायामदानि जटस्य दोषमाह -- ..
तष्यन्पूवापयक्षीणो न रेत नटं यदि ॥
मरणं दीषरोगं वा भा्ठया्चरितं नरः ॥ २३ ॥
प्वामयक्षीण इति | प्रथमोतन्नरोगङ्ृशः | २३ ॥
सात्म्यान्नपानभेष्येस्तष्णां तस्य जयेत्पनः ॥
तस्यां जितायामन्योऽपि व्याधिः शक्यश्चिकित्सितुम्‌ ॥ २४॥
अन्योऽपि व्याधिरिति । तरप्णाङ्मना्थं दीयमानान्नपानादिना कृतोऽपि व्यापि
रियथंः । शक्यथिकित्सितुमिति । तृष्णां महाल्ययकारिणीमवे्षय प्त व्याधिः सुनयो
भवतीत्य्भः ॥ २४ ॥
अदाने र्स्य त्ष्णातुरः कथं भ्रियत इत्यत आह-
तषितो मोहमायाति मोदहातसाणान्विश्ति ॥
तस्मात्सवा सखवस्थासर न कचिद्रारि वायते ।॥ २५ ॥
सुगमम्‌ ॥ २९ ॥
इति श्रीन्दपरणीतदहृन्दमाधवापरनामकसिद्धयागव्याख्यायां श्रीश्री
कृण्टदत्तविरचितायां व्याख्याकुसुमावबसयाख्यायां षोडशः
स्तृष्णाधिकारः समापनः ॥ १६ ॥

क

अथ सप्रदशो प्रखोधिकारः ।
तृषितस्य मीहोत्पतेस्तप्णानन्तरं मूत्र । उक्तं हि तुषितो मोहमायातीति ।
सकावगाहां पणयः सहाराः शीताः प्रदेहा च्यजनानिखाश् ॥
शीतानि पानानि च गन्पवनिति सवास म्रास्वनिवास्तानि। १॥
मणयः सहारा इति! हारार्षिता मुक्ताः स्फाटिकप्रभतयो मणयः । शीताः प्रदेहा
दति । चन्दनोत्पद्प्रभरतिभिः कृताः प्रदेहाः ! व्यजनानि व्यजनवायवः। शीतानि
पनालनि च गन्धवन्तीति । यानि शीतानि गन्धवन्ति च पानानि तानि सवासु मृ्ीख-
निवारितानि प्रह्स्तानि । पानानि पानकानि सवासु मृञछस्वनिवारितानील्यनेन वातक्रफ-
जयोरपि मृचयर्हितुप्रत्यनीकचिक्गित्पाकरणे वारणाहा अप्येते शीतविधयो व्याधिप्र-
त्यनीकतया पित्तानुबन्धाच्च न वार्यन्त इत्येतद्शैयति ॥ १ ॥
कषिमेतन्येव समरम्‌ हितान्युतान्यान्यपीत्यत आह--
सिद्धानि वर्मे मधुरे पयांसि सदाडिमा जाङ्गलजा रसाश्च ॥
तथा यवा लोहितशाख्यश्च म्रछीसु शस्ताः ससतीनसुद्राः ॥२॥

यितमा तितत तिहिय १५११५

१ क. 'त्म्यानुपा' ।

[ १ जष्टाद्शो-

१८० {य त्‌
वम मधुर इति । काकोल्यौ । पयांसि सवाण्यपि इच्ानि र्वष क्षीराणां
र्महरत्वात्‌ । जाङ्गला रसा इति ! एगादिभवाः } सदाडिमा इति ! दाडमान्टाः।
् मीपु मोजने हित्मस्तानाह--तथा यवां इत्यादि ! रस्ता हिता भ्ेजन इति
षः । सतीनो वर्ुलकटायः ॥ २ ॥ स
यथादोषं कषायाणि उ्वरघ्रानि भयोजयेत्‌ ॥
यातादिनापु मूर्ढसु यथाक्रमं वातादिञ्वरहरकषायाणि प्रयोजयेदितय्थः ॥}
रक्तजायां तु मरखांयां दितः शीतक्रियाविधिः । ३ ॥
रक्तनायापिति । रक्तदरंनजायाम्‌ ॥ ३ ॥
म्यजायां वमेन्फ्यं निद्रां सेकेयथासखम्‌ ॥
पुगमम्‌ |
विषनायां विषघ्नानि भेषजानि पयोजयेत्‌ ॥ ४ ॥
छुगमम्‌ ॥ ४ ॥ । ५५१५५ |
कोटमन्नोषणोशीरकेसरं शीतवारिणा ॥
पित्तम जयेष्टीढा इृष्णा वा मधुषंयुता% ॥ ५१
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ ५ |
महोषधामूता शद्रा पौष्करं ्रन्थिकोद्धवम्‌ ॥
पिवित्कणायुतं काथं मृखांयां च मेषु च ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ [ति
पिवेदुराखमाक्षाथं सधृतं चमशान्तये ॥
छुगमम्‌ ॥ |
त्रिफलायाः प्रयोगो वा पयोगः पयसोऽपि वा ॥
रसायनानां कोम्भस्य सपिषो वा पदस्यते ॥७॥
रसायनानामिति } शिटाजतुरपायनयोगानाम्‌ । कौम्भस्य सपिष्‌ इति । कम्मं
सरविदेशाब्दकं तच प्रभावान्र्बहरम्‌ ! यदुक्तम्‌--
“सापः पुराणं तिमिरपतिदयाश्चपसकासनुत्‌ ॥
मूखीर्दिविषोन्मादमदापस्मारनारानम्‌ '› इति ॥ ७ ॥
अञ्जनान्यवपीडाश्च धूमः प्रधमनानि च ॥
सूचीभिस्तोदनं शस्तं दाहः पीडा नखान्तरे - -- - शवीभिसतोदनं शसं दादः पीडा नलान्दरे ॥ ८ ॥
7 1 तरिफलाकाधं सिताक्षद्रसमन्वितम्‌ । नोटाममि निदन्लाशचु सू पीतो

+ क. बुद्ध्वा दोषं । ` ` 4 रक. णा पीतंमूः।

मदात्ययाधिकारः] हेन्दपाधवापरनामां सिद्धयोगः। १८१

लुश्चनं केशलोश्नां च दन्तेदं शनमेव च ॥
आत्मगुप्रावघषेश्च हितस्तस्यावबोधने% ॥ ९ ॥
ननु सवाप मूस पित्तप्राधान्याच्छीतोपचारशेदिप्यते तत्कथं तीक्ष्णा अञ्जनादयः
शस्ताः । उच्यते । संज्ञावहस्नोतोनिरोषशम्तिकरत्वेन व्याधिप्रलयनीकत्वादिति
कातिकः । अञ्जनादयस्वीक्ष्णाः कार्याः । नखान्तर इति । नखमांप्तयोमेध्ये । आत्म
गुप्ावघषे इति । आत्मगृप्ता शूकशिम्बा । अस्याश्च शिम्वित्वग्नातं चूर्णं ग्राह्यम्‌ ।
तस्येवि । मृखातुरस्य ॥ < ॥ ९ ॥
दति श्रीहन्द्प्रणीतटहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री
केण्ठदत्तविरचितायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां सप्तदशो
प्रखोधिक्रारः समाप्तः ॥ १७ ॥

1

अथाणएटादरो मदालययाधिकारः ।
पि(चित्तस्य मोहो(१) मेनापि मूछय; सेमवान्मूखीनन्तरं मदालययः } मदशब्देन
मदहेतुतया मच्मुच्यते तेन कृतोऽल्ययो विकारो मदात्ययः किंवा मद्यक्रतो मदो
यस्तद्धेतुकोऽलययो मदात्ययः ॥
मन्थः खजरमृद्रीकाटक्षाम्छाम्लिकद्‌ाडिभेः ॥
परूषकैः सामरकैयक्तो मवविकारतुत्‌ ॥
द्रवेणाऽऽरोडिताः सक्तवो मन्थः । खर्जरादीनां चेह द्रवं मह्यम्‌ । अग्लिकशब्देना-
म्टिकोच्यतेऽगम्किका तित्तिडीका वा | छन्दोनुरोधाद्घसखत्वम्‌ ॥ १ ॥
सतीनय॒द्रसमिश्रान्दाडिपामख्काच्ितान्‌ ॥
द्राक्षामकखञ्चरपरूपकरसेन वा ॥
कल्पयेत्तपंणान्यूषान्रसां अ विविधात्मकार्‌ ॥ २॥
सुगमम्‌ ॥ २ ॥
पथ्याक्ा्थेन वा सिद्ध घतं धातचरीरसेन वा॥
सपिः कल्याणकं वाऽपि मदमूर्छपदं पिव । ३ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३ ॥
खदिमृखातिसारं च मदं प्रगफलोद्धवम्‌
सद्रस्तच्छमयेत्पीतमातृपेवोरि शीतलम्‌ ॥ ४ ।

* ख. पस्तके--सन्परासलव्धसंजञश्च युनस्य रसं पिवेत्‌ । खदित्सव्योपलवणं ्बाजपूरकके-
परम्‌ । दत्यधिकमन्र ।

१८२ व्याख्याकुयुमावल्याख्यरीकासमेतो- [ १८ अष्टादशो-
सुगमम्‌ ॥ ४ ॥
वन्यकरीषघ्राणाजरपानाह्ववणभक्षणाद्राऽपि ॥
शाम्यति पूगफर्मदश्ुणरुनाशफराकवटात्‌ ॥ ९ ॥
वन्यः शङ्खकः करीषं श्॒ष्कं गोमयम्‌ । किंवा. वनमवं करीषम्‌ । वन्यकरीष.
घ्ाणादयः प्रथक्एथक्प्रयोज्याः । चृणेरुनाराकैराक्वरदिलेतदायांसपूणंत्वानुसेषा@-
खितम्‌ ॥ 4 ॥
मद्योत्थरोगेषु मद्यमेव परमं भेषनं यदुक्तं चरके--
“'तीक्ष्णोष्णेनातिमात्रेण पीतेनाम्डविदाहिना ॥
मयेनाच्रसष्केरो विदग्धः क्षारतां गतः ।
जन्तदाहं ज्वरं तृष्णां प्रमोहं विभ्रमे मदम्‌ ॥
जनयत्याशु तच्छान्तये मय्मेव प्रयोजयेत्‌"
इति तेन मयप्रयोगमेवाऽऽह--
मद्यं सोवचरव्योषयुक्तं किंचिलखान्वितम्‌ ॥

जीणे प्रदातव्यं बातपानात्ययापहम्‌ ॥ ६ ॥
सोवर्चरग्याषयुक्तमिति । सौवर्च्ं टवणत्वमात्रकारकं व्योषं कटुत्वमात्रकार्‌ -
कमिति ॥६॥
दधयुषः सितायुक्तः स्वादुब पैशितो रसः ॥
पित्तपानालयये योज्याः सवेत क्रिया हिमाः ॥ ७ ॥

“मुद्धानां द्विपं तोये श॒तमधीढकोम्मिते ।
पादस्थं मर्दितं पूतं दाडिमस्य परेन तु ॥
युक्तं मेन्धवाकिश्वाहधान्यकैः पादकार्षिकेः |
कणाजीरकयोश्चणांच्छणेकेनावचूरणितम्‌ ॥
संस्कृतो मुद्धयुषोऽयं पित्तछेष्महरो मतः ।
मातरं सक्थिजं मांसे निरस्थि तेत्तिरं तथा ॥
चतुष्परोन्मितं सूक्ष्मं कलितं क्षाडितं जछे ।
पिप्परीपिप्पटीमूशुण्दीनीरकधान्यकेः ॥
द्विशाणेः संयुते तीये काथ्यमघोढकोन्मिते |
पादाचिते पठं तत्र दाडिमास्सदिताद्धेरत्‌ ॥

१ क 'णेमयाय दा ।

मदाल्ययाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । `
ते रसं मर्दितं पूतं हिङ्केन्धवजीरकेः ।
युक्तं प्रधूपितं पथ्यं शुद्धानां शुद्धिकाङ्क्षिणाम्‌ ॥ `.
मञ्मविश्िष्टसंधीनां क्षीणघाविन्दियोनसाम्‌" इति ।
सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ ` [र
पानरोगे कफोते रखड्छनं च यथाबटम्‌ ॥
दीपनीयो षधोपेतं पिवेन्मचं समाहितः ॥ < ॥
दीपनीयौषधोपेतमिति । दीपनीयोषधं पञ्चकोरादि तज्ृणेपितम्‌ । समाहिः
नेन मात्रया मद्यं पिबेदिति दरेयति ॥ < ॥ ` |
स्वज सवैमेवेदं प्रयोक्तव्यं चिकित्सितम्‌ ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥
आभिः क्रियाभिः सिद्धाभिः श्रानिति याति मदालययः ॥१०॥ .
सुगमम्‌ ॥ १० ॥ |
न चेन्मद्यक्रमं मुक्त्वा क्षीरमस्य भयोजयेत्‌ ॥
लङ्घनादयः कफे क्षि जाते दोवंल्यखायवे ॥ ११ ॥
्षीरमस्य भयोजयेदिति । प्षीरमनोषधमेव ॥ ११ ॥ `
ओनस्तुल्यगुणं क्षीरं विपरीतं च मतः ॥
सुगमम्‌ ।
पीरमयोगं मं चं कमेणार्पाल्पमा चरेत्‌ ॥ १२ ॥
सूममम्‌ ॥ {२॥
पयःपुननेवाकाथयष्टीकर्कपसाधितम्‌ ॥
घतं पुष्टिकरं पानान्मचपानहतोजसःम्‌ ॥ १३ ॥
पयः सेहसमम्‌ । पुननैवाक्राथच्िगुणश्चतुर्गुणो वा ॥ १६ ॥
सोवचेखमनाज्यथ इृक्षाम्ं साम्खवेतसम्‌ ॥
त्वगेखामरिचार्थौशं शकंयभागयोजितम्‌ ॥ १४ ॥
एतट्टवणमष्टाङ्गमभ्रिसंदीपनं परम्‌ ॥
मदात्यये कफमाये द्ात्स्रोतोविशोधनम्‌ ॥ १५ ॥
सोवचखादीनां प्रत्येकं समो भागः । त्वगेामरिचादीनां प्रसेकमेकभागापे
्घीहात्वम्‌ । शकंराभागोऽपि सौवर्चायेकतमद्वव्यभागसमः ॥ १४॥ १९ ॥
चव्यं सौवचलं हिङ्कः पूरकं विश्वदीप्यकम्‌ ॥
चण मेन पातच्यं पानात्ययरुजापहम्‌ ।॥। १६ ॥

१३. याभिः।२क.वा।३ ड. `रामधुयो।४क. म्‌ । दितं ल्व" । ५ छ, जी

१८४ व्यारूयाकुुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ १९ एकोनविंशो-

पर्कं वीनपूरफटम्‌ । दोप्यक यवानेका ॥ *६॥
यथा पीयमानं मद्यं विकारं मदं च न करोति तदशेयति--
जलष्टतथन्दनभूषिताङ्गः स्रग्वी सभक्तां पिलितापदश्ाप्‌ ॥
पिवेत्सुरां नेव भेत रोगान्पनोमतिध्रं च मर्दं न याति ॥ १७ ॥
जर्ष्टुतो जखाद्रगाचरः । . चन्दनभूषिताङ्शन्दनानुलिक्तगा्रः । खग्वी पुष्पमाडा-
युक्तः । सभक्तां भक्तेन सह ! पिशितोपदंशामिति । पिशितं मांप्तमुपदंशो भक्षणं
यस्यां सुरायां सा तथा ताम्‌ । रोगानिति प्रकरणान्म्ययपानजान्‌ । मनोपतिघ्रं च मदं
न यातीति । द्वितीयादिमदान्मनोमतिविघातकरान्नाऽऽप्नोति । प्रथमे तु मदं मनो-
मल्यनुपघातकरं र्भत एवेति भावः ॥ १७ ॥
पानविभ्रमचिकित्प्ामाह--
्राक्षाकपित्थफल्दाडिमपानकं यत्तःपानपिश्चमहरं मधुशकंराल्यम्‌॥ १८॥

अच्र फ्दाब्देन विशिष्टानि मातुडुङ्गादिफटानि गृह्यन्ते । द्राक्षादि मध॒शर्कराख्यं
पानकं पानविभ्रमे शस्तम्‌ । द्ाक्षादिभिः पानकं सूदशाच्लानुसरेण कार्यम्‌ ॥ १८ ॥
इति श्रीहन्दपणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री भ्रीकण्-
द्त्तकरृतायां व्याख्याकुयुमावल्याख्यायामष्टादक्षो

मदालययाधिकारः समाप्ः ॥ १८ ॥

अथेकोनविंदो दाहाधिकारः)
मदात्यये दाहस्य संमवात्तदनन्तरं दाहः-- `
रतधातधताभ्यक्तं खिद्यात्तं यवसक्तमिः; ॥
फाखामक्कसयुक्तपान्याम्छेरपि बुद्धिमान ॥ १॥
रतवत्‌ प्ता्यत्युनः पुनः प्ताप्य शीताम्भसा निर्वाप्यते तच्छतपौतमच्यत इती-
सानदवः । रते वाराञ्शीततोयेन धौतं फेनिरं घृतं शतपोतधतमच्यत्‌ इति उद्टणः
॥ १॥
खदयत्तस्य सवोद्गमारनाखद्रगाससा ॥
सुगमम्‌ ॥
. . , छामजेनाथ शुक्तेन चन्दनेनानुेपयेत्‌ ॥ २ ॥
रछामजेनेति । उरीरेण ॥ २॥
चन्दनाम्बुकणस्यन्दितालहन्तोपवीनिते ॥ `
स्वप्यादादादता जन्तुः कदटीदटसं वधत जन्तुः कद्रीदरसंस्तरे ॥ १॥ ____ || ३ ॥
| १ क. ध. . तोऽम्भोजकः।

८

दाहाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः १८५

ताटबृन्तं व्यजनम्‌ ॥ ३ ॥
परिपेकावगाहौ च सेवेत व्यजनानि च ॥
ससितं रििरं तोयं तुष्णादाहोपश्ान्तये ॥ ४ ॥
सषीरेः ' क्षीरकषाये सरीतिशन्दनान्वितेः ॥
अन्तदाहं परश्षमयेदेतेषान्येध शीतले; ॥ ५ ॥।
क्षीरः क्षीरकषायेरिति । क्षीरिकपाया वयादिक्ाथाः । क्षीरादिकं चेतत्पानपरिपे-
कादौ योज्यम्‌ ॥ 8 ॥ ९ ॥
कुशादिशालिपणीभिजींवकरा्ेन साधितम्‌ ॥
तैं घृतं वा दाह्यं बातपित्तविनाशननम्‌ ॥ ६ ॥
कशादिश्राख्िपणीभिरिति ! कुशाईि तृणपञ्चमृं शादीपर्णीभिरिति शाटिपण्यौ
दिविदारगन्धारिगणमाद्ः । एताभ्यां काथः । जीवकाव्रेनेति । जीवकादयषएर्व्गेण ।
अनेन च कल्कः । जीवकादष्टवमेशखषेभक्मेदामहामेदाकाकोरीक्षीरकाकरोटीऋद्धिवृद्धय
एवं सत्र सुश्चुतयोगे जीवनीयाष्टकम्‌ । चरकयोगे पृनरेत एवद्धिवृद्धिरदिता माप
पणीपुद्रप्णीजीवन्तीमधुकप्तहिता जीवनीयदरकं जेयम्‌ । तेटमप्णव्रीयमपि शीत द्रव्यसं -
सकारेण दाहरामनं मन्तव्यम्‌ । ननु तेटस्याम्तयोप्णत्वात्कथं दाहश्ान्त्यर्थमृपदेशः ।
उच्यते | कृरारिद्रभ्यलेन गणान्तराधानात्‌ । यथा सौम्यमेव घर्तं तथा कथं नोप-
दिर्यत इति चे्तेवद्रोमकृपेसतद प्रवेशात्‌ । अत एव तत्रान्तरे ज्वरशान्तये चन्दनादि
साधितं तैल्मेवोपदिष्टमिति । कुशाचं तें ब्रं च ॥ ६ ॥
पित्तज्वरटरं यच्च दाहे तत्सवेभिप्यते ।
फठिनीरो प्रतेव्याम्बुदेमपत्रकट नरम्‌ ॥
काटीयकरसोपेतं दादे शस्तं परेपनम्‌ ।। ७
फटिनी प्रियेगुः । सेव्यमृशौरम्‌ । (हमपत्रम्‌) नागके सस्चृणम्‌ । काढीयक्रं महेन्द्र
काटीयकरसः पेपणाधम्‌ |
छ्ष्णगुप्कयना टेपश्वन्दनस्यापि दारक्रत्‌
त्वम्गतस्याप्मणो रोधाच्छीतदरचन्यथाऽगुराः ॥ < |
-छोकाधस्यापराधं केचिदन्यथा पठन्ति रोमकरूपायनोद्रच्छदूप्मणो ह्यवरोधनाद्विति
॥ < ॥

किन

£ ख. परस्तक्-- दावे त्वभिन्छन्ते तस्मादद्वय मानत्रम्‌ । परिषिनच्याम्बभिः शीतः प्रयिम्मे-
चन्दनार्भिः ॥१॥ ग्टानं वरा दीनवदनं समा्िद्ध्रादना । एलमक्षामसंकाता चन्दनाद्रौ प्ियोदरा
विश्रय)ऽग्जखजश्ित्रा मभिदारविमृभिताः । मजयृस्तं स्तनः दीतिर्द्ायमम्वद्दयसः ॥३॥
ददययधिकमन्र ! † अचर रीशनमेधेन क्षीसिपायरिति यन्तम्‌ ।

मामित

111१ । १४ प) 111... 7 | पीतको

५६. क. मुघं व्यजनाना च तवने । शस्यत श । + ऋ. शस्यत ।
91

१८६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ २० विंशः-

ह्यीवेरपदमकोशीरिचन्दं नक्षोदवारिणा ॥
संपूणीमवगारेत द्रौणी दादादितो नरः ॥ ९ ॥
स्लोदश्रूर्णम्‌ ॥ ९ ॥
इति शरीवृन्दभणीतवृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां भ्रीभी-
कृण्टदत्तङ्रतायां व्याख्याङकुसुमावस्याख्यायामेकोनविश-
तितमो दाहाधिकारः समापनः ॥ १२॥

अथ विश्च उन्मादाधिकारः।

मदात्यय उन्मादमिव चापरमिनेनोन्मादपंकीतैनं छृतं तत्र दाहोऽप्युक्तस्तेन खल्स-
वक्तव्यं दाहं प्रतिपाद्य पप्रव्युन्मादारम्भः ॥
वातिके ेहपानं भराग्विरेकः पित्तसंभवे ॥
कफजे वमनं कायं परो बस्यादिकः क्रमः ।॥ १ ॥
वातिकं इति । निरावरणवातक्रते सेहपानम्‌ । आवरणसद्धावे तु ततर ्ेदपानम-
नहमेव । यदुक्तम्‌-
(मेदःकफाम्यामनिरो निरुद्धः रुढाङ्गम्श्चयथन्करोति ॥
सेहं नियुञ्चविबुधस्तु तस्मै सव्यत्येव हि तान्विकारान्‌"” इति ।
परो बस्त्यादिकः क्रम इति । पश्वात्लेहवबसिनिषूददिरोविरेचनाथकः क्रमः
कार्यैः । यथा चोक्तम्‌- .
“निरूहान्लेहनसि च शिरसश्च विरेचनम्‌ ॥
ततः कुयायथादोषं तेषां मृयस्त्वमादिशेत्‌'" इति ॥ १ ॥
यचोपदेकष्ये किचिद पस्मारचिकित्सिते ॥
उन्मादे तच्च कतव्य सामान्यादोषदृष्ययोः ॥ २ ॥
सामान्यादीषदूष्ययोरिति । उन्मादेऽपस्मारे च समानो दोषस्तथा भृतपप्रा्ि-
संप्राप्तो वातादिः समानं च हृदयरूपं दृष्यमिल्यर्थः । हेतुदृष्ययोरिति पठे तु समानो
हेतुमनोमिषातादिरवगन्तव्यः ॥ २ ॥
ब्राह्मीकष्माण्डीफटषड्ग्रन्थाशङ्कपष्पिकाखरसाः ॥
उन्मादहृतो इष्टाः पृथगेते दुष्टमधुमिश्राः ॥ ३ ॥
ब्राह्मी स्याता । कूष्माण्डीफङं पुराणं ग्राह्यम्‌ । एतदयं प्रचरति ॥ ३ ॥ .

१ ड, ^न्दनाम्बुद्‌ । २ क. "दिश्यते

उन्मादाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । १८७

दश्ग्रखाम्बु सघृतं युक्तं मांसरसेन वा ॥
ससिद्धाथकवूर्णं बा केवरं वाऽनवं धृतम्‌ ॥ ४ ॥
अनवं घृतमिति । पुराणं तच्च दशाब्दिकम्‌ ।
यदुक्तम्‌--“उग्रगानि पुराणं स्याद शवषस्थतं भरतम्‌ ॥
टाक्षारसनिमं रीतं प्रपुराणमतः परम्‌? इति ।
अन्ये पुनरेकवपांतीतं पुराणं च्ुवते । तथा च--
अल्पामिष्यन्दि मधुरं बल्यं संवत्सरोषितम्‌ ॥
अल्पञ्छेदं च दोषाणां पुराणं तत्प्रकीर्तिम्‌"" इति ॥ ४ ॥
उन्मादशान्तये पेयो रसो वा तार्शाखनः ॥
रसो वा ताङ्शाखन इति । रसोऽयं समधुव्यैवहरति ॥
प्रयोज्यं साषपं तें नस्याभ्यञ्जनयोः सदा ॥ ^ ॥
सिद्धाथको वचा हिङ्गु करञ्जो देवदारु च ॥
मञ्जिष्ठा तरिफटा श्वेता कट भी त्वकटुधिकम्‌ । ६ ॥
समांशानि भयङ्क रिरीषो रजनीदयम्‌ ॥।
बस्तमू्रेण पिष्टोऽयमगद्‌ः पानमञ्जनम्‌ ॥ ७ ॥
नस्यमारेपनं चैव स्नानमुद्रतेनं तथा ॥
अपस्मारविषोन्माददरत्यारक्ष्मीज्वरापहः ॥ ८ ॥
भूतेभ्यश्च भयं हन्ति रानद्रारे च शस्यते ॥
सपिरेतेन सिद्धं बा सगोमूत्रं तदथेकृत्‌ ॥ ९ ॥
करञ्द्रयस्य फलम्‌ । वक्ष्यमाणयोगेऽपि करञ्चस्य बीजनमुक्तम्‌ 1 शेताऽपराजिता वचा
वा | कटभी तद्रवडिः (गिरिकर्णी) तस्य त्वक्‌ । रिरीषस्य फम्‌ । कत्याऽमिचारा
देवता । सपि रेतेन सिद्धं वा सगोमूत्रमिति। षिद्धाथकादीनां कल्कः । गोमू-
पेण द्रवं कार्यम्‌ ॥९॥६॥७॥८॥९॥
ऽयूषणं रिङ्क वणं वचा कटुकरोरिणी ॥
शिरीषं नक्तमारस्य बीजं स्वेताश्च सषेपाः ॥ १०॥
गोमू्रपिषठरेतेस्त बिर्नेच्ाञ्जने हिता ॥
चतुथंकमपस्मारमुन्मादं च नियच्छति ॥ ११ ॥

स सणाकिपतभवान५.।८५१५५ ०००८०८१.५०० ५ ५०-८११५१७७०८५०१०१ ११७१८४१०

ख .पुस्तके -- तारतछीसधिफलेलवादुफलिनीसोप्राप्थक्रप णिनीदन्तीदाडिमदारुचन्द ननिशादार्वीविकशा-
लोत्पलेः । जातीपुष्पहरेणुप्द्यकयुतैजन्तुप्रम्चिष्िकारुषिरटीतुटिसारि वाद्रययुतैनागेन््रपुष्पानवितेः ॥१॥
अष्टा्िंरातिभेश्वतुगणजले कल्याणमेभिः श्रुतं दन्द्येतन्रिचतुधेकज्वरमुरःकम्प सबन्ध्यामयम्‌ । साप-
स्मारगरोदराः सपवनोन्मादाः सजीणैज्वरा जायन्ते न पुनः कृतेन द्विषा कल्याणकेनामुना \ २ ॥
तीसटात्कल्याणकं घृतम्‌ ॥

१८८ व्याख्याक्ुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ विंशः~

व्यषणाया वर्तिः ॥ १० ॥ ११ ॥
आश्वासयेत्सुहदराक्येषमेकायोथसंयुतेः ॥
व्रयादिष्टविनाशं वा दशेयेदइतानि वा ॥ १२ ॥
तरयादिष्टविनाशं वेस्यादि विधानं चित्तोद्धान्तिकरमद्धान्तप्य चित्तस्य प्रकृतौ व्यव-
स्थापनार्थम्‌ ! द्यते घटनचछितस्य संधेः पुनवेषनेनेव प्तम्यगवस्थापनं तथेहापि .
ज्ञेयम्‌ ॥ १२ ॥
बद्धं सपपतेटाक्तयुत्तानं चाऽऽतपे न्यसेत्‌ ॥
कपिकच्छाऽथ वा ततप्रैखोहतैटजङेः स्पृशेत्‌ ॥ १३ ॥
बद्धं सपपतेटाक्तमिल्यादिविधिः सरोतःशोधनाथमुद्रेगजननाथं च । कपिकच्छेति |
शूकशिम्बा ॥ १६ ॥
कश्चामिस्ताडयित्वा च सुबद्धं विजने गृहे ॥
रुध्याचेतो हि विभान्तं तथा व्रजति तस्सुखम्‌ ॥ १४ ॥
कृशाभिरिति । कञ्ञा शाट इति छोके ॥ १४ ॥
सर्पेणोद्धतद रेण दान्तैः सिरैगंजे तम्‌ ॥
जासयेच्छखहसतेश्यं शद्चभिः सूकरैस्तथा ।॥ १५ ॥
दान्तैः सिहैरिति । आयत्तीकनैव्यापेः ॥ १५ ॥
अथ वा राजपुरूषा बहिनीत्वा सुसंयतम्‌ ॥
त्रासयेयुेधेरेनं तजेयन्तो नृपाज्ञया ॥ १६ ॥
वर्िरिति। मामाहरहिः ॥ १६ ॥
देहदुःखभयेभ्याऽपि परं भाणभयं मतम्‌ ॥
तेन तस्य शमं याति सवेतो पिष्डुतं मनः ॥ १७ ॥
देहदुःखमयेभ्योऽपीति । देदुःखानि कपिकच्रटेपनादीनि तत्कृतेभ्यो मयेभ्य
इति ॥ १७ ॥
इषटदरव्याविनाशाच मनो यस्योपहन्यते ॥
तस्य तत्सदः सान्त्वाश्वासै; शमं नयेत्‌ ॥ १८ ॥
तत्सहसपाप्ररिति । तत्सदशप्रापकैः | भवे क्तः ! सान्त्वं सामप्रयोगः। आश्वासः
संतोषजनकं वचनम्‌ ॥ १८ ॥
कामदोकभयक्रोधदरषप्याखोभसंभवान्‌ ॥
| परस्परपरतिद्वहरोभेरेव दामं नयेत्‌ ॥ १९॥
रा

१ ध. कथवौक्येधमोयसंहितैः । २ क. “थ तस्करैः शतुभिस्त।

उन्मादाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | १८९

बुद्ध्वा दोषं वयः सात्म्यं देशकाख्वरावलम्‌ ॥
चिकित्सितमिदं कुयादुन्मादे दाषभूतने ॥ २० ॥
देवपिपितगन्धर्वेरुन्मत्तस्य च बुद्धिमान्‌ ॥
वजेयेदञ्जनादीनि तीश्णानि कूरकम च ॥ २१॥
नूरकम॑ताडनात्‌ । तीकष्णाञ्चनादिवर्जनं च वैद्यातुरोपवातपरिहारार्थम्‌ । उक्तं
हि-वैदयातुरो विनिघ्नन धुवं करुद्धा महौनस इति ॥ १९ ॥ २० ॥ २१॥
ती्ष्णाञ्जनादीनां निषेधे यत्कतव्यं तदाह--
सपिष्पानादिरागन्तोमेत्रादिशेष्यते बिधिः ॥
पूजावच्युपहारेष्टिदोममन्राञ्जनारिभेः ॥
जयेदागन्तुमुन्मादं यथावद्विधिभिभिषक्‌ ॥ २२ ॥
सापीह मूतहरकल्याणकवेत्तादि 1 बषिरित्नदेरुपदौकनम्‌ । उपहारः सपदरबीछः ।
कंवा पूजाबल्योरूपहार उपटोकनम्‌ ॥ २२ ॥
कल्याणकं भरयुज्ञीत महरा वेतसं यतम्‌ ॥
तरं नारायणं नाम महानारायणं तथा ॥ २२ ॥
सुगमम्‌ ॥ २६ ॥
महपेशाचिकं वरेतमाह--
जटिला पूतना केली चीरटी मकेटी वचा ॥
जायमाणा जया वीरा चीरकः कटुरोदिणी ॥ २४ ॥
कायस्था सूकरी छा सातिच्छा पटंकषा ।॥ २५ ॥
महापुरूपदन्ता च वयस्था नाष्टीद्रयम्‌ ॥
कटम्भरा एथिकाटीं स्थिरा चतः शृतं धृतम्‌ ॥
सिद्ध चतुथेकोन्मादग्रदापस्मारनारनम्‌ ॥ २६ ॥।
महापेशाचिकं नाम धृतमेतद्यथाऽमृतम्‌ ॥
मेधाघ्ुदधिस्मृतिकरं वाखानां चाङ्गवधेनम्‌ ॥२७ ॥
जटिटा मांसी शतावरी वा । पूतना हरीतकी । केशी मूतकेरीं । चोररी कवाहु
ब्रह्धिका वा । मकंटी शूकशिम्बा । जया जयन्ती । वीरा क्षीरकाकोटी एश्चिपणीं वा।
चोरकश्चण्डा । कायस्था चिन्दुवारः सृष्षमेडा वा । सूकरी वाराहीकन्दस्तदभवे चर्मकारा-
टकम्‌ । छवाऽजाजी मधूलिका वा । अतिच्छव्रा शतपुष्पा । छउचातिच्छते द्रोणपुप्पी-
दयम्‌ । पलङ्कपा गुग्गुः । महापुरुषदन्ताऽपराजिता कान्ता शतावरी वा 1 वयस्था
गुडचो ब्राह्मी वा 1 नाकुरीद्रयं रास्नाद्वयं सपेगन्धाद्भयमन्ये । सपगन्धा सपच्छचिका ।

ति तोन न्ना ममतम १०,८००१५१५१ ००७११४०८ कको तो

१ क. भतदोपजे । २ क. "थाविधि श्विर्भिः। ३ क. वाऽपि ४ ङ. चारटी। ५ ड. रोचना

१९०. व्याख्याकुयुपावल्याख्यदीकासमेतो- [२० विरः-

कटम्भरा कटभी भदा्धा)डी वा । वृश्चिकाी वृश्चिषत्नी । स्थिरा श्राछिप्णीं । अयं
चार्थो जैलटादिभिर््यास्यातः प्रायो बङुरुकारेण -शछोकेर्निबद्धः ।
त्था--“नटिा रातपुष्पी स्यान्मापीमेरोऽपि चेष्यते }
पूतना अभया केशी मांसी मूकेश एव च ॥
चोरी ब्रह्िका ज्ञेया मकैटे रुकरिभ्बिका ।
वीरा तु पृञ्जिपणीं स्यचण्डा स्यादिह चोरकः ॥
कायस्था िन्टुवारसतु सृक्षमेडा वाऽथ सूकरी ।
वाराही कन्दकामावाचमकाराट्ुकग्रहः ॥
छ्राऽजाजी त्वतिच्छत्रा शातपुष्पा परे किमे ।
द्रोणपुष्पीद्रयं प्राहुः पलङ्कषा तु गगः ॥
महापुरुषदन्ता च विष्णुक्रान्ताऽथवा वरी ।
वयस्था त्वरता ज्ञेया नाकुरीद्वयमत तु ॥
सपेगन्धाद्यं प्राहू रासरादयमथापि वा 1
कटम्भरा तु कटभी प्रपरारिण्यथ वाऽमृता ॥

५ भ

व्यक्तमन्यचच कटं महापेशाचिके चुतः" इति ।
्रन्यरेतेः कर्कः । द्रवं ज्ञटम्‌ । महापैशाचिकं नामेलयत्र मह च्छन्दः पूनावचनः
स्वल्पपेशाचिकस्यामावात्‌ । महापेशाचिकं घृतम्‌ ॥ २४ ॥ २९ ॥ २६ ॥ २७ ॥
वैतसघ्रतमाह--

पचमूर्यावकाद्म्यो रालेरण्डतरिग्रद्रखः ॥
मूवां शतावरी चेति काथैदिपचिकेसिमिः ॥ २८ ॥
कर्याणकस्य चाङ्गेन वेतसं नाम तदूघृतम्‌ ॥
सवेचेतोविकाराणां शमन कीतितं परम्‌ ॥ २९ ॥
पशचमूल्यावकाश्मयां विति । दशमूटी गम्भारीरहिता ग्राह्या । इहेभेरिति प्रयोग-
श्चिन्यो नेदमदसोरकोरिल्यनेन मिप रेप्रस्तावननिषेधात्‌ । कातच्रव्याकरणे तु तस्मा-
द्विस(सो)भिरित्यत्र सूत्रे तप्माहहणात्पराधुत्वमस्योपवणितम्‌ । तस्माढहणं हि कृताका-
रस्येदमोऽनुवरृच्यथं कृतं तस्य चानुवृत्तिरनन्तरत्वदिव सिध्यति तच्कियते “ अदल्य-
ज्लनेऽनक्‌ "” इत्यद्विेरनिलयत्वज्ञापनार्थम्‌ । तेनान्तविषेरभावादिभैरित्यपि मवति । प्रयो-
गोऽपि तत्र दरतो यथमेगुणेः सप्त ऋषयः सर्म गता इति । वैतसं घृतम्‌ ॥२८।२९॥

कायः कषायो द्विगुणा्तोयेः पानीयकस्याणककल्कपादः ॥ ३० ॥

१ घ. "ण्डवृहट्‌ ।

उन्मादाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। १९१

कायैः कषायो द्विरणाष्तोयैरिति । द्विगुणाष्टतोयं षोडशगुणमम्भः। षोडशगुणं
चाम्भः कृष्णात्रेयपरिमाषाथां मन्तव्यम्‌ ।
यथा--द्रव्यमापोथितं काथ्यं दत्वा षोडरिकं जलम्‌ ॥
पाद्रिष्टः कषायः स्यादेष क्राथविधिः स्मृतः ›› इति ।
चक्रेणाप्युक्तम्‌---“रतप्रस्योऽत्र प्रक्तव्यः काथो द्रोणाम्भप्ता ध्रतात्‌ ॥
चतुगणस्तु संपाद्य; कल्कः कल्याणके भरते ”
इति केचित्‌ । तोयद्रोणेनैव क्राथकरणं प्रचरति । पानीयकस्याणककल्कपाद
इवि । घृतमिदं यस्य तन्त्रस्य तत्रोक्तकल्याणकापरिज्ञानाचचरकोक्तपानीयकल्याणकस्य `
कल्कं गृह्णन्ति तथा च सति तदुक्त कषेमाने परित्यागात्पादिककल्ककल्पना पुनरेषा
चन्दस्य व्यवहारानुरोधादवगन्तव्या ॥ ६० ॥
दिङ्कसौवच॑खव्योपेद्िपटांरेधेतादकम्‌ ॥
चतुगंणे गवां मूत्रे सिद्धयुन्मादनाशनम्‌# ॥ २३१ ॥।
सुगमम्‌ 1 हिङ्गवादं घृतम्‌ ॥ ६१ ॥
इति श्रीहन्दपमणीतदन्द माधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री- `
केण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकरुसुमावल्याख्यायां विश्च
उन्मादाधिकारः समापनः ॥ २० ॥

अयेकविशोऽपस्माराधिकारः ।

मनोदु्टिचिकित्सायाश्च साम्यादुन्मादानन्तरमपस्मारः ।
वातिकं बस्तिभिः परायः पेत्तं पायो विरेचनैः ॥
कफजं वमनेधीमानपस्मारमुपाचरेत्‌ ॥ १ ॥
वातिकं बस्तिभिः भराय इति । प्रायःशब्दोऽये विदोषाथेस्तेन क्रियान्तरमपि
सूचितं भवति । एवमुत्तरत्रापि प्रायशब्दो व्यास्येयः । वमनप्रायैरितीह पठे तु
वमनप्रधानः कमेभिरिति ज्ञेयम्‌ ॥ १ ॥
ततस्ती्ष्णे प्रयुञ्जीत भिषक्छम्यक्मबोधनम्‌ ॥
सम्यक्प्रबोधनमिति८१)। दोषोपश्चमनेन सम्यक्छखन्यापारजनकम्‌ । सम्यक्प्रबोधन-

मिति वा पाठः|

मां्तरोहिणी ॥१॥ चन्द्रभादिलकान्ता च नाकूस्यो वृद्धदारुकः । पिष्ेस्तद्वस्तमूत्रेण योजयेदापदीश्वरम्‌ ।
नस्यधूमप्रदेदेषु सवेभूतग्रहापहम्‌ 1 २॥ उन्मादमोहज्वरछृ़ यवातञ्ज्वराभ्निचौरोरगदृशचिकादीन्‌ । उप-
दवान्दन्ति विषाणि चेव सकरत्रिमस्थावरजङ्गमानि ॥ ३ ॥ “” इत्यधिकमच्र ।

मावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २१ एकरगिदाः-

सरतः शद्धदेदस्य स्यादुन्मादहरा क्रिया ॥ २॥।
पगमम्‌ ॥ २ ॥
मनोह्वाताध्येनं चेव शद्रखपारावतस्य च ॥
अञ्जनं हन्त्यपस्यारणन्मादं च विशेषतः | २ ॥
मनोहा मनःशिा । ताक्ष्यनं रसाञ्जनम्‌ ॥ २ ॥
यष्ठीदिङ्कवचावक्रशिरी पटशयुनामयेः ।।
साजमत्ररपस्पारे सोन्पादे नावनाञ्जनं । ४ ॥
वक्रं तगरपादिका 1 आमयः कुष्ठम्‌ ॥ ४ ॥
कपित्थाञ्वारदान्पृद्रान्मस्तीशीरयवस्तथा ॥
सम्योषान्वस्तमत्रेण पिष्टा बतीः प्रकल्पयत्‌ ॥ ५ ॥
अपस्मारे तथोन्मादे संपेदे गरादिते ॥
विषपीते जलगृते चेताः स्युरम्रतोपमा$ ॥ ६ ॥
कपित्यानिलस्य स्यति कायस्थामिति पाठान्तरम्‌ । कायस्था प््मेटा । शारदा
न्हानिति । हरिता मद्राः प्रायः संमवन्ि शरदि । वर्तीरिति | नेत्राञ्नवर्तीः ।
विपपीत इति ! विषपीते (पीतविषे) । जछम्रत इति । जट्पानेन मतम्राये । स्वैथा
मते तु मेषनं व्यथम्‌ । जर्मतरक्षणं चाधिवेरोनो क्तम्‌ ।
यथा---'¶वेषए्टठ्धपायुमवाक्षमाघ्मातोदरमेहनम्‌ ।
विद्याज्जट्मृतं जन्तुं शीतपादकराननम्‌इति ॥
नलमुतचिकितसा सुश्रुतेनोक्त--
यथा--धवृक्षप्रपातविषमपतितं मतमम्भसि ॥

ह (०

उदहद च मृतं पतद्याश्रकित्तन्नष्पन्ञवत्‌ः' |
वृ्प्रपातिा नदतयादं । विषमो निख्नोत्नतप्रदेशः । व्रक्षादिपतितं प्राणिनं मतमम्भपति
च मृतमृद्धद्धमुद्ान्तं पदयो क्षयति नष्टसत्तवच्चिकित्मेत्‌ । तत्र मतराम्यो मत्यप्तमीपे
वतमान गृह्यत न पनमूत एव तस्य निष्फटविकित्पितत्वात्‌ । केचिदाचार्यी अम पारं
7 अनयन्त यऽनुमन्यन्तं वन्मतानुप्तारेण श्खितोऽयमिति न दोषः । नष्टप्रत्तवदिति ।
न्टसज्ञ विवृत्ताक्षं भ्रम्रीवं विरेचनैः |

चथ: प्रषमनसतीक्षणोतिषातं समुपाचरेत्‌" इति ॥ ९ ॥ ६ ॥

इष्यद्धूते शनः पत्तपपस्मारत्रपज्ञनम्‌ ॥
तदेव सपिषा युक्तं धूपनं परमं स्पृतम्‌ ॥ ७॥
पुप्यनकषतरे गृहीतम्‌ ॥ ७ ॥ ॥
१ड. सपेदेष्रे

अपस्माराधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयागः 1 १९३

इृत्कम्पोऽक्षिरुजा यस्य स्वेदो हस्तादिशीतता ॥
द्‌शब्रूलीजरं तस्य कृल्याणाज्यं च योजयेत्‌ ॥ < ॥
पुगमम्‌ ॥ ८ ॥
यः खदेत््ीरभक्तश्ची माक्षिकेण वचारः ॥
अपस्मारं महाघोरं सुचिरोत्थं जयेद्‌ धुवम्‌ ॥ ९ ॥
पुगमम्‌ ॥ ९ ॥
पह वेतप्तपतमाह--
दशणच्िष्टतथेरण्डो दमं शतावरी ॥
रासा मागधिका वियु; काथ्यं द्विपलिकं भवेत्‌ ॥ १० ॥
विदारी मधुकं मेदे काकोव्या द्रे पिता तथा ॥
खमृराभीरुमृद्रीकामुञ्चातं गोक्षरस्तथा ॥ ११ ॥
वैतसस्य घरतस्याङ्ैः पक्तम्यं सपिरुत्तमम्‌ ॥!
महाबेहससंं तु सवापस्मारनाशनम्‌ ॥ १२ ॥
गरोन्मादभतिदयायनृतीयकचतु॑कार्‌ ॥
पापारुश्मीं जयत्येतत्सबेग्रहनिवारणम्‌ ॥ १३ ।।
श्ासकासहरं चैव इक्रातवविशोधनम्‌ ॥
द्रव्यमापो धितं कथ्यं द्वा पोडशिकं जलम्‌ ॥
पादरेषं च कतेव्यमेष काथविधिः स्मृतः ।॥ १४ ॥
राण्य मृटे बीनवा | बीनेन प्रचारः । क्ाथ्यं द्विपलिकं भवेदित्यन्तेन
काथ्यम्‌ | क्राथश्च द्रव्यमापोथितं काथ्यमित्यादिपरिभाप्या षोड्शगुणाम्भसा कार्यः |
विदारीप्रभतिभिः कल्कः । खजुर प्रसिद्धम्‌ । मुञ्जातमीत्तरापथिकः कन्दः । तदभावे
तारमस्तक्रम्‌। दरव्यावस्यभिधानेऽपि पुञ्ञातं तालमस्त फ पठितम्‌ । तारसस्येनापि व्यव
हारः । वैतसस्य भरतस्याद्भेरिति । वैतप्घरतकच्कैः 1 तेनोक्तपानीयकल्याणकद्रन्येरपि
कट्क- कायै इति ग्यास्येयं ग्यवहारानुरोषात्‌ । यज्यते वेतप्तो क्तक्राध्यद्रव्यम्रहणं यदि
हयतिदिष्टादे शोऽभीष्टः स्यात्तदा स्पष्टार्थं कल्पाणकप्रतस्यङ्केरितयेवं त्रूयादिति । कल्कश्च
मिरित्वा पादिकः ।
तथा च चक्रः--
“धूतमानं क्राथविधिरिह्‌ वेतप्तवन्मतः ॥
कल्क वैतपपरोक्तदवव्येः परार्थं तु पादिकः "° इति ।
महावेतसं धृतम्‌ ॥ १० ॥ ११ ॥ १२॥ १३ ॥ {४ ॥

जानमानो निः त वीता ददनातन

शिनिकेनिभभि ५१११ 1 भमर भभम 11

१ ६, श्रह्न्मा ।
५

१९९४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २२ द्वाविंशे-

बराह्मीरसे वचाकुष्शङ्कपष्पीभिरेव च ॥।
पुराणं सपिरन्मादग्रहापस्मार नाशनम्‌ ॥ १५ ॥
सुगमम्‌ । ब्राह्मीधृतम्‌ ॥ १५ ॥
कष्माण्डकरसे सपिर्टादञ्चगुणे पचत्‌ ॥
यष्टयाहकस्कं तत्पानमपस्मारहरं परम्‌ ॥ १६ ॥
पगमम्‌ । कृष्माण्डकं(कगेवरृतम्‌ ॥ १६ ॥
गोदाकृद्रसदध्यम्लक्षीरमूतरः समं ध्रतम्‌ ॥ `
सिद्धं चतुथकोन्मादग्रहापस्पारनारनम्‌ ॥ १७ ॥
सुगमम्‌ 1 |
स्वरपपञ्चगय्य धतम्‌ ॥ १४७ ॥
वृहुत्पञ्चगव्यं क्रचिध्पल्यतं तदाह--
दविपञ्चमूं त्रिफलां रजन्यो कटका वचाम्‌ ॥
सप्तपणंमपामार्भं नीटिनीं कटुरोरिणीम्‌ ॥ १८ ॥
रम्यां फलुमूं च पौष्करं सदुरामम्‌ ॥
द्िपखानि नख्द्रोणे पक्त्वा पादरसे स्थिते ।॥ १९ ॥
भाङ्गीपाात्निकटुकं जिहतां निचुखानि च ॥
भरेयसीमादकीं राखां पूरवो भूनिम्बचित्रकौ ॥ २० ॥
सारिवे दरे रोदिषं च भूतिकं मदयन्तिकाम्‌ ॥
किपेतिषटराऽक्षमाजाणि तेः परस्थं सर्पिषः पचेत्‌ ॥ २१॥.
गोशद्ृद्रसदध्यम्क्षीरमूत्र्च तत्समे; ॥
पश्चगव्यमिदं ख्यातं महत्तदमृतोपमम्‌ ॥ २२ ॥
अपस्मारे तथोन्मादे चयथाबुदरेष च ॥
गुल्पाशेःपाण्डुरागेषु कामखायां हटीमके ॥
अलक्ष्मीग्रहरकषोघ्रं चातुथिकविनाशनम्‌ ॥ २३ ॥
रजन्या हारद्ाद्वयम्‌ । नीलिनी नीखबुन्हा ॥ राम्याक आरग्वधफटम्‌ । निचुं
हिज्ल्फटम्‌ । श्रेयसी हास्तपिप्परी । रोहिषं भूतिकं गन्धतृणाहयम्‌ । बृहत्पञ्चगव्यं
मृतम्‌ ॥ १८ ॥ १९ ॥२०॥२१॥२२॥ २६॥ ` `
इति श्रीदन्दभणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां
्रीभ्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुस॒मावल्याख्यायामेकवि-
_ ___ शोऽपस्माराभिकार शोऽपस्माराधिकारः समाः ॥ २१ ॥

१ के तन्नादम । २क. सभर्घृत" ।

वाताधिकारः ] न्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः १९५
अथ दराविशो वाताधिकारः।

क 1

वातविकारविरषस्याऽऽक्षेपकादेरपस्मारवद्रेगकैत्वात्तदनन्तरं वातव्याधिः । वातिनं
कृतो व्याधिर्वात एव वा विकतो व्याधिर्वातव्याधिः । अत्र हितं विधिं संक्षिप्याऽऽह--
अभ्यङ्गः स्वेदनं बस्तिनस्यं स्रेहविरेचनम्‌ ॥
सिग्धाम्टटवण स्वादु ष्यं वातामयापहम्‌# ॥ १ ॥
स्वेदनं जग्धम्‌ । यदाह चरकः--
“धवात-छेप्मणि वाते वा कफे वा स्वेद्‌ इष्यते ॥
स्तः जल्लिग्धस्तथाऽन्निग्धो ृक्षश्चाप्युपपादितःः इति ।
वसिः सेहवसतिः । नस्यं सैदिकम्‌ । लेहविरेचनं तिल्वकथृतादि । बिल्वकषृतादि
॥ १ ॥ |
पटोरफरुकेयुषो ृष्यो वातहरो रघुः ॥
वाव्यारककृतां यूषः परं वातविनाशनः ॥ २२ ॥
परोटफरकेयंष इति । य॒षोऽत्र युपसाधर्म्याद्धनः काथो य॒षरूप उच्यते । एवं वा-
स्याङककृतो यूष इत्यत्रापि व्याख्येयम्‌ । अन्ये तु मुद्रादिप्र्षपादुषत्वमिच्छन्ति ! पये
टफलकृतयुषन् तिक्ततवा्रोक्ष्याच कफावृते पित्तावृते वति प्रयोज्यः ॥ २ ॥
पञ्चम्रटीवलासिद्धं क्षीरं बातार्मये हितम्‌ ॥
पश्चपूरीवरासिद्धं क्षीरमिति । पश्चमृी स्वल्पा महती बोमयोरपि वातहर-
त्वात्‌ ॥ |
दीतोष्णस्िग्धरुक्नाचेवतजो यो न शाम्यति ॥
विकार स्तत्र विज्ञेयो दुष्टमेवास्ति शोणितम्‌ ॥ ३ ॥
वातरोगे पितताच्िते शीता क्रिया कफान्विते रूक्षोष्णा केवरानिर्ने क्िग्धोप्णा
हिता ! क्रियामिराभिरपि चेदस्य न प्ररमस्ततोऽधिगम्यतेऽस्यत्रः महती शोणितद्ष्टि-
रतिवृद्धशोणिताश्रयस्य हि रोगस्याऽऽश्रयप्रमावान्न स्वचिकित्मयोपक्शमस्तेनेह दुष्ट
यदसि शोणितं तिरैतेव्यमित्याकूतम्‌ ॥ ३ ॥
ॐ ख.पुस्तके--““पुनर्मवेरण्डयवातसीभिः कार्पासजैरस्थिभिरारनारैः । स्विन्नैरमीभिस्त्वपि षड्भि
रेव स्वेदः समीरार्तिदरो नराणाम्‌ । कोर कटत्थासददासगाल्लामाषातपीतिरुफलानि कुटम्‌ 1 वचाडाद्गा-
कूयवचरणमम्लमुष्णोऽतिवातामयिनां प्रदेहः” दल्यधिकमच ।

तदनतजिपकाििमिि=04 क द, दि ािाताछा्यतपिनतानोन ससम्मनस्य कोति भेत्ता पिति निणनिितकधनणते

0

1

तिन थत गीतक्रमो मनाक्तव द

१ क. भयापहम्‌ ।

१९६ व्याख्याङुयुमावर्याख्यदीकासमतो-- [{ २२ द्वाकिशो~

घाजिगन्धा वास्त्रो दश्गूढी महोषधम्‌ \॥ `
द शधनरूयौ राला च गणोऽयं बातनाशनः# ॥ 9 ॥
वाजिमन्थाऽश्वकन्दः । बलाऽतिबला नागबला । अत्र बरा पीतपुष्पाऽतिबखा
शरेतपष्पा नागबडा गोरक्षतण्डला 1 दवे गुध्रनख्यावदिखाद्वयं शरेतरोहितपुष्पमेदेन काटी.
यद्यं गणत्वादनेन यथायोगं सवी क{थादिकरपना कायौ ॥
आनरूपमत्स्यैश् सवेसवारैरुष्णेः पदेहः पवनापहः स्यात्‌ ॥
वेप्वारः कुध्तिमांसम्‌ ॥
लेदैश्वतुभिर्दशयरसिद्धेगन्धोषधेश्रानिदा पदेहः ॥ ५॥
चत्वारः जहाः सिसैख्वसामजान इति ! तत्र॒ सपिरिति छ गतो संस्कारानुसपं
णात्सपिरित्यथं |
तथाच-““ नान्यः सरहस्तथा काथत्सस्कारमनूवततं ॥
यथा सपिरतः सर्पिः सवलेहोत्तमं मतम्‌ " ॥
अत॒एव चास्य प्राधान्यादग्रेऽमिधानम्‌ । तिरेषु भवं तेर साष॑पादीनामपि साद-
दयात्तेटवचनम्‌ । मेदसि वसनाद्रस्ा । तथाचाऽऽह युश्रुतः--शुद्धो मांसस्य यः सरह
सा वस्या परिकीर्तिता ! अस्न्थो मध्ये जायत इति मजा । द्षमृरमहोषधयोः कर्केन
पिदतुःनेहैरगास्तिः प्रदेहः } किच दरमूढस्य काथकस्काम्यां पिद्धिश्वतुःसेरैरा-
रोडितगन्धद्रव्यचरणीन प्रदेहः } मन्धोषधं सुगाधिद्रन्यम्‌ । दशमूढ्यनि काभ्यानि मन्धो
षपान्यगुरकुष्ठादीनि कल्क ईतीशानदेवः ॥ ९ ॥
निरस्थि पिशितं पिष्टं स्विन्न घूतगुडानवितम्‌ ॥
कृषणामरिचसंयुक्तं वेसवार इति स्मरतः ॥ ६॥
सुगमम्‌ ॥ ६ ॥
सास्वणस्वेदमाह-- `
काकोस्यादिः सवातघ्रः स्ोम्टद्रव्यसंयुतः ॥
सार्तपमांसः सुस्विन्नः सवैसेहसमन्वितः ॥ ७ ॥
सुखोष्णः स्पष्टख्वणः सासवणः परिकीतितः ॥
तेनोपनाह कुर्वीत सवेदा वातरोगिणाम्‌ ॥ ८ ॥
काकोल्यादिगंणो ग्राधी योज्योऽषटवगंसंयुतः ॥
वातघ्नो मद्रदावादिषर्गोऽम्छो दाडिमादिकः ॥ ९॥

# ख.पुस्तके--शरतपष्पदेवदारनागरेरेण्डतेन्धवेः । अम्लपिष्टैः सेः कोष्णैर्देपो वातार्तिनादनः
॥ १ ॥ इयधिकमत्र । ..

१ ड. “नूपदकमांसस्तु स । २ ड. कुवन्ति । ३ क. "ह्यो नाष्टवर्गकसरितः ।

वातापिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः १९७

सयैसेहाथतुःसेहा टवणं सेन्धवादिकम्‌ ॥
अम्खादिभिश्च संस्कार्यं काकोल्यादित्रयं जिभिः॥ १०॥
काकोल्यादिः प्रपिद्धः । सवातघ्र इति । सहवातघ्रेभद्रदावारिमिषिदारिगन्धादि
भिवेतेत इति सवातघ्रः । स्वाम्ट्द्रव्यसंयुत इति । जग्डद्रग्याणि परक्तुकाज्ञिकपुरा-
सोवीरकढध्यम्डादीनि । केचिदाचायां एवं वदन्ति । अम्ह्द्रम्याणि दाडिमादीनि ।
सात्रपमांस इति । आनुपमापं कूरचरप्टवकोरस्थपादिमत्स्यभेदेन पञ्चविधम्‌ । ानू-
पौदकमां प्र इति पाठान्तरे सहानृपोद कासेन वतेत इति सानूपोदकमां पः । भत्रानुप-
शब्दोऽयं कूखचरेष्वेव वतेत ओदकदाब्देन तु कोशस्थाः पादिनो मत्स्याश्च गृह्यन्ते |
ये पुनरोदकम्रहणं न पठन्ति ते तु पश्चस्वपि वर्तयन्ति । र्वेहा धृततैखवप्तामजा-
नस्तेः समन्वितः । सुखोष्णः । स्पष्टानि व्यक्तानि सेन्धवादीनि रवणानि यत्र म स्पष्ट
ख्वणः । काकोर्यादयश्च गणत्वा्यथाामं ग्राह्याः । सहाऽऽसमन्ताह्छवणेन वतेत इति
सास्वणः । तेनोपनाहमिति । उपनाहः कोष्णो बहो छेषः । अत्र च क्षोमकार्पीसा-
दिपट्ेवन्धः सुश्रुते दितः । पुटकैः स्वेदः पुनरनुकलपः प्रचरति । द्रग्यस्वभावं सखेदो
वेत्यपरमप्य हामय्या(४) वेक्ष्य कल्पनीय इ्येफे वदनि ॥ ¢ 4
अथ इृन्दटिप्पणमू--काकोस्यादिरित्यादि । अम्ादिभिश्च संस्कार्यं काको-
ल्यादिज्रयं जिभिरिति । अम्खादिभिख्िमिरम्टलेदर्वणवगेः संस्कारः सस्कारकत्वात्‌।
एतत्रयं तावन्मानं देयं यावता ऽम्त्वन्िग्धत्व्वणत्वमात्रं स्यात्‌ । काकोल्यादिच्नयं
काकोल्यादिर्वातघ्नगणस्तथाऽनुपमांसमेतत्रयं संस्कार्य॒संस्कायत्वाचचास्य प्राधान्यं तेन
प्रयमेतत्प्रलेकं सममागम्‌ ।
चक्रस्त्वाह--काकोल्यादिवात्चगणयोर्मिहितयोयावान्मारस्तावदानूपमां मिति ।
यदुक्तं तेन--“मांसेनात्रोषधं तुस्यं यावताऽम्डेन चाम्ता ।
तावन्तश्च चतुःखेहाः ल्िग्धत्वं च यथा मवेत्‌ ॥
यावता चाम्डेनाम्डता पदी स्यात्स्वदनाथं च काञ्चिकाचम्मिप्यते ।
चतुःखेहोऽत्र तावान्स्यास्लिग्धत्वं यावता स्यादिति ॥ ७ ॥ < ॥९॥१०॥
आमाश्यगतवायोधिकित्सितमाह-
आमाशयगते वाति छदिताय यथाक्रमम्‌ ॥
देयः षट्चरणो योगः सप्तरात्रं सुखाम्बुना ॥ ११ ॥।
उदिताय यथाक्रममिति । लेहखेदोयादिकरमानतिक्तमेण कृतवमनयेलयथः ।
वमनं च वाते कफस्थानगतत्वेनास्य कफवत्प्रतिकायत्वात्‌ । यदुक्तमू--अन्यस्थानगतं
दोषं स्थानिवत्पमुपाचरेत्‌"" इति । पटूचरणो योगोऽनन्तरमेव वक्तव्यः ॥ ११ ॥
इदानीं षट्चरणयोगमाह-

व्याख्याकसुमवल्याख्य रीकाप्पेती- [२९ द्वाव्शा-

चिव्रे्रयवाः पाठाकटुकातिविषाभयाः ॥
महाव्याधिभशमनो योगः षट्‌चरणो मतः ॥ २९ ॥
करकातििषाक्चिपा इति के चित्पठन्ति । धिषा हरिद्रा 1 महाच्याधिपरशमनं
इति । मेदःकफावृतवातव्याषिर्हाव्याधिः । वातव्याधिप्रशमन इति केचेत्पठन्ति तत्रा 55-
मादवायगत एव व्याभिर््रहीतन्यो न पुनराक्षेपकादी रुक्षविष्रयत्वेन वातविकारित्वा-
दस्य | अयं योगश्वृणेख्पः ॥ १२ ॥
कर्पोऽष्ठादशनिष्पावे्धरणं अयधिकरेस्तु तं; ॥
तेन षडधरणो योगः स्तरा भरयुज्यतं ।। १३ ॥
निष्पावः क्िम्बीवीनम्‌ । धरणं प्रनस्तैरष्टादशनिप्पविश्त्यधिकेरेकविंशतिसंस्या-
वच्छितनैः | अगरना मानेन षड्मिर्धरणेः सक्च कषीः स्युः । एत॒ एव सममागं विभज्य
सप्राहम॒प्योल्यास्तेन कर्ष्णस्य कस्कस्येत्यादिपरिमाषराथं एव फति । अन्ये तु
मध्य(मा) एकोनविरातिनिष्पावा परणं तान्यर्धतृतीयानि कर्षं इति दद्धसुश्चतवाक्यदज्
नारस्य दङ्ममागं धरणं ब्रुवते । रत्नपरीक्षाशाखेऽप्युक्तम्‌-- पटस्य दशमांशो
हि परणं पमुदाहतमिति । प्दरमांरेन रकीद्धयाधिकषण्मापरका भवन्ति
षटूमिर्रणेश्च मित्वा पश्चरक्तिकमाषकं कृत्वा रक्तीद्रययुक्तषप्मा पकाधिकं कपषे-
द्यं स्यात्‌ । एतदे८वमे)व दशरक्तिकमाषकेण व्यवहियमगेनेकरक्तिकायुक्तमाषक्रया-
धिकः कषेः । एताक्च मानं पत्यं सप्ताहं यावहेयम्‌ । उत्सग॑तः कपश्रूणेस्य दीयते ।
ञच्र तु माषत्रयाधिककषग्रहणा्थं विदोष्वचनमुचितमेवेति । चक्रेणाप्युक्तम्‌ । पर-
दशमांशं धरणो योगोऽयं सोश्र॒तः । ततस्तस्य मानेन प्ञ्चगुञ्चकमाषकेण प्रह देय
इति। यत्र द्वाद निष्पावा धरणं तान्यधंतृतीयानि कष इति च वचनं कचिदघ्रुयात्तत्र
निप्पावा महान्तो मन्तव्याः ॥ मध्यमा एकोनाविंशतिरित्यादिवाक्येन मध्यमा एवोपा-
तास्तेनानयोवाक्ययोस्तुस्याथतैवावगन्तन्या. । षट्चरण हति पाठान्तरे षट्चरणाः
षडवयवा; । अत्र पक्षे प्रामान्यविधया मानकस्पनं ॥ १६ ॥
पक्ादायगतवायोधिकित्ामाह- `
पकरारयगते वाते कार्यं स्नेहविरेचनम्‌ ॥
वस्तयः साधनीया भाला खवणोत्तराः ।॥ १४ ॥
छह परनं लेन तिल्वकपर्पिरादिना विरेचनम्‌ । बस्तयः शोधनीया इति ।
रोधनवस्तयः 1
तचया--“रोधनद्रन्यनिष्काथास्तत्कस्वस्नेहसंय॒ताः ।
युक्ताः सजप्रमथिता बस्तयः शोषना मताः » इति ।
` पङ्ष्ट्नर्, दय ---------------- इ. षटूचर्‌ । २ घ्‌

कष्वययु 1२३. ड. स्तस्या. माः । ५ ङः. प्रासाश्च #

वातापिकारः } छन्द माधवापरनामा सिद्धयोः । १९९

प्रा्राथ रखवणोच्रा इति । प्रारयन्त इति प्राचा आहाराः । छवणोत्तरा वातघ्र-
स्तेदख्वणक्ल्याणख्वणादिप्रघानाः । गयी वत्रा ऽऽह--पक्राश्यः पनारेह द्विविध
पित्तषाताशयमेदेन । तयोमेध्ये पित्तायगते वायो स्नेहविरेचनं तच तिस्वकघरतायेरण्ड-
तेटदिना ॥. वाताशयगतस्य तु वायो्मलपित्तकफेरावृत्य यथादोषं कषायकच्कटेहा
वस्तयः | निरावरणे वायो चिवृतादिद्र्यमृत्रविदारीकर्कमिद्धः सतेहयुक्तोऽन्यक्तोप्ण-
सारश्च वतिः । शछेप्मावरणे वायौ म्यक्तक्षारोप्णो बप्तिः । पित्तावृते पुनर क्षीर.
वस्तिः कीतः । शेषं मपर ॥ ! ४ ॥
ब्िगतस्य तु वायोश्चिकित्सितमाह-
कार्यो वस्तिगते चापि विधिवस्तिवियोधनः ॥
विधिर्वस्तिवि्ोधन इति । अदमरी चिकित्पितोक्तो मूतकृच्रऽप्युक्तश्च ॥1
त्रादिपु तु कुप्तिवायोधिकित्सितमगह-
श्रोत्रादिषु प्रकुपिते कायश्चानिरुदा कमः ।। १५ ||
आदिङ्व्दा च्चगणानहानेवाणीन्धियाणि गृह्यन्ते । कार्यश्ानिरहा कम्‌
रति । चकारेणेह सरेहनपेक्षश्च क्रमः | का्यं॑दृतपि ख्याप्यते तैन नेते तैनपे तपणं
सपिषा कणे च वातप्रधाने तैखेनेत्यादिकिानमूह्यम्‌ । के चिदनन्तरमुक्तमन्थं स्रेहाम्यङ्गो
पनाहाश्ति प्रथमाबहुवचनान्तं पठित्वा श्रौजादिकुपितवात एव संबधघ्निति तन्मते त्व्म
मरादिगत्तवाते स्कविमोक्षणमेकमेव कर्मेति मन्तव्यम्‌ । अन्यरीयमते तु रक्तमोक्षणं योग्य-
तया रक्तगतत एव वति ज्ञेयम्‌ । चरकेऽप्यक्तम्‌ । शीताः प्रदेहा रक्तस्य विरेको
रक्तमोक्षणमिति । रक्तमाक्तश्चाऽऽवरकरक्तापगमा्थम्‌ ॥१९॥

क

धातृपधातगतस्य वायोधिकित्सामाह--

सखेदाभ्यङटोपनाहां थ मदं नाटेपनानि च ॥
त्वंसाखक्निरापापे कुयाचासग्विमोक्षणम्‌ । १६ ॥

उप्रनाहांेदयत्र चकारेण त्वगतवायो ह्यमप्यन्नपानमनक्तं सम चीयते । त्व्यांसा-
खक्रिराप्रा्न इति 1 अचर त्वक्शब्देन तात्छ्याद्रप्ो प्राह्मः। शिरा पुनर ।
उपघातुप्ा्ने गत इत्यर्थः 1 रक्तगते वायौ रक्तखावो रक्ताधरष्ठानवातनिवृत्यथः । यदं
द्रव्यप्रमावविशेषेण खजुरमातुलृङ् प्रोवच॑खादिलेहाम्यङ्गादिभि्मे प्रक्ञममेति तदा निय
मेन रक्तावरणं परित्तिय रक्तमोक्षणं कर्तव्यं न पुनरन्यथा । मेदोगते पुनरिदानिरे
चिकित्पा नोपदिष्ट तस्य खेहाविषयत्वेन वातव्याधिक्यणामविषयत्वात्‌ । सुते

महावात्व्याधों पुनरावरणप्रपत्गेन मेदोगतो वायुरुक्तः ॥ १६ ॥

भ क (र

स्रायुगरतस्य प्रधिगतस्य च वायोश्िकितसामाह-

व्याख्याकसुमावल्याख्यटीकासमेती-- [ २१ द्वाविंशो

लेहोपनाहाभिकर्मवन्धनोन्मद नानि च ॥
सायुर्पध्यस्थिसंपाप् कुयाद्राते विचक्षणः ॥ १७ ॥
होऽ बाह्य आम्यन्तरशच । अध्रिकर्म॒॑तप्तशरडाकादिभिरत्युप्रहनि वायो
कार्यम्‌ । विचक्षण इत्यच्ातन्दरितः (उति) पाठः| अत्रातच्ितोऽनरप्तः। एतन चिरका्ठं
निरन्तरं क्रिया इति दशयति ॥ १७ ॥
निगरूढेऽस्थिगते बाते पाणिमन्थेन दारिते ॥
नादी दचवाऽस्थनि भिषक्चू षयेत्पवनं बरी ॥ १८ ॥
निर इति । संमूढ । पाणिमन्थेनेति । अमरेण। नादीमिति । विकाम्‌ । इद्ध
णस्तु निरुद्धेऽस्यनि वा वायाविति पाठ ईदशीमाश्ञङ्कां कृत्वा व्याख्याति । अस्थनि
गते मजस्ये च कमं निर्दिशत्राह निरुद्धेऽस्थनि वा वायावित्यादि । त्वव्मांसं राखेण
विपास्यासि पाणिमन्यनाऽऽराशच्रेण विद्ध्वा तच रन्धे द्विमुखी नादी ग्रणिधाय मुखमा-
र्ता चषणेन पवनाकषणं करणीयमिति ! बरी वट्युक्तः ॥ १८ ॥
शुकगतस्य वायोशिकि्सामाह-- |
युक्रभप्रेऽनिके कायं ॒ुक्रदोषचिकित्सितम्‌ ॥ १९. ॥
ट॒करदोषचिकित्सितमिति । स॒श्रुते रनःशुक्रशुद्धिशरीरोक्तं कवा मूत्रदो षोक्तव-
छादिपराधितगरृतादिकं मेदो मजगत हव चिकित्सितं तत्रान्तरेऽनुमन्तम्यम्‌ ।
तटुक्तम्‌-- “विरेको मांसमेदस्थे निषटहाः शमनानि च ।
बाह्याभ्यन्तरतः सेहैरस्थिमजगतं जयेत्‌” इति ॥
स॒श्ुते वातव्याधो सुधिवातचिक्नित्सोक्ता--
““ुततिवति त्वद्ठबोघ्षं कयां बहुशो भिषक्‌ ।
दिद्याचच छवणागार(भमेसतैरसमन्वितैः" ॥
अस्याथैः । रक्तावरगकृताया (या) सुतित(स्त)या क्षितो वात सुष्धिवातः । सुतिः
सयशाज्ञानम्‌ । न पुना रपरावरणङृत(ता)ा सु्ित(स)या ठक्षितो बातस्तस्य सेहो-
पनाहादिविषयत्वात्‌ । अन्यधातुगते वायो रक्तापकर्षणस्यायुक्तत्वात्‌ । षदो बहून्वा-
रानराससावणनान्यथा वातप्रकोपः स्यात्‌ । दि द्याछ्ेषयेत्‌ । अन्ये तु मुततिवातस््वग्ग-
तवातो केवण्यं स्प्रणे रौं ति चमचुमायनमिलारिकः । तेषं मते त्वजांतास-
करराघास्त इत्यादिना प्रागुक्तममरि शोणितमोक्षणमिह पनसदेवोक्तम्‌ ॥ ख्वणागारध-
मेप्विारिमदेदोऽधिक उक्तः ॥ १९ ॥ `
अवयवविरषगते वाये क्रियाविरोषमाह--
४
१ र.सृत्निसुमः।॥

जताधिकारः] डन्दपाधवायरनामा सिद्धयोगः। २०१

वक्षघ्िकस्कन्धगतं बायुं मन्यागतं तथा ॥
वमनं हन्ति नस्यं च कुशलेन प्रयोजितम्‌ ॥ २० |
वक्षिस्कन्धगतामिति । वक्षः सनान्तराटम्‌ । अक दृहांसद्वयान्तराधिपरंधि-
खूप्मैन्निकमिल्थः 1 प्र हि छेप्मस्थानं तद्वत एव काते वमनं नस्यं च यौमिकम्‌ ।
नप्यमिह रिरोतिरेचन मिति चकः । कुरान मिषना कियाविदाऽवस्थाविदेखथः।
कशङेन प्रयोभितमित्यमशं व्रैना नस्यविधानात्परतिमस्चं॑विना नस्यं चतुविषमप्य-
ञरेतितु कातिकः ॥ २० ॥
माषव छाडुकरिम्बाक्तणरासराश्वगन्धोसत्रकाणाम्‌ ॥
क्राथो नस्यनिपीतो रामटख्वणान्वितः कोष्णः ॥ २२ ॥
कत्तृणं गन्त्रणम्‌ 1 उरुक एरण्डः 1 काथमात्रा चात्र मुखपेयक्राथतुल्या |
यस्तु तावन्तं काथं नास्या पातुं न शकोति तेनासौ सोकस्स्याल्यः | पेयश्चायं काथो
भुक्त्वा प्रह्रत्रयोपरि यच पारं सुजा तत्पाश्चस्यनाप्तापुेन रामरटल्वणे प्रक्षेपः । रामः
हिङ्घ रक्तीत्रयं मेन्धवनचूणीमेकमापक्रमानं प्रलेपः प्रचरति ॥ २१ ॥
अपहरति पक्षात मन्यास्तम्भं सकणेनादरुजम्‌ |
दुनेयमरदितवातं सप्नाहालयति चावदयम्‌ ।। २२ ।।
मापिक हिङ्कसिन्धूत्थे नरणाद्यास्तु शाणिकाः ॥
पाषात्मगुरकेरण्डं श॒तं वाव्यालकं पिवेत्‌ ॥
दिङ्कसैन्धवसंयुक्तं पक्षापातचिवारणप्र्‌ ॥ २३
सुगमम्‌ ॥ २२ ॥ २३॥
स्वत्परसोनपिष्डमाद्‌--
पलमर्ेपरं वाऽपि रसोनस्य सुषटटितम्‌ ॥ २४ ॥
दिङ्खजीरकसिन्परत्येः सौव चटकटुतिकेः ॥
चूणितेमीपकोन्मानेरवच्ण्ये विलोहितम्‌ ॥ २५
यथाग्निमक्षितं भाता रंवरूकक्षाथपानतः ॥
दिने दिने भयोक्तव्यं मासमेकं निरन्तरम्‌ ।॥ २६ ॥
वातरोगं निहन्त्याश्च अर्दितं चापतन्रकम्‌ ।
पकाङ्गरोगिणे चेव तथा सबाङ्गरोगिणे ॥ २७
उरस्तम्भे च प्रघ्रस्यां कृमिदोषे विरेषतः ॥
करिक्रक्ष्यामयं हन्याजाटरं च विदो षतः | २८ ॥

१ ध. 'रण्डनाग्यालकडयुतं पि । २. (रवृ्ाथानुपाः। २ क. 'टिप्ष्ठामः।
४

२०२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- { २२ दाविंशो-

पृटमर्धपटं वेति । सरापटमेकं वाराब्दः पूवयोगापेक्षया चार्थे 1 त्वग्विरहितपिष्ट-
रसोनस्य सार्षपलमेकं यथोक्तचूणयुक्तमेकी कृत्य स्थाप्यं ततो यथानमष्टाद्दा माषकानु-
यज्ञीत । अन्यस्त्वाह पटं चार्पकं वा यथोक्तचूर्णसहितं प्रलहं भक्ष्यं न च मात्रा-
यिक्यादगिवधाङ्का वातरोगिणः प्रायेण दीक्षाभ्चित्वात्‌ । यस्तु वातरोगवानवप्तनना-
चिरम प्र साध्यो बंहणविधेरसहत्वात्‌ । वृंहणविधिसाध्यत्वाचच वातव्याधेः । अट्परम्तोनः
पिण्डः ॥ २४॥ २९॥२६॥२७॥२८॥ |
माषषष्कृतिं जग्ध्वा नवनीतेन सोऽदिती ॥
्षीरमां सरसेभुक्त्वा दशग्रटीजरं पिबेत्‌ ॥ २९ ॥
माषपिष्ठङ्रतिपिति । माषपिष्टविकतिं जग्ध्वा क्षीरमांपरसैमुक्त्वा वाऽ्दिती दशमू-
ठीक्राथं पिबेदिति योज्यम्‌ ॥ २९॥ |
सेहाभ्यङ्गपरो बस्िनस्यंधूमपरायणः ॥
. अदितं स नयेत्सर्पिः पिबेदुत्तरभक्तकम्‌ ॥ २३० ॥
पिबेदुत्तरभक्तकमिति । मोजनोत्तरकाटम्‌ ॥ ३० ॥
दशमूीवलामापषकाथं तेखाञ्यमिभितम्‌ ॥ `
सायं भुक्त्वा पिवेन्नस्यं विश्वाच्यामवबाहुके ।॥ ३१ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३१ ॥ [र
गट बलायास्त्वथ पारिभद्रा्तथाऽऽत्मगुप्रास्वरसं पिका ॥
नस्यं तु यो मापरसेन इुयौन्मासादसौ वजसमानबाहुः ॥३२॥।
मूलं बलाया इत्येको योगः । पारिमद्राच्च मृषमपरं (च) तु द्वितीयः। अनयो स्वरसः
कायो वा प्रकरणात्‌ । आत्मगुप्ाप्वरसं किबद्धेति तृतीयः । पानमेषां तु नासया ।
नस्यं तु यो माषरपेनेलत्र तैर्मैन्धवे अपि प्रक्षिपन्ति ॥ ३२ ॥
पञ्चमूलीकृतः काथो दशमूलडरतोऽथ वा ॥
रुक्षः स्वेदस्तथा नस्यं मन्यास्तम्भे परशस्यते ॥ ३२ ॥
अत्र पञ्चमूटी महती ॥ ३६ ॥ `
बाहुशोषे पिवेद्ुक्त्वा सपि कस्याणकं महत्‌ ॥
क ; कल्याणकं महदिति । महाकल्याणकम्‌ । तज्रोन्मादविकित्िते चरको-
ह्दयं यदि वा पृष्टुनतं करमशः सरुक्‌ ॥
_ ऊध्व वायुथदा यात्तदा तं --- भा ब्राुभदा इयात्तदा तं कुनमादिशेव्‌ ॥ ३४॥

वाताधिकारः। हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` २०३

अस्य ग्रन्थस्य पाटो रुजिनिश्वये कुञ्ज(स्य) साक्षादपटितत्वात्‌ ॥ अन्तरायामनहिरा-
यामाम्यां तु तत्र कुन्नः संगृहीत एव ॥ ३४ ॥
बातघरैदेश्मूर्या च नवै कुन्नयुपाचरेत्‌ ॥
सेहै्मीसरतैरवाऽपि शद्धे तं विवर्जयेत्‌ ॥ ३५ ॥
वातघ्रेदशल्येति। गणत्वादाम्यां काथोपनाहारकं कार्यम्‌ । नवत्वं कुग्जस्य याव-
दुनापूर्विका वृद्धिः । रद्धं तं विवर्जयेदिति । प्रवृदधत्वं वक्षःकटबूरुभङ्गन ज्ञेयम्‌ ।
यदुक्तम्‌--तमप्ताध्यं बुधाः प्राहुवक्षःकटचुरूभञ्जनादिति ॥ ३५ ॥
पिप्पस्यादिरनस्तूनीपरतितृन्योः स॒खाम्बुना ॥
पिबेद्ा सेदर्वणं सप्तं क्षारदिङ्कः बा ।॥ २६ ॥
पिप्पल्यादिरज इति । पिप्पल्यादिगणवरणम्‌ । एतच कफावृते वते योगिकम्‌ ।
सखेदखवणमिति । सुश्ते वातव्याध्युक्तम्‌ ।
तद्यथा--“*सुहीरखवणवातौ कल्नेहा "ˆ" घटे दहेत्‌ ।
गोमयेः स्ञेहर्वणं तत्परं वातनाशनम्‌" इति ॥
इहापि पुखाग्बुनेति योज्यम्‌ । एतदामान्िते वति भद्रम्‌ । सधतं क्षारदिङ्क वेति।
भृतेनेव क्षारिङ्कनोः पानम्‌ । क्षरो यवक्षारः ॥ ३६ ॥
आध्माने लङ्घनं पाणितापश्च फड्वतंयः ॥
दीपनं पाचनं चैव बस्तिशैव विशोधनः ॥ २३७ ॥
दीपनं पाचनं चेति । ठङ्घनानन्तरं दोषरेषोपश्चमनार्थं दीपनं पाचनं भेषजम्‌ ।
पाचनं किचिन्न दीपनं यथा पटोख्प्रारि । दीपनं किंचिन्न पाचनं यथा भिफटा
तेनोभयोपादानं साधु ॥ ३७ ॥
दारुदेमवतीकुप्रः सैन्धवक्षाररिङभिः ॥
अम्लषषटिः सुखोष्णेशच आध्यान उदरं दिहेत्‌ ॥ ३८ ॥
दिहेष्धिम्पेत्‌ ॥ ६८ ॥
प्रयाध्माने तुं वमनं छङ््नं दीपनं तथा । ३९ ॥
प्रलयाध्माने तु वमनमिति । प्रयाध्मानस्याऽऽमाङ्ायस्मुत्यत्वेन तत्र वमनं
हितम्‌ ॥ ३९ ॥

एवं शुदीकाण्डवार्ताकुशिग्रुखवणानि संक्षय घटं पूरयित्वा सरपिस्तैलवसामजभिः प्रक्षिप्या-
वरिप्य गोदाकृद्धिदादयेदेतत्छेदर्वणमुपदिशन्ति वातरोगेष्विति सौश्रुतः पाटः ।

कमित कामत; 1 ५५९१४ प सोन तसि मित

५५८८४५९१५४११६ न्दने

मतक

तपना

५. च।२घ. ने फाणितं पेयं लट्घनं फ । ३ क. 'कु्टराताहादिक्सेन्धवेः। अ ।
४ ङ. "पिषेश्च सततमाध्मानमुदरं हरेत्‌ । ५ ङ, च ।

२०४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ २२ द्वाविंशो

#
परत्यष्ीखाष्मीलटिकयोशस्माभ्यन्तरविद्रधेः॥ `
क्रिया हिङ्ग्वादिकं चात्र शस्यतेऽच विहेषतः | ४० ॥
गुल्माभ्यन्तरविद्रधेरिति । गुस्मो वातजः । अन्तर्विद्रधिरपि वातन एव । तयो
वातमूघ्रपुरीषानुरोम्येन चिकित्सा समुचितैव । टिड्वादिकमिति । गुल्माधिकारोक्त-
मिह संग्रहे ॥ ४० ॥ |
विश्वाच्यां खञ्जपड्ण्वोध दाहे हरषे च पादयोः ॥
कोष्टुशीषविकारे च विकारे वातर्कण्टके ॥
शिरां यथोक्तां निषिध्य चिकित्सा वातरोगवत्‌ ॥ ४१॥
रिरां यथोक्तामिति रिराव्यधविधो यः सश्चते शिरदेशो व्यधध्य)त्वेनोक्तस्तदन-
किक्रमेणेत्यथः । ननु सज्ञपङ्वोसतघ्राम्यध(ध्य)त्वेन रशिरातिदेशो नोक्तः । मैवम्‌ ॥
क्रषटुरीषवातवेदनाघ्ननङ्घासंभरितामितामियत्र वातवेदनाग्रहणेन जङ््घागतरक्तरुद्धसक-
र्वातवेदनापरिग्रहात्सज्ञपङ्ग्बोरपि रक्तरुद्धवातवेदनाया नङ्घाप्रथिगताया एव शिराया
व्यध इति ग्यास्यानयन्ति ॥ ४१ ॥
जिहस्तम्भे क्रिया शष्ठ सामान्योक्ता तथा ऽदिते ॥
सामान्योक्ता तथाऽदित इति । सामान्योक्ता तथाऽ्दितोक्ता च क्रिया हिते-
लर्थः ॥ |
रिरोग्रहे तु कतव्यां शिरोगतमरुत्क्रिया ॥ ४२ ॥
पुगमम्‌ ॥ ४२ ॥ ।
` कस्याणकठेहमाह-- `
सहरिद्रा वचा कुषं पिप्पली विश्वभेषजम्‌ ॥ ४३ ॥
अजाजी चाजमोदा च यष्ठीमधुकसेन्धवम्‌ ॥
एतानि समभागानि श्ष्णचूणांनि कारयेत्‌ ॥ ४४॥
तच्ुणं सपिषाऽऽलोख्य प्रत्यहं भक्षयेन्नरः ॥
एकविंशतिरात्रेण भवेच्छरृतिधरो नरः ॥ ४५ ॥
मेघदुन्दुभिनिाषो मत्तकोकिखनिसवर्मः ॥
जा्यगद्वदमूकत्वं छेदः कल्याणक जयेत्‌ ।॥ ४६ ॥
अजमोदा यवानी ! यष्टी ब्रह्मयष्टी ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६ ॥
गुग्गुुं कोष्रीष तु गुडचीतिफलाम्भसा ॥ __
शीरेणेरण्डतेखं वा पिविद्रा दारकम्‌ ॥ ४७॥

१ घ. ` तिकाया गुर्मा । २ ड. निर्विच्य । र ड. "हामूठे कि" । ४ क. “नः ॥ जमः 1 . ` -.

वाताधिकारः]. ` इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` २०९८

रग्गं कोष्शीषे इति । गुणखोरुत्तमविधायां (था) विरेकार्थं कर्षः । एरण्ड
रस्य कषद्रयम्‌। क्षीरेणेति । आहारद्व्यत्वान्मनाक्परभूतेन । पिवेदा शद्धदारकमिति।
प्रसतुतत्वालक्षीरेणेव । उष्णाम्बुना वेखन्ये ॥ ४७ ॥ `
स्यामासमारम्बुषायं कायं वा वातरक्तनुत्‌ ॥
श्यामासमालम्बुषाद्यमिति । श्यामा बृद्धदारकं तत्सममटम्बुषादिचूण तचाऽऽ-
मवातोक्तं ज्ञेयं तत्र वातरक्तहरत्वं श्रतं न तु -छीपदोक्तं तत्र वातरक्तहरत्वश्रलयभावात्‌॥
हृते रक्तंऽनिृहरो विधिः ृत्लः परशस्यते ॥ ४८ ॥ `
द्शमखीबखारास्नारडची विश्वभेषजम्‌ ॥
पिबेदेरण्डतेरन गरधसी खञ्जपङ्कषु ॥ ४९ ॥
दशमृखादीनां काथः । एरण्डतेरं प्रक्षेपः ॥ ४८ ॥ ४९ ॥
विशोध्येरण्डबीजनानि पिष्ट क्षीरे विपाचयेत्‌ ॥
तत्पायसं कटीशूे ग्रध्रस्यां परमाषधम्‌ ॥ ५० ॥
विशोध्य त्वचं स्फोटयित्वा । एरण्डवीजकर्ष॑रकिचित्तण्डुलान्दत्वा क्षीरेण पायसं
साधयेत्‌ । विरेचकोऽयं योगः ॥ ५० ॥ |
पश्चमूलीकषायं तु रुवतेटत्रिदयुतम्‌ ॥
ग्रध्रसीगुट्पशरं च पीतं सद्यो नियच्छति । ५१ ॥
॥ ९१ ॥ `
तें घृतं वा््रकमातुटुङ्गयो रसं सचक्रं सगं पिबेद्वा ॥
कटु रुपृष्टमिकररखयुल्मण्धस्युदावतेहरः पदिष्ठः ॥ ५२ ॥
आद्रकस्वरपसमात॒टृङ्गीरसयुकरगुडानां तस्यो भागः । तं तेर धृतं वा दत्त्वा पिबेत्‌ ।
पिनेदेति वाशब्दः पूर्वयोगपेक्षया 1 किंवा तैरं॑ध्रतमाद्रेकमावुटङ्गयोरभिरितयो रपं
परथवगृथङ्मिखितचुक्रगुदप्र्ेपासिवेत्‌ । तेन योगघयमेतत्‌ । मातुलुङ्गी मधुककंटी ।
॥ ९२ ॥
रास्नायास्तु पठे चेकं कषान्पश्च च गुग्गुलोः ॥
सपिषा वटिकां कृत्वा खादेद्रा गरधसीहराम्‌ ॥ ५३ ॥
शुण्ठीगन्धवेवीनाभ्यां पिष्टाभ्यां पायसं कृतम्‌ ॥` `
भक्षितं कटिशूकं च गृधसी दन्त्यसंदायम्‌ । ५४ ॥

गन्धव एरण्डः ॥ ५३ ॥ 4४ ॥

१. "तैं त्रिः । २ इ. त्वा गृ्सीं हन्यसं्यम्‌ । शुः 1

२०६ व्याख्याङ्कस॒मावल्याख्यरीकासमेतो-- [ २९ द्वर्विशो-

नाऽऽदौ बस्तिविधि कयोद्यावद्ध्वं न शुष्यति ।॥
सेहे निरथकस्तत्र भस्मनीव हुतं यथा ॥ ५५ ॥
यावदूध्वं न शुष्यतीति । नन्‌[शुध्वं पक्तारायात्पक्राशयोध्वेदशन्वाऽऽमारय-
स्तस्य च शद्धिषेमनविरेचनाम्यां पित्ताशयो द्यामाशयेकदेरा एव ॥ ९९ ॥
गृध्स्यातेस्य जङ्घायां स्ेहस्वेदे कृते शम्‌ ॥
पद्भ्यां संमदितायां च सृष्ष्ममार्भेण गरधरसीम्‌ ॥ ५६ ॥
अवतार्याङ्गलो सम्यकनिष्ठायां शनेः शनेः ॥
ज्ञात्वा समुन्नतं ग्रन्थि कण्डरायां व्यवस्थितम्‌ ॥ ५७ ॥
तं शसेण विदायोऽऽयु परवाखाङ्करसंनिभम्‌ ॥
समुदधत्यामिना दण््वा रिम्पे्य्टयाहचन्दनैः ॥ ५८ ॥
॥ ९६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥
विध्यच्छिरामिन्द्रवस्तेरधस्ताचतुरङ्कखे ॥
| यदि नोपशमं गच्छेदहेत्पादकनिष्ठिकाम्‌ ॥ ५९ ॥
विध्येच्छिरामिन्द्रवस्तेरधस्तादिति । इन्द्रबस्तिरेह गुर्फनल्घामध्यमागः
॥ ९९ ॥ र _
तेरमेरण्डजं वाऽपि गोमूत्रेण पिवेन्नरः ॥
मासमेकं प्रयोगोऽयं गृध्स्यरूग्रहापहः ॥ ६० ॥।
मासम्क प्रयाग इत । यगाञय विरचकत्वेनास्पमत्रयां प्रत्यह मास्र यावद्‌"
म्यस्य मूरिमाच्रया करणे तु विरेचनन्यापत्तिः स्यात्‌ ॥ ६० ॥
रक्तावसेचनं कुयादभीक्ष्णं वातकण्टके ॥
पिबेदरण्डतेछं व्रा दहेस्सृचीभिरेव च ॥ ६१ ॥
वायुः कट्याभितः कुद्धः सामो वा जननयेहुनम्‌ ।॥
| कणिग्रहः स एवोक्तः पङ्कः सविथद्रयाभितः ॥ ६२ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६१ ॥ ६२ ॥
दशगखकषायेण पिबिद्रा नागराम्भसा ॥
कटिशूेषु सर्वेषु तेखमेरण्डसंभवम्‌ ॥ ६३ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६३ ॥
आदिल्यपाकगग्गट्माह--

^ ^€ ॐ

पृथक्पटांशा त्रिफला पिप्पली च विच्रूणितम्‌ ॥
द्शमूखाम्बुना भाव्यं त्वगेका्ेपखान्वितम्‌ ॥ ६४ ॥

१ च, सुद्ध । ड. भिता । द ३ ङ. भाव्या । ४ डः, °न्वितता । द्‌* ।

भाताधिकारः ]. ` हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` २०७

दश्वा पानि परश्चैव गुगगोर्वरकीकृतः ॥
एष मांसरसाभ्यासाद्रातरोगानशेषतः ॥ ६५ ॥
हन्ति संष्यस्थिमजस्थान्द्रक्षमिन्द्राश्चनिर्यथा ॥
छेहवद्विगुणेनायमालोख्याऽऽखोड्य बाऽऽतपे ॥
दशमलाम्बुना शोष्यः सप्तवारास्तु गुग्गुः ॥ ६६ ॥
त्वगेखाधपलान्ितमिति । मिषटित्वा ! बफटादिद्रव्यं गुगुखान्तं सर्वमेकीकृल
भाग्यं छेहवत्‌ । द्विगुणेन दशमूढाग्बुना भाग्यम्‌ । चक्रस्तु पठति--
“भाव्यद्रव्यप्तमं क्राथ्यं क्राथोऽष्टा्चशतेन टि ।
आद्र यावादेदं भाग्यं सप्ताहं मावनाविधिः इति ॥६४।६ ९॥६६॥
त्रयोदराङ्गगुगगुटुमाह--
आभाऽग्वगन्धा हपुषा गुडूची शतावरी गोक्षुरकं समङ्गा ॥६७॥
र्यामा शठी घोषवती यवानी सनागरा चेति समे वर्गैः ॥
तुर्यं भवेत्कोशिकमन्र मध्ये देयं तथा सपिरतोऽपभागम्‌ ॥६८॥
्अधोक्षमा्जरं च ततः प्रयोगात्कृखाऽनपानं सरयाऽथ यपैः ॥
मद्येन वा कोष्णजङेन वाऽपिक्षीरेण वा मांसरसेन बाऽपि ॥६९॥
करिग्रहे गधरसिवाहुपष्े दमुग्रहे जानुनि पादयुगे ॥
संधिस्थिते चास्थिगते च वाते मज्नागते सायुगते च कोष्रे॥।७०॥
रोगाज्ञयेद्रातकफानुव्रिद्धान्वातेरिवान्हुद्भहयोनिदोषान्‌ ॥
भग्मास्थिविद्धेषु च खञ्जवाते योदशाङ्ग प्रवद न्ति सिद्धाः ४।७१॥

पमानः 1 किना १०४ गब. प)

ख. पस्तके--रास्नैरण्डकणाभयासहचराश्चद्राखतासार्णीमुस्तापुष्करदास्गुगगुटुवचा ब्राह्मी हरिद्रा
शटी । आभा प्रन्थिकपश्वमृखहूपुषा यासः शताह्वा विप्रा वषामः सयवानिका शतपदी (आरग्वधः)कण्थ
श्रगन्धाः समाः ॥ १ ॥ एष रास्नादिकगणः सवैवातनिषुदनः । कुब्जे च वामने चव पक्षपाते हनुप्रदे
॥ २॥ शुष्यमानेष्रं गातेषु सधीनां बन्धनेषु च । उरस्तम्भेऽभिसादे च नासाभङ्गे गलग्रहे ॥३॥ रोपे
पाण्ड्वनिरे चोष्य सामवाते पदेणिते । खनने च कुब्जके चेव म॒क्रत्वे गद्देऽपि च ॥४॥
उदावर्ते च इले च संनिपातज्वरेषु च ॥ नराणां रुधिरल्वि योनिदोषे भगन्दरे ॥ ५ ॥
अर्ति प्रहणीदोषे तथा कोष्टकजेषु च । एष॒ क्राथो मया प्रोक्तः प्राणिनां दित-
काम्यया ॥ ६ ॥ रास्नायः क्राथः । विटपे जाङ्गले देशे क्षीरक्षीप इति स्यतः । विरेष्रान्मधुरा-
भ्यासे करीरो विरपाकृतिः ॥ ५ ॥ पीतस्तच्छष्टनिष्काथः सर्ववातविकारनुत्‌ । सर्वयोभैरसाध्या ये
वातास्तान्नाशयन्ति च ॥<॥ राघायुक्पञ्चमलीमिदिवरुणवलामे घपथ्यायवानीशण्टीपाराजमोदाप्षदचरह
पुष्राभङ्गुरावाजगन्धाः । आभद्रश्वीवसोग्रावेषममतराटीसारणीवद्धदारुराल्लाराम्याकषा्यः शतशूवरी (१)
पाष्कररण्डचव्यैः ॥९ । एतत्सव समांशे विधिवत्करांथतं म॒ष्टिमाच्रे जलेन चण चाऽऽभादिमस्मिन्प्पि
बति मनजो गग्गटं वा तथैव । आमं पक्षाभिघाते दनगतपवनं चादितं जानुशुरं ग्रध्स्युसत्रैकासि
कफपवनरुजो दन्ति संध्यस्थिसंस्थाः ।॥ १० ॥ आमादिचणेम्‌ । राज्ञा वातारिमलं च वास्कथ दरा

त माणम मा ाजपितमोनहमाततक५४६ कनत पकन ०७७८७५११ तजन धजतनकातवफप५८१६.य५४०१.२.१०५६११ 8748 ७००१४००९. भम

११्वार॑ पतग ।२ख. सराक्ञा। ३. चरणम्‌ । ४ घ. अक्षाधभागं च।

२०८ व्याख्याकसुमावल्यारयदीकासमेतो-- [ २२ द्राविंशो-

आभा ‹ आभ › इत्याख्यातं वणिष्धव्यम्‌ । इयामा वृद्धदारकम्‌ । घोषवती शतपु-
प्ति हन्दस्य ग्याख्या । तुस्यमिति । पमुदितचणंतुस्यम्‌ । कौरिको गुणः । साप
रतोऽधभागमिति । कोशेकादधभागम्‌ । मिषजस्तु गुगगृ्धपिद्टनार्थं यावते(दि)च्छनिि
तावदपरिमितमेव गृह्णन्ति । स॒राय॒षादिभिरनुपानविकस्यो दोषप्तसर्मसात्म्या्यपेक्ष्यः ।
नरयादशङ्गा गगः ॥ ९६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७०॥ ७१॥
दरमुख्षृतमाह--
दशमूलस्य निर्यूहे जीवनीयः पलोन्मितैः ॥
रेण च पुतं पकं तपेणं पवनातिजित्‌ ।॥ ७२ ॥
दशमल्काथख्िगुणः । क्षीरं खेहसमम्‌ । तथा च चक्रः--काथोऽत चिगुणः सर्पि
प्रस्थः साध्यः पयःपतमः । जेजटमते तु-कराथश्चतुयीणः क्षीरं खेहसमम्‌ । अस्मिन
परिभाषा-
““एकद्विनिद्रव्वयैः कुर्यात्सेदश्वतुर्गुणम्‌ ॥
वीरं खेहसमं दयाचतुमिश्च चतुगणम्‌ ॥
अस्यायमर्भः । यत्रैको द्रवत्तत्रैकेनैव चातुरमण्यं यत्र तु दरौ चयो वा तत्र द्वाभ्यां
त्रिभिरपि मित्वा चातुगण्यं क्षीरं च तत्र खेहसमं चतुभिरपि मिटितेव चातुगण्य-
मिति । एवं सवत्र व्याख्येयम्‌ । जीवनीयं ददाकम्‌ । तथा च--

““जीवकषमको मेदे काकोल्यौ मधुकं सहे ।
जीवन्ती जीवनीयोऽयं मधुरो जीवनो गणः"? ॥
अनेन कल्कः । दरामू्टीधृतम्‌ ॥ ७२ ॥
श्वगन्धाघतमाह--

अश्वगन्धाकषायेण कर्कैः क्षीरं चतगणम्‌ ॥
घृतं पक तु वातघरं ष्यं मांसविवधेनम्‌ ।॥ ७३ ॥

(००७०५८०० १००१०

1

रभा । शदीदारुवचामुस्तानायरातिविषाभया ॥ ११ ॥ श्वदं्ट् व्याधिघातश्च मिशिधान्या पुनवौ ।
अश्वगन्धाग्वताकृष्णावद्धदारुदातावरी ॥ १२ ॥ बखा सहचरा चैव चविका वहतीद्रयम्‌ । समभागानिवि-
तेरेतेराल्लाचिगुणभागिका ॥ १३ ॥ कषायं पाचयेत्सिद्धमष्टभागावरेषितम्‌ । उण्ठीचरणंसमायक्तमामाये-
नाथ संयुतम्‌ ॥ १४ ।॥ अथवाऽरम्बुषायेन यदि वाऽप्यजमोदया । यथायोगं यथासात्म्यं ्रक्षेपं कार-
येदुवुधः ॥ १५ ।॥ वातरोगेषु सर्वषु संधिमनागतेषुं च । आनाहेषु च सर्वेषु सर्वेगात्रप्रकम्पने ॥ १६ ॥
करुव्जेषु वामने चेव पक्षाघाते तथाऽ्दिते । जानुजङ्घासु पीडासु गरघ्रस्यां च दनुप्रहे ॥ १४ ॥ ग्रशस्तो
वातरकतेषु ऊरुस्तम्मे तथाऽशेि । अच्रवुद्धौ शीषे च योनिदुक्रामये तथा ॥ १८ ॥ पुंसां मेदृगते
रोगे स्रीणां बन्ध्यामये तथा । योषितां गर्भदं मुख्यं नान्यत्स्यात्परमं कचित्‌ ॥ १९ ॥ महाराज्ञादिकं
नाम प्रपापतिविनिर्भितम्‌ । महाराल्ञारिक्राथः । इयधिकमतर ।

१ घ. परान्वितैः ।

वाताधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २०९

चतुर्गुणक्षीरसाहचर्यादश्चगन्धाक्राथोऽपि चतुर्गुणः । कर्करैरिति 1 अश्वगन्धाया एव ।
अश्वगन्धाघ्रेतम्‌ ॥ ७३ ॥
आजं चभमैविनि्ुक्तं त्यक्तगङ्खुरादिम्‌ ॥
पञचम्ररीद्रयं सम्यग्नल्द्रणे विपाचयेत्‌ ॥ ७४ ॥
तेन पादावशेषेण घ्रतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥
जीवनीयैः सयश्याहैः क्षीरं चैव दातावरीम्‌ ॥ ७५ ॥
छागरा्यमिदं नान्ना सवेवातविकारमुत्‌ ॥
अदिते कणश्रुले च बाधिर्ये मूकमिभ्मिणे ॥ ७६ ॥
जडगद्वदपङगनां खज्ञे गरभरसिकुलयोः ॥
अपतानेऽपतत्रे च सपिरेतत्पशस्यते ।॥ ७७ ॥
दरा्चिश्चच परान्यज देयानि दश्षमूरतः ॥
शृते तेरे च योगे च यद्रव्यं पुनरुच्यते 1!
तञ्ज्ञातव्यमिहाऽ्यण भागतो द्विगुणं भवेत्‌ ॥ ७८ ॥
चमोदिपरित्यक्तं तरुणच्छागगुडकात्मकं मथूराज्यप्रेते मयूरगुडकवट्‌ गृहीत्वा दशमु
च द्वा्धिरत्पटमानं जखद्रणे विपक्तव्यमिति दृद्धवेद्यानां व्यवहारः । चक्र स्त्वाह--
“द्रोणे द्रव्यतुखा श्रुखा स्याच्छागदश्चमृल्योः ।
प्रथक्तुलखधं यश्चाहृद्रयं देयं द्विषोक्तितः' इति ॥
चर्भय्गादिपरित्यागश्च तन्मते ग्रहणयोम्यतोपदरशनार्थम्‌ । जीवनीयः करकः । जीव- |
नयिदरकम्‌। यश्ाहं यष्टिमधु | जीवनीयददयकस्य ग(कग)णपठितस्याप्यस्थेह पुनरुक्ति-
मीगद्रयपरिप्रहाथां ! स्यलननछजमेदायष्टीमधुद्धयग्रहणाथेमिल्यन्ये । भामद्रयग्रहणेन
प्रचारः । क्षीरं चैव शतावरीमिति । क्षीररल्यापतत्या रतावा रसो ्राह्यः । क्षीरश-
तावरीरौ प्रयेकं सखेहपमो । रसश्च्॒यभावाच्छतावरी कल्करूपेतयन्ये । आदः पक्षो
व्यवहारी । गायं घरतम्‌ ॥ ७४ ॥ ७९ ॥ ७६ ॥ ७७ ॥ ७८ ॥
एरामुरासरख्रैरजदारुकोन्ती-
चण्डाशीनर्द चम्पकरेमपुष्पम्‌ ॥
स्थोणेयगन्धरसपूतिदलं मृणारट- `
भीवासकुन्दुरुनखाम्बुवराद्गदष्ठम्‌ ॥ ७९ ॥
काटीयकं जलदकरकटचन्दनश्री- `
जात्याः फट सविकसं सहकुङ्कुमं च ॥
स्पृकातुरुष्कटघु लाभतया विनीय `
वेरं बराकथनदुग्धयुतं च दघ्ना ॥ ८० ॥
२७

५१० याख्याङसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २२ ्राविशो-

सार्धं पचेत्तु हितमेतदुदाहरन्ति
वातामयेष बर्वणंवपुष्यकाशि ।॥ ८१ ॥
कौन्ती रेणकम्‌ । चण्डा चौरपुष्पी । नखदं मांसी । हेमपुष्पं नागकेप्रम्‌ । स्थोणे
यकं म्रन्थिपर्णम्‌ । गन्धरसो बोः 1 पूतिः खयिकाः । दरं पत्रकम्‌ । अत्र मृणाटमुशी-
रम्‌ । श्रीवास नवनीतखोटः । वराङ्गं गुडत्वक्‌ । चन्दनं -ेतचन्दनम्‌ । श्रीः काचकोरिः |
जात्याः फं जातीफड्म्‌ । सविकसमिति ।! विकसा मन्ञिष्ठा । तुरुष्कं सिहरकम्‌ ।
छघ्वगर | छाभतयेति । यथाछामं दरव्यं मानं च ग्राह्यम्‌ । रस्यत इति छामः करमणि
धय । तेनेह मावप्रलयः साघु; । विनीय कर्कीकृत्य । तैं प्रस्थपरिमितम्‌ । बराक्-
थनं बलाक्राथः 1 क्रथश्चतु्गृणः | दुग्धं दपि च लेहसमं किं वा क्राथो द्विगुणः दु-
दधिनी तरैरप्तमे । आद्यः पक्षः प्रचारी । एदं तैटम्‌ ॥ ७९. ॥ ८० ॥ ८१ ॥
बटतेरमाह--
वखानिष्काथकल्काभ्यां तें पकं पयः समम्‌ ॥
सैवातविकारघमेवं रैखेयपाचितम्‌ ॥ ८२ ॥
बलानिष्काथल्िगुणश्तुगणो वा पयश्च तैरसमम्‌ । बरुदिख्यतेरे ॥ ८२ ॥
बरामृलकषायस्य दशमूलीकृतस्य च ॥।
यवकोर्कुख्त्थानां काथस्य पयसस्तथा । ८३ ॥
अष्टावष्टौ श्भा भागास्तेखादेकस्तदेकतः ॥
पचेदावाप्य मधुरं गणं सेन्धवसंयुतम्‌ ॥ ८४ ॥
तथाऽगुरं स्जरसं सरं देवदारु च ॥
मञ्जिष्ठां चन्दनं कुष्मेखां काठानुसारिवाम्‌ ॥ ८५ ॥
मांसीं शेखेयकं पत्र तगरं सारिवाद्रयम्‌ ॥
शतावरीमश्वगन्धां शतपुष्पां पुननेवाम्‌ ॥ ८६ ॥
तत्साधुसिद्धं सोवणे राजते मृन्मये तथा ॥
परक्षिप्य कटश सम्यक्स्वनुगुप्ं निधापयेत्‌ ॥ ८७ ॥
बलातेखमिदं नान्ना सवेवातविकारतुत्‌ ॥
यथावलमतो मात्रां सूतिकाये भ्रदापयेत्‌ ॥ ८८ ॥
या च गभोधिनी नारी प्षीणडुकश्च यः पुमान्‌
पातक्षीणे ममेहते मथितेऽमिहते तथा ॥ ८९ ॥
भप्रे भरमाभिपनने च सवेेवोर्पयुज्यते ॥ `
_ __ एतदारपकादा् बरतव्या्थानपोहति ॥९०॥ पकादीश् बातव्याधीनपोहति ॥ ९० ॥

१ घ. पयोन्मित्‌ । २ ड. मेतच्छैञे" । ३ क, °रिवां वचाम्‌ । ४ क. "पयोजयेत्‌ । एः |

वाताधिकारः ] ठेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २११

दिकां श्वासमधीमन्थं गुरं कासं सुदुस्तरम्‌ ॥
षण्मासानुपयुञ्जीत अन्रृद्धिभपोहति ।॥ ९१ ॥
पदयग्रधातुः पुरुषो भवेच स्थिरयोवनः ॥ `
एतद्धि राज्ञा कतेव्यं राजमात्रा ये नराः ॥
सुखिनः सुद्कमाराथ धनिनश्चापि ये नराः ॥ ९२ ॥

दशमूरस्य मिङित्वा क्राथः । यवकोटकरुरत्थानां च मिरित्वा क्राथः । एवं बरा-
कायेन समं चयः कथाः पयश्चेषां चतुर्णा प्रयेकं तेरप्रस्थादष्टगुणो द्रवो भवति । एवं
तेाद्रा्िशदगुणं भवति । तैटं च मानविहोषनिदेशाभावादिह प्रस्यपरिमितं आद्यम्‌ ।
कारानुप्तारिवा तगरपादिका । तगरं पिण्डतगरमूटम्‌ । मधुरगणप्रभतिमिः कल्कः।
स्नुगुप्रमिति । वातातपादिपरिहारेण मन््रेण च सष्ठ रक्षितम्‌ । तैटमिदं सश्चते मूढ-
गर्भे परितं तेन सूतिकाय प्रदापयेदिति विरिष्योक्तम्‌ ! अत्रद्रद्धिमपोहतीति । अन्र-
बृद्धिमप्राप्तफडकोहां व्यपोहतीति मन्तव्य पराप्तफटकोश्ायाः पृनरसाध्यत्वात्‌ । राजमा-
जा इति । राज्ञेव माता पर्च्छिदो येषां ते तथा । महाबखातेरम्‌ ॥ ८३ ॥ ८४ ॥
॥ ८९ ॥ ८६ ॥ ८७ ॥ << ॥ <९ ॥ ९० ॥ ९१ ॥ ९२ ॥

नारायणतैटमाह--

विट्वोऽभिमन्थः स्योनाकः पाटला पारिभद्रकः ॥
प्रसारिण्यश्वगन्धा च वृहती कण्टकारिका ॥ ९३ ॥।
वा चातिबखा चैव श्वदंष्ट्रा सपुननेवा ॥

एषां दश्परीन्भागांधतुद्रोणिऽम्भसः पचेत्‌ ॥ ९४ ॥
` पादरेषं परिस्राव्य तैरुपातरं पदापयेत्‌ ॥

शतपुष्पा देवदारु मांसी शेखेयकं बचा । ९५ ॥
चन्दनं तगरं कुष्रमेखापणी चतुष्यम ।।

रास्ना तुरगगन्धा च सैन्धवं च पुनर्नवा ॥ ९६ ॥
एषां द्विपखिकान्भागान्पेषयित्वा विनिक्षिपेत्‌ ॥ `
शतावरीरसं चैव तेटतुस्यं प्रदापयेत्‌ ॥ ९७ ॥
आजं वा यदि वा गव्यं क्षीरं दद्याचतुरणम्‌ ॥

पाने बस्तौ तथाऽभ्यङ्गे भोऽ्ये नस्ये च शस्यते ॥ ९८ ॥
अश्वो वा वातसंभमों गजो वा यदिवा नरः॥
पङ्कलः पीटसपीं च तैलेनानेन सिध्यति ॥ ९९ ॥

१ ड. “मान्याश्च । २ घ. बित्वाभ्रिमन्थौ स्यो । ३ ड. “खन्छृत्वा चतु। ४ ड. बला ।

२१२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यथीकासमेतो-- [ ९२ द्राविशो-

अधोभागे च ये वाताः शिरोमध्यगता्च ये ॥ `
मन्यास्तम्मे इरुस्तम्मे दन्तरोगे गलग्रहे ॥ १०० ॥
यस्य श्ष्यति वेकाङ्गं गतियेस्य च विद्रा ॥
छीणेन्दिया नष्टडक्रा ज्वरक्षीणाथ ये नराः ॥ १०१ ॥
बधिरा खजिदहाथ स्वस्पमेधस एव च ॥
अल्पपरजा च या नारी या च गर्भे न विन्दति ॥ १०२ ॥
बातातों वृषणो येषामन्रवृद्धिध दारूणा ॥
एतत्तैरं वरं तेषां नान्ना नारायणं स्मृतम्‌ \ १०२ ॥
पारिमद्रकः पारिभद्रमृटम्‌ । प्रसारिणी भद्राटी । बला समज्घा सिरं हिष्कि इति
लेके ! अतिबला कड्कनिका पियारकेति प्रसिद्धा । अतिबला बकाभेद्‌ इत्यपरे मन्यन्ते ।
तगर तमरपादिका तदभवि हेयटी चोपडः पिण्डतगरमिदन्ये । तुरगगन्धाऽश्वगन्धा ॥
आनं वा याहि वा मस्यमिति । आजगव्यपयपोर्य्पि प्रायेण गुणसाम्यं तथाऽपि
च्छागक्षारेण पकं तैटमिदमनभिष्यन्दि दोष्यहरं च भवतीति प्रत्येतव्यम्‌ \ नारा
यण सृन्ञाऽस्य विष्णुनिमितत्वाच्छतावरी साधितत्वाद्वा } नारायणीति ` शतावरीपयो-
योऽसि ! ललनिहया इति । जिह्वासङ्गात्योत्थेखवाचः । नारायणं तम्‌ ॥ ९३ ॥
॥ ९४ ॥ ९९ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ ९९. ॥ १०० ॥ १०१ ॥ १०२ #
॥ १०३ ॥
महानारायणं तैटमाह--
शतावरी चांहमती पृ्िपणीं सद्या बला ॥
एरण्डस्य च मृकानि बैहत्याः पृतिकस्य च ॥ १०१ ॥
गवेधुकस्य मूलानि तथा सहचरस्य च ॥
एषां दशपटान्भागाञ्जल्द्रोणे विपाचयेत्‌ ॥ १०५ ॥
पादावरेषे पते च रभि चैव समावपेत्‌ ॥ `
पुननेवावचाद्‌सुवाताहाचन्दनागुरु ॥ १०६ ॥
शेयं तगरं ष्टमां मांसीं स्थिरां बलाम्‌ ॥
अश्वाहां सेन्धवं राखरां पलानि च योजयेबर ।। १०७ ॥
गव्याजपयसोः मस्थो द्रौ द्राऽवत्र भेयोजयेत्‌ ॥
शतावरीरसप्रस्थं तैं परस्थं विपाचयेत्‌ \\ १०८ ॥
अस्य तैटस्य सिद्धस्य श्ण वीयेमतः परम्‌ ॥\
अश्वानां वातभस्नानां कुञ्राणां नृणां तथा ॥ १०९ ॥

१६ मन्दभेषस्‌ \२क्‌. शाटी .।.३ घ्‌. बहोः, ४.क. घ. म्म चैनं स" ५ क..घ. प्रदापय" ¢

वाताधिकारः † खन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २१३

तेलमेतत्मयोक्तव्यं स्वैवातविकारिणाम्‌ ॥ =
आयुष्मान्स नरः पीत्वा निश्चयेन ददो भवेत्‌ ॥ ११० ॥
गभमश्वतरी चिन्देत्कि पुनर्मानुषी तथा ॥

हृच्छरं पा्ंशूटं च तथैवाधीवभेदकम्‌ ॥ १११ ॥

अपचीं ग॑खगण्डं च वातरक्तं ैटग्रहम्‌ ॥

कामलां पाण्डुरोगे चापस्मारं चापि नाशयेत्‌ ॥ ११२ ॥
तेरुंमतद्धगवता विष्णुना परिकीतितम्‌ ॥

नारायणमिति ख्यातं वातान्तकरणं डुभम्‌ ॥ ११३ ॥

पूतिको छाटकरञ्ञः । गवेधुकं गोरक्षतण्डुटा । सहचरो नीरन्निण्टी । अश्वाहाऽश्व-
कन्दा । निश्चयेनेति । अवद्यम्‌ । तथाऽशतरी केप्त(खच)री । महानारायणं तैलम्‌
॥ १०४ ॥ १०५ ॥ १०६ ॥ १०७ ॥ १०८ ॥ {०९॥ {१० ॥१११॥
॥ ११२ ॥ ११३ ॥
अश्वगन्धादितेटमाह--
दातं पक्त्वाऽश्वगन्धाया जलद्रोणंऽशशेषितम्‌ ॥
विख्लाज्य विपचेत्तेरं क्षीरं द्वा चतुगणम्‌ ।॥ १९४ ॥
कल्केगृेणाटशाट्काबिसकिञ्जल्कमारती-
(ष्वरदीविरमधुक सारिवाप्केसरेः ॥ ११५ ॥
मेदापुननैवाद्राक्षामजिषठाश्रहतीदरयेः ॥
एठेटवाटुतिफ लामुस्तचन्दनपगकेः ॥ ११६ ॥
पक रक्ताश्रयं बातं रक्तपित्तमखुग्दरम्‌ ॥ ५ ५
हन्यारपुष्टि बरं कु्यांतदशानां मांसवधंनम्‌ ॥ ११७ ॥ .
रेतोयोनिषिकारघं बणदोषापक्षणम्‌ ॥
षण्डानपि हषान्द्धयात्पानाभ्यङ्गानुवासनेः ।. ११८ ॥
अंश्चशञेपितमिति । पादशेषितम्‌ । मणां स्थूटम्‌ । विसं मृणालच्निगेतः प्रतानः ।
किञ्स्क उत्पख्वराटः पद्मकेप्तरस्योपात्तत्वात्‌ । मेदास्थाने सरहेति षाठः सहा माषपर्णी ।
अश्वगन्धा तैटम्‌ ॥ ११४ ॥ ११९॥ {१६ ॥ ११७॥ ११८
तें संकुचितेऽभ्यङ्गो माषसेन्धवसाधितम्‌ ॥
घाहुश्रीषेगते नस्यं पानं चोपरिक्तिकम्‌ । ११९ ॥

१ गण्डमालां । २ घ. दवनुपरहम्‌ । ३ घ. गं च मद्मरी , चाऽऽ ना" । ४ इ. 'न्याद्वयोब ।
५क. घ. श्यङ्गेमाः।६ घ. मक्तकः ।

२१९ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २९ द्वाविशो-

माषसैन्धवसाधितमिति । माषस्य काथः तैन्धवं कल्कः । तथाच चकरः--कायश्च
माषनिष्पा्ः सन्धं कटक एव त्विति । माषतेखम्‌ ॥ ११९ ॥
द्वितीयमाषतेटमाह--

माषात्पगुप्रातिरसारबरूक-
राखाशताहाल्वणेः सुषिः ॥
चतुगंणे माषबलाकषाये
तें कृतं हन्ति च पक्षवातम्‌ ॥ १२० ॥
अतिरसा यष्टीमधु । उर्वक एरण्डः । माषतेरम्‌ ॥ १२० ॥
ततीयं माषतेरमाह-

माषपरस्थं समावाप्य पचेत्सम्यग्नटादके ॥
पादशेषे रसे तस्मिन््षीरं द्ाचतुगणम्‌ ॥ १२१ ॥
प्रस्थं च तिखतेरस्य कल्कं दचखाऽक्षसंमितम्‌ ॥।
जीवनीयानि यान्यष्टो शतपुष्पां ससेन्धवाम्‌ ॥ १२२ ॥
रासात्मगुप्तामधुकं बखाव्योषजिकण्टकम्‌ ॥
पक्षघातेऽदिते बाते कणेशूे सुदारुणे ॥ १२३ ॥
मन्दश्रुतो च श्रवणे तिमिरे च निदोषनजे ॥
हस्तकम्पे रिरःकम्पे विश्वाच्यामवबाहुके ॥ १२४ ॥
शस्तं कछायखञ्चे च पानाभ्यञ्जनवस्तिभिः ॥
माषतेटमिति ख्यातपूरध्वनञ्चगदापहम्‌ ॥ १२५ ॥
पुगमम्‌ । माषतेटम्‌ ॥ १२१॥ १२२ ॥ १२३ ॥ १२४॥ १२९॥
चतुर्थं माषतैरमाह--
माषातसीयवङुरण्टककण्टकारी
गोकण्डैटुण्टुकनराकपिकच्छुतोयैः ॥
कापांसकास्थि्णवीजङुरस्थकोर
काथेन बस्तपिशितस्य रसेन वाऽपि ॥ १२६ ॥
बुण्ट्या समागपिकया शतपुष्पया च
सैरण्डमरसपुननैवया सरण्या ॥
रालावरामृतक्ताकटुकैविपदं
माषाख्यमेतदवबौहुकदारि तैलम्‌ ॥ १२७ ॥

१. कस्कान्दत्त्वाऽ । २ घ. %पितान्‌ जी । ३ क. घ. "ण्टटिष्टुः। ड. यावा एेर।
५६. "दुदर चते । |

वाताधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | २.१५

अधाङ्गशोषमपतानकमालव्यवात-
माकषेपकं सभुजकम्पशिरःपकम्पम्‌ ॥
नस्येन वस्तिविधिना परिषेचनेन
हन्यात्कटीजयनजानुरुनः समीरात्‌ ॥ १२८ ॥

अतस्युमा । कुरण्टको नीलक्षिण्टी । गोकण्टको गोक्षुरकः । टृण्टुकः स्योनाकस्तस्य
मम्‌ । माषादिना कपिकच्छुन्तेन भिचत्वेकः क्राथः । कापीसास्थ्यादिना कोटान्तेना-
परः क्राथः । बस्तपिरितस्य रसः क्राथः । एमिल्िमिवेमिरित्वा चातुरगुण्यम्‌ ।
सरण्येति । सरणी भद्राटी । अमृतर्ता गुद्ूची । कटुकं मरिचम्‌ । माषतेटम्‌ ॥ १२६॥
॥ १२७ ॥ १२८ ॥ |

बृहन्माषतेटमाद--

मापकाथे बलाका राखलाया दशमूरने ।॥ `
यवकोटकुरत्थानां छागमांसंरसे पृथक्‌ ॥ १२९ ॥।
प्रस्थे तेस्य परस्थं च क्षीरं द्वा चतुगणम्‌ ॥
रानात्पगुप्रासिन्धूर्थशताहैरण्डमुस्तके; ॥ १३० ॥
जीवनीयवलाव्योषेः पचेदक्षसमेः पृथक्‌ ॥

हस्तकस्पे रिरःकम्पे बाहुशोषेऽवबादुके ॥ १३१ ॥
बाधिर्ये कणेशूरे च कणनादे च दारुणे ॥
विनश्वाच्या्मादिते कुब्जे गृध्रस्यामपतानफे । १३२ ॥
वस्त्यभ्यञ्जनपानेषु नावने च भयोजयेत्‌ ॥
माषतेरमिदं शरघ्मृध्वैजघ्ुगदापहम्‌ ।॥ १३३ ॥

द दमृटस्य मिदित्वा काथः । एवं यवकोलकुरत्थानामपि । क्राथप्रस्थाः षडेवा्र
विम्य तेन कीतिता इति चक्रः । जीवनीयादिदशकम्‌ । वृहन्माषतैरम्‌ ॥ १२९ ॥
॥ १३० ॥ १३१ ॥ १६२ ॥ १६६ ॥

द्वितीयबुहन्माषतेटमाह--

दविपशचूलीं निष्काथ्य तेलात्षोडराभिरगेणेः ॥

मापाढकं साधयित्वा तं नियं चतुगणम्‌ ॥ १३४ ॥
ग्राहायित्वां पचेत्तेखं स्थ छागपयःसमम्‌ ॥

कटका च समावाप्य भिषग््रव्याणि वद्धिमान्‌ ॥१३५ ॥
अश्वगन्धाशदीदाखलारासरामसारणी ॥

कुष्ट परूषकं भङ्गी दरे विदायौँ पुनर्नैव ॥ १३६ ॥

१ क. "सभवे धू" । २ क. घ. 'समैर्भिषक् । ३ क. घ. "ता च विपचेकतैलप्रस्थं प" । ४ ड.
क्क विदारी सपु ।

व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ २२ दाविंशो-

२१६

मातुलृडगफटाजाज्यो रामठं ्तपुष्पिका ॥

दतावरी गोश्चरकं पिप्पलीमूखर्चेत्रकम्‌ ।।. १२७ ॥

जीवनीयगणं सर्व संहृत्य च ससेन्धवम्‌ ॥ `

तत्साधु सिद्धं विज्ञाय माषतेटमिदं महत्‌ ।॥ १३८ ॥
पक्षपाते हुस्तम्मे अदिते सापतन्त्रके ।। ।

अवबाहुकषिश्वाच्योः खञ्जपङ्कुर्योरपि ॥ १६९ ॥

हस्तकम्पे रिरःकम्पे इ्ुग्जवामनयोरपि ॥ `

हनुमन्याम्रहे चैव साधिमन्थे च वातिके ॥ १४० ॥

हकरक्षये कणं नदेकणं शले च दारुणे ॥

कलायखञ्जशषमने भेषज्यमिदमा दिशेत्‌ ॥

बस्त्यभ्यञ्जनपानेषु नावने च प्रयोजयेत्‌ ॥ १४१ ॥।

तैखात्षोडश्चभिगैणेरिति । अत्र जङेरिति शोषः । दद्रामूलस्याऽऽढकं जलद्रोणे
कथनीयम्‌ । एतेन तैर्रस्यात्षोडशगुणं जटं भवति तच्च ॒पादरेषं कार्यम्‌ । तथा
माषाढकमपि तैरुषोडशागुणेन जडेन साधयित्वा क्राथं पादरोषं कुयादिति काथद्वयम्‌ 1
चक्रेणाप्युक्तम्‌- ।

“दरमूखाढकं द्रोणे निष्काथ्य पादिको भवेत्‌ ।
क्ाथश्चतुगणस्तैखान्माषक्राथेऽप्ययं विधिः इति ॥ `

किंच । दशमूटकषायेण तैटषोडरागुणेन माषाढकं प्राधयित्वा तेन पादरोषेण तैल-
प्रस्थः पादिकः । अत्र पक्षे दमूरपलानि २५६ जछ्दारावाः २.९६ रोषरारावाः
६४ द्वे विदायोँ विदारीकन्दः क्षीरविदारी च । जीवनीयगणो जीवनीयदशकम्‌ 1 महा
माषतैटम्‌ ॥ १३४ ॥ १३९ ॥ १३६ ॥ १३७ ॥ १६८ ॥ १२९ ॥ १४० ॥
॥ {४९ ॥

माषस्याधोढकं दा तुखार्धं दशमूतः ।। १४२ ॥

पलानि च्छागमांसस्य तिशद्रोणेऽम्भसः पचेत्‌ ॥

पूतशीते कषाये च चतुर्थाश्षावतारिते ॥ १४३ ॥

भस्य च तिरतैटस्य पयो दत्वा चतुगणम्‌ ॥

आत्मगुपोरुव्रकथ रताहं खव णत्रयम्‌ ।॥ १४४ ॥
जीवनीयानि मञ्जिष्ठा चन्यचित्रक्कदफखम्‌ ॥ `

सव्योषं पिप्पलीमूलं राामधुकसैन्धवम्‌ ॥ १४६ ॥ `

१क. घ. दारुणे)

वाताधिकारः ] दखन्दमाधवापरनाम सिद्धयोगः। २१.

देवदावेमृता कुष्ठं वाजिगन्धा वचा शदी ॥ `
एतैरक्षसमैः कर्कैः साधयेन्मृदुबहिना ॥ १४६ ॥
पक्षाघातादिते वाते बाधिर्य हनसंग्रहे ॥
कणेमन्यारिरःशूरे तिमिरे च िदोषजे ॥ १४७ ॥
पाणिपादसिरोग्रीवाध्रमणे मन्दचङ्क्रमे ॥
कलायखञ्नपाङ्कस्ये ग्रधरस्यामववा हके ॥ १४८ ॥
पानि बस्तौ तथाऽभ्यङ्गे नस्ये कणां कषिपूरणे ॥
तैमेतत्पश्ञंसन्ति सवेवातरुजापदम्‌ ॥ १४९ ॥
सुगमम्‌ । महामाषतेटम्‌ ॥ १४२ ॥ १४३ ॥ १४४ ॥ १४९ ॥ १४६ ॥
॥ १४७ ॥ १५८ ॥ १४९ ॥
केतकिमूरवरखातिवरानां यद्भहटेन रसेन विपकय ॥
तेटमनस्पतुषोदकसिद्धं मारूतमस्थिगतं विनि्न्ति ॥ १५० ॥
केतक्यादीनां बान्तानां भित्वा काथः । बहुरानस्पशशब्दयोः प्रन्ुरा्थत्वा-
त्केतक्यादिक्रायतुषोदकयोः प्रलयेकमिह चातुगुण्यम्‌ । बहुटेन घनेनाष्टांशरिष्टनयन्ये ।
अचरापि पक्षे केतक्यादिक्ाथश्वतुगेण एव मह्यः । अव्र चक्रः--
““अनर्पवचनादन्न तुये क्रायतुषदके ।
अकल्कोऽपि भवेत्ल्ेहो यः साध्यः केवरे द्रवे” इति ॥
विपक्रमिति तथा तुषोदकसिद्धमिति च पदद्वयोपादानादिह वारद्भयं पाक इत्येके ।
एकवारपाकेन पृवन्याख्ययैव प्रचारः । केतक्यायं तटम्‌ ॥ १९० ॥
अश्वगन्धा तैलमाह--
वाजिगन्धावखाविश्वद शमर्यम्बुकलिकितम्‌ |
गृध्रस्यां तटमेरण्डं पाने बस्तिषु शस्यते ॥ १५१ ॥
वाजिगन्धादीनां सर्वषां काथः कल्कश्च । अश्वगन्धा तैलम्‌ ॥ १५१॥
रसोनकरकस्वरसेन पकं तेरं पिवेद्यस्त्वनिलामयात; ॥।
तस्याऽऽशु नश्यन्ति हि चातरोगा ग्रन्था तरिश्ाखा इव दृहीताः॥ १५२॥
रपरोनतेरम्‌ ॥ १९२ ॥
मध्यमप्रसतारणीतैटमाह--
प्रसारण्यास्तुटामश्वगन्धाया द शमृरतः ॥
तुखां तुखां पृथग्वारिद्रोणे पक्त्वांऽशशेषिते ॥ १५३ ॥
तेखादकं चतुरक्षरं दधितुल्यं प्रैकाञ्जिकम्‌ ॥
द्विपलेग्रन्थिकक्षारमसारण्यक्षसेन्धतरेः ॥ १५४ ॥
1 वार त ममा, --------

1. 11 +

कः
+
\ £

२१८

व्याख्याक्ुसुमाक्ट्यास्यदीकासमेती-- [ २२ द्वाविंशो-
समञ्ञिष्ठामियण्वाहे! पलिकिजीवनीयकेः ॥
धण्ठ्याः पश्चदटं दखा भिशद्धघछातकानि च ॥ १५५ ।

पयेद्धस्त्यादिना बाते हन्ति संधिरिरास्थितम्‌ ॥
पुस्त्वोत्सादस्यृतिपङ्नाबटवणाभिदद्धये ॥ १५६ ॥

(कका (क

दशमस्त मिटितात्‌ । प्रथस्बार्रिण इत्यनेन प्रतितलायां जच्ध्धोणदानं दक्षी-
यति । ग्रन्थिकं पिप्पीमूढम्‌ । अक्षं सोवचरमिति इृन्दस्येव्‌ व्याख्याकारः} प्रसारणी-
यँनिशती अक्षं सोवर्थटं त्िहेति चक्रः } मन्थिकादीनां यश्ाहान्तानां द्विपलिकं मानं
प्रलेकं चिरद्धह्ातक गुडकानि । १

>, 0 ^

“श्रसारप्यादिनादष्ट रतमके ए्रथकग्थक्‌ ।
` जलद्रोणेन चैकैकं पाधयेच्छलक्ष्णङुटितम"

इति ग्रन्थान्तरे । मध्यमप्रसमरणैतिटम्‌ ॥ ६९३ ॥ १९४ ॥ १९९ ॥ १९६ ॥
कुठजग्रप्रारणीतैटमाह--

प्रसारणीशतं क्चण्णं पचत्तायामणं चमे ॥

पादशिष्टे सम तल दधि दयात्सकाञ्चिकम्‌ ॥ १५७

द्विगुणं च पयो दा करका न्दरिपटिकांस्तथा ॥

चित्रकं पिप्पछीग्रलं मधुकं सैन्धवं वचाम्‌ ॥ १५८ ॥

द्रतपुष्पादेवदारराल्लावारगपिप्परीः ॥

प्रसारण्याचर गलं च मांसीभट्धातकानि च ॥ १५९ ॥
चेनमृदमिना वेरं वातष्ेष्मामयापहम्‌ ॥

अशीति नरनारीस्थान्वातरोगान्व्यपोदति ॥ १६०॥

क।|ञ्जं स्तिमितपङ्कत्वं गृध्रसीं खुडुकादितम्‌ ॥

दनुपृष्शिरोग्रीदास्तम्भं चाऽऽञ्च नियच्छति ॥ १६१ ॥

तेखदधिकाञ्चिकादीनां प्रलेकमाढकम्‌ 1 खटडकादितमिति । खुडको मन्थिवातः ।
कुउजप्रसारणीतिटम्‌ ॥ १९७ ॥ १९८ ॥ १५९ ॥ १६० ॥ १६१ ॥
सप्तशरतकीप्रस्रारणीतेटमाह-

समृटपत्रामुत्पाय्य शरत्कारे प्रसारणीम्‌ ॥ १६२ ॥
दाते ग्रां सहचराच्छतावयाः शतं तथा ॥

वटाश्वगन्धात्मगुप्राकेतकोनां सत सतम्‌ ।॥ १६३ ॥

१क.घ. स्थिगम्‌ 1२ घ. व्यार! ३ घ. "यागेणे! ४घ. मुलानिर्मा।५ ड. सीं
च तथाऽदि । ६ घ. म्भ वाऽ्पे निः! व

वाताधिकारः] दन्दपाघवापरनामा सिद्धयोगः। ` २.१९

पृचेचतुगणं तोये द्रवैस्तेखाटकं भिषर्‌ ।।
परस्तु मांसरस चुक्रं पयश्राऽऽढकमादकम्‌ ॥ १६४ ॥
दध्यादकसमायुक्तं पाचयेन्मृदुनाऽभिना ॥
द्रव्याणां तु परदातव्या माजा चाधपंखानिका ॥ १६५ ॥
तगरं मदनं कुं केसरं मुस्तकं स्वचम्‌ ॥!
. रासना सेन्धवपिप्यस्यो मांसीर्माञ्चष्टयष्टिकम्‌ ॥ १६६ ॥
तथा मेदा महामेदा जीवकषेमकों पूनः 1
शतपुष्पा व्याघ्रनखं बुण्टीं देवाहमेव च ॥ १६७ ॥
काकी क्षीरकफाकोटी वचा भद्धातक तथा ॥
पेषयित्वा समानेतान्साधनीया भसारणीं ॥ १६८ ॥
नातिपकं न शीतं च सिद्धं पूतं निधापयेत्‌ ॥
यत्र यत्र प्रयोक्तव्यं तन्मे निगदतः दण ॥ १६९ ॥
जानामथ पद्गनां वामनपनां तथेव च ॥।
यस्य शुष्यति चेकाङ्गये च मम्रास्थिस्पयः ॥ १७० ॥
वातशोणि्तदुष्टानां बातापहतचेतसाम्‌ ॥
खीरमदक्षीणञ्चुक्राणां वाजीकरणमु तसम्‌ ॥ १७१ ॥
वस्तो पाने तथाऽभ्यङ्गे भोज्ये चैव प्रदापयेत्‌ ॥
प्रथक्तं शचमयत्यान्च वातजाच्िषिधान्गदान्‌ ॥ १७२ ॥

पचेचतुगुणे तोय इति । चतुर्गेणमष्टगुणं राद्यं सम्यग््रन्यवीय्क्रन्त्यथमि-
येके । परोडेखागतमानत्वादपि द्विगणं चतुरगुणमियन्ये । प्रचारः पुनरित्थमेव । अध-
पटानिकाऽषेपटमाना । यष्टिका यष्टीमधु । देवाह देवदारु । सप्तरातकीप्रपारणीतिटम्‌
॥ १६२ ॥ १६३ ॥ १६४ ॥ १६९९ ॥ {६६ ॥ १६५७ ॥ १६८ ॥ १६९ ॥
॥ १७० ॥ १७१ ॥ १७२ ॥

एकाद्ररतकाप्र्रारणातटमाह-

वाखाप्रखदरेः परसारणितुरखास्तिप्चः कुरण्यात्तटे

छिन्नायाश्र तुर तुर स्वुकतां रास्नारिरीपात्तलाम्‌ ॥
देवाहाच सकेतकाद्रटशते निष्काथ्प कुम्भांगके

तोये तेखघरं तुषाम्बु शौ दखाऽऽढकरं मस्तुनः ॥ १७३ ॥

५
कक यस णक ७७५०

१ ड. 'पलांिका। २ क तिदिमंन । ३. तज्राः जक.घ, मदक्षी ।५क.च्‌.
नस्मे 1 € क. ध. प्रयुक्तं । |

२२० = व्याख्याङमुमावल्याख्यगीकासमेतो-- [ २२ द्ाविशो-

पक्ताच्छागरसादयश्वरसत : प्षीराच दखाऽऽढकं
स्पृक्ाककेटजीवकाययविकसाकाकोटिकाकच्छरा-
मृकष्मेखापनसारकुन्दुसरखाकारपीरमां सीनखेः
कारीयोत्परपद्मकाहयनिशाकङ्ोखकग्रन्थिकंः । १७४ ॥
चाम्पयाभयचोचप्गक्टुकाजातीफटाभीरुभिः
श्रीवासाभरदारुचन्दनवचारैटेयसिन्धूद्खेः ॥ -
तेखाम्भोदकटम्भराङूपिनाटिकावृश्वीवर्कचोरकेः
कस्तुरदिशमृखकेतकिनतध्यामाश्वगधाम्बुमिः ॥ १५७५. ॥
कौन्ती ता््यनशल्ठकीफलल्युर्यामाशताहामयै-
्टातत्िफटाग्जकेसरमहाश्यामाखवद्गान्वितैः ॥
सव्योषेसिफटेम्॑हीयति पचेन्मन्देन परात्रेऽभिना
पानाभ्यञ्जनवस्तिनस्यविधिना तन्भारुतं नाश्चयेत्‌ || १७३ ॥
सवाधोङ्गगतं तथाऽवयवगं संध्यस्थिमन्नाभितं
छष्मोस्थानपि पेत्तिकां शमयेन्नानाविधानामयान्‌ ॥
धातन्व्रंहयते स्थिरं च कुरते पुंसां नवं योवनं `
वृद्धस्यापि बरं करोति सुमहदरन्धयास गभेपदम्‌ ॥ १७७ ॥
पीत्वा तेखमिदं जरत्यपि सुतं सूतेऽपुना भ्ररहयः
सिक्ताः शोषमुपागताथ फलिनः सिग्धा भवन्ति स्थिराः ॥
भग्नाङ्गाः सुटढा भवन्ति मनुना गावो हयाः इुञ्जराः ॥ १७८॥
राल्रारिरीषयोर्मिरित्वा तुखा । देवदार्केतकयोरपि मिचित्विव तुखा । घटते
द्रोणदते । कुम्भां शक इति । द्रोणद्वयशेषे । यदुक्तम्‌--द्रोणतो द्विगुणः शुरपो
विज्ञेयः कुम्भ एव वेति । तुषाम्बुकटश्चाविति । काञ्चिकद्रोणद्वयम्‌ । सुक्तादीनां
प्रत्येकमाढकम्‌ । जीवकाचं जीवनीयदशकमष्टकवर्गो वा । काकोल्यादि भागद्वयं
जीवनीयगणेऽप्यस्याः स्थितत्वात्‌ । विका मञ्ञिष्ठा। कच्छुरा शूकरिम्बा दुराङमा `
वा । घनप्तारः कपूरम्‌ । कन्दुः कृन्दुरः । सरा सरटकाष्ठम्‌ 1 ग्रन्थिकं ग्रन्थिपणीं ।
चाम्पेयं चम्पककटिका 1 अभयमुद्चीरम्‌ । चोचं गुडत्वक्‌ । पुगं गदारुनेढी । कटुका
रताकस्तूरी । अभीरः हतावरी । तटं सिदटकम्‌ । कटम्भरा प्र्सा-
रेणी वृश्चिकपतरिका वा तस्या अङ्पिमहम्‌ । कचचोरको गन्धश्दी ।
ध्यौमं गन्धतृणम्‌ । कन्त रेणुकम्‌ । त्षयजे रप्ताज्ञनम्‌ । फं कट्फलं मदनफलं
व । छष्वगुरु । द्यामा प्रियङ्कुः । महादयामा स्यामर्ता । कट्कभृयस्त्वादिहाधमेः

[1

१ छ. कचूर” । २ ङ, सारिणी । ड. ३ ध्यामकं ।

वाताधिकारः] रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २२१

सुगन्धैः प्रथमः पाको मध्यैद्वितीय उक्तेस्तृतीयः 1 तते गन्धवृद्ध्यर्थ कपरकस्तूरिकाभ्यां
प्रकल्कं कार्यम्‌ | तस्य च मानं तेखानुरूपतः सुगन्धितेखन्तरोक्तमानानुपाराद्रा ।
पत्रकल्कसन्ञा च पारिभाषिकी ।
त्यथा--'वक्तपुतेऽप्युष्ण एव सम्यक्पेषितव्तितम्‌ 1
दीयते गन्धवृद्धयर्थं पन्नरकस्कं तदुच्यते" इति ॥
एकादशङतकं महाप्रपारणीतेटम्‌ ॥ १७३ ॥ १७४ ॥ १७५ ॥ १७६ ॥
॥ १७७ ॥ १७८ ॥ ` _
या गन्धं केतकीनां वहति परिमलं बणेतः पिञ्जराभा
स्वादे तिक्ता कटवा रघुरपि तुता मर्दिता चिकणा या ॥
दग्धा नो याति भूतिं चिमिचिमितिकरा चमेगन्धा हुता
सा शुद्धा श्ोभनीया वरमरगतनुजा राजयोग्या प्रदिश ॥ १७९ ॥
केरतरख्जटमध्ये स्थापयित्वा महद्धि
पुनरपि तदवस्थं चिन्तनीयं युदतंम्‌ ॥
यदि भवति सरक्तं तन्नरं पीतवर्णं
न भवति मृगनाभिः इतिमोऽसो विकारः ॥ १८० ॥
बरमृगतनुजेति । कस्तूरिका । कस्तुरीपरीक्षा । कपूरदुङ्च्ुमचन्दनानामपि सुगन्ध-
दव्यप्रचारत्वेन प्रशस्तानां रक्षणमुच्यते--
““पक्तात्कपूरतः प्राहुरपक्तं गुणवत्तरम्‌ ।
तत्रापि स्याद्यदश्षद्रं स्फारिकामं तदुत्तमम्‌ ॥
पक्तं च सदं ज्िग्धं हरितद्यति चोत्तमम्‌ ।
भद्ध मनागपि न चेननिपतनि ततः कणाः ॥
पाण्डुरैः केसरैस्त्यक्तं रक्तं च मृदु चोत्तमम्‌ ।
हीनं विरागि कादमीरं खरपाण्डुरकेमरम्‌ ॥
भवेत्छुचन्दनं रक्तं पौतसारं तदुत्तमम्‌ । |
यत्पाण्डुरमसारं च न सम्यक्प्रवदन्ति तत्‌? इति ॥ १७९. ॥ १८०॥
सैन्धवाय तैरमाह--
द्रे पठे सेन्धवात्पश्च शुण्ठ्या प्रन्थिकचित्रकात्‌ ॥
दे दे भट्ातकास्थीनि विक्षि तथाऽऽढके ॥ १८१ ॥
आरनारात्पचेत्पस्थं तेखमेतेरपत्यदम्‌ ॥
गरधस्युरुप्रहातेस्य सवैवातविकारतुत्‌ ॥ १८२ ॥

© ० 0

१ ड. "लसेरण्डसंभवात्‌ } गरः 1 २ क. घ. श्हार्लोक्तिसः ।

२२ व्याख्याढसमावस्याख्यटीकासमेता- [ २३ तरयोविंरो

्रन्थिकचित्रकात्‌ । दर द्वे इति । म्रन्थिक चित्रकथ: प्रलक पट्द्रयमिति । सन्ध-
[द्यं तटम्‌ ॥ १८१ ॥ १८२६॥ |
डति श्रीहन्दपणीतदन्दमाधवापरनामकासेद्धयागन्याख्याया श्रीश्री
कृण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां द्वाव
वातन्याधिचिकिस्साधिकारः समाप्तः ॥ २२॥

अथ त्रयोविश्चो वातरक्ाधिकारः।

वातविकारमप्रकाराद्वातव्याधेमनु वातरक्छारम्मः |
उत्तानमवगादं च द्विविधं वातशोणितम्‌ ॥
त्व्ांसाश्रययुत्तानं गम्भीरं स्वन्तराश्रयम्‌ ॥ १॥
तवख्यांसाश्रयमुत्तान मिते । त्वब्नांसमा्रमाभितमस्पदाहरुजादिकरमुत्तानम्‌ ।
गम्भीरं तन्तराश्रयामेति । व्वब्बाप्ततरगम्भीरवातुःत्‌ गृम्भारम्‌ । ननु देविघ्यमिंद्‌
चरकोक्तं सभरत निषिद्धं त्था द्विविधं वातशोणितमुत्तानमवगाढं चैत्यकं भाषन्त ।
तत्त न सम्यक्‌ । कस्मात्‌ । कुष्ठवदुत्तानं मत्वा काखन्तरेणावगादी भवति । भवम्‌ ।
सथ्चतवचने समैमत्तानमेव भत्वा परं गम्भीरं क्रमेण भवतीति नियमा नास्ति तेन
प्रथममपि गम्भीरं पिचिदत्पयते प्रतिषेषस्तत्तानमेवास्तोति यो मन्येत त प्रति सुश्चुतस्य
चरकेऽप्यत्तानेवास्तीति नायं नियमः किंतु प्रथमं किचिदुत्तानमुत्पद्यते किचन गम्भी-

^ अ =

रमिति नानाविधयोरागमयामिथोऽविरोधः ॥ ९ ॥
पिण्डतेखादिनाऽभ्यङ्ः पानं तिक्तादिसपिषः ॥
सेकठेपाद्ख्ड्यक्तिः शोधनं चोभयो्हितम्‌ ॥
सेकादयोऽत्रैव वक्तम्याः | उभयोरित्युत्तानावगादयोः ॥
गाढे विशेषतः सर्पिष्पानं शुद्धिः चिराव्यधः# ॥ २॥
सगमम्‌ ॥ > ॥
गोधूमचूर्णं छगरीपयश्च सच्छागदुग्धो रुषुबीजकर्कः ॥
| , लपे विधेयं शतथोतसा ¦ सेके पयश्चाऽऽविकमेव शस्तम्‌ ॥ ३ ॥
गोधूमचूणं छणडीपयश्चलेका योगः । सघरतः पुनश्च चरके पल्यते । यथा--“वाते
सरक्तं सवतः प्रदेहा गाधूमचूण छगलांपयश्च: इति । सच्छागदट्ग्धां सु्नाजकर्क ईत

क

द्रतायः ॥ २ ॥

~~

|

ख. पुस्तके-वासागडचीचतरङ्लानामेरण्डतैलेन पिबेत्कषायम्‌ । क्रमेण स्वाङ्गजमप्यशेपं
जपरेदष्ट्वातभवं विकारम्‌ । इवयधिकमन्र । `

वातिरक्ताधिकारः । दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | २२३

अमृतानागरधान्यककत्रितयेन पाचनं सिद्धम्‌ ॥
जयति सरक्तं वातं सामं कुष्ान्यसेषाणि ॥ 9 ॥
अगृतादित्रयस्य मित्वा कप॑त्रयं कथनीयम्‌ ॥ ४ ॥ |
वत्सादन्युद्धवः काथः पीतो गग्गुटसंयतः ॥
समीरणसमायुक्तशोणितं संभसाधयेत्‌ ॥ ^ ॥
पीतो गुगटसंयत इति । शोधनार्थं प्रायेण गुग्गुखोः कषः । रामनाथ पुन्मांधक-
चतुष्टयं प्रक्षेप एवं सवत्र ॥ ९ ॥
राखागुडूची चतरङ्कखानामेरण्डतेरेन पिवेत्कपायम्‌ ॥
क्रमेण सवोङ्गनमप्यश्ेषं नयेदसुग्वातभवं विकारम्‌ ॥ ६ ॥
चतुरङ्कटं पुवणाटुस्तस्येह फलम्‌ ॥ ६ ॥
तिस्रोऽथ वा पच गुडेन पथ्या जग्ध्वा पिवेच्छिनरुदाकपायम्‌ ‰ ॥
तद्वातरक्तं शमयत्युदीणमानानुसंभिन्मपि द्यवस्यम्‌ ॥ ७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७ ॥
घतेन वातं सगुडा विबन्धं पित्तं सितान्या मधुना कफं च|]
वातास्रमुगरं सुवुतेटमिश्रा श्ुण्ठयाऽऽमवाते शमयेहुद्ची ॥ ८ ॥
सुगमम्‌ ॥ ८ ॥
अमृता वातपित्तघ्री कफमदो विशोपिणी ॥
वातरक्तप्ररमनी कच्छ्रवीसपनारिनी ॥ ९ ॥
ग॒डच्याः स्वरसं कल्कं चूर्णं वा काथमेव वा ॥
प्रभूतकाटमासेव्यं मुच्यते वातशोणितात्‌! ।॥ १० ॥
द्शमरलीगरतं क्षीरं सव्यः शूटविनाशनम्‌ ॥
परिषेकोऽनिख्पाये तद्रत्क णेन स्पिपा ॥ २१॥
दरमृट्शतं श्वीरं परषिके योज्यम्‌ । सद्यः श्रखविनारनमिति । शट वातरक्त-
दरो व्यथा तद्वति परिषेकः ॥ ९॥ १० ॥ १९१
पराटकटुकाभीरुत्रिफरामृतसाधेतम्‌ ।
काथं पीत्वा जयेजन्तुः सदाह वातशोणितम्‌ ॥ १२ ॥

1

४९ तनत्य] ९८)

£ख.पुस्त के--जगस्ितप्रष्पच॒र्णन साधेतं महटपीपयः 1 तदत्थनवनीताक्तं ब्रातारकप्रवरट जयत्‌
।॥ १! अवं शकरः कचिसस्यते ।

† ख. प्रस्तके--गरक्पश्रमल्पयसा रधपश्चमूल्या क्षथेन वाऽग्रतखताक्रथनेन वाम्प्रे ॥ वाय्या-
लकस्य सख्लिन युते गतेन पातं शिलाजतु समीरणडाणितघ्म्‌ ॥ १॥ इदयधिकमत्र

1 सप मिलित ५११९१ 1 ॥ १, प जयानि पनन (७० न यक पक

१ क. कवातघ्रा 1 २ घ दरति ।

२२४ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २९ चयोविंशो-

कटका कटरेहिणी । अभीरः शतावरी । अथं योगः पित्तप्राये ॥ १२ ॥
धाजीमस्ताहरिद्राणां कषायं वा कफाधिके ।॥ १३ ॥
कोकिखख्यामृताकाथे पिवेत्कृष्णां यथाबलम्‌ ॥
पथ्यभोजी भिसप्राहान्मुच्यते वातरोणितात्‌ ॥ १४ ॥
अयं योगः कफे । अत्र कोकिरख्यस्य मखम्‌ ॥ १६ ॥ \४॥
कफरक्तप्रदामनं कच्छवीसपनाशनम्‌ ॥
वातरक्तपरदामनं ह्यं गुडघ्तं स्मृतम्‌ ॥ १५ ॥
हयं गुडधृतमिति । आहारं विहाय गुडगरृतेनैव समेन सौहित्यं कतग्यमित्याह्ः
॥ १९॥
सर्वेष सगुडां पथ्यां गुड्चीकाथमेव वा ॥
पिष्पटीवधमानं वा श्ीट्येत्ससमाहितः ॥ १६ ॥
पिप्पडीः श्वीरपिष्टाः । पच्चामिवृच्या दश्ाभिवृच्या वा पिनर्षीरोदनाहारे दक्षा
रात्रं भयश्वापकषये्यावत्पश्चदश् वेति । तदेतसिप्पखीवधंमानम्‌ ॥ १६ ॥
नवकार्षिकमाह--
त्रिफखा निम्बमञ्ञिघ्रा वचा कटुकरोरिणी ॥
वत्सादनी दारुनिन्ा कषायो नवका्पिकः ॥ १७॥
षातरक्तं तथा कुष्ठं पामान रक्तमण्डलम्‌ ॥
कृच्छ्र कपालिकाकुष्टं पानादेवापकषंति ॥ १८ ॥
कषोदौ ठु परं यावद्यात्मोडकशिकं जलम्‌ ॥
| ततस्तु कुडवं यावत्तोयमष्गुणं भवेत्‌ ॥ १९ ॥
दारनैशा दारुहरिद्रा । पच्च रक्तिकमाषकमानेन तरिफरादीनां नवकषोन्गृहीत्वाऽष्टग-
णेन जडेन क्राथः पत च स्तोकं परित्यज्य पेयः । तदुक्तं चक्रेण-- `
““पञश्चरक्तिकमाषेण कार्योऽयं नवकार्षिकः ॥
किं त्वेवं साधिते क्ाथे योभ्या माचा प्रदीयते इति ।
योगोऽयं न व्यवहरति ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥
लाङ्गल्यास्त्वमृतसमं कन्दमद्धत्य यत्नतः ॥
याजयेत्रिफराखहरनश्िकटकेः सह ।॥ २० ॥
गुगगुल्वमृतवह्ीमिद्रोक्षाट्ङ्गरसेन वा ॥
त्रिफलाया रसेयुक्ता गुटिकाः कोटसंमिताः ॥
भक्षयन्मधुनाऽऽलोख्य श्ण कवेन्ति यत्फटम्‌ ॥ २१ ॥
पाद्स्फोटं महाघोरं सवीद्गस्फोटनं च यत्‌ ॥
तत्सव नाशयलाद्चु असाध्यं चैव शोणितम्‌ ॥ २२ ॥

वातरक्ताधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २२५

खछाङ्गल्यास्त्वमृतप्तमेत्यादियोगोऽधिकः कचित्पल्यते तत्र॒ खङ्गढी लाङ्गलकी ।
अमृतसमममृतोपमम्‌ । गुग्गुल्वमृतवीभिरिति । रुगटुः सकट्चूणेसमः । अमृत-
वही गुद्ची । बहुवचनं चेह व्यक्तिबहुत्वपिक्षया । द्राक्षाटुङ्करसेनेति । टुङ्गो मातु-
लुज्ञस्तस्येह मृलम्‌ । द्राक्षामातुटुङ्गकाथेन तिफडाक्राथेन च मावना ज्ञेया । वाश-
व्दोऽत्र योगान्तरापक्षया । अयमपि योगो न व्यवहरति । गुगृटुवरिका ॥ २० ॥
॥ २१॥२२॥
गुदूचीघतमाह--
गुड चीकाथकल्काभ्यां सपयस्कं घृते इतम्‌ ॥
हन्ति वाते तथा रक्तं कुष्ठं जयति दुस्तरम्‌ ॥ २३ ॥
एकदविविद्रवद्रेवयं द्रवं ङुयांचतुगणम्‌ ॥
्षीरं सेदसमं दव्या्षीरात्तोयं चतुगणम्‌ ॥ २४ ॥
क्राथश्वतुगणः क्षीरं सनदप्तममिति प्रचारः । गुदुचीषृतम्‌ ॥ २३ ॥ २४ ॥

दतावरीकल्कगर्भं रसात्तस्माचतगुणम्‌ ॥
षी रतुस्यं धरत पकं षातश्ोणितना श्नम्‌ ॥ २५ ॥
सुगमम्‌ । शतावरघरतम्‌ ॥ २५ ॥
बटतेरं दशपाकमाह--
वखाकषायकस्काभ्यां तटं क्षीर चतुग णम्‌ ॥
दरपाकं भवेदेतद्राताष्टगबातपित्तजित्‌ ॥ >६ ॥
धन्यं पुंसवनं चैव नराणां श्ुक्रवर्धनम्‌ ॥
रेतायोनिविकारघ्मेतद्राततरिकारनुत्‌ ॥ २७ ॥
बराकाथश्चतुणश्चतुगणक्षीर साहचर्यात्‌ । तेटमिदं यभोक्तमानेन क्ताथादिना
द्दावारान्पक्तव्यं वी्येत्किषाथम्‌ । अनेन पाकेन स्नेहक्षयो नासि क्षीरगतसेहेन न्यूनता-
भागस्य पूरणात्‌ । प्रकृतिस्मसमवेते व्याधौ तैलादिपाकेष्वनुक्तोऽपि बहुधा पाको
वीर्योत्कपथं युज्यत एव । विक्रतिविपमप्तमवेते पुनयथोक्तमेव कतेग्यं मंयोगङ्काक्तेरचे-
नत्यत्वात्‌ । इह व्याधिहरमेव मेषजं पूर्वत्र तु दोपहरम्‌ । न च दोपहरमेव म्यापिहर्‌-
मिति वाच्यं वातकारिणा खदिरेण वातिककृुष्ठानुप्शमप्रप्ङ्गात्‌ } खदिरो हे वातक्र-
दपि कुष्ठहरत्वप्रभावाद्वातिकमपि कुषठमुपशमयतीति । किंच तदा प्रतिव्याधिचहु-
प्रयोगोपन्यासो मुनीनां मुधा स्यात्तस्माव्याधिहरे यथोक्तविध्यनुसरणमेव दोषहरम्‌ । पून-
वीर्यप्रकर्षाथं वहुधा पाकोऽपि संगत एव क्रतु वित्तव्ययप्रयाप्तादिवाहुस्यदरैग्रैर्नाय-
मनुमन्यते पन्था इति ! बातें दशापाकम्‌ ॥ २६ ॥ २७ ॥

पाध ११०२.०१११११..५ 3 7 1 ण त प तिकि 0>५11449१५५५ क 0 पिति जरै, ५ उरते

१ क. 'द्रवद्रवयैः कुयाल््दाच' । २ क. याचतुभिश्च च" 1 ३ क. भ रसेन स्याच्च" ।
२९

२२६ व्यस्याङकसुमावस्यास्यदीकासमेतो-- { २३३ अ्रयोविशो-

सारिवासर्जमङ्जिष्ठायष्टीपिक्थेः पयोन्वितम्‌ ॥
तट पङ भयोक्तव्यं पिण्डाख्यं कातश्चोणिते ।॥। २८ ॥
सारिाऽनन्तमूम्‌ । सर्जः सररप: स॒ च धूणकम्‌ । यष्टी यष्टीमधु । पयश्चतुगु-
णमह दरवान्तराभावात्‌ । पिण्डाख्यमिति | पिण्डीमूतत्वान्मण्डनात्मक मण्डनतेलमि-
सरथः । पिण्डरूपत्वादस्य कस्को न गाढनीय इत्याहुः । वेद्याः पुनगाल्यन्त्यद । पिण्ड-
तटम्‌ ॥ २३८ ॥
सारिवासर्जयष्वाहैमैभूच्छिः पयोन्वितेः ॥
साध्यमेरण्डेतेङं बा वातर क्त रुजापहम्‌ ॥ २९ ॥
पिण्डतेटम्‌ ॥ २९ ॥
तृतीयं पिण्डतैलमाद-
समधृच्छिष्टमञिषठं ससनरत॑सारिवम्‌ ॥
पिण्डतेरमिति ख्यातं वातरक्तख्जापम्‌ ॥ ३० ॥
सस्य नैव पाकः । पिण्डतैटम्‌ ॥ ६० ॥
नागवरूतिटमाह-- `
शुद्धां पचेन्नागबरातुखां तु जखार्मेणे पादकषायरिष्टाम्‌ ॥
विव्य तेखाढकमज दद्यादजापयस्तेरविमिभितं तु ॥ ३१॥
नतस्य यष्ठीमघुकस्य क्वं पृथंक्पृथक्पश्चपलं पिपकय्‌ ॥
तदरातरक्तं शमयत्युदीणं बस्तिमदानेन हि सप्तरात्रात्‌ ॥ ३२ ॥
पीतं दशाहेन करोत्यरोगं तेटोत्तमं ह्यन्विमतं प्रदिष्टम्‌ ॥ ३३ ॥ `
अनापयस्तेख्तुस्यम्‌ । नतं तगरपादिकम्‌ । नागबतैटम्‌ | ६१ ॥ ६२ ॥२३॥
कैदोरकगुगमाह--
वैरमदिषरोचनोद्रसंनिभवणेस्य गुग्गुटोः भस्थम्‌ ॥
क्षिप्य तोयराशौ तरिफटां च यथोक्तपरिमाणाम्‌ ॥ ३४ ॥
द्रा्िशच्छिन्नरुहापखानि देयानि यत्नेन ॥
विपचेत्तदपमत्तो दल्यां संयदरयनधुहुर्यावत्‌ ॥ ३५ ॥
अधक्षपिते तोयं जातं ज्वलनस्य संपर्कात्‌ ॥
अवताये वख्रपूतं पुनरपि संपादयेदयःपाते ।॥ ३६ ॥
सा्द्रीभूते तस्मिन्नवता्ं हिमोपटमख्ये ॥
_ वरिफलाचणाधेपलं रिकटोशूरण --- _-निफलादरूणाधिपलं तरिकरोूर्ण षड्तपरिमाणम्‌ ॥ ३७ ॥ _
+ क.घ. न्वितम्‌ । सा।२क. घ. "ण्डजं तरं वातः| ३ क. घ. समारिचम्‌ 1 ४ क. घ,

तरं तदभ्यङ्गद्रात" 1 ५ क. घ. 'थक्पचेलश्च" । ६ क. घ. शां वपुष्प्कर्ष बलवर्णतैठम्‌ । ७ ङ
वनम 1 ८ इ. संक्षिप्य । | | | ।

वतिरकाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २२७

दमिरिपुचूर्णाभपकं कर्प ष तरिदन्तयोः ॥
पलमेकं तु ग॒डुच्या दा संचूण्यं यत्नेन ॥ ३८ ॥
उपयुज्य चानुपानं यूषं तायं सुगन्िसटिखेन ॥
इच्छाहारविदारी भेषजमुपयुज्य सवेकालपमेदम्‌ { ३९ ॥
तनुरोधि बातशोणितमेकजमथ द्द्रजं चिरोत्थं च ॥
जयति खतं परिद॒ष्कं स्फुटितं चाऽऽजानु यापि ॥ ४०॥
वणकासकुटगुल्मन्वयधूद्रपाण्डुरोगमेहां च ॥
मन्दाग्नि च विबन्धं म्मेहपिटिकाथ नाश्यस्यान्रु ॥ ४१॥
सततं निषेव्यमाणः कारूवशाद्धन्ति सर्मगदान्‌ ॥
अभिभ्रय जरादोषं भरयाति कैशोरकं रूपम्‌ ॥ ४२ ॥
वरमटिषछो चनोदरसंनिभवर्णस्येति । मत्तमहिषलोचनवछ्छोदितवर्णस्य । तोय-
राशाविति रोयव्हूत्वोपरक्षणं राशि शब्देन तु द्रोणाभिवानं न कापि दृष्टम्‌ । तथाच
तस्य रिप्पणी-
“प्रत्येकं चिफडाप्रस्थो जटं तच पडाढकम्‌ ॥
गुडवदूगुग्गुखोः पाकः संबन्धस्तु विशेषतः” इति ।
पचारः प्रथमपक्षेण । त्रिफलां च यथोक्तपारिमाणामिति । प्रलेकं प्रस्थमानम्‌ ।
केचिटूगुग्गुटपक्षयभयात्काथ्यत्वेनाक्तमपि गुग्गदं विहाय कायं दुवेन्ति पश्चात्पिद्धकाये
तते गुरं गाढ्यन्ति । युक्तं तु गुग्गुधुना सहेव काथकरणं तथेव निर्देशात्‌ ! एवमम्‌-
तादिगुगुखावपि द्रष्टव्यम्‌ । दहिमोपर्प्रख्य इति । हिमरिावच्छीतटे । अत्र चेत्य
मेव हक्तयुत्कर्पो वचनादुत्रीयते । अत्र कोप्ण एव चृणेदानं दस्यते त्रिफटानचरणा-
धप प्रयेकम्‌ । परिकयोश्ुणं षडक्षपरिमाणं मिङित्वा । कृमिरिपुिउङ्गम्‌ । अनुपानं युं
तोयम्‌ ! सुगन्धिसटिखेनेति । सुगन्विप्तल्टिन वाशब्दो ऽत्र द्रष्टव्यः । तेन यूषं
तोयमनुपने सुगन्धिसर्िटिन वाऽनुपानमुपयुज्येयथैः । कैशोरकं रूपमिति । किरो-
रको योवनोन्मुखोऽशवपूनुः ! युगुखोरपि गडवन्ुद्रया पाकः । कैशोरको गुगगुटुः॥२४॥
॥ २३५ ॥ ३६९ ॥ ३७३८ ॥ ३९ ॥ ४०॥४१॥ ४२॥
अमृतायगुग्गुट्माह---

प्रस्थमेकं गटुच्याश्च अधपस्थं तु गुग्गुलोः ॥
पत्येकं धरिफलखयाश्च तसममाणं विनिर्दिसेत्‌ ॥ ४३ ॥

सम १५००५००॥

१ ह. मिनिन्ूणाः । २ क. घ. कराय । ३ ड. "पिडकाश्च ।

२२८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकास्षमेतो-- [ २३ अयावा

सर्वमेकत्र "संक्षय काथयेन्नटवणेऽम्भसि ॥

पादशेषं परिस्लाव्य पुनरम्नावधिश्रयेत्‌ ॥ ८४ ॥

तावत्पचेत्कषायं तं यावत्सान्द्रत्वमागतम्‌ ॥

दन्तीव्योषविडङ्गानि गृड्ूचीं त्रिफटात्वचः ॥ ४५ ॥।

ततश्चाधेपलं प्रतं गरहीयाचच परति भति ॥

कर्प तु बिदतायाथ सवैमेकच्र चंणेयेत्‌ ॥ ४६ ॥

तस्मन्पुसिद्धं विज्ञाय कवोष्णे निक्षिपेद्बुधः ॥

ततशाग्निवटं ज्ञात्वा तस्य मात्रां भयोजयेत्‌ ॥ ४७ ॥।

वातरक्तं तथा कुं गुदजान्य्रिसादनम्‌ ॥

दुष्टव्रणं पमेदांश्च आमवातं भगन्दरम्‌ ॥ ४८ ॥ ..

नाख्याल्यवातं वयध सवानेतान्व्यपो हति ॥

अविरभ्यां निर्मितः पूवेममूर्ता्यो हि गुगुट्धः ॥ ४९ ॥ |

तत्यमाणमिति । प्रस्थाम्‌ । व्योषस्यार्थपठं परयेकम्‌ । िफलखात्वच इति ।
निरस्थत्रिफटा । एवं सवत्र चरिफटाशब्दाश्रयत्वच उपादाने । त्रिफलायारत्वचः
प्रस्ेकमधेपलम्‌ । अमृताचो गुग्गुः ॥ ४३ ॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६॥४.७।४८॥४९॥
पुननेवागुगटुमाह-- |

अमृतायाश द्विपस्थं प्रस्थमेकं त॒ गुगुखोः ॥

परलयेकं तिफलापरस्थं वषौभूपभस्थमेव च ॥ ५० ॥

सवेमेकतर संघु काथयेन्नल्वणेऽम्भसि ॥

पुनः पचेत्पादशेषं याबत्सान्द्रत्वमागतम्‌ ॥ ५१ ॥

दन्ती चित्रकगूानां कणाविश्वफरत्रिकम्‌ ॥

गुडूचीत्वग्विडङ्गानां भवयेकाधर्ष॑खान्वितम्‌ ॥ ५२ ॥

बिदताक्षेमेकं तु सवेमेकतर चयेत ॥ `

सिद्धयुष्णे क्षिपेत्तजन अमृताग॒ग्गुखो ; पटम्‌ | । ५३ ||

यथावद्विवटं खदेदम्पित्ती विरेषतः ॥ `

वातरक्तं तथा दृष्ठं गुदजान्यभ्रिसादनम्‌ ॥ ५४ ॥

दष्टवरणथमेहांश्च आमवातं भगन्दरम्‌ ॥ `

नाञ्याव्यवातश्वयथृन्हन्यात्सवोमयानयम्‌ ॥

अध्विभ्यां निमितो हेष अगर्तीगुगुट्ः परा ॥ ५५ ॥।

ॐ +<. ५ॐ

1 9 © 4 अ |
१ ड. सकुच्य \ २. द साधये ।३घ. कारयेत्‌ 1 ४ ड. "ताख्यध्व गु" । ५ ङ, स॑कुःव्य ॥
\ ड. `परोन्मित" \ ७ क. घ. "त्‌ । ततः सिद्धे सषि। < क. घ, प्तात्मा टियु।

वातरक्ताधिकारः | डन्दपाधवापरनामा सिद्धयोगः । २२९

अमृता." “““""“" """" ""मृतत्वादमृता वा । पुननैवायोगात्पुननैवागुणगुदुरिति त॒
नामास्यामताचगुगगुदव्यवच्छेदार्थम्‌ । पुननवागुग्ृटुः ॥ ५०॥ ५१ ॥ ९२ ॥
९३ ॥ ५४ ॥ ९९ |] |
योगस्नारामृतमाह--
शतावरी नागवखा शृद्द्‌।रकमुचया ॥ ५६ ॥ `
पुननेवाऽगृता कृष्णा वाजिगन्धा त्रिकण्टकम्‌ ॥
पृथग्दश पठान्येषां शछक्ष्णचूणानि कारयेत्‌ ॥ ५७ ॥ `
तदधशकरायक्तं चर्ण समरदेयेदवधः ॥
स्थापयेत्य॒द्दे भाण्डे मध्वधोढकसंयुतम्‌ ॥ ५८ ॥ `
घरतपरस्थेन चाऽऽखोञ्य तिस॒गन्धिपरेन च ॥
तं खादेदिष्टचेष्टान्न यथावहिवरं नरः ॥ ५९ ॥
वातरक्तं क्षयं कुषं कसं पित्तसयुद्धवम्‌ ॥
वातपित्तकफोत्थां श रोगानन्यांथ तद्विधार्‌ ॥ ६० ॥
हत्वा करोति पुरुषं वखीपटितव जितम्‌ ॥
योगसारागृतो नाम लक्ष्मीकान्तिविवधेनः ॥ ६१ ॥
तदधशाकरायुक्तपितिं । समुदितचृणीदधेमाना शारा । विसुगन्धिपटेनेति ।
प्रलेकम्‌ । योगसारामृतम्‌ ॥ ५६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥ ५९ ॥ ६० ६१ ॥
दिवास्वपरंदि संतापं व्यायामे मेनं तथा ॥
कदरष्णगुवैभिष्यन्दि खवणाम्खानि वजयेत्‌ ॥ ६२ ॥
व्यायाममेधुने कायकर्मणी । उष्णमुष्णवीरय तेनानूपमांसं मधुरं तिक्तं च काक-
माच्यादि कट च यक्किचिदुप्णवीय तद्‌ गृह्यते! अभिष्यन्दि धातुरोषरक्तखोतसां क्डेदप्रा-
िननकम्‌ । ख्वणाम्डो तु विशेषार्थं ए्रथगेव पठितौ । तथा च सुश्चुतः--
“व्यायामं मेथुनं कोपमुप्णाम्डखवणारानम्‌ ।
दिवास्वम्रमभिप्यन्दि गुरु चान्नं च वज॑येत्‌ ॥!
कोपो मानसं कर्मेति } पपृष्टावृतवातस्य चिकित्सा सुश्रुत उक्ता ।
तद्यथा--“कैवरो दोषयुक्तो वा धातुभिवी वृतोऽनिः !
वित्तेयो टक्षणोहाम्यां चिकित्स्यश्चाविरोतः, ॥
अस्य व्याख्या-- केवलो

केवलो दोपादयसंसृष्टः । अत्र हि संयुक्तस्यैव चिकित्प्राविधिर-
च्यते ननू(तु) केवदृस्योक्तत्वात्‌ 1 अविरोषत इति वचनात्‌ । न हि केवरुस्य वायोध्ि-

4 द्‌. दारुक । २ ध. काश्य पित्ताखसंमव। ३ ड. "फोर चरोः।\४क. घ. प्रासं ।
५ न. ॥ न्द दोष ब्ातुमर्स्रो |

॥

२३० व्यास्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २४ चतुविशो-

कित्सायां षिरोधोऽसि । एकमुख्यतवात्‌ । दोषेवौतपित्तकफयुक्तो दोषयुक्तः । अनेन

पंयोममाव्रममिहितं नाऽऽवरकत्वम्‌ 1. धातवो रपरक्तमांपमेदोस्थिमजशक्राणि सेद-
विण्म्ाणि वातपित्तकफशोच्यन्ते तेषामपि हरीरधारकत्वात्तेरावरतः । तस्य द्विविध-
स्यापि विन्ञानोपायं दरीयन्राऽऽह । लक्षणोहाभ्यामिति । वातस्य छक्षणं तोदादिकं
कृष्णारणत्वं कम्पादिकं च पित्तस्य चोषादि पीतादि दाहादिकं कफस्य कण्वादि
शुक्छादि प्रसेकादिकम्‌। रहः पुनरश्रृतस्य परिकस्पनया । नतु(नु) पित्तकफाम्यां धातु-
भिश् मूर्वरावरणं युज्यते । कथं वतिनेव्यत्रऽऽह । प्राणादीनां पञ्चानां वायूनां परस्प-
रमावायावारकयेदेन विंरतिरावरणानि चरकाचार्येणोक्तानि । तथा च--
^“मारुतानां च पञ्चानामन्योन्यावरणं शुणु ।
लिङ्गव्यासप्रमासाम्यामुच्यमानमथानव ॥
प्राणो वृणोल्युदानाद्यान्पाणं वृण्वन्ति तेऽपि च
उदाना्यास्थाऽन्योन्यं सवे एव यथाक्रमम्‌ ॥
विहात्यावरणान्येतान्युल्बणानां परस्परम्‌ 1
मारुतानां तु पञ्चानां तानि सम्यक्प्रतकेयेत्‌ " ॥
गृयरासनाप्युक्तम्‌--
. “अष्टावादे द्वितीये षटतृतीये च चतुष्टयम्‌ ॥
दे चतुर्थ ऽनिरेष्वेवं पञ्चधा वृतिविंरातिः' ॥
आवरणेषु वातानां प्राणोदानयोख गुरुतरमावरण द्रष्टव्यं धात्वावरणेषु मेदोवृतवा-
तस्य । तत्रोध्वं गच्छन्चुदानः प्राणो वाऽपानस्याधोमामिनो गतिनिरोधं कुव्ावारक इत्यु -
च्यते । अथवा द्वयोमोरुतयोरमिमुखमपसपेतोबैरवता द्भैटखोऽमिमतः प्रत्यावृत्तः सन्नावृत
इत्युच्यते । मेदोवृतवातस्य रक्षणं सुशरुतोक्तं टिस्यते--
“स्नावन्तं घ्नं शीतं शोफं मेदोयुतोऽनिरः ।
करोति यस्य तं वयः शोफवत्समुपाचरेत्‌" ॥
श्ोफमित्यपकशोफम्‌ ॥ ६२ ॥
इति श्रीहृन्दभणीतहन्दमाधवापरनामकसियोगव्याख्यायां

भरी श्रीकण्ठदत्तछ्तायां व्याख्याकुयुमावस्याख्यायां `
चयोविशे बातरक्ताधिकारः समापनः ॥ २३ ॥

ऊरुस्तम्भाधिकारः] दन्द्मधिवापरनापा सिद्धयोगः। ` २३१.
अथ चतुर्विंश ऊरुस्तम्भाधिकारः ।

अतो वातजन्यत्वपामान्याद्वातरक्तानन्तरमृरुस्तम्भः । उरुस्तम्भे कफमेदःप्रधातः
सहादीनां कमणां निषेधमाह-- व
सेदाखक्साववमनं बस्तिकमं विरेचनम्‌ ॥
विवजेयेदाल्यवाते तैश्च तस्य विरोधतः ॥ १॥
सेहः सेहनं तच पानाम्यङ्गाम्यामपि कफमेदोवर्धनत्वेन निषिद्धम्‌ । बल्िकर्मानुवा-
सने निरूहश्च । अस्क्सुतिराममेदःस्तम्भेन गृढमूलं दोषं न निहैतुं शक्रोतीति निषिद्धा !
्तिवमनविरेकाश्च प्रायः कोष्ठगतदोषानेवापक्रष्टं पमां न तु गम्भीरजङ्ोरूदेरदोषा-
स्ततस्तेषां निषेधः। मेहवत्तिराममेदोननकत्वेन च निषिद्धः। अत एवाऽऽह चरकः-
“वातस्थाने हिते शेलाद्वायोस्तम्भाच्च तद्वता: ॥
न इक्या: पुखमुद्धतुं जरं निस्नादिव स्थम्‌" (छात्‌) इति ।
आव्यवात शति । उरुप्तम्मे । तैश्च तस्य विरोधत इति । वृद्धिक्षणोऽ
विरोधः ॥ १ ॥
तस्मादत्र सदा कार्थं स्वेद लद्घनरुक्षणम्‌ ॥
आममेद्‌ःकफाधिक्यान्मारुतं परिरक्षता ॥ २ ॥
सुगमम्‌ ॥ २ ॥
यत्स्मात्कफमङयमनं न च मारतफोपनम्‌ ॥
तत्सर्वं सवेदा कायेमूरस्तम्भस्य मेषनम्‌# ॥ ३ ॥
कफहरं यन्मारुतहरं शुण्ठयादि कायैमित्यथः ॥ ३ ॥
भोऽ्याः पुराणश्यामाककोद्रवोदाटशाख्यः ॥
जाङ्टेरघतेमसिः शाकैधारुवणेितैः ॥ ४ ॥
उद्‌ाटोऽरण्यकोद्रवः । शीः रक्ज्ञास्यादिः । अघुृतरहितैः । सषपतैटं पुनर-
प्णत्वाच देयमपीति न प्रतिषिद्धं न विहितं च । शाकेश्वाटवणेरिति । शाकानि
वायपीवास्तुकवेवामरादीन्यूरस्तम्भे हितानि ज्ञेयानि । अख्वणेरवणरहितैः शकैः ।
तदर्थं तु यवक्षारादिक्ाराणां रौक्ष्येण कफमेदोहरत्वादवचारणामिति ॥ ४ ॥
आव्थिकं सरेटविषिमाह-- ` | `
रूक्षणाद्रातकोपशेनिद्रानाज्ञातिसूुचकः ॥
सेहस्वेद करमस्तज कार्या वातामयापहः ॥ ५ ॥
% ख.पुस्तके--सर्वो रुक्षक्रमः का्यस्तत्राऽऽदौ कफनादनः । पश्वाद्रातविनाश्चाय कृतः कार्य;
क्रियाक्रमः ॥ १ ॥ दखयधिकमचन्न ।

भमनम जक

१ डः. भाज्य ।

२३२ व्याख्याङघुमाषल्याख्यदीकासमेती-- { २५ पर्चवशः-

सामान्यस्नेहनिषेषेन सममस्य विधेन विरोधः शाङ्कनीयोऽपवादद्प्पत्वात्‌ ॥ 4 ॥
प्रतारयेल्पतिश्रोती नदीं सरीतनखं शिवाम्‌ ॥
सरश विमं शीतं स्थिताय पनः एनः ॥ ६ ।।
चिवामिति 1 हिसकजटजन्तुरहितां पुगमां च ॥ ६ ॥
यथा विचुष्केऽस्य कफ शान्तिपरर्रहो जेत्‌ ॥
यथा विदष्केऽस्य कण्‌ इति । प्रतरणेन विच्छिन्ने कफे प्रतरणेन च वारिणा बहि-
निगच्छरप्मणा निरुद्धप्यान्तःप्वेशादिह स्थिरशेष्मविच्छेदो बोद्धव्यः ॥
दरीरवलमपि च कार्येषा रक्षता क्रिया ॥ ७ ॥।
सुगमम्‌ ॥ ७ |
रिखाजतुं गगा वा पिप्पीमथ नागरम्‌ ॥
उररुस्तम्भे पिविन्मूचेदेशगरखरसेन वा ॥ ८ ॥
रिखजत्वरोधितमेवाऽऽहुः । प्रत्येकं शिखजत्वादीनां चतर्णी मोमजेण दश्चमुल-
काथेन च पानम्‌ ॥ ८ ॥
भट्ातकामृताश्रण्दी दारूपथ्यापुननेवाः ॥
पञ्चमूखीद्रयोन्मिश्ा उरुस्तम्भनिवरेणाः ॥ ९ ॥
भह्तकादियोगः काथ्यः | ९ ॥
पिप्पटीपिप्पलीमृं भट्ातकफलानि च ॥
कल्कं मधुयुतं पीत्वा उरूस्तम्भाद्विमुच्यते ॥ १० ॥
पिप्पल्यादिकल्को मुना पेयः । कथिऽप्ययं योगः क्रियते प्राखन्तरद्शीनात्‌ ॥
तथा-- पिप्परीपिप्पटीमूटं मह्धातक्राथ एव वेति चक्र इति ॥ १० ॥
तरफलचन्यकटुकं ग्रन्थिकं मधुना रदित ॥
उरुस्तस्भविनाशाय पुरं गेण वा पिवेत्‌ ॥ ११ ॥
चव्यकटुकमिति । कटुकं त्रेकट्कम्‌ । परं गोमत्रेण वा पििदिति
पुनः मप्ृणः छकरः॥ ११॥ |
ख्बद्वा लफलाचृणं क्षरण कडट्कायुतम्‌ ॥
पुखाम्डना पिवैद्राञपि चणं षट्चरणं नरः | १२ |
कृटूकायुतमिति । तकटुयुत कटुरादिणीयुतं वा । सखाम्बनेति । उष्णोदकेन
त षातन्याध्युक्तम्‌ । पुखम्बुनेव षरटूचरणसय पानं दुरितं फिकित्षट्‌चरणमित्थं
त॥ \२॥

४,

हः

पिप्परीवधेमानं वा माक्षिकेण गडेन षा ॥
ऊरुस्तम्भ प्ररसान्त गण्डरारेएपव चं ॥ १३
१क.घ. तथा। २ ड्‌. स्तम्भेनम ३ क.घ.वा।

आमवाताधिकारः ¡ हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २३३

गण्डीरः प्मठः सत तु स्यनो अ्राह्यरतीकष्णत्वात्‌ । तप्यारिष्टं संधानम्‌ । तच
गण्डीरस्य प्ररङ्ातक्राथे गुडतुटामावाप्य धात कीलोध्रटिक्तद्कुम्मे पर॑धानीयम्‌ | रईषदम्छं
यदा स्यात्तदोपयोज्यम्‌ । किंवाऽरिष्टो निम्बः परमठनिम्बयोः कर्कं चर्ण बाऽनन्तरो-
केन मधुना गुडेन वा सह प्रयोल्यम्‌ ॥ १६ ॥
ऊष्टकटूवरतेटमाह--

पराभ्यां पिप्पटीप्रटनागरादषएकरवरः ॥
तंटप्रस्थः समो दधा गरधस्यरग्रदापहः* ॥
सेन्धवाद्यं हितं ।तेखममृतादां हि गुग्गुः ॥ १५ ॥
पराभ्यां पिपर्छीगूखनागरारिति । पिप्पटीमृकनागरयोः प्रयेकं पलम्‌ । अष्ट-
कट्वर रति । अष्टगुणं कटर कटूवरं सख्रेहतक्रम्‌ । अष्टकट्वरतैखम्‌ । सैन्धवाय तैठं
वातव्य्युक्तम्‌ 1 अमृतस्य गुणः पुननेवागुगट्श्च । चक्रेणाप्यक्तम्‌--सैन्धवायं
हितं तें वपीम्बमतगगडरिति ॥ १४ ॥

इति श्रीहृन्दपणीतछन्दपाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीध्री-
कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां चतुर्विंश
उररस्तम्भापिकारः समाप्तः ॥ २४ ॥

अथ पश्च विर आप्वातापिारः 1

ऊरुस्तम्भ सामस्य वायोः कीतेनादतोऽनन्तरमामवात उच्यते--
टङ्घनं स्वेदनं तिक्तं दीपनानि कटूनि च ॥
विरेचनं ख्ेहपानं वस्तयश्चाऽऽपमारुते* ॥ १ ॥

टङ्यनविभिरामपाचना्थं स्नेहपानमुल्मणवाति बस्तयः शोवनाः ॥ १ ॥
शदी श्रुण्ठयभया चोग्रा देवाहाऽति विषाऽग्रता ॥
कषायमामनातस्य पाचनं रुक्ष भाजनम्‌ ॥ > ॥

सुगमम्‌ ॥ २ ॥

% ख. पुस्तके-सखेददान समृतं तकर कट्वर्मुच्यते । इत्यधिकमन्र ।

† अष्टकटूवरतेलेऽत तैर साषपमिष्यत इति चकः ।

% ख. पुस्तके-राछ्नैरण्डडरातावररीसहचरादस्पशेवासा रतादवाहातिविपाभयाघनरादीशण्यीकमाय
कृतः । पतः सोरबुतेर एष विष्टितः सामे सशरूठेऽनिठे जल्योरत्रिकपाश्वष्ष्ठ जठरे क्रोटेषु वातात
जित्‌ ॥ १ ॥) इव्याधेकृमन्र ।

ट ०9

२२४ व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [ २१ पश्चविंशः-

शदीविश्वौषधीकफल्कं वषोभूकाथसंयुतमर्‌ ॥
सप्तराजं पिवेजनन्तुरामवातविपार्चने ॥ ३ ॥
दशमूखामृतैरण्डरास्लानागरदारूभिः ।।
काथो सबरकतेटेन सामं इन्यनिखं गुरुप ॥ ४ ॥
रवृतैठेनेति । शोधन्थमेरण्डौैरस्य साधैकषैः प्तमधिको वा प्रषः । शमनाय
पुनः षडष्टौ माषकाः । राख दशमूटम्‌ ॥ ३॥४॥
दशमूटीकषायेण पिबेद्वा नागराम्भसा ॥
कक्षिवस्तिकीशूरे तेरुपेरण्डसम्भवम्‌ ॥ ५ ॥
सुगमम्‌ । ९ ॥
रास्नादिपञ्चकमाह- 1
रास्नां गरड ीमेरण्डं देवदारु महौषधम्‌ ॥!
पिवित्सबाङ्गगे वाते सामे संध्यसििपरलगे ॥ & ॥
पविरिति । क्ाथरूपतया । अत्रापि विरेककरणेच्छायमेरण्डतेठं प्रक्षिपन्ति ।
राखारिपञ्चकम्‌ ॥ & |
रास्नादिपप्तकमाह--- ` _
राख्तागरतारग्वधदेवदारुतरिकण्टकैरण्डपुननेवांनाम्‌ ॥
काथं पिविन्नागरचणेमिभरं जडघोरुनातुचिकपृष्श्रूखी ॥ ७ ॥
रास्नीसतकेऽपि केचिदेरण्डतेलं प्रप वदनि । राच्नादितप्तकम्‌ ॥ ७ ॥
युण्ठीगोक्षरककाथः प्रातः प्रातर्भिषेवितः ॥
सामे वाते करीषे पाचनो रुगविनांशनः ॥
यवक्षारसमायुक्तो पूतरटृच्छ्षिनादानः 1 ८ ॥
शुण्ठीगोश्ुरककाथ इति । प्रचाराच्छुण्ठीमागमेकं गोक्षुरकमभागत्रयं गृहीत्वा
कषस्याथेपर्स्य क्राथः ! विरेचनार्थं पुनयवक्षारप्रकषपेणाप्ययं पेयः ॥ ८ ॥
महोषधगुद्च्योरतु काथं पिष्डिसंयुतम्‌ ॥
पिबेदामे सरुक्शोफे कटीडशरे बिरेषतः ॥ ९ ॥
आमवाते कणायुक्तं दशमृखीजकं पिवेत ।।
खाद द्राऽप्यभयाविश्वं गुडूची नागरेण गा ॥ १० ॥
पएगमम्‌ ॥९॥१०॥
एरण्डतेलयुक्तां हरीतकीं भक्षयेमरो विधिषत्‌ ॥
आमानिदातियुक्तो यभपिदृद्छ दितो निलयम्‌ ॥ १९१ ॥

१ ङ. चनम्‌ | द्‌ | २ड. ःरपुष्ठ कयिपाश्वदूञे ५५ २ क. घ. त्‌ । मक्षयेद्राड ।

आमवाताधिकारः ] दृन्दमाधवापरनमा सिद्धयोगः ¦ २३५

कर्षं नागरचूणेस्य काञ्चिकेन पिवेत्सदा ॥
आपवातपशमनं कफवातहरं परम्‌ ।॥ १२ ॥
शुण्टीनूणदवणयुक्तस्य काञ्चिकस्य भक्तेन सहोपयोगः प्रचरति ॥ ११ ॥ १२॥
पञ्चको टक्रचूणं च पिबेदुष्णेन चारिणा ॥
मन्दार्‌ ख्गुल्पामकफाराचकनाशनम्‌ ।। २२ ॥।
अपृतानागरगोश्चरपुण्डि तिकावरूणकेः दतं चृणेम्‌ ॥
मस्त्वारनाटपीतमामानि रख्नाशनं ख्यातम्‌ ॥ १४ |
सुगमम्‌ || १३ !६॥
वेश्रानरनूर्णमाद--
मणिमन्थस्य भागों तरै यवान्यास्तद्देव च ॥
भागाष्रयोऽनमोदाया नागराद्धागपचकम्‌ |! १५ ॥
दर दौः च हरीतक्याः शछक्ष्णचूणींकृताः शुभाः ॥
मस्त्वारनाटतक्रेण सपिषोप्णोद्केन वा || १६ ॥
पीतं जयत्यामवातं गुरमह॒द्रस्तिजान्गदार्‌ ॥
ष्टी हानं ग्रन्थिग्रूटारीनशस्यानादपेव च ।। १७ ॥
भिवन्धं जाटसाम्रोगांस्तथा बे दस्तपादनार्‌ ॥
वातानुखोमनमिदं चरभं वेश्वानरं स्मृतम्‌ ॥ १८ ॥
मणिमन्थस्येति । सैन्धवस्य } ययान्यास्तद्रदेवेति । भागद्वयम्‌ । दश्च द्राविति।
हाद । मर्त्वारनालद्धिमिर्दोपप्तात्म्यपे्नया पानम्‌ । एवमन्यत्रापि. । वेश्वानरं चूणम्‌
॥ १५ ॥ !६॥ १५॥ १<॥
पिप्पली चिद्तां पुस्त वरुण सपननषम्‌ ।
भिफलां नागरं च्व सृक्ष्मचृणानि कारयेत्‌ ॥ २० ॥
परस्त्वारनाखतक्रण प्योमां प्रसेन बा ॥
आपवातं निहन्त्यान्चु यथं संधिसं स्थितम्‌ ।। २१ ॥
अम्बां मोश्चुरकमिति । अरम्बुपा मुण्डितिका । अल्पां चर्णम्‌ ॥ १९. ॥
॥२०॥२१॥
शतपुष्पा षडङ्गानि सेन्धवं मरिचं समम्‌ ॥
चृणेगुष्णाम्बुना पीतपरभि संदीपनं परम्‌ ।। २२ ।।

(यिति परअत प ५१० कातत किमेमि यिस यास नकम

त थो यकीन ११११५११ ७३४४ ॥५मय ११५५०५१

प्र. ह्‌---माणिः । > के. ध्र. दीनानाहमुदराणिवा। वि ।३ ड. दारक 1 ४
स्‌ व्मह्णन्चू }

२३६ व्यास्पङुसुपावल्याख्यदीं कासमेतो-- [ २९ पश्चग्रिशः- `
सुगमम्‌ ॥ २२॥
दिङ्गु चय्यं विडं दुष्टं कृष्णाजाजी सपौष्करम्‌ ।।

भागोत्तरमिदं चूणं पीतं वातामाजद्ेत्‌ ॥ २२ ॥
इष्णाजाजी कृष्णजीरकम्‌ । भागोत्तरमिति । यथोत्तरमेकभागपेक्षया परशिवद्धम्‌ ।
चृ्णे पीतमिति ! उष्णाम्बुना ॥ २३ ॥
योगरानमाह--
चित्रक पिप्पीमूं यवानीं कारवीं तथा ॥
विङ्गान्यनमोदां च जीरक सुशुदारु च ॥ २४ ॥
चव्येखासेनवं कुषं रास्लागोश्चरधान्यकम्‌ ॥
त्रिफायुस्तकं व्योषं त्वगुरीरं यवाग्रनम्‌ | २९ ॥ `
ताटीसपचं पजं च॑ सृक्ष्मचूणोनि कारयेत्‌ ॥
यावन्त्येतानि द्रव्याणि तावन्मां तु गुगाटुम्‌ ॥ २६ ॥
संम सपिषा गादं सिग्यभाण्डे निधापयेत्‌ ।।
अतो माचा पयुञ्जीत यथेच्छाहारवानपि ॥ २५७ ॥
योगराज इति ख्यातो योगोऽयमग्रतोपमः |
आमवाताल्यवातादीन्कृपरिदुत्रणानपि | २८ ॥
प्डीहगुर्मोदरानाहदुनां मानि विनाशयेत्‌ ॥
अयि च कुरुते दीप्तं तेनोहदिवङं तथा ॥
वातरोगाञ्जयत्येष संधिगञ्नागतानपि ॥ २९ ॥
कारवी कृष्णजीरकम्‌ । त्वग्गुडत्वक्‌ । यवाग्रजं यवक्षारः । संमन् सथिषा गाह.
मिति } प्रथमं तावद्घृतं द्वा केक्छो गुगुढुः पिहटनीयः पश्कात्पुनरल्पमलपं दत्वा चृणं
पिद्धितव्यं सम्यक्सवैचूणोनिनां) मीोखने तु लिग्धे माण्डे निधयः । अतो पाजां
प्रयुञ्जीतेति । षडष्टकमापकूपम्‌ । अत्रोष्णाग्बुना काञ्चिकेन वाऽतुपानम्‌ । योगराज
॥ २४॥ २९॥ २६ ॥२७॥२८< ॥२९॥
अङम्बुषाद्यं चुणेमाह--
अलम्बुषागोक्ुरकत्रिफखानागरामृताः ॥
यथोत्तरं भागषद्धया श्यामाव तु तत्समम्‌ ॥ ३० ॥
पिबेन्मस्तुसुरातक्रकाञ्चिकीष्णोद्‌ केन वा ॥

पीतं जयत्यामवातं सशोफं वातकीणितम्‌ ।। ३१ ||

१. च क्ष्णचू । २ क. चूणानि \३ क. घ. यष्टा ।

आमवाताधिकारः ] छन्द माधवापरनामा सिद्धयोगः | २३७

त्रिकजानूरसं धिस्थं ज्वरारोचकनाश्नम्‌ ॥
अलम्बुषा्यमिदं चूण रोगानीकषिनारनमर्‌ ॥ ३२ ॥
हरीतक्यक्षधाज्रीभिः असिद्धा त्रिफखा क्रमात्‌ ॥
प्रत्येकं तेन चामुष्माद्धागद्धियथोत्तरम्‌ ॥ ३२ ॥
यथोत्तरं भागव द्यति । यत्परं तत्तदेक मागनचरद्धमियथंः। रयामा बृद्धदारकम्‌ ।

तत्सममिति । मिरितचरूणंसमम्‌ । हसी तक्यक्षधाजीभिः भसिद्धा बिफेति । वृद्ध
वै्यन्यवहारोऽयं दन्देन ठिखितः । हरीतक्यामख्कविभीतका नीति चिरेति सु्चुतः
प्रयेकं तेन चायष्पादिति | अपुष्मात्करमात्रिफल्याः प्रलेकं भागवृद्धिरिलयथेः |
जट्म्ुषाद्रं चणम्‌ ॥ ६० ॥ ३१ ॥ २२॥ ६६ ॥

पथ्याविश्वयवानीभिस्तुल्यामिरश्चणितं पिबेत्‌ ।॥ ३४ ॥
त्क्रेणोष्णोदकेनापि अथवा काञ्जिकेन तु ॥
आमवातं निहन्त्याशु शोथं मन्दाभितामपि । २५ ॥।
पथ्यादिभिः कतं चृणं पिबेत्‌ 1 च्चुणितमिति मवेक्तः | २४ ॥ ६५ ॥
जजमोदादिवटकमाह्‌ --
अजमादमरिचपिष्परिविडङ्गयुरदारुचिज्करताहाः ॥
सेन्धवपिप्पछिगृलं भागा नवकस्य पटिकाः स्युः ।॥ ३६ ॥
शुण्ठी दशपटिका स्यात्पखानि तावन्ति वबद्धदारस्य ॥
पथ्यापलानि पञ्च च सर्वं चैक कारयेचुणेम्‌ ।। ३७ ॥
समगुडवटकान्कृत्वा चरणं वाँ ऽप्युष्णवारिणा पिबतः ॥
नर्यन्दयामानिखनाः स्वे रोगास्त कोष्टगताः ।। ३८ |,
विश्वाचीपरतित्रनीतूनीरोगाच्च गृधसी चोग्रा ॥
कटिवस्तिजानुगुद नं स्फुटनं चेवास्थिनङ्पयोस्तीत्रप्‌ ।॥ ३९ ॥
श्वयथुः सरवाङ्संपिपषु य चान्ये चाऽ-ऽपवातसंभूताः ॥
सवे अयान्ति नां तम इव सूयाजुविध्वस्तम्‌ ॥ ४० ॥ `
अजमोदा यवानी । नवकस्येति } उक्ताजमोंददिनवकस्य | पिका भागाः प्रत्ये
कम्‌ 1 पानि तावन्तीति । दरा पानि । सपगुडवरकानिति । प्मेनैव गुडेन
किंचिन्न द्वा वद्विसंबन्धाद्रवीकृमेन वटका: कार्याः । अन्यथा बषटकमावोऽस्य
दुष्करः ! चूणं वेति । गुडं विहाय । भनमोदायो वटकः ॥ २६ ॥ \७॥ ३८ |
॥ ३९ ॥ 8० ॥

1 1

१क. घ. "एपृषस्थं 1 २ क, कावदश्रूणं । ३ क. घ. बाड््युष्ण' । ४ क रोगाः सुदारुणाः
दीघ्रम्‌ । पि । ५६. 'स्तिगदस्फ्‌ । ९, नँ स्फृटनं चं । ७क. घ. “युः स्तच्पाङ्क ।

२३८ व्याख्याकुसुपावल्याख्यदीकासमेतो- [ २५ पञ्चविंरः-
शुण्ठीधतमाह-
नागरकाथकलकाभ्यां घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥
चत॒गणेन तेनाथ केवखेनोदकेन वा ॥ ४१ ॥
बात-शटेष्मपरञ्चमनमभ्निसंदीपनं परम्‌ ॥
नागरं घृतमित्युक्तं कव्यागशूलनाश्नम्‌ ॥ ४२ ॥
चतुगुणेन तेनेति । नागरक्रायेनेति नागरकस्कं विनोदकेन चेति । शुण्ठीकल्वं
द्त्वा पचरत्यतत्‌ । रण्ठाचृतम्‌ ॥ ४१५॥ ४२॥
अगृताया; कषायेण कर्केन च महोषधात्‌ ॥
गृद्रभ्निना घृतं सिद्धं बातरक्तदरं परम्‌ ॥ ४२॥
आमवताल्यवातादन्कमिकुष्रव्रणानि च ॥
अशासि गुटपरागां नाशयेदाशु योजितम्‌ ॥ ५४ ॥
सुगमम्‌ । गुड्यीघतम्‌ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥
क [ज्ञकषटपटमाह-

दिङ्क चिकटटुकं चय्यं मणिमन्थं तथेव च|]

करकान्कृत्वा तु परिकान्पतभस्थं विपाचयेत्‌ ॥ ४५ ।

आरनाखादकं दखा तत्सर्पिनठरापदम्‌ ॥

शूं विबन्धमानाहमामवातं कदीग्रम्‌ ॥

नाशयेद हणीदोषे मन्दाग्ेदींपनं परम्‌ ॥ ४६ ॥;
त्रिकटु प्रयेकं पटिकम्‌ । मणिमन्थं सैन्धवम्‌ ॥ ४९ ॥ ४६ ॥

` पुष्टर्थ पयसा साध्यं दध्ना विष्तरसंग्रे ॥

दीमनाथं मतिमता पस्तुना च प्रकीतितम्‌ ॥ ४७ ॥

अये अन्थो गतषट्पलकेन संबध्यते ! विष्पू्रसंग्रह इति । विप्मू्रसग्रहे कत॑व्यम्‌];
काञ्जकषटपट धतम्‌ ॥ ४७ ॥

सपिनोगरकर्केन सोवीरकचतुगणम्‌ ॥

सिद्धमभिकरं श्रेष्मामवातदहरं परम्‌ ।॥ ४८ ॥
पुगमम्‌ । शण्ठीघृतम्‌ ॥ ४८ ॥

सिद्धायथकखटिस्थं सुधौतं निस्त॒षं जरे ॥ ४९ ॥

मण्डप्रस्थं विनिक्षिप्य स्थापयेदिवसनयम्‌ ॥

धान्यराशौ ततो दच्यात्स॑चृण्ये पटिकानि तु ॥ ५० ॥

१क. घ. “मिद्षटत्रः । २ डः गोधुतं । ३ ङ, “सैन्धवम्‌ ¦ दी' ।

आमवाताधिकारः ] डन्दमाधवापरनामा सिद्धयीगः} ३९

अकम्बुषा गोष्ठरकं शतपुष्पा पननेवा ॥
्रसारणी वरुणत्वक्लुण्टी मदनमेव च । ५१ ॥
सम्यक्पाकं च विज्ञाय सिद्धा तण्डुरमिभिता ॥
धृष्टा सषेपतेठेन िङ्कसैन्धवसंयुता ॥ ५२ ॥
भक्षिता छ्वणोपेता जयेदामं महारुनम्‌ ॥
एकजं द्रदरजं साध्यं सांनिपातिकमेव च ॥ ५२ ॥
केटशूरुवातमानाहं जाग चिकमारुतम्‌ ॥
उद्‌ावर्तहरा पेया बल्व्णाभिकारिणी ॥ ५४ ॥
सषपपिण्याकं वर्णयित्वा तोयेनाऽऽङोडय च्छाणयित्वा निस्तुशेकृत्य संरोष्याऽऽ-
तपे प्रस्थो ग्राह्यः 1 तत इति । धान्यराश्चावाक्ृष्य । अटम्बुषा मुण्डितिका । वरुणस्य
त्वक्‌ । सम्यक्पाकमिति । अम्ट्त्वम्‌ । सिद्धां तण्डुरुभिभितेति । एषा शण्डाकी
पटादिमात्नरया गृहीता तण्डुमिश्रेता सती द्धा कायौ पेया सराष्येलयथैः । तथा
च कचित्पाठः पेया तण्डुखमिितेति । तण्डुरपिष्टकमिश्रणेन वयकः कायं इत्यन्ये ।
सिद्धा च सहिङ्कपैन्धवसंयुता सर्षपतैटेन परिमृष्टा टवणोपेता मक्ितेति योजना ।
दाण्डाकी ॥ ४९ ॥ ९० ॥ ९१ ॥ ५२॥ ९३ ॥ ९४ ॥
रसोनपिण्डमाह--
पटडातं रसोनस्य तिस्य कुडवं तथा ॥
दिङ्कतजरिकटुकं क्षारौ द्रौ पश्च खवणानि च ॥ ५५ ॥
दतपुष्पा तथा इए पिषप्पटी मूजचित्रको ॥
अजमोदा यवानीं च धान्यकं चापि बुद्धिमान्‌ ॥ ५६ ॥
रत्येकं च पलं चचां छक्ष्णचूर्णानि कारयेत्‌ ॥
घृतभाण्डे दृदे चैव स्थापयेदिनषोडश ॥ ५७ ॥
परक्षिप्य तेरमानीं च प्रस्थार्धं काञ्चिकस्य च ॥
खादत्कषेभमाणं तु तोयं मदं पिवेदनु ॥ ५८ ॥
आमवाते तथा वाते सवोङ्गैकाङ्गसंस्थिते ॥
अपस्मारेऽनले मन्दे कासे श्वासे गरेषु च ॥
सोन्माद बातभग्रे च शूरे जन्तुषु शस्यते ॥ ५९ ॥!
रसोनस्येति । निप्त्वचः पिष्टस्य । तिरस्यापि सुपिष्स्य कुडवः । तैरमानी तैटा-
षटपलानि । जन्तुष्विति । कृमिषु । रसोनपिण्डः ॥ ५९ ॥ ५६ ॥ ५७ ॥ ५८ ॥
॥ ९९ ॥

==

१क. घ. भनुभ्रन्थिक' । २घ. ड. "द्वाथेतः । ३ क. घ. शां सृक्ष्मचू । ४ ड. "ते आक्यवा ।

२४० व्यार्याकुमुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ २९ पश्चविंशः-

रसोनस्य शतं श्वण्णं तदं निस्तुषात्तिरात्‌ ॥
पाते गव्यस्य तक्रस्य पिष््ग्येः समं क्षिपेत्‌ ॥ ६० ॥
धान्यं चिकटुकं चन्यं चित्रकं गजापिप्पटी ॥
अजमोदा त्वगेटे च ग्रन्थिकं च पलांशकम्‌ ॥ ६१ ॥
रर्करायाः पटान्यष्टो पलार्धं मरिचस्य च ॥
कृष्राजाज्यो चत्वारि मधुनः कुडवं तथा ॥ ६२ ॥
आद्रैकस्य च चत्वारि सपिषोऽ्रो पठानि च ॥
तिरुतेटस्य तावन्ति ञ्ुक्टस्यापि च विंशतिम्‌ ॥ ६३ ॥
सिद्धाथेकस्य चत्वारि रानिकायास्तथैव च ॥।
` कषेथमाणं दातव्यं टङ्क छ्वणपच्चकम्‌ ।। ६४ ॥!
एकीकृत दृटे कुम्भे धान्यमध्ये निधापयेत्‌ ॥
द्रादशादास्सयद्त्य प्रातः खादेयथावटम्‌ । ६५ ॥
सुरा सोवीरकं सीधं मं चानु पिवेनरः ॥
जीर्णे यथेप्सितं भोज्यं दधिपिष्टकव जितम्‌ ॥ ६६ ॥
एष मासोपयोगेन सबान्व्याधीननियच्छति ॥
अर्ीति वातजानत्रोगां त्वार पेत्तिकान्‌ । ६७ ॥
विशति शछैष्मिकांैव पमेदां यैव विंशतिम्‌ ॥
उदराषए्कमरशासि गल्मं पश्चविधं तथा \ ६८ ॥
अष्टादशविषं कुष प्षयरोगहरं परम्‌ ॥
वेषं गुस्पशूलं च स्तम्भं चाऽऽद् व्यपोहति ॥ ६९ ॥
स्युतसंध्यस्थिभेग्नानां संधानकरणं भवेत्‌ ॥
दृष्टिविणेकरं टृष्यमायुष्यं वख्वधनम्‌ ॥ ७० ॥
पात्र इति । आदके । मधुनश्च गुडप्येति पाठो बहुपुस्तकरे दश्यते व्यवहारश्चानेनेतर |
बृहद्रसोनपिण्डः ॥ ६० ॥ ६१ ॥ ६२ ॥ ६३ ॥ ६४ ॥ ६५ ॥ ६६ ॥ १७॥
॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७० |
#“ शुष्णं रसोनपटशषतमसिततिखानां पलानि पश्चाशत्‌
घृतलिप्नभाजनस्थे तक्रेण समेन तत्कुयात्‌ ॥
विशतिपटानि चुक्रात्सगुडाद्रकमातुटुङ्गमतात्त्‌ ॥
तिरुतेखानि च तावत्तावन्त्येवात्र सपिपो दद्यात्‌ ॥
कशतपुष्पागनपिप्पटिदाडिमवरक्षाम्टधातकीमुस्तम्‌
इयूषणकुषएनयानि द्राक्षा सला सजीरकद्वितया ।॥ ३ ॥
४ एतदादि भेषजेरजितानिदखन्तो ग्रन्थो ध्र. पुस्त्क्रे नास्ति न

पिम ॥
वि "वाय

शूटाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | २८४१
सिन्धु सविडं सौवचैरयोमक्क च सामुद्रम्‌ ॥

सरदार {
पटसंमितानि त्वा छटक्ष्णच्रणेवदापयेन्मतिमान्‌ ॥ ५ ॥
आलोखञ्य धान्यराशौ सप्राहांशीन्यसेच कृतरक्षः ॥

अत्यर्थोष्णविवरजी तृपितश्च पितेत्सुरां यथेष्टम्‌ ॥
अमृतादमृतार्याऽय रसानपिण्डः पराशरेणोक्तः ॥ ७ |
हतपतितच्युतभग्रसंधि वियुक्तास्थिभम्रदेहानाम्‌ ॥
स्ति भेषजं वाङन्यत्‌ ॥ ८ ॥

वटवणवद्विजननं स्मृतिमेधराव्रुद्धिवधंनं धन्यम्‌ ॥
दामयति सवैविक्रारान्डतशो जन्येर्भेपजेरजितान्‌ ।। १

( क्षपक ऽमरनरसोनापिण्ड्ः । )
दधिमत्स्यगरक्षीरपातक्रोमापपिषएटकम्‌ ॥।
वनेयद्रामवातार्ता मांसम भमानृपजं पः नं च

भोतीणोनोनोनजमतमोममोन यिनि
अथ पट़विशः शुखाधिकारः।

आमवातेन ब्रुटस्य संमवाद्रथ शुनम्‌ ।
क फारवतय | ¢. |
वृप्रन ठद्घ्न स्वर्‌ पातन फटव्रतयः ।।
व्रणानि गरिकर पनत शरलङ्ञान्तये ॥ १।

| स्त ५ रिः
1 ध £ द्र चै

भस पृस्नफे--वातस्परानु प्येनिपि्तं पित्तस्याति क्षये कम्‌ । याणां वा जवेते यो भे.

रव्तरः ॥ १॥ दत्यधिकमच्र ।

२४२ व्याख्याङ्सुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [ २६ षरडंशः-

आद्रकारी श्ीघ्रमल्ययकारित्वात्‌ । हि यस्मात्‌ । तं वातम्‌ ॥
तस्य श्रखाभिपन्नस्य स्वेद एव सुखावहः ॥ २ ॥
तस्य पुरुषस्य वातिकद्यूाक्रान्तस्य । अन्ये तु तस्य .वातस्य यच्छं तेनाऽऽक्रान्त-
स्येतयाहुः ॥ २ ॥ |
वातात्मकं हन्यचिरेण शृं लेहेन युक्तस्तु कुरत्थयूषः ॥
ससैन्धवव्योषयुतः संखावः सदिङ्कसोवचेखदाडिमान्यः ॥ ३ ॥
कुरत्थं ङावमींसं च मिहतं यथोचितं वारिणा निष्काथ्य विभृ च्छाणयेत्वा
युषः कार्यः 1 खेहः परिमजनाथम्‌ । सेन्धवन्योषादिभिश्च यथायोगं संस्कारः ॥ ३ ॥
शूरे निर्नकषटेऽदिरुणाभिश्यूणताः पिबेत्‌ ॥
दिङ्कमतिविषाव्योषवचासोवचेखाभयाः ॥ ४ ॥
निर्न कोष्ट इति । अजीणेङोष्ठरन्यः । दिङ्कपतिविषेति । प्रतिविषाऽतिविषा ।
अस्य योगस्य परिणामे नोपयांगः ॥ ४ ॥
वलापुननेवैरण्डवबृहतीद्रयगोक्षरेः ॥
सदिङ्कल्वणं पीतं स्यो वातरं जयेत्‌ ॥ ५ ॥
अयं योगः क्राथः । हिङ्गुख्वणे प्रक्षिप्य पेयः ॥ ५ ॥
तुम्बुरूण्यभयारिङ्ख पोष्कर खवणत्रयम्‌ ॥
पिबेद्यवाम्बुना वातश्रखगुल्मापतवरकी # ॥ & ॥
यवाम्बुनेति । यवक्रायेन । स च क्थविधिना कार्यः 1 तुम्बुरुप्रभति प्रक्षेपः ।
तुम्बरु खनामप्रसिद्धम्‌ ॥ ६ ॥ |
विश्वमेरण्डजं मूलं काथयित्वा जटं पिवेत्‌ ॥
दिङ्कसोवचंखोपेतं सद्यः शरखनिवारणम्‌ ॥ ७ ॥
दिङ्खपुष्करमृखाभ्यां हिङ्कसवचटेन वा ॥
विन्वैरण्डयवकाथः पीतः शरनिवारणः ॥ ८ ॥
दङ्कपुष्करमखाभ्या हड्गसवचेखन वेति । सहयाग तृताया ॥७॥ < ॥
तद्रदुबुयवकाथो दिङ्कसौव्चरान्वितः ॥
यवानी हिङ्कासेन्ध्त्थक्षारसोवचलाभयाः ॥
सुरामण्डेन पफतव्या बातश्रूखनिवारणः ॥ ९ ॥

* ख. पुस्तके- पथ्या सौवचलं क्षारं हि र्गुतैन्धवंदीप्यक्रम्‌ 1 चूर्णं मयादिभिः पीतं वातदरूख-
निवारणम्‌ ॥ १ ॥ इदखधिकमन्र

मीने

१ ड. कषायः । > ड. "बेरोष्णाम्बुः! ३ क, “निषुदनाः । क्षा" ।

द्ुटाधिकारः ]. छन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः । २.४३

क्षारो यवक्षारः । सुरामण्डनेति । सुराया उपरितनस्वच्छद्रवेण । एवमन्य-
चापि ॥९॥
सो्वचिकाम्किकाजाजीमरिचैिगणोत्तरेः ॥
मातुढुङ्गरसेः पिष्टा गुटिकाऽनिटशरूखनुत्‌ ॥ १०॥
गुटिकोष्णोदकानुपानाः मक्षणीया । अव्राम्हिका तेत्तडिः ॥ १० ॥.
दिदग्बम्टकृष्णामलकं यवानीं
क्षाराभयासेन्धवतुस्यभागम्‌ ॥
चूण पिवद्रारणिमण्डमिश्रं `
शूठे प्रहृद्धेऽनिजे शिषाय. ॥ ११.॥
अम्डोऽम्ख्वेतसः ॥ ११ ॥
तिेश्च गुटिकां कृत्वा -भ्रामयेज्नठरोपरि ॥
गुटिका शमयव्या्चु शुखं. चैवातिदुःसदम्‌ ।॥ १२ ॥!
तिररिति । षिः | गुरिकेयं कोष्णा भ्रामयित्या ॥ १२ ॥
नाभिखेपाल्नयेच्छरं मदनः. काञ्जिकान्वितः ॥
जीवन्तीमूरकरको वा सतेटः .पाश्वशूखदा।। १३ ॥
जीवन्तीमूढकल्कः पेयः ॥ १३ ॥, |
संप्रति पित्तजशुखचिकित्सामाह--
गुडः शाछियेवाः क्षीरं सपिष्पानं विरेचनम्‌ ॥
जाङ्गरानि च मांसानि भेषजं . पित्तशलिनाम्‌ ॥ १४ ॥४
गुडः: पुराणो, जेयः ॥ १४ ॥
पेते त श्रे वमने पयोम्बुरसेस्तयेक्षोः सपयोरनिम्बेःः ॥ १५ ॥
पत्ते तु शे वमनमिति ! पित्तजे वमनमामाशयस्थितपित्तहरणाथम्‌। सपटोरखनि-
स्वरिति । पेरनिम्बकल्कयुतैः । मद नफठ्योगमप्यतरेच्छन्तिः ॥ ९९ ॥
दीतावगाहाः संखिनः भवाता भाण्डानि कांस्यानि जरुष्टतानि ॥
अन्यानि शस्तानि च शीतलानि सचम्दनांशन्द्रकराः सुरताः ॥ १६॥
पुगमर्म्‌ ॥. १६ ॥ |
कास्यराजततास्राणिं भाजनानि च सवतः ॥
परिपुणांनि तोयस्य शुठस्योपरि निक्षिपेत्‌ ।! १७.॥
परिपूणांनि तोयस्येति । पूरणगुणेलयादिज्ञापकात्पष्टौ । तयं शीतं ज्ञेयम्‌ ॥ १७}

॥ 1

१. "वचैलाम्लि। २ छ. दिवाथाः । ३ ड.. पित्ते ।.५ ड. च । ५क. घ. पुलिनाः ५ क.
घ. सवाता । ७ ड. नाद्राश्च क} ८ क. मम्‌ । मर्ण ।

२४४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेती-- [ २६ षद्ंशः-

विरेचनं पित्तहरं च शस्तं रसाथ रस्ता; शशचटावकानाम्‌ ॥
संतर्पणं राजमधपपन्नं योगाः सुशीता मधुसपरयुक्ताः ॥ १८ ॥
विरेचनं पित्तहरमिति । पित्तहरमधुरगणोपहितम्‌ । संतपंणं छाजमधुपपननं खाज-
सक्तुमधुम्यां निमत तपणम्‌ ॥ १८ ॥
छया ज्वरे पित्तभवे च शे घोरेऽपि दाहे तुषितेऽतिमाजम्‌ ॥
यवस्य पेयां मधना विमिश्रां पिबत्सुशीतां मतुनः युखाथी ॥ १९ ॥
यवस्य पेयापिति । यवयवागम्‌ ॥ १९ ॥
धात्र्या रसं विदायी वा जायन्तीगोस्तनाम्बना ॥
पिबेत्सश्षफेरं धयं पित्तशखनिष्दनम्‌ ॥ २० ॥
यागच्रयामदम्‌ ॥ २० ॥
शतावरीरसं क्षोद्रयुक्तं भातः पिबेन्नरः ॥
दाहृशूरोपशान्त्यथं सवेपित्तामयापहम्‌ ॥ २१ ॥।
सुगमम्‌ ॥२१॥
शतावरीसय्याहवाव्यारङुरगेष्ुरेः ॥
दतशीतं पिवेत्तायं सगुडक्षोद्रशकेरम्‌ ।।
पित्ताखम्दाहश्घ्रं सद्योदादञ्वरापदम्‌ ॥ २२॥
दतश्ीतामेाते । शृतमेव व्यजनादिना शीतम्‌ ॥ २२॥
त्रिफलानिम्बयण्याहकटुकारण्वैः शृतम्‌ ॥
पाययेन्पधसंमिभ्रं दादृङखोपश्चान्तये ॥ २३ ॥
बृहत्यो गोश्चरेरण्डकुशकाशेश्चुवाटिकाः ॥
पीताः पित्तभवं शूकं स्यो हन्युः सदारुणम्‌ ॥ २४ ॥
यागः. क्राथः 1 इघ्षुवाखका खरनाडका() ॥ २६ ॥ २४॥
परटिद्यापित्तश्रूखघ्तं धातरीच्ूणं समाक्षिकम्‌ ॥ २५.॥
सुगमम्‌ ॥ २५९ ॥
अथ कफे चिकिस्सितमाह-

छष्पात्मके छड्घनंच्छद नानि रिरोविरेकं मधुसीधुपानम्‌ ॥
मधूनि गोधूमयवानरिषटान्सेवेत रुक्षान्कटुकांच सवीन्‌ ॥ २६ ॥

मधुसीधुपानमिति । मधुसीधू मद्यविरेषो । अरिष्ान्षानविरोषान्‌ ॥ २६ ॥

१ ड. धूक्पानं यो । २ ड. छदिज्वैरे । ३ ड. °षितोऽति। ४ ड. "य तोयं म" । ८ ङ.

विमिशनं। ६ ड. “शीतं म" । ७ क.षघ.स्म्वुवा।पि। < क. घ. सयः ९ वृदहृत्यो । १० क,
घ. °नपाचन` । | | |

शूलाधिकारः ] रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २४५

छखवणत्रयसंयुक्तं पथ्चकांं सरामटम्‌ ॥
सुखोष्णेनाम्बुना पातुं कफे प्रदापयेत्‌ ॥ २७ ॥
रखवणत्रयसंयुक्तापेति । छवणत्रयं सोवच॑रतैन्धवविडानि छवणगणे प्रथमं परि
तानि । ङवणत्रयादिना चूण कायम्‌ ॥ २७ ॥
बित्वमूटमथेरण्डं विकँ विग्वमेषजम्‌ ॥
दिङ्सेन्धवसंयुक्तं स्यः रहर परम्‌ ॥ २८ ॥
निस्वमूखादिविश्वभेषजान्तं काथः | हिङ्कुसेन्धवे प्रक्षेपः ॥ २८ ॥
मातुटुङ्रसा बाऽपि रिश्ुकाथस्ततः प्रः ॥
सक्षारो मधुना पीतः पाश्वहृद्रस्तिशूखनुत्‌# ॥ २९ ॥
मातुटुङ्गरसां वेति । मातुदुङ्गमृल्क्ताथः। पामाज्ञनमूलकाथः ! -शछेष्मशूढहरा पया
पञ्चकोटेन साधिता?) ॥ २९ ॥
अिदोषनचिकित्सामाह--
विदारीदाडिमरसः सनव्योषर्वणान्ितः ॥
्षोद्रयुक्तो जयया शरे दोषच्रयोद्धवम्‌ ॥ ३० ॥
विदारीदाडिमरस इति । विदारीकन्ददाडिमफल्योः क्राथः स्वरसो वा ॥ ४०॥
एरण्डद्वादशकमाह-
एरण्डफटमूटानि ब॒हतीदयगोक्रम्‌ ॥
पणिन्यः सहदेवा च सिहपच्छीक्ुवाछिका ॥ ३१ ॥
तल्यरेतंः शृतं तोयं यवक्षारयुतं पिबेत्‌ ॥
पृथग्दो पभवे श्रं हन्यात्सवेभवं तथा ॥ ३२ ॥
एरण्डस्य फठं मूकं च । बहतीद्भयं कण्टकारी बृहती च । पणिन्यश्चतसखर एव ।
कपिञ्चटाधिकरणन्यायात्पुनः पर्णिनी्रयग्रहणं नाऽऽद्िथते } सहदेवा दण्डोत्परमेदः ।
पिहपुच्छी कटटरारिदुच्छकम्‌ । अथवा सिंहपुच्छी शुगाखविन्ना एश्चिपणींभेदः । इध्ुवा-
टिका षड्गी । सुश्रुत इक्मुवाछिकास्थान इ्ुरकपाटस्तत्र कोकिाक्षकः । यवक्षारयु-
तमिति । यवक्षारस्तस्य हि सक्षमापकमानः प्रक्षेपः । एरण्डद्वादशकः ॥ ३१ ॥ २२॥
गोगरतरशुद्धं मण्डुरं चिफलखाचूणेसंयुतम्‌ ॥
पिरिहन्मधुसपिभ्या शं हन्ति तरिदोषनम्‌ ॥ ३२ ॥
गोमूत्रशुदधं गोमूत्रे सक्ता निर्वापणेन शुद्धं मण्टूरं मिितत्रि फटाचणसमम्‌ । तत्व-
घ्वमापकमुपयोज्यम्‌ ॥ ३२ ॥ .

क १) तविनित ५ ४१/१०.७०४१ अ

# ख. पुस्तके --ष्मगूख्दरा पेया पश्चकोठेन साधिता । इदयधिकमत्र ।

त पः ना तनयस तप लके 1 81 ॥ ७७००१०८. ४८८०७००००११२१०५१. ८७ ४ नन

१क.घ्‌. न्तो निहन्याद्। २ डः, “यन्ते सः ।

२४६ व्याख्याककसमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २६ षडिशः-

शङ्खचूर्णं सटवणं सदिङ्क व्यापसयुतम्‌ ॥
उष्णोदकेन तत्पीतं शुं हन्ति त्रिदोषजम्‌ ॥. २४ ॥
शङ्कस्य मनाग्दग्धस्य चृणंम्‌ । अस्य मापकमेकं समधिकं वां र्वणम्योषयोभिहित्वा
माषकद्भयं हिङ्कनो रक्तिकाद्वयमधिकं द्वा पिवत्‌ ॥ ३४ ॥
संप्रलामद्ुटचिकित्सितमाह-- |
आसे क्रिया काया कफशूलाषिनारिनीं ॥
यमापहरं सवं यद्यदभरिविवधनम्‌ । ३५ ॥
आमददरमभिवृद्धिकरं पञ्चकाडादि पेन्यम्‌ ॥ ६५ ॥,
एरण्डप्श्कमाह--
एरण्डविखवब्ृहतीद्यमातुटुङ्ग
पाषाणभिञ्रिकटमरटकृतः कषायः ५
सक्षारदिङ्कखवणो रुबुतेखमिभ्रः
श्रोण्यंसमेदूहूदयस्तनरुश्च पेयः । ३६ ॥
पाषाणमेदवर्जमेरण्डादीनां सर्वेषां मूढम्‌ । पाषपाणमित्पाप्ाणभेदः सत च स्वनामख्यातः ।
तरिकटो मोध्चुरकः । खवणं सेन्धवैः श्रेष्ठत्वात्‌ ! एवं सवेत्र 1 अत्र क्षारादीनां प्रायः प्रक्षेपे
मानभचासो यवक्षारचृणेमाषाश्चत्वारो दि रक्तिकाजयं सेन्धवचर्णं माषमेकमेरण्डतेलं
माषा्त्वार₹्‌ः । एरण्डपप्तकः ॥ ६६ ॥
सरदिङ्खतम्बरुव्योषयवानी चित्रकाभयाः ॥
सक्षारख्वणं चूण फिबत्मातः सुखाम्बुना ॥ ३७.॥।
विष्सूत्ानिटश्टघ्ं पाचनं बदहिदीपनम्‌ ॥
चत्रकग्रान्थरकरण्डञ्युण्डांधान्यं जखे भृतम्‌ ॥ ३८ ॥
शृखानाहविवन्धेषु सदिङ्कुविडसेन्धवम्‌ ॥
द।प्यकं सेन्धवे पथ्या नागर च चतुःसमप्‌ ॥
चण शू जयलयाग्चं सन्नस्याग्रेध द्‌ पनम्‌ ॥. ३९ ॥
दीप्यकं सेन्धवमिति । दीप्यकं यवानिका ! बागभटे नागरस्थने पिप्पटी दश्यते
| ६७ ॥ ३८ ॥ ३९ | [
समाक्षिकं ब्रृहट्यादि पिबितिपित्तानिरात्मके ॥
समाक्षिकं ब्रहत्यादिमिति । वहत्यादिमिहैव पत्तर बहत्यौ गो्षैैरण्डेयादि-
नाक्तं संनिपातज्वरोक्तं वा मधु प्र्िप्य तं पिवेत्‌ ॥

ज्यपामन्र वा वाव द्ुयाच्ड्रटे मास्तापत्तजं ।॥ ४० ॥

- 9. घ.. तत्तप्र शु 1२घ. जु मन्दस्य |,

शुखाधिकारः | दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २४७

पटोटत्रिफटारिषटकायं मधुयुतं पिबेत्‌ ॥
पित्तश्ेष्पज्वरच्छदिदोदश्रखोपसान्तये ॥ ४१ ॥
अयं योगोऽम्डपिते प्रचरति ॥ ४०॥ ४१॥

पित्तजे कफजे बाऽपि भिया या कथिता पृथक्‌ ॥
एकीकृत्य प्रयुञ्जीत तां शे कफपित्ते ॥ ४२ ॥
वमनं रेचनं चेव वीक्ष्य दोषवटावलम्‌ ॥
कतेव्यं कफपित्तोक्तं यथाोग्यं भिषग्नितम्‌ ॥ ४३ ॥
॥ ४२ ॥ ४३॥
रुचकादिचूणमाह--
चूण समं रुचकदङ्गमहषधानां
शुण्ठ्यम्ब॒ना कफसमीरणसभवासु ॥
हूतपाश्वेपृष्ठजठरातिविप्रचिकासु
पेयं तथा य्वरसेन तु विदडिबन्धे ॥ ४४ ॥
काथेन चृणपानं यत्तत्र काथप्रधानता ॥
प्रबतेते न तेना चृणोपेक्षी चत्व; ॥ ४५ ॥
रिङ्कनः स्वल्पमानोक्तेः समशब्दे सहाथता ॥ ४६ ॥

सममिति पदं सहार्थे तेन शुण्ठ्यस्नुना सह॒ सुचकरादिचू्णं पेयमिति योजना
कर्तम्या । समरान्दस्य सदाथत्व उपपत्ति वृन्द एव ददौयति । रुचकं सवर्थ ।
तीक्ष्णत्वेन शण्ठ्याः कषी्स्यारपस्य वा काथः । अत्र प्रक्षेपः सोव्च॑टचूर्णं माषमेकम्‌ ।
दण्ठीचूर्णं माषद्वयम्‌ । हिङ्क रक्तिकात्रयम्‌ । यवरमेन यवक्रायेन । प्रवते न
तेना चू्णपिक्षी चतुद्रैव इति । पातव्यश्च चतुरेव इति परिभाषया चूणपानार्भयुक्तशचतु-
गणद्रवोऽतर न रवतते तेन द्विपटे काये चरणकपं इत्यथः । दिङ्गन; स्वटपमानोक्तेः
समशब्दे सहार्थतेति । माषिकं हिङ्मिलयादिना प्रक्षेपे हिङ्कनो माषकमानतवेन निय-
तत्वादिह रुचकादिसमत्वमप्तंगतमतः समशब्दः सहार्थं ॒तेनेहं स्वस्पं हिङु देयमिति
तात्पयोथः । चक्रेणाप्युक्तम्‌--
“समं शण्ठचम्ुनेत्येवं योजना क्रियते वुधैः ]
तेनाट्पमानमेवेह हिङ्कः संपारेदीयते '' इति॥
रुचकोदिः ॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६ |

पि भोला नि 11 पा य १

१ के. योगं भि" ।

२४८ व्याख्याङसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २७ सपतविंशः-

विश्वोरबकदशमूखयवाम्भसा च
्रक्षारदिङ्कटवणत्रयपुष्कराणाम्‌ ॥
चूर्णं पिबेद्धदयपान्वकदीग्रहाम- [
पकारायांसभशरुण्ड्वरगुस्मभुली ।। ४७ ॥
अधमविधानपरिगरदेण विशवोरुबरकदशमूढानां मित्वा कषः । यवस्य च कषः ।
अनयोः क्राथः । अचर द्िक्षारादिचूरणं पूवैवदम्युपगम्य प्रकषप्तम्यम्‌ ॥ ४७ ॥
हिङग सौवचेटं पथ्या विडसेन्धवतुम्बुर ॥
पौष्करं च पिवेचूर्ण दशगखयवाम्भसा ॥ ४८ ॥
पा्वहूत्कयिृष्ां सशूटे तन्द्रापतानके ॥
शोथे शछेष्मपरसेके च गरुरोगे च शस्यते ॥ ४९ ॥
दशषमुखयवाम्भसेति । दश्मूढकषाययवकषाययोः कायेन ॥ ४८ ॥ ४९ ॥
रसोनं मदसंमिभ्रं पििलातः परकाङकषितः ॥
वात्ष्मभवं शं निहन्तुं बहिदीपनम्‌ ॥ ५० ॥
दिङ्ग त्रिकटुकं कं यवक्षारं ससैन्धवम्‌ ॥
मातुटुङ्गरसोपेतं ष्टीह्खापहं रनः ॥ ५१ ॥
तीक्ष्णायश्रूर्णसंयुक्तं विफटाच्रणपुत्तमम्‌ ॥।
प्रयोज्यं मधुसपिर्भ्या सवशरूखनिवारणम्‌ ॥ ५२ ॥
तीकष्णायो खोद तच मारितरोधितं ्राह्यम्‌ । भरिफाया एकमागसमं रोहचूण॑म्‌ 1
एतच्च मिङित्वा माषद्वयमुपयोज्यम्‌ । खोहपत्रिकया तु विधाने मित्वा द्विचतुमी षो-
पयोगः । अयमेव योगो यष्टीम॑धुयोगाचोगान्तरं प्रकषोऽमृताख्यं भवति ॥ ९० ॥
॥ ९१॥ ९२॥
पूत्रान्तःपाचितां शुष्कां रोहश्रणसमन्विताम्‌ ॥!
सगुडामभयामवात्सवशखप्रशान्तये ॥ ५३ ॥
रूजान्तपाचितामिति ।॥ गोमूत्रोत्सिचां खोदचणैन सहैव मूत्रे पाचितामियेकरे ।
सगुडां समगुडाम्‌ ॥ ९३ ॥ _
वाते निरूहाः; सविरेचनाशथ
प्षीरभयोगा मधुराश्च पित्ते ॥
तिक्ताः कषायाः कटुकास्तथैव
वाम्यश शूले कफसंनिविष्े ।। ५४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९४ ॥
दाधिकं घतमाह--

परिणामशुखाधिकारः ] हन्दमाधवाधरनामा सिद्धयोगः । २४९

नागरं पिप्पली विल्वं कारवी चल्यचित्र॑कम्‌ ॥
दिङ्खदाडिमवृक्षाम्टवचाक्नाराभ्टवेतसम्‌ | ५५ ॥
वर्षाभूः कृष्णरवणमजाजी बीजपूरकम्‌ ॥

दधि तिगुणितं सपिस्तत्सिद्धं दाधिकं स्मृतम्‌ ॥ ५६ ॥
गुर्माशेःप्टीहहत्पाशवशटयोनिरुजापहम्‌ ॥

दोषसंशमनं श्रेष्ठं दाधिकं परमं स्मृतम्‌ ॥ ५७ ॥

छ्रष्णटवणः सोवच॑लभेदस्तदभवे सौवचैरमेव । उक्तं हि-

न काढ्छ्वणे गन्धः सोवर्चैटगुणो हि स॒ इति । वीजपूरकमिति । बीजपूरस्य
मूलम्‌ । दघ्ना चिगुणेनैव पाकः । स्वरसक्षीरमङ्व्येरित्यादिपरिभाषां चतुरयुणनल्दा-
नाथमुक्तां नाऽऽद्वियन्ते । दाधिकं घृतम्‌ ॥ ५९ ॥ ५९६ ॥ ५७ ॥ `

कम्बलाष्तगाच्रस्य प्राणायामं कुर्वतः ॥

कटुतेखाक्तसक्त्‌नां धूपः श्रटापहः परः ॥ ५८ ॥

प्राणायामभिति । उच्छस्तधारणम्‌ ॥ ९८ ॥

वेदना च तृषा मूषी आनाहो गौरवारुची ॥

कासः चासथ् टिका च श्रुरस्योपटद्रवाः स्मरताः ।॥ ५९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ५९ ॥

व्यायामं मेथुनं मद्यं रवण कटुकानि च ॥

वेगरोधं चं धं वर्जयेच्छरि वेदटम्‌ ॥ ६० ॥
शूखि वेदमिति । शूं जन्यत्वेनेहास्तीति दूर । एतच वैदट्विरेषणे र्िवा
उन्दोनुरोषाद्‌ स्वत्वं तेन शी नर इत्यथैः ॥ ६० ॥
रति श्रीदन्दपणीत्टन्दमाधवापरनापकसिद्धयोगव्याख्यायां
श्री श्रीकण्ठदत्तङृतायां व्याख्याकुस॒मावस्याख्यायां
षटविशः शखाधिकारः समाप्रः ॥ २६ ॥

अथ सप्रविशः परिणामगूखाधिकारः।

1

खङ्घनं वमनं इस्तं विरेकश्चानुवासनम्‌ ॥
निरूहो वानिगन्धादि्माधुतैखिकवस्तयः ॥ १ ॥

दुखप्रकारत्वात्परिणामशटमुच्यते । एत्र माधवकारेण रुषिनिश्वये शूरापि-

१क.घ्‌. "वी त्वथ चि" २ घ. शूटदरःस्मृतः। प्रा घ्र. दिष्मा। ४ ङ. धं शृली जह्याच
केवट । |
३२

२५० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २७ सप्तविशः-

कार एव दर्शितं वृन्देन तु चिकित्सितविधियोगात्छभगधिकरेण टिखितम्‌ । 3
धनै वमनं चाऽऽमाद्ययस्थे दोषैः पच्यमानारायस्थे विरेको निदहश्चं पक्तारायस्थऽनु-
वासनम्‌ । वाजिगन्धादिनिरूहो मापुतैटिकवसिश्च परिमाणशशूिकित्सेषा यस्य
तच्रस्य तस्य ज्ञेयौ । परिणामशरूटचिकित्सा हि चरकसुश्रुतयोनोस्ति । तत्रान्तरापरि-
ज्ञानात्त॒ तौ चरके सुश्रुते वाऽमिहितौ आद्यौ ॥ १ ॥
विडङ्गतण्डुरव्योषचष्टदान्ति सचित्रकम्‌ ॥
सवीण्येतानि चाऽऽहृत्य सृष्ष्मच्णानि कारयेत्‌ ॥ २ ॥
गुडेन मोदकान्कृत्वा भक्षयेत्पातरूत्थितः ॥
उष्णोद कानुपानं च दवद भििविवधेनम्‌ ॥
जयेत्रिदोषनं शरं परिणामसमुद्धवम्‌ ॥ २३ ॥
विडङ्गतण्डुरं विडङ्गस्य निस्तुषः सारभागः। गडेन मोदकानिति । द्विगुणेन गुडेन
॥२॥२॥ |
नागरतिखगुडकरल्क पयसा संसाध्य यः पुमानदात्‌ ॥
उग्रं परिणतिशरं तस्यपेतीह सप्घरात्रेण ।॥ 9 ॥।
नागरतिखगुडकस्कमिति । यवागुवद्रा क्षीरेण साधयित्वा भक्षयेत्‌ ॥ ४ ॥
एरण्डवहिशम्बरूकवपामूगोक्चरं समम्‌ ॥
अन्तदेग्ध्वा पिबेदद्धिरुष्णाभिः श्रटश्ञान्तये ॥ ^ ॥
शाम्बरूकं निमासं शम्बुक्रम्‌ । उष्णाम्बुना गारयित्वा घरताक्तमुखक्रुह्रेण पेयम्‌ 1 पूर्वा
योगोऽयं च कफे ॥ ९ | |
साम्बूकजं भस्म पीतं जटेनोष्णेन तक्षणात्‌ ॥
पक्तिजं विनिहन्त्येतच्छटं विष्ण्रिवास॒रान्‌ ॥ ६ ॥
राम्बूकं उयूषणं चेव पञ्चैव ठवणानि च ॥।
समांगां गुटिकां कृत्या करम्बफरसेन वा ।॥ ७ ॥
भातभाोजनकारे वा मेक्षयेत्तु यथावल्‌ ॥
शूखाद्विमुच्यते जन्तुः संहसा परिणामजात्‌ ॥ ८ ॥
कटम्बकरसेन वेत्ययं वाशब्दः पृवेयोगापक्षया संहितायाम्‌ ॥ ६ ॥७॥८॥
यः पिवति सप्तरात्रं सकनेकान्कखाययूषेण ॥
स जयति परिणामरुजं चिरजामपि किमुत सूतनजाम्‌ ॥ ९ ॥
सकूनेकान्कलाय यूषेणेति । यवप्तक्तूनेकान्कटाययुषेण पिबेत्‌ ! कायो वर्तुलः ।
एष विधिः पित्तछेष्मजे शे युक्तः ॥ ९ ॥

१७. नि संह । २. दकंकृत्वा। ३ क. घ. ्डतैटशः।

परिणामशरूटाधिकारः | हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः \ २५१

लोहचूर्णं वरायुक्तं विखीदं मधुसपिषा ॥
पक्तिशरं च शमयेत्तन्मटं वा प्रयोजितम्‌ ॥ १० ॥
रोह्रणस्थेको भागः । वरा त्रिफला त्याः प्रत्येकं वरर्णप्तममागत्वम्‌ । तन्मलं
वति । रोहमटम्‌ । एतदपि वरायुक्तं बोद्धव्यम्‌ । खोहमट्प्य तु भिरिततरिफातुस्यो
भागः॥ १०॥ |
कृष्णाभयाटोहूर्णे शिद्यात्समधुशषकैरम्‌ ॥
परिणाममवृं शृटं सद्यो हन्ति सुदारुणम्‌ ॥ ११ ॥
मधुशकरेति स्थाने गुडदानाद्योगान्तरं भवति ॥ ११ ॥
पथ्यारोहरजः रुण्ठीच्र्णं माक्षिकसपिपा ॥
परिणामरूजं दन्ति वातपित्तकफात्मिकाम्‌ ॥ १२ ॥
सुगमम्‌ ॥ १२ ॥ |
सामृद्राचं त्रणमाह--
सामुद्रं सेन्धवे क्षारो रुचकं रोमकं चिडम्‌ ॥ १३ ॥
दन्ती खोहरजःकिद्रं चिद्रस्सूरणकं समम्‌ ॥!
दधिगोमूत्रपयसा मन्दपावकपाचितम्‌ ॥ १४ ॥
तव्यथाभिवटं चूर्णं पिबेदुष्णेन वारिणा ॥
जीर्णे जीणे च भरज्ञीत माषादिषूतभोजन्‌ ॥ १५ ॥
नाभिशूकं दरचूनं गुरमष्टीहकृतं च यत्‌ ॥
विद्रघ्यष्ठीटिक हन्ति कफवातोद्धवं तथा ।॥ १६ ॥
दरानामपि सर्वैपामोपधं नास्त्यतः परम्‌ ॥
परिणामसमुत्थस्य विरेषेणान्तछन्पतम्‌ । १७ ॥
साम॒द्रं कडक्चं (मीट) रुचकं सौवच॑हं रोमकं रमानदीभवरे खवणं तद्भवे साम्भ-
रौखवणम्‌ । खोहरनःकिदटं रोहकिद्ररनः । लक्षणनव्यभिचारनिहान्न पूर्वनिपातः ।
अनेन प्रचारः 1 कंच खोहस्नो टोहकिटं च दध्यादि्रयं मित्वा चतुर्गुणं नण:
भागत्तमं वा दत्ता मन्दाधिना पक्तव्यमाचृणमावात्‌ । एतच चूर्ण वातकषवरे भद्रम्‌ ।
केचिदन्तधूममस्य पावकमाहुः । दध्याद्धिना च चतुमणेन पाकः प्रचरति । परमुद्राचं
चरणम्‌ ॥ १३॥ १४॥ १९॥ १६॥ १५७॥
पिप्पटीवरतमाह--

१ ड. वचायु"। २ घ्र. ड. “युक्तमपिवो ।३ क. घ. मांसादिधरतसाधितम्‌ 1 ४ क. घ. "लं
च हुन्ट्ंगृः ।

लोन पण याना ० कभक

२५२ व्याख्याकुसमावल्याख्यदीकासमेता-- [ २७ सपर्विशः~

सपिप्यङीगुडं सर्पिः पचेरक्षीरे चतुगुंणे ॥
पिनिहन्त्यम्छपित्तं च शं च परिणाम्रजम्‌ ॥ १८ ॥
पिप्परीघरतम्‌ ॥ १८ ॥
कायेन कल्केन च पिष्पीनां सिद्धं घृतं माक्षिकसपयुक्तम्‌ ॥
्षीरारुपस्येव निहन्त्यवदयं शुकं प्रृद्धं परिणामसंज्ञम्‌ ॥ १९ ॥
प्ाक्षिकसंपरयक्त मिति । सिद्धसीते घते पादिकमधुयुक्तम्‌ । क्षीरानुपस्येति ।
क्षोरमनपिवतः ॥ तत्र याद्‌ ध॒तस्रतपायत तदा क्षररमनुपानमथ कन तह सात्‌
तदा क्षीरेण भोक्तव्यम्‌ । क्षीरोपयोगश्वेह पिप्पल्याः कटुतीक्ष्णत्वादुक्तः । पिप्पङीषर-
तम्‌ ॥ १९
कोटादि मण्ड्रमाह--
कोटाग्रन्थिकशङ्गवेरचपलाक्षार; समं चूर्णितं
मण्टूरं सरभीजलेऽष्टगुणिते पक्त्वाऽथ सान्द्रीकरृतम्‌ ॥
तं खादेदशनादिमध्यविरतो प्रायेण दुग्धानभु
नेतुं बातकफामयान्परिणतं शूकं च शुखानि च ।॥ २० ॥
कोटा चवी । चपला पिप्पटी । समं णित मण्टूरमिति । सवचूणेसमं मण्ड्रम्‌।
सुरभीजछे गोमूत्रे । अष्टगुणे समुदितचृ्णात्‌ । प्रचारोऽषीत्थं प्रायः । मण्डूरचृणात्कव-
रादष्टगुण इत्येके । आसन्नपाके कोडादिचूणेप्कषेप एवं सवत्र मण्डूर । कोटादिमण्डूरः
॥ २० ॥ 1
कोराग्रन्थिकसदितेिन्बोषधमागधीयवक्नारेः ॥
परस्थमयोमररजसः पठांशिकेश्रूणितेरभिश्रैः ॥ २१ ॥।
एगुणगूत्रयुक्तं कमपाकादिपण्डतां नयेत्सवेम्‌ ॥
कोरप्रमाणगुटिकास्िसो भोज्यादिमध्यविरतौ च ॥ २२॥
रससपियेषपयामां सेरश्नन्नरो निवारयति ॥
अर्न्नविवतेनगुकं गुल्मष्टीहाभिसादां ॥ २३ ॥
कोटप्रमाणेलयष्टमाषमाना अष्टमाषकरैव तिखस्ता वटिकाः कायीः । प्रचारः पुनखि
चतुमोषकेः ! जन्नविवतेनशुटं प्रिणामशूलम्‌ 1 भीमवटकमण्डुरम्‌ ॥ २१ ॥ २२ ॥
॥ २६ ॥
मण्ड्रस्य पलान्यष्टौ गोमतरेऽधौढके पचेत्‌ ॥।
्षीरपस्थं च तस्सिद्धं पक्तिशरखदरं नृणाम्‌ ॥ २४ ॥
्षीरमण्डूरम्‌ ॥ २४ |} ॥

१ङ्‌. " न्ननिवः। २ क. घ. ठोद्किष्टपः ।

परिणामशुाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २५३

मण्डूरवटिकामाह--
मण्डूरस्य पठान्यष्टो गोमूत्ऽ्रगुणे पचेत्‌ ॥
चपलानागरक्षारपिप्पटीमखपिषपलीः ॥ २९ ॥
संचर्णानि क्षिपेत्तसिन्पलांशाः सान्द्रतां गते ॥
गुटिकाः कल्पयेत्तेन पक्तिश्रखनिवारणीः ॥ २६ ॥

चपरा चवीं हस्िपिप्परीलयन्ये । वरिकामण्ड्रम्‌ ॥ २५ ॥ २६ ॥

दातावरीमण्डूरमाह--
संशोध्य ्तणितं कृत्वा मण्टूरस्य पटषटकम्‌ ॥
दतादरीरसस्याशं दध्रस्त॒ पयसस्तथा ॥ २७ ॥
पठान्यादाय चत्वारि तथा गव्यस्य सपिषः ॥
विपचेत्सवेमेकत्र यावतिपण्डत्वमागतम्‌ ॥ २८ ॥
सिद्ध तद्धक्षयेन्मध्ये भोजनस्याग्रतोऽपि वा ॥
वातात्मकं पित्तभवं शुं च परिणामजम्‌ ॥ २९ ॥
निहन्येव हि योगोऽयं मण्ुरस्य न संशयः ॥
रसो गन्धः ज्रुभः पाके वतिः स्याद्वादमदेनात्‌ ॥ ३० ॥

मध्ये मोजनस्य वाशनः समुचये तेन भोजनस्य मष्येऽग्रतश्च भक्षयेदित्य्भः |

हातावरीमण्डूरम्‌ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ६९ ॥

गुडमण्डूरमाह--
विडङ्गं चित्रकं चन्यं चिफडा च्यूषणानि च ॥
नवभागानि चेतानि लोदकिट्रसमानि च ॥ ३१ ॥
गोमत दविगुणं दचखा मूत्राधिकगुडान्वितम्‌ ॥
दानेभरद्रभिना पक्त्वा सुसिद्धं पिण्डतां गतम्‌ ॥ ३२ ॥

सिण्षभाण्डं विनिक्षिप्य मक्षयेत्कोखपाजया ॥

प्ाखध्यान्तक्रमेणैव भोजनस्य भयोनितः ।॥ ३३ ॥
योगोऽयं शमयलयाग्रु पक्तिशटं सुदारुणम्‌ ॥
कामलां पाण्डुरोगं च शोथं मन्दायितामपि ।॥ ३४॥
अश्ञासि ग्रहणीदोषं कृमिगुट्मोदराणि च ॥
नारयेदम्छपित्तं च स्थौल्यं चैवापकषंति ।॥ ३५ ॥
वजयेच्छुष्कसाकानि विदाद्यम्लकटूनि च ॥
पक्तिशखान्तको ह्येष गुडो मण्ट्रसंहितः ॥
दखातांनां कृपाहेतोस्तार्या परिकीतितः ।॥ ३६ ॥

१ ह. चव्याभिनाः । २ ड दरटनिवारणः । फा

२५४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेता-- [ २७ सपविंशः-

नवभागानि चैतानीपि \ मिरित्वा । छोहक्षिटिसमानि चेति । टोहकिशस्यापि
नव भागानिवयथः । गोमू द्विगुणमिति } मिदहितचूणात्‌ । एतच परोटेखागतमानत्वा
द्विगुणं प्रह्यम्‌ । सूत्राधिकगुडान्वितमिति । सवचूणंसमो गुड इत्यर्थः । तारामण्ड्र-
गुडः ॥ ३१॥ ६२ ॥ ३६॥ ३४ ॥ २९. ॥ ६६ ॥
अक्षापरकंरिवानां स्वरसेः पकं सुखोदजं रेणुम्‌ ॥
सगुडं यद्यपयुङ्क मुश्चति शटी नरिदोषजं शखम्‌ ॥ ३७॥
अक्षामरुकश्िषानां स्वरसरिति ४ मित्वा चतुगुणेः स्वरसः प्रत्येकमन्ये ¦
सगडमिति । शोहरनः समगडम्‌ } बिफडलौहः ॥ २५ ॥
धाजीचूणेस्याष्ठौ पानि चलारिं खोदचूणस्य | ३८ ॥
यष्टीमध्रुकरनश्च द्विपरं दचाप्परे धरष्म्‌ ॥
अगृताकाथेनेतचूर्णं माव्यं तु सप्राहम्‌ ॥ ३९ ॥
चण्डातपे विशुष्क भूयः पिष्ट नवे घटे स्थाप्यम्‌ ॥
धतमधुनां संयक्तः भक्तादा मध्यतोऽन्ते चः ॥ ४० ॥
जींनपि वारान्खादेत्पथ्यं दोषानुबन्धेन ॥
भक्तस्याऽऽदौ नाशयति दोषान्पित्तानिोदधूतान्‌ ॥ ४१ ॥
मध्येन्नं पिष्म्भं जयति नृणां विदद्यते नान्नम्‌ ॥
पानानकतान्दाषान्भक्तान्ते शीतं जयति ॥ ४२॥
एवं जनीयति चान्ने शरं त्रणां सुकष्टमपि ॥
हरति च सहसरा युक्तो योगश्रायं जरत्पित्तम्‌ ।॥ ४३ ॥
चघ्रुष्यं पठितं कफपित्तमवाञ्चयेदरोगान्‌ ॥
प्रसादयति च रक्तं पाण्डुत्वे कामां जयति ॥ ५४ ॥
अगृताकाथेनैतचूर्णं भाव्यमिति । अमृतामिहाऽऽमलकीमाहुः । जरतित्तमम्ड-
पित्तम्‌ । धा्रीोदः ॥ २८ ॥ ६९ ॥ ४०॥ ४१॥ ४२ ॥ ४३९ ॥. ४४ ॥
सण्डमटक्ामाह्‌ ~
स्विन्नपीडितकूष्माण्डात्तखाधं भृष्टमाल्यतः ॥
परस्थाधं खण्डतुख्यं तु पचेदामरकीरसात्‌ ॥ ४५ ॥।
प्रस्थे स॒सिविन्नङूष्पाण्डरसम्रस्थे च घटयन्‌ ॥
द्व्यौ पाकं गते -तस्मिश्धूणींडत्य विनिक्षिपेत्‌ ॥ ४६ ॥
द द्र पटे कणाजाजीश्ण्डीनां मरिचस्य च॥
पटं ताटीसधान्यारके चतुजोतकयुस्तकम्‌ । ४७ |

१३. क पथ्यानां । २. "ना सह भक्तं 1३ ग. पतति व्याधीन्पिः। ड डः, स्ये विपाचयेत्‌ ¦
द्‌ ५ क्‌. ठं जातीसः।

परिणामशूढाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` २५५

कषपमरमाणं प्रत्येकं भरस्थार्धं पाक्षिकस्य च ॥
पक्तिथूकं निहन््येतदोषत्रयदृतं च यत्‌ ।॥ ४८ ॥
छदयम्पित्तमूछछध शवासकासावरोचकम्‌ ॥ `
हृ्छ्टं रक्तपित्तं च पृष्ठशूलं च नाशयेत्‌ ॥
रसायनमिदं श्रे खण्डापमटकसंज्ञितम्‌ ॥ ४९ ॥
खण्डतुर्यमिति । खण्डस्यापि पञ्चारासखनि । पक्तिदडं परिणमटम्‌ ।
खण्डं(मख्की ॥ ४९ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥
कलायवचूणभागौ द्रौ खो हचूणेस्य चापरः ॥
कारवेह्टपलाशानां रसेनेव विमर्दितम्‌ ॥ ५० ॥
कषेमाजां ततथेकां भक्षयेद्टिकां नरः ॥
मण्डानुपाना सा दान्ति जरतिपत्तं दारुणम्‌ ॥ ५१ ॥
कलायचूणेभागाविति । कायो वतः कायः ! अपर इयेकः । कारबे्धप-
खाश्चानामितिं । पारं पत्रम्‌ । मण्डानुपाना यवमण्डानुपानम्‌ ॥ ५० ॥ ५१ ॥
टिद्यादरा फं चृणेमयश्यूणैसमायुतम्‌ 1।
यष्टीचूर्णेन वा युक्तं खिद्यातक्नोद्रेण तद्वदे । ५२ ।
विफठयाः प्रसेकं रोहचृणेसमोंऽशः । तद्द इति । जरत्पित्ते ॥ ५२ ॥
पित्तान्तं वमनं कृत्वा कफान्तं च विरेचनम्‌ ॥ ५३ ॥
अन्नद्रवे तु तत्कायं नरतिपत्ते यदीरितम्‌ ॥
आमपक्राशये शुद्धे गच्छेदन्नद्रवः शमम्‌ ॥ ५४ ॥
अन्नद्र इति । मूक्ते जीयति जीर्णे वा यच्छरृमृपजायत इत्यादिनोक्तः शुख्विन्े-
पे।ऽन्नद्रवः ॥ ९६ ॥ ९४ ॥
माषेण्टरी सतुषिका स्विन्ना सपियुता हिता ॥
गोधूममण्डकं तत्र सपिषा गुडसंयुतम्‌ ॥
ससितं शीतदुग्धन मृदितं वा हितं मतम्‌ ॥ ५९५ ॥
गोधूमपण्डकमिति । गोधूमकृतो मक्ष्यविरोषः । मृदितं वा दितमिति । मृदितं
संयावाकृतिरेहः ॥ ५५ ॥
अन्नद्रवे दुधिरित्स्यो दुविङ्ञेयो महागदः ।
तस्मात्तस्य प्ररमने परं यतनं समाचरेत्‌ ॥ ५६ ॥
अन्नद्रवे जनरात्पत्तं बाहमन्दां भवेयतः; ॥
तस्मादजान्नपानाने माताहीनानि कल्पयेत्‌ ॥ ५७ ॥
` १क.ध. श्ल तिलानकषौदेः । २ ङ. तजयेत्‌। ३ ड. °म्‌ 1 द्टान्नव्यलययात्कार्थं जरत्ित्ते तिखन्क्षोद्रेः । > ड. तज्येत्‌! ३ ड. म्‌ \ द्टान्नव्यययात्कायं जरत्पित्ते
यथोचिषे । आ । |

२५६ व्याख्या्ुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २८ अष्टा्विंशः-

अन्नद्रबे तु यत्प्रोक्तं जरसिपत्तेऽपि तद्धितम्‌ ॥
इति संक्षेपतः पोक्तमन्नद्रवचिकिर्सितम्‌ ॥ ५८ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥ ९८ ॥
इति आीदन्दमणीतदृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां भ्रीभ्री-
कण्ठद्त्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां सप्विश्षः
परिणापखाधिकारः समाप्तः ॥ २७ ॥

अथाष्टा्विश उदावर्ताधिकारः ।

पवनविनाभूतयोगित्वसाधम्यीच्छलानन्तरमुदावतः । उदावर्तेऽपि हि सवत्र शटवव-
वदयंभावी वायुः । यदुक्तम्‌ --
“प्वष्वेतेषु विधिवदुदावर्तषु कृत्खशः ॥
वायोः क्रिया विधातव्या सखमा॑प्रतिपत्तयेः इति ।
उद्तेन वेगेनाऽऽवृतस्य वायोकरैन्तिरतरत्युदावर्तो(तं इतिः निरुक्तिश्स्य !
चितसुधाप्तिरादिशाकग्राम्यौदकासूपरसेयंवाननम्‌ ॥
अन्येथ खष्टानिटगरूत्रविदभिरद्यात्पसनागुडसीधुपायी ॥ १ ॥
तिखादिशाकेलत्राऽऽदिशब्दात्सपतानां पत्रादिपरियरहः । अन्यै खष्टानिटमूत्रवि-
इभिरिति । अन्येरपि विप्मूत्रा्नुोमनैः क्षीरादिभिरयात्‌ । गुडकृतप्रीभुः ॥ १ ॥
आस्थापनं मारुतजे सिग्धस्विन्नस्य शस्यते ॥
मारुतज इति । मारुतजवेगविधातने । एवं पुरीषन इत्यादावपि व्याख्येयम्‌ ।
आस्थापनं निरूहस्तचा.ऽऽनुखोमिकवातहरद्रव्यकृतम्‌ । ज्लिग्धस्वि्ने विशिष्यत इति
केचित्पठन्ति तत्र सिग्धखिन्न आतुर इति रोषो विरिष्यते विरिष्टं मवति विषेण
क्रियत इति तात्पयाभः ॥
पुरीषजे तु कतेव्यो विधिरानादिकस्तु यः ॥
प्ीरवेतरणौ बस्ती युञ्ज्यात्तत्र चिकित्सकः ॥ २ ॥
विधिरानाहिक इति ! फल्व्यादिः । तुशब्दादनुक्तमन्यदपि पुरीषानुखोमनं कर्व-
व्यम्‌ ॥ २॥ व
श्यामा दन्तीं द्रवन्ती सुखहाश्यामा सही निवृत्‌ ॥ ३ ॥
सप्तला शहिनी श्वेता राजवृक्षः सतिलवकः ॥ `
कम्पिटकः करञ्ज देमक्षीरीत्यय गणः ॥ ४ ॥
१ ड. १ड. सितति, र म जष्िनाः¡ २ ड. बृखारणग्छः------ तुत" । २ ड्‌. "नाद्रिना' । ३ ड. दुरादावव्यं" ।

उदावतीधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २५७

सपिस्तेखरजःकाथकर्केष्वन्यतमेन तु ॥
उदावतोदरानाहविषगुल्मविनाश्ननः ॥ ५ ॥
द्यामा इयाममूढा चिवत्‌ } द्वन्ती चीसितपत्रा दन्ती । सुगिल्यस्य स्थाने त्वगिति
पाठान्तरे द्रवन्तयास्त्वक्‌ । सुकिशग्रुरिति रोके । महर्यामा वृद्धदारकः । सत्तराश-
ङ्किन्यो नीख्वेतवुन्हे । सप्तला चर्मकपेत्यन्ये । श्ेताऽपरानिता कटभी वा । तिल्वकः
हानरो रोधः । हेमक्षीरी सुवणक्षीरी तदमवे कृष्ठम्‌ । एवं सर्वत्र । अन्यतमेन त्वतः
परं युक्त इति शेषः| ३॥४॥९॥
तिवृत्कृष्णादरीतक्यो द्विचतुष्पञ्चभागिकाः ॥
| गुटिका गुडतुस्यास्ता षिदविवन्धगदापहाः ॥ ६ ॥
हिचतुष्पञ्चभा गिका इति । यथाक्रमम्‌। गुडतुल्या इति। समुदिततुल्यो गुडः॥९॥
हरीतकी यवक्षारः पीडनी चिवृता तथा ॥
घरतेश्रणं मिदं पेयमुदावतेविनाशनम्‌ ॥ ७ ||
पीडनी मवं । पीड(द)नीति पठे पीट्तरापथिकं फं तदेव युक्तमिह संित्वात्‌॥५॥
दिङ्कुकुषएटवचास्वाजिविडं चेति द्विरुत्तरम्‌ ॥
पीतं मेन तच ग॑मुदावतैदरं परम्‌ ।॥ ८ ॥
सखिः खनिकाक्षारः । द्विरूत्तरमिति । यथोत्तरं द्विगुणम्‌ ॥ < ॥
नाराचकचुणमाह-- |
खण्डपरुं तरिवृतासमयुपकुस्याकषैचूणितं शछष््णम्‌ ॥
प्राग्भोजने च समधु विडारखपदकं लिहेलाज्ञः ॥ ९ ॥
एतद्राढ पुरीषे पित्ते च कफे च विनियोञ्यम्‌ ॥
स्वादुमेपयोग्योऽयं चूर्णो नाराचको नाघ्ना ॥ १० ॥
जिवृतासमपिति । तरिवृचृणस्यापि परम्‌ । उपकुल्या पिपरी । भराग्मोजनमिले
चे)ति । परिणामे मोजनसनिधाने । नाराचकचूणेम्‌ ॥ ९ ॥ १० ॥
हिङ्कमाकषिकसिन्ध्रत्थेः पक्त्वा वर्तिं सुवतिताम्‌ ॥
घृताभ्यक्ता गुदे द द्यादुदावतेविनाशिनीम्‌ ।॥ ११ ॥
दिङ्कमाक्षिकसिन्धरू्यः पक्त्वा वतिपिति। दिङ्कमापः सेन्धवकपैः १मधुपम्‌ ! एवं
उ्यवहाराद्दीत्वा पक्त्वा च फल्वर्ति कुयात्‌। दिङ्कतैन्धवे समे मधर चतुरणमित्यन्ये॥ १ १॥
मदनं पिप्पली कुष्ठं बचा गोरा सर्षपाः ॥
गुरक्षारसमायुक्ता पएर्वतिः पभ्र्॒स्यते ।॥ १२॥
गौराः सषपाः । गुडः समुदायस्नमः । गुडं च मनाग्नठं दत्त्वा पक्त्वा च वर्तिः

भको थ पिनि नि क श सि 01

१६. प्षार्पादटनित्रि ।२घ. कुम्भं ।

२२

२५८ न्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ २८ अष्टाविंशः-
आगारध्ूमसिन्धूत्यते खयुक्ताम्लमूलक म्‌ ॥

श॒ण्णनिगुण्डिपत्रं वा स्विन्ने पायौ क्षिपेदवधः ॥ १३ ॥
आगारधूमो लंघूरिति । धुण्णनिगुण्डिपत्रमिति । निगुण्दी सिन्दुवारः । अत्राऽऽ-
गारधूमाचनुवतेते ॥ ११ ॥
सोव्खाल्यां मदिरां सूत्रे त्वभिहते पिवेत्‌ ॥
सिन्धूत्थनरणा्यस्तु शाणका इल्यत्राऽऽयपदेन संगृहीतत्वात्सौवर्चलमाषचतुषटयामिह
प्रक्षेपः स्वयुक्ल्या प्रचारात्पुनरेकद्धिमाषकं तत्परक्षे्तव्यम्‌ । मदिराऽऽहारद्रव्यत्वात्मचुरा
ग्राह्या ॥
एटां वाऽप्यथ मयेन क्षीरवारि पिवेदबुधः ॥
दुस्पश्चोस्वरसं वाऽपि कषायं ककुभस्य च॑ ।॥ १४ ॥

(^ अ,

षीरेण समेन मिश्रितं वारि क्षीरवारि । दुस्पशो दुराट्मा ॥ १४ ॥
ईृवारुवीजं तोयेन पिबेद्राऽखवणीडतम्‌ ॥
पञ्चमृलीद्यतं क्षीर द्राक्षारस्मथापि वा ॥ १५ ॥
इंवरिग्रीष्मककंटिका । अलबणीटरृतमिति । सेन्धवयोगादल्पल्वणीडृतम्‌ 1 पश्च-
मृटीडतं क्षीरमिति । परञ्चमूढी तृणपश्चमूढी । उट णस्तवेवं व्याख्याति । पञ्चमृटी
खशरुपश्चमूलं समानतन््रसवादात्‌ । तच्रान्तरे चोक्तम्‌--र्षुना पञ्चमुटेन शृतं क्षीरं पिन.
त्र्‌ इति ॥ १५ ॥ |
स्वथेवोपयञ्जीत मूजरङृच्छयरमरीविधिम्‌ ॥ १६ ॥
सर्वयैषोति । कार्स्येन ॥ १६ ॥
ज॒म्भजोदावतचिकिस्पितमाह-
सहै स्वेदेरुदावर्ते जुम्भजं समुपक्रमेत्‌ ॥
सेहस्वेदैरिति । पदद्वयेऽपि बहुवचनत्वाचतुभिः स्ेदैश्चतु्भिः सेदैरिलर्थः 1
( जम्भजं ) जम्भवेगविघातनम्‌ । जुम्मा हांछीकेति रोके ॥
अश्रुजोदावतेचिकित्सामाह--
अश्वुमोक्षोऽशरुने काये; सिग्धस्िन्नस्य यत्नतः ॥ १७॥।
अश्रुमोक्षोऽश्रुनिःपरणं तच्च वीक्ष्णाज्ञनादिविधिना ॥ १७॥
क्षवने क्षवपत्रेण घ्राणस्थेनाऽऽनयेतक्षवम्‌ ॥
क्षवपत्रेणेति ! क्षवदिछिकाकारकतरुः । हांछिकेति प्रसिद्धः ॥
उद्वारजे ऋमोपेतं सेदिकं ध्रममाचरेत्‌ ॥ १८ ॥
कमोपेतमिति । सेदिकधुमपानोक्तक्रमयुक्तम्‌ ॥ १८ ॥
छद्यीघातं यथादोषं नस्यस्नेहादिभिजेयेत्‌ ।! घातं यथादोषं नस्यस्हादिभिनेयेत्‌।॥
१क. ्िग्ये । > क. गन्धेम ।३क.वा।! ४ ड. एवौरुबीजं।

उदावर्तीिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` २८९

छद्यीयातमिति । जयी वेगघातनं रोगं कुष्ठिसतपीक्षिकं कय कारणोपचारात्‌ ।
एवं श्ुद्धिघात इत्यादावपि ग्याख्ययम्‌ । यथादोषमिति । यत्न दूषको दोषरछदिविघा-
तजरोगे जातक्तं तद्धिपरीतेनस्यादिभिजयेत्‌ । आदिशब्दाद्रमनादयः ॥
बसितञ्ुद्धिकरावापं चतुगुणं पयः ॥ १९ ॥ `
आवारिनाशात्कयथितं पीतवन्तं प्रकामतः ॥
रमयेयुः भरिया नायेः श्ुकरोदावतिनं नरम्‌ ॥ २० ॥
बस्तिद्युद्धिकरावापमिति । बिद द्धिकराणि कूष्माण्डतृणपश्चमूख्वीरतरादीनि ।
आवाप्‌ इति क्षीरसाधना्थं कल्कः । कल्ककस्पनव्यवस्था च श्षीरपसिमिाषया | पयः
क्षीरम्‌ । प्रकामत इति । यथेच्छम्‌ । रमयेयुभथुने योजयेयुः । यदत्र रमणे स्रीणां
करतृतवेनामिधानं तच्छुक्रोदावर्मिनो हषायिक्यप्रंनननार्थ॑म्‌ । प्रिया मनोनु्कखः ॥ १९ ॥
॥ २० ॥
अजाभ्यङ्ावगाहाश् पदिरा्रणायुधाः ॥
शालिः पयो निरूदाश् हितं मेथुनमेव च ॥ २१ ॥।
अवगाहो वातहरद्रग्यकाये कोष्णे कार्यः। चरणायुधाः कूक्ुटाः। हिते मेथुनमेवेति।
मेथुनमोपरिषठं तेन हि वायोः प्रकोपो न स्यच्छुक्स्य चानुरोमनमियाहुः ॥ २१ ॥
श्ुद्रिधाते हिते लिग्धयुष्णमल्पं च भोजनम्‌ ॥
चकारा्टष्वपि ॥
तष्णाधाते पिबेन्मन्थं यवाग्र्‌ चापि शीताम्‌ ॥ २२॥
थः सघतश्चीतनर्ष्टताः सक्तवः । यवागूरत्र पेया । चकाराच्छीतख्नरावगाहषा-
मादकं मद्यम्‌ ॥ २२॥
रसेनाय्यास्यविश्रान्तः श्रमश्वासातुरो नरः ॥
रसेन मां प्रसेन । विश्रान्त इति विरतक्रियः ॥ |
निद्राधाते पिवबिरक्षीरं स्वप्याचेष्टकथा नरः ॥. २३. ॥'
क्षीरं मोक्चीरं न माहिषं प्रधानकल्पनाश्रयणात्समानतन्रदरनाचः) तथा च तद्धचः ।
निद्राधाते पिबेस्क्षीरं गोः स्वप्यादथवा नर इति । इष्टकथा अनुकूककथाः | हणुयारिति शेष
इति डह्टणः । अन्यस्त॒ व्याचष्ठे । निद्राघाते पिबेतशचीरमिति । श्वीरमिह माहिषभि-
च्छति निद्राकरत्वात्‌ 1 इष्टकथारत इति. पारान्तरम्‌ ॥ ९३ ॥
इति श्रीरन्दभणीतष्न्दमाधवापरनापकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठदत्तकरूतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायामष्टाविश्च
उदाबताधिकारः समापनः ॥ २८ ॥

१८. थारतः । क्षी ।

२६० व्याख्याद्ुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २९. एकोनर्नंशः~
अथेकोनर्चिश्च आनाहाधिकारः।

अतः परमानाहचिकित्सोच्यते-- |
आनाहेऽपि भरयुञ्ीत उदावतेहरां क्रियाम्‌ ।
सामे पुनरानाहे छड्छनपाचनमेव कायम्‌ । उक्तं हि-उदावैक्रियाऽऽनाहे सापे
पाचनरङ्घनमिति ॥ |
विरूतरं दिङ्क वचा सकुष्ठा सुवाचैका चैव विडङ्गवूर्णमं ।}
सुखाम्बुनाऽऽनाहविष्रचिकातिह्रोगगुर्मोध्वय समीरणम्‌ ॥१ ॥
यथोत्तरं कमाद्िगुणाः । सुवचिका सुवचिकाक्षारः । सुखम्बुनेल्यतः परं पातमिति
द्ष्टन्यम्‌ ॥ १ ॥ | 1
व्चाभयाचित्रकयावशकान्सपिप्परीका तिषिषान्सकुष्ठान्‌ ॥
उष्णाम्बुनाऽऽनाहविगूहवातान्पीत्वा जयेदाशु दितौदनार्ी ॥ २॥
तरिृद्धरीतकी श्यामाः खुदीक्षीरेण भावयेत्‌ ॥
वटिका मूत्रपातास्ताः श्रष्ठाधाऽऽनादहमेदिकाः ॥ ३ ॥
यामा इयाममूटा चरिवृत । चरिवृदादि सवं वर्ज्य श्दीक्षीरेण भावयित्वा
वटिकाः कायौः । योगोऽयमतिकरूरे कोष्ठे ॥ २ ॥ ३ ॥
रँहधूमपिडव्योपगुडमू्ेधिपाचिता ॥
गुदेऽङ्कष्ठसमा वर्मिनिषेयाऽऽनादृशुखनुत्‌ ॥ ५ ॥
रसि मदनफटम्‌ । धूमो गृहधूमः । गुडः समुदायात्स(थसमः । गोमूत्रं चतुर्मणं
किं वा यावता गोमूत्रेण च पाकाद्रातिः कववमायाति तावत्तदुभयं देयम्‌ ॥ ४ ॥
वतिसिकटुकसेन्धवसर्षपग्रधूमकुष्ठमदनफटैः ॥
मधुनि गुडे बां पाय्वीरिताऽङ्गष्ममाणवतिरियम्‌ ॥ ५ ॥
दृषटफला शनेः इने; प्रणिहिता गुदे धृताभ्यक्ता ॥
आनाहोदावतपश्रमनी जठररगस्मनिवारणी ॥ ६ ॥
चिकट्वादीनां मिचित्वा कषः । गुडः कर्षः | मधु पटमिलेके । प्रमभागं निकट
कादिद्रव्यं गृहीत्वा वर्तिः कर्तव्येदयन्ये । भँडे वेति । वाशब्दः पूर्वयोगापेश्षया विकस्े
समुचये वा द्शव्यः } पासीरितेति । यद्रक्षिक्ष । दर्वीरितेति पाठान्तरे द्विकः
पच्निियथः ॥ ९ ॥ ६ ॥
शुप्कमूराय घृतमाह्‌--

१ ङ. ˆ मू । उष्णाम्बु ।२घ. 'रयसाति'।३घ. साष्पू' \ भ. रटे, \ ५ ड. वा दर्वी
रि \ ५. रशरूटनि"\ ५ घ. इ. गुडेन ।

आनाहाषिकारः | हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः 1 ` २६१

पूरकं शुष्कमाद्र च वषामूपूखपश्चकम्‌ ।॥ ७ ॥
आरेवतफरं चाप्सु तेन पक्त्वा पचेद्धृतम्‌ ॥
तत्पीतमातरं शमयेददावतेमशेषतः ॥ ८ ॥
शुष्कं मृखकविशेषणम्‌ । आद्रेमादेककन्दम्‌ । आद्रकं चेति परेण योज्यम्‌ । शुष्क-
मिति मूखकद्रेकयोविशेषणमिति इद्टणः । वर्षाभूः पुननैवा । मूटपश्चकं पञ्चमुल तच
महत्‌ । आरेवतफटं सुवणीुफखम्‌ । पक्तेति क्ाथपाकपरिभाषया ६ तेन कायेन । `
अकरकामदम्‌ । राप्कमख्कायं धतम्‌ ॥ ७॥ <॥
इति श्रीहन्दपणीतदन्दमापवापरनापकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री
श्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्यद्कुमुमावस्याख्याया-
पेकोनतरिश आनादाधिकारः समाप्न,॥ २९॥

अथ चतरिक्ो गसमाधिकारः।

1

ध्वननं दीपनं सिग्धयुष्णं वातायुलीमनम्‌ ॥
रहण च भवेत्सर्वं तद्धितं सवेगुल्मिनाम्‌ ॥ १ ॥
गद्पिनामनिर्शान्तिरूपायेः सशो विधिवदाचरणीया ॥
मारूतेऽ विनितेऽन्यमुदीर्णं दोषमरपपपि क्म निहन्यात्‌ ॥२॥
गुर्मेऽप्य॒दावर्तो वायुरानाहश्च संभवतीति तदनन्तरं गह्मः । अस्य च निरुक्ति
सुश्रुतेनेव कृता । तयथा--
“क्रुपितानिखमृख्त्वाद्गूढमूखोदयादपि ।
गुल्मवद्रा विशाख्त्वाद्रूरम इत्यभिधीयते" ।
खघ द्रव्य दपर सथैगुस्मेषु वातप्रको पि८) दीपनल्ष्वन्नोपदेशो ऽभिसधुक्षणार्थम्‌। वायुं
पिना सर्वगुस्मानामप्तभवाद्वायुविनय एव हि सर्वै हित इत्याह-उपयेरभू-
षजैः । सर्वश इति ! सभगुस्मे ! विधिवदित्यनेन केवरानिलारजञ्येऽनिर्मेव केवटे जये-
द्न्याक्मिन्पित्तादिन आवरकाविरोषेनेति दशयति ॥ १ ॥ २॥
स्रोतसां मादेवं कृत्वा जित्वा मारुतपुरबणम्‌ ।
भिखा विबन्धं सिग्धस्य स्वेदो गुस्पमपोहति ॥ ३ ॥
स्वेदा गुरपमपोहती ति स्वेदः पित्तजं विना ॥ ३ ॥
इदा वातगुस्मचिकित्सामाद--
प्रागेव वातिके गुस्मे सस्िग्धं स्वेदितं नरम्‌ ॥
चितं सदरेकेथ निरूहैः सानुवासनेः ॥
खपाचरेद्धिषक्पाज्ञो मा्राकाटविवेकतः ।॥ ४ ॥

१क,.घ्‌. चापितेः २. "त्पीयमानं श॒ ।

२६२ व्याख्याकुसुमावस्यास्यटीकासमेतो-- [ २० निंशो-

सुक्लिग्धमिति । सामान्येनाभिधानाद्यथाखं चतुभिरपि सहेलेरुषृतवसामञ्जमिः
सुज्िगधं सर्वेषामेव वातहन्तृत्वात्‌ । अत एव तनत्रान्तरेऽमिहितम्‌--
“ङक्षन्यायामनं गुल्मं वातिकं तीव्रवेदनम्‌ |
बद्धविण्मारुतं लेहैरादितः समुपाचरेत्‌ ' इति ।
अन्यत्राप्युक्तम्‌--
“श्वच प्रथमे गुस्मे सेहस्वेदोपपादिते ॥
या करिया क्रियते सिद्धि सा याति न विषूक्षिते ” इति ॥ |
सेहविरेकैरिति । सेहविरेचनेरिनदुघृतादिभिः। मात्राकालविवेकत इति । निरू-
हाुवास्नविधौ या माघोक्ता यश्च काटः पक्षाद्विरेको वान्तस्य ततः पक्षानिरूदणमि-
त्यादिनोक्तस्योविवेकेन ॥ ४ ॥
गुल्मिनां जाङ्गछरसस्य पानमाह-
सखोष्णा जाङ्गररसाः सुशिग्धा व्यक्तसेन्धवाः ॥
कटुचिकसमाय॒क्ता हिताः पानेषु गुल्मिनाम्‌ ॥ ५ ॥
पुखोष्णा ईषट्ष्णाः । जाङ्गखानां रसा जम्बाख्विष्किरमांप्ानां संस्कृता रसाः \
सुल्लिग्धाः सम्यकल्ेदसंस्करताः । हिता इति । यथादोषमिति शेषः ॥ ९ ॥
गुल्मेषु योगिकान्सेदानाह--
कुम्भीपिण्डेषटकास्वेदान्कारयेत्ुशखो भिषक्‌ ॥ & ॥
कुम्मीस्वेरो वातहरक्राथादिपणंकुम्भाभ्यन्तरवाष्पेण स्वेदनम्‌ । कृसरापायप्तादिभिवे-
खवद्धैः खेदः पिण्डस्वेदः । ईष्टकयाऽभ्नितक्तया वातहरक्राथिक्तया सेदः । सेदान्कार-
यद्वातछेष्मातके सश कठिने च गुल्मे ॥ ६ ॥
उपनादाथ कतेव्याः सुखोष्णाः साल्वणादयः ॥
सास्वणादय इत्यत्राऽऽदिपदेन वेसवारादिपारग्रहः । स्वेदाः पच्यमानाभिगुखे
गुस्मे कायौः ॥
स्थानावसको रक्तस्य बाहुमध्ये रिराव्यधः ॥
स्वेदोऽनुखोमनं चेव परशस्तं सवेगुदिमनाम्‌ ॥ ७ ॥
_ स्थानावसेको रक्तस्येति । स्थिरगुस्मे गुल्मस्थानाद्रक्तस्यावसेकः । बाहुमध्ये
शरिराव्यध इति । तथाच--
(पच्यमाने तथा गुल्मे प्रथमं रक्तमोक्षणम्‌ ।
बाहुभ्यां रक्तशुख्यथमेवं संपयते सुखम्‌ " इति ॥
= बाहुमध्ये पषेरधस्तादस्परिरा वेष्या न तु मध्यरिरा तस्या मर्मत्वात्‌ । धिरान्य-
१ क. ध. डका" । २ घ. ड. दिकः ।

गुस्माषिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २६३

धश्च यस्िन्पार्वे गुस्मस्तत्पाश्वष्यवाहो । विधिः पनरष दोषनिकित्सया ग्मस्यापर-
दामे स्वेदादिविधिना शोणितदुष्टौ सत्याम्‌ ॥ ७ ॥

मातुटङ्गरसो दिङ्क दाडिमं विडसेन्धवम्‌ ॥
सुरामण्डेन पातव्यं वातगुल्मरुजापहम्‌ ॥ ८ ॥
मतुद्ङ्गरसादिकं प्रक्षिप्य सुरामण्डः पेयः । पुरामण्डशच रोगयोगिकतया मनाक्पर-
भूतो न तु चृणाचतुगरणः 1 एवमन्यत्राध्यायेऽन्यन्नापि सुरया मेषजपाने ॥ ८ ॥
पिबेदेरण्डतेटं वा वारुणीमण्डमिधरितम्‌ ॥
तदेव तैलं पयसा वातगुरमी पिवेन्नरः ॥ ९ ॥

तदेव तैकं पयसेति । एरण्डतैरमेव पित्तानुबन्धे वति पयसा पेयम्‌ ॥ ९ ॥

स्वाजकाठुषएसहितः क्षारः केतकिजोऽपि वा ॥
तेखेन पीतः श्मयेदुर्पं पवनसंभवम्‌ ॥ १० ॥
सखर्जिकाकरष्ठाम्यां समः केतकिनः क्षारः । क्षारोपयोगे चो(चै)जोरक्षाथं ॒क्षीरघ-
ताम्यां भोज्यम्‌ । योगोऽयं कफानुबन्पे वाते । वाशब्द इह पूर्वयोगपेक्षया । तेरे-
नेति । तिलतैलेन । केचिदयोगद्धयं व्याख्यानयन्ति । क्षारो यवक्षारस्तत्र स्व्जिकाकुष्ठ-
सहितो यवक्षारसतैरेनेव्येको योगः । केतकिनोऽपि वेत्य क्षार इति संबध्यते तेन
केतकिजोऽपि वा क्षारः पीतस्तैटेनेति द्वितीयो योगः ॥ १० ॥
वातरारमपरतीकारे १कुप्यति यदा कफः ॥
शस्तमुेखनं ततर चूणोधाश्च कफापहाः ॥ ११॥
शस्तमु्ेखनमिति । उद्ेखनं वमनम्‌ । एतच न वामयेत्तेमिरिकं न गुस्मिन-
` मिति वचनेन गुस्मे निषिद्धमप्यवस्थायामपवादमूतम्‌ । चरूणोया इत्य्ाऽऽदयशब्देन
स्षारारिष्टादिपस्य्रहः ॥ ११ ॥
यदि कुप्यति वा पित्तं विरेकस्तअर भेषजम्‌ ॥
दो षधरप्यशान्ते तु गर्म शोणितमोक्षणम्‌ ॥ १२ ॥।
पुगमम्‌ ॥ १२॥
काकोस्यादिमहातिक्तवासादयेः पित्तगुदिमनम्‌ ॥
सेहितं स्र॑सयेस्पथाद्योजयेद्धस्तिकमेणा ॥ १३ ॥
काकोल्यादिषतं काकोस्यादिगणस्य कथकल्कपताषितं महातिक्तकचृतं कुष्ठाक्त
वासां पतं रक्तपित्तोक्तम्‌ । वापाचेरित्यतः परं प्रेतेरिति शोषः । खंसयेद्विरेचयेन्मध॒ः
रेयेगिरारवधादिमिः श्ीरसकरादिभिशवेति शेषः । बस्तिकमेणेत्ति । अतुवापननिरू-
हाभ्याम्‌ ॥ १३ ॥

२६४ व्याख्याङृमुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ ६० नरंशः-

सिग्धोष्णजे पित्तयुस्मे कम्पं मधुना रिषत्‌ ॥
सेवनार्थी रसं वाऽथ द्राक्षायाः सगुडं पिवेत्‌ ॥। १४ ॥
५ भ
दाहशूखादिसंक्षोस्वमनाश्ञार चिञ्वरः ॥
विदह्यमानं जनीयाहुस्मं तयुपनाहयेत्‌ ॥ १५ ॥
विदह्यमानपिति । पच्यमानम्‌ 1 उपनादहयेदिति । वरणरोधीक्तपाचनापिण्डेः प्रहे
पयेत्‌ ॥ १४ ॥ १९॥
पङस्तु पीडितोन्नामी ब्िस्तुङ्गोऽस्पवेदनः ॥
श्यावो बरस्तिनिभस्तत्र व्यधः शोधनरोपणम्‌ ॥ १६ ॥
पीडितोन्नामीति । पीडितः सनाऽऽन्तरमु्नमतीत्यथः । बहिस्तुङ्गो बाद्योन्नतः ।
बस्तिनिभ इति । अन्वुपर्णहतिपुतुस्यः । ननु सुशुते गुल्मस्य पाको निषिद्धः ।
त्था-- “प्त यस्मादात्मनि चयं गच्छ्यप््विव बुहुदः।
अन्तः सरति यस्माच्च न पाकमुपयात्यतः'? इत्यादि ।
अघ्राऽऽत्मनीति स्वावयंवैः 1 उच्यते । यस्त्वकृतवस्तुपरिप्रहो गुट्मो न पच्यत एव
दो षमात्रायिष्ठानत्वात्‌ । यस्तु कृतवस्तुपरिग्रहतया रक्तादिविदाहवान्पच्यते स खट न
गुल्म इति सश्चते तदा किंतु शीघ्रविदादनिमित्तकोऽपि विद्रधिरेव । तदुक्तम्‌ । स
वे शीध्रविदाहिववद्धिद्धिरतु निरुच्यत इति । विकित्सामेदोऽपि नाति । ननु
गुल्माक्रान्तत्वेन गुल्मत्वं मा भृत्कासादुत्पन्नस्य यक्ष्मणः कासत्वप्रसङ्ग इति । का्िक-
स्त्वाह--वातिक एव संगतत्वाद्रात्िक एव गुल्मो न पच्यते भेदः पुनरयं तदा विद्र-
धियु्मयोविद्रधिरचिरपाकशचिरपाकस्तु गुम इति ॥ १६ ॥
स्वयमृष्वेमधो वाऽपि स चेदोषः भवर्वते ॥
दरादशाहमुपेकषेत र्षन्नननेरुपद्रवान्‌ ॥ १७ ॥
यदि स्वयमका(व)न्तभिन्े गुसमे सतति दोषः पुयमूर्ध्वमथो वा गच्छति तदा दाद शाद्‌-
इपकषयं (ततेन) रोपणशोधनादिकं दुर्यात्‌ । अन्नैरित्विदादिव्पभिः । उप-
व्रवाज्ज्वरादीन्‌ । चरकेऽप्युक्तम्‌-
“स्वयं प्रवृत्तं तं दोषमुप्ेत हितारनैः ।
दशाहं द्वादशाहं वा रक्षच्न्यानुपद्रवान्‌"' इति ॥ १७ |
, _ परंतु शोधनं सपिः शुद्धे समधु तिक्तकम्‌ ॥ १८ ॥
पर तु शोधनं सपिरिति । द्वादशाहात्परं शोधनद्रन्यसाधितं रतं पेयम्‌ । शद्ध
तमय तिक्तकमिति । तिक्तकद्रव्यप्राधितं घत समधु रोपणं रुद्धे |} १८ | [

१ ङ. “धोखे ।

गृर्माधिकारः | छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २६५

सलेहोपनाहनस्वेदतीष्णस्रंसनवस्तिभिः ॥
योगेश वातगुरमाक्तैः शछेष्मगुलमपुपाचरेत्‌ ॥ १९ ॥
तीक्ष्णस्ंसनस्तिभिरेति । तीषणेन विरेकेण तीकषणेश्च निरूहैरिलर्थः । तीक्ष्णत्वं
च विरेकनिङूहयास्तीकष्णदन्लादितीक्ष्णारगधादद्रग्ययोगात्‌ ! वमनं पुनरिह गुल्मिन
उत्सग॑तो निषिद्धत्वानोक्तम्‌ ॥ १९ ॥
श्वम्रलीशतं तोयं पुराणं वारुणीरसम्‌ ॥
कफगुर्मी पिवेत्कारे नीगेमा्रीकमेव च ॥ २० ॥
पञ्चमूखी महती कफवातहरत्वात्‌ ॥ २० ॥
यवानीचूगतं तक्रं विडेन ठ्वणीडृतम्‌ ॥
पिवेत्संदीपनं वातमूत्रवर्चोयुखोमनम्‌ ॥
व्यामिश्रदोपे व्यामिश्र एष एव क्रियाक्रमः ॥ २१॥
व्यामिश्रदोष इति । अये८) द्वद प्रकृतिमप्तमवेतो मन्तम्यः । विक्रतिविषम
समवेतस्यानुषदेशात्‌ ॥ २१ ॥
| सनिपातोत्थिते गस त्रिदोषो षिधिर्हितः ॥ २२॥
संनिपातोत्थित इति । संनिपातोऽपि प्रकरृतिप्तमसमवेत एव ज्ञेयः । विकरतिविषम-
समवेतः पुनरपताध्यः । चिदोषघ्रो व्रिधिः प्र्ेकरदोषनगुस्मोक्तो विधिः क्रमेण दोष-
नराद्यपेश्षमा सवै एत प्रयोज्यः ! तरिदोपहरदरव्यस्ताथितैर्वा लेहादिभिः कार्यः ॥२२॥
वचाऽभया विडं जुण्ीदिङ्ककुष्ाषरदीप्यकाः ॥
द्वित्रिषटरूचतुरकाषटसप्तपश्चांशकाः कमात्‌ ॥ २२ ॥
चूण मद्रादिभेः पीतं गुस्मानादोदरापहम्‌ ॥
शृकाशेः्रासकासघ्रं ग्रहणीदीपनं परम्‌ ॥ २४ ॥
दीप्यको यतरानिका । मदयारिभिरियत्ाऽऽदरिशग्डेनोप्णोदकारिपरिरहः ॥ २३ ॥
|| २४ ॥
यवानीटिङ्कुसिन्ध्रतयक्षारसोवयेखाभयाः ॥।
सुरामण्डेन पातव्या गुरमशूखनिष्रदनाः ॥ २५ ॥
क्षारो यवक्षारः । योगोऽयमुप्णाम्बुना प्रचरति ॥ २९ ॥
हिड्ग्बादिचर्णमाह--
गद्रम्‌ । टिङ्कत्रिकटुकव चाजमोदाधान्यक्राजगन्धाद्‌ाडिमतित्तिी
कपाटाचित्रकचव्यसेन्धवविडसो व चैरयवक्षारस्वजिकापिपपरीम-
लाम्लवरेतसश्षदीपष्करहपुषाजानीपभ्या विचरण्ये मातुटुङ्गम्बुना

न क ५०५८५ पक्र णान ५०१५१४-४ 1

१६. अन्य ।२ द. द्राम्खि्नि ब ।
३४

२६६ व्योरुयाकुसुमांवल्याख्यटीकासमेतो-- [ ६० तिशः-

बहुशः परिभाग्याक्षमोत्रा गुटिकाः कारयेत्‌ । ततः भरातरेकेकां
वातरोगी भक्षयेत्‌। एष खट योगो गुरमन्वांसकासारोचकह्री-
गीध्मानपां्वारंबस्तिशिखानाहमृत्रकृच्छायेःप्ठीदींदरपाण्डुरगानः
पन्ति । तूनीमरतितृन्यौंशालयथंपुपयुञ्यत इति ॥ १ ॥
हितोऽसि सरत्वादधोगच्छतीति दिङ् । अनमोदा यवानिका । अनगन्धां फौफा-
निका बोबडका इति देशान्तरे प्रभिद्धा । तित्तिडी दैनं तिन्तिडीकम्‌ । अज स्वामा-
विकं मन्दाभचेत्वमनति क्षिपतीत्यजाजी जीरकः । मातुलुङ्गाम्बुनेति । मातुढुङ्करसेन ।
बहुराः सप्तवारान्‌ । सप्ताहं भावनाविषेरन्यव्ोक्तत्वात्‌ । मातुटुङ्गरसमावनां विना चूर्णं
व्यवहरति । चरकेऽप्युक्तम्‌-
“भावितं मातुड्गस्य चृणमेतद्रसेन वा |
बहुशो गुटिकाः कायीः कामका; स्युस्ततोऽधिकम्‌ ›' इति ।
हिङ्वादिगुिका वातगुल्मिनां कृते द्विगुणक्षारहिङ्प्म्ट्वेतप्राः कायौ; ।
उक्तं च--“्यन्घणं गुटिका याश्च कतेव्या वातगुस्मिनाम्‌ 1
रि दविगुणक्षारदिङ्ग्बम्ल्वेतप्तास्ता हिता इतिः ॥
गुटिका चेयं प्रचारात्षडष्टकमाष॑कमाना क्ष्या मयेनोष्णाम्बुनाऽनुपानम्‌ । हिङ्वादिं
चूर्णम्‌ । इति गवम्‌ ॥ १ ॥
पूतीकपजगजचिभेट चव्यवदि
व्योषं च संस्तरचितं खवणोपधानम्‌ ॥
द्रध्वा विचण्यं दधिमस्तुयुतं भयोज्यं
शरमोदरू्वयथुपाण्डुगुदोदवेषु ॥ २६ ॥
पूतिको ठदाकः (2) । गजचििटं गोरक्षककफटी । वह्विशि्रकः । संस्तरेण चितमा-
स्तरणरूपतया चितम्‌ । खवणोापधानपिति । वणगम तच्च पतिकपचादरिसमम्‌ ।
ते पञ्रर्वणविधौ टीकाकृद्धिरेवं व्याख्यातत्वात्‌ । पूतिकपत्रादिभंस्तरे सैन्धवं
दत्वा तदुपारे पुनः पूतिकपत्रादिकं रचितान्तधूमं दग्धम्यम्‌ 1
अत्र तत्रान्तरम्‌--
“चिरनिल्वदरव्योषमेन्द्रीचव्या्िमेन्धवम्‌ । `
संस्तरेण चितं दग्धं गुल्मं मस्त॒ना पिबेत्‌" इति ॥
अत्र चिरविल्वोपादानं पुतीकेन सहादूरगणत्वात्‌ ॥ २६ ॥
दिङ्खपुष्करग्रखानि तुम्बरूणि हरीतकी ॥
स्यामा बिडं सेन्धवं च यवक्षारं महौषधम्‌ ॥ २७ ॥

गुल्माधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ६ _ २६७

यवकाथाद्केनेतद्घरतथेष्ठे तु पाययेत्‌ ॥।
तेनास्य भिद्यते गुल्यः सश; सपरिग्रहः ॥ २८ \
तुम्बुरु स्वनामविख्यातम्‌ । इयामा चिवृत्‌ । हिङ्खप्रशरुतीनां च चूं प्रमृतं कृत्वा
पातन्यम्‌ | यवक्राथोदकेनेति । यवक्रथेनोष्णोदकेन वा पिबेत्‌ 1 इहैव योगे वेचभ-
सारक उप्णोदकमेरण्डतेरं वाऽ(चा)धिकं पितम्‌ ।
तद्यथा--(“उष्णोदकेन पातन्यमेतत्सरतैरकम्‌ ।
एतेन गुस्मनिचयः सशरः सपरिग्रहः ।
शाम्यते योगराजेन पवनेन घनो यथा ॥
यवक्षारोदकेनेति पाठान्तरम्‌ । भिद्यत इति । विरीयते । सपरिग्रहः सवास्तुरचर
इत्यधेः ॥ २७ ॥ २८ ॥
षचा हरीतकी दिङ्क सैन्धवं साम्खवेतसम्‌ ॥
यवक्षार यवानीं च्‌ पिबेदुष्णेन वारिणा ॥ २९ ॥
एतद्धि गुर्मनिचयं सशूं सपरिग्रहम्‌ ॥
भिनत्ति सप्तरात्रेण बहविषटद्धि करोति च ॥ ३० ॥
घुममम्‌ ॥ ९९ ॥ २२ ॥
पिष्परीपिप्पटीमूखाजाजीचिघ्रकसेन्धयैः ॥
युक्ता पीता सुरा हन्ति गुरममादु सुदुस्तरम्‌ ॥ २१ ॥
अयं योगो बातश्छेप्मे ॥ ३१ ॥
नदेयीकुटजाकंरिच्युवृहतीखुग्विलव भट्टा सक-
व्याघ्रीकिंञ्ुकपारिमद्रकनटापामार्गनीपाभिकान्‌ ॥
वासापष्ककपारलाः सटवणा दग्ध्वा जरे पाचितं
दिङ्वादिप्रतिवापमेतदुदितं गुर्मोदराष्रीटिषु ॥ ३२ ॥
नदेयी मृमिजम्बुः । व्याघ्री कण्टकारिका । पारिमद्रकनया पारिभद्रकस्य. मृटम्‌ ।
अ्चिश्चित्रकः । सवणा इति । द्वण सैन्धवं खणा ज्यो तिष्मतीत्येके । नदेयीप्र-
तीन्दग््वा क्षारः कायः \ अस्याऽऽदकं पटशरतं बा पानीयक्षारपाकविधिना चतुगणेन
पट्गुणेन चोदकेन पक्त्वा चतुमोगरेपे वा कल्कस्तु पानीय एकविंरातिवारान्परिसराव्य
स्थापयेत्‌ । अस्य कषम्पटं व॒हिङ्पादिचूणेगदिकमावाप्य मां्रसक्षीरधृतानाम
न्यतमेषु प्रक्षिप्य कििन्मांसरसादिभिश्च मोक्तम्यमोनोरक्षणार्थम्‌ ! अन्ये पुनराहः--
एकदा विपाच्य स्थापिते क्षारम्मपि व्यम्ढत्वादिदोषशङ्का स्यादतः कृतक्षारादमवैटा-
बटायवेक्षया पलादिपरिमितं क्षारं गृहीता प्रयहं पूवेविधेना क्थनविधिना क्षाराष्बु

भजित निविदो माम

१६. वहैवरद्ि।

२६८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- ( ३० तरिराः-

कार्यमिति । हिङ्ग्वादिभतिवापमिति । हिङ्गदेः पादिकस्य प्रतिवापं प्रक्षेपो यत्र
तथा । एतदिति । क्षारनलम्‌ } यस्य तच््स्याय प्रयागस्तत्तन्रा क्ताहड्ग्वायपरन्ञानादढ-
क्यमाणो हिङ्गवादिरनन्तरपठितत्वात्सग्रहकारस्याभिमतो रक्ष्यते । गुर्मौदराष्ठीटि
ष्विति | समदितान्मत्वथाय इति तदन्ताद्विमाक्तः॥ २२ ॥
दिङ्गग्रगन्धाविडद्यण्व्यजाजीहरीतकापुष्करमूखकुष्रम्‌ ॥
भागोत्तरं चूणितमेतदिषटं गुल्मोदराजीणेविषचिकासु \॥ ३३ ॥,
उग्रगन्धा वचा । पोष्करम्‌ढं तद्धिटपश्ाखाशथ कुष्ठमिति ज्ञेयम्‌ । भागोत्तरमिति
उत्तरोत्तरमेकभागब्रद्धम्‌ । उष्णाम्बुना पानमस्य। एष योगो बाग्भदेऽधिकचरिवृदुन्तीयो
गात्पहितसदययथा-
(हि ङ्गूभ्राविडद्ुण्ठ्यजाजिविजयावास्याभिवानामय-
शरणः कुम्भनिकुम्भमृसहितेभागो त्तरं वधितैः ।
पीततः) कोष्णजङ्न कषएटजरुजागस्मादरादोनय

(~ (4

राद: प्र्तम प्रमथ्य हरति व्याधान्षमोघानिवः' इति |
अत्र विनया हरीतकी वास्यभिधानं पुष्करं कुम्भा च्िबुनिक्भुम्भो दन्ती ! इत्थ-
मप्यप्य प्रचारः । हिङ्गवादिः ॥ २ ॥ |
निफराकाचनक्षीरीं सप्ररखानी लिनीवचाः ॥
जायस्तीहुपुषातिक्तातरहत्सेन्धवपिप्पखीः ॥ ३८ ॥
पिवद्विचण्यं मत्रोष्णवारिमांसरसादिभिः ॥
सवेगुल्मादरप्टीदद्ुष्ाशेःरोषपीडितः ॥ ३५ ॥

क ®

सप्तया चमकषा । नटन नीदवन्हा । विर्चकाोऽय यागः ॥ ६९ ॥ ६५ ॥

राताहाचिरबिल्वतग्दास्भागींकणोद्धवः, ॥
कटकः पीतो हरेदुत्मं तिलकाथेन रक्तजम्‌ ॥-३६ ॥
रताह्यदिकणान्तः प्रक्षेपः । चिरबि्वत्वक्रञ्चत्क्क्‌ । तिख्क्राथेन तिटफच्कायेनः \

एवमुत्तरयाग जप [तटस्यव क्राथः । वतेखनाखश्चारक्ाथनापि कनित्प्रचरन्ति । रक्ञ्छ
मातेवजम्‌ ॥ ६६ ॥

तिलकाथो गडव्योषदिङ्गुभार्गीयुतो भवेत्‌ ॥
पानं रक्तभवे गुरमे नष्टे पुष्ये च योषिताम्‌ ॥ ३७ ॥
गुडादयः प्रेष्याः । हिङ्गुस्थामे घृतस्य पाठः कचित्‌ । हिद्गुना तु प्रचारः। नषे
पुष्प इति । अदस्यमान अतेवे ॥ ६७ ॥

१४. धान्याम २ घ. "टीः । पचेद्र ।

गुल्माधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` २६९

पीतो धाचीरसो युक्त्या किशुकक्षारसाधितः ॥
्षारञ्यूषणसयुक्ता मदिरा चाक्षगुल्मनुत्‌ ।॥ ३८ ॥
विरेषमपरं चास्य बण रक्तपरसादनम्‌ ॥
पठाशक्षारतोयेन सिद्धं सपि; पिबिच सा (2) ॥
उण्णेवां भेदयेद्धने विधिराष्दरो दितः ॥ ३९ ॥
युक्त्येति । यथाहमात्रया । किंडुकक्षारसाधित इति । किंशुकक्षारेण पाकात्सा-
विता(तो) धा्चरीरसेनैव किंशुकक्षारपाकात्परिखावणीय इत्यथः । भावित इति
पठेऽप्ययमेवाथः । क्षारघ्युषणसंयुक्तति । क्षारो यवक्षारः । रक्तगुर्मचिकित्सितं
दशमे मासि व्यतिक्रान्ते कायम्‌ } यदाह चरकः-- स रोधिरः खीभव एव गुर्मो मासे
व्यतीते दशमे चिकित्स्य इति । तदा हि रक्तगुस्मस्य निरामत्वाच्कियायाः साफस्यम्‌।
अत एवोक्तम्‌ । रक्तगुल्मे पुराणत्वं सुखपाध्यस्य रक्षणमिति । अतो ऽवक्पुनः साम-
गुल्मे विधिरामज्वर इव विफटी भवति व्याधिवृद्धि वा जनयति । गदाधरस्त॒ गमः
दाङ्कानिरापाथं दङ्मासप्रतीक्षणमिति न वाच्यं यः स्पन्दते पिण्डित एव॒ नाङ्गोरिति
लक्षणेनेव गभेराङ्काॐ""" "^ न ॥ ३८ ॥ ३९. ॥

हपुपाय्योपपृथ्वीकाचय्यचिजकसेन्धवेः ॥
साजाजीपिप्पटीम्रूदीप्यकैविपचेद्‌घ्रतम्‌ ॥ ४० ॥
सको टमूखकरसं सक्षारदधिदाडिमम्‌ ॥

तत्परं वातगुस्मनघ्रं श्रखानाहविबन्धनुत्‌ ॥ ४१ ॥
योन्यज्ञोग्रहणीदोषन्वासकासारुचिञ्वरान ॥
पाश्वहद्रस्तिशरं च धृतमेतद्रयपोहति ॥ ४२ ॥।

4 (~ द

पथ्चपरथति यत्र स्युद्रवाणि खेहसंविधों ॥
तत्र सेदसमान्यादरवाक््‌ स्यष्वतुगणम्‌ ॥ ०३ ॥
1 1 {शुण्ठकस्य क्राथो न पुनराद्रस्य स्वरसस्तस्य गुम
निषिद्धत्वात्‌ । दाडिमस्याप्यत्र रसो द्रवप्राहचयात्‌
तथा च विश्वामित्रः
| “पृथ्वीकाचिचकम्योषहपुषानानिरन्धवैः |
सचम्यपिप्पङीमछेः पिषटर्दीप्यकसंयतेः ॥ `

नौमि १५ 1

५ अक्रा टीका अटिता सा डद्टणात्संम्रहीतव्येति मम भाति

1 अत्र टकरिानुरोषेन “अवाक्स्याच चतुगुणम्‌” इति प्राठोऽपेक्षितः ।

+ अच्रदयाप्प्यद्या रीक्रा चरिता साऽपि डदछणादेव संप्रहीतव्येति भाति।

† मूठकस्येति मम भाति मलवचने इाण्ठकपदस्यापाठात्‌ । न पनर्रस्येति निषेषस्याऽऽपमू -
भस्यव्‌ गु्तत्वान्च ।

२७० व्याख्याङुसुमावदयाख्यदीकासमेतो-- [ २० तनिंशः~

मृलदाडिमकोखानां रसे पयसि दध्चि च} = `
पिद्धं घतं जयेदगुल्मं वातोत्थं वहिदीपनम्‌" इति ॥
एवं पश्चमिरवैः प्रत्येकं सेहसमेः पाकः । स्नेहसमान्याहुरिति । प्रयेकम्‌ ।
अवाक्स्याच चहुगुणमिति । एकेनापि द्रम्यामपि चिभिरपि चातुर्मुण्यमिलयर्थ
अत्र चतुष्प्रश्तीति पाठः परिभाषायामस्यां युक्तः । हपुषां धतम्‌ ॥ ४०॥ ४१॥
॥ ४२॥४३६॥
दन्तीहरीतकीमाद~~
जटद्रणे विपक्तग्य विंशति; प्रच चाभया; ॥
दन्याः पानि तावन्ति चिचरकस्य तथेव च॑ ॥ ५४ ॥
ततोऽष्टभागरेषेण पचेदन्तीसमं गुडम्‌ ॥
ताथाभयास्िटचूणातेखाचापि चतुष्पटम्‌ ॥ ४५ ।\
षटमकं कणा्रुष्ट्यो; सिद्धे रेहेऽथ शीते ॥
, क्षोद्राधकुडवं दध्याचातुजोतपरं तथा ॥ ४६ ॥
,. . ` ततो छेदपटं खदा जग्ध्वा चैकां हरीतकीम्‌ ।॥
स्लिग्धो विरिच्यते दोषः भस्थमदाद्रसोदनम्‌ + ४७ ॥।
प्टीहन्वयथुगुल्पाशहस्पाण्ड्ग्रदहणीगदाः; ॥
| शाम्यन्त्पुत्छेशविषमनज्वरकुएान्यराचकाः ॥\ ४८ ॥
विंशतिः पश्च चाभया इति । पञ्चविंरातिरभयाः । गुडकानि(दन्त्याः पठानी)
ति । एतान्यगिहरीतकीवत्कपटे पोटी बद्ध्वा कथनीयानि ! दन्तीसमं गडमिति ।
पञ्चविरातिपरम्‌ । तेखमुत्सिचहशैतकीभजेनाथेम्‌ । अिवृच्र्णं केचित्कल्याणगुडव-
तेर एव क्षिपा । सिद्धे ठेहेऽपरचृणेदानप्मये युक्तमस्याः प्रदानम्‌ । परमेकं कणा
रण्व्योमिचरित्वा । सिद्धे छेदे च शीते । क्षोद्राधेुडवमिति ।॥ मधुनश्वत्वारि
पठानि सिद्धे रेहेऽतिरीते देयानि । पुरीते मघुदानं रक्त्यत्कषाथं न तृष्णविरोधि-
शाङ्कयोपयोगो ्यष्णे न च विरुद्धः (2) तथा हि चरके-पक्षोद्रं शक॑रां पक्त्वा
कुयानखद्धाजने नव इति । अत्र मधुनः पाको दर्शितः | एवमन्यत्रापि बोद्धव्यम्‌ ॥
चातुनातिपरं मिटित्वा । दोषः प्रस्थमिति । प्रस्थोऽत्राधत्रयोदशयपल्म्‌ ।
यदुक्तम्‌---“'वमने च विरेके च तथा शोणितमोक्षणे ।
अधेत्रयोद शलं प्रस्थमाहुमेनीषिण\" इति ।
दन्तीहरीतकी ॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६॥४७॥ ४८॥
व्युषणाचं चृतमाद--

क. घ, च । तेनाष्ट- । `

गुर्माधिकारः ] ` हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । . ` २७१

स्यूषणत्निफलाधान्यविडङ्चम्यचित्रकैः ॥
कीकृतेधृतं सिद्धं सक्षीरं बातगुसमुत्‌ ॥ ४९ ॥
सप्षीरमिति । द्रवान्तरामावात्शषीरं चतुगुणम्‌ । च्यूषणादं घृतम्‌ ॥ ४९ ॥
द्राक्षां घृतमाह-- _
द्ाक्षामधुकखभररं विदारीं सशतावरीम्‌ ॥
परूषकाणि त्रिफलां साधयेत्परसंमिताम्‌ ॥ ५० ॥
जंखाढके पादरोषे रसमामलकस्य च ॥
धृतामिधुरसं क्षौरमभयाकल्कपादिकम्‌ ।। ५१ ॥
साधयेत पृतं सिद्धं शकेराक्षोदरपादिकम्‌ ॥
पित्तगुस्महरं सर्पिः सवेपित्तामयापहम्‌ ॥ ५२ ॥
आमरकरसघतेचुरपसक्षीराणि क्राथशेषप्तमानि प्रत्येकम्‌ । चक्रेणाप्युक्तम्‌-
साहचर्यादि(ह) ए्रथग्तदेः क्ाथतुर्यता › इति । शरफरा्षौद्रपादिकं मित्वा ।
द्राक्षा्य घृतम्‌ ॥ ५०॥ ५१॥ ५२॥
व्योषायं घ्रतमाद-
सव्योपक्षारखवणं द शमूरष्तं धतम्‌ ॥
कफगुल्मं हरत्याश्च सटिङ्खबिडदाडिमए्‌ ॥ ५३ ॥
क्षारा यवक्षारः । व्यपिदाना कल्कः । द्दामूरखस्य क्राथः ! यदुक्तमन्यत्र-
“दामूलक्रषायेण दाडिमक्षारदिङ्कमिः ।
सर्पः सन्योषटवणे्िपक्षं कफरुल्मनुत्‌"' इति ॥
व्योषाद्यं घृतम्‌ ॥ ९३६ ॥
क्षीरषट्षरकवतमाद-
पिप्परीपिषप्पीमखचय्य चि्रकनागरेः ॥
परिकेः सवयक्षारेघरेतरस्यं विपाचयेत्‌ ॥ ५४ ॥
्षीरपस्थेन तत्सपिहेन्ति गुरं कफात्पक्म्‌ ॥
ग्ररणीपाण्डुहु्रोगप्टीहकासञ्वरापदम्‌ ।॥ ५५ ॥ _
प्षीरपस्थेनेति । क्षीरप्रस्थेनेव केवलेन धरतेन पाकमिह बुवते । श्चीरषट्ूषलकं घरतम्‌ |
॥ ५४ ॥ ५५॥ |
धात्रीषट्परकप्रतमाद--

* घ. पुस्तके--“श्रयोजयप्पित्तगुल्मे सवेपित्तविकारनुत्‌” इति पाठः ।
१. "तान्‌ जः ।२क. ध. त्म जयत्या ।

२७२ व्याख्याकुसुमावेद्याख्यदीकासमेतो-- [ ३० चिशः-

धाजीफछानां स्वरसे षडङ्गं विपचेदधघतम्‌ ॥
शर्करापैन्धवोपेतं तद्धितं सवेगुटिमनाम्‌ ॥ ५६ ॥
षडङ्गमिति । प्रलेकं पलिकपञ्चकोटयवक्षारकरिकितम्‌ । षडशमिति पाठे षडंशा
यस्मिन्धते तत्षडंं धतं षट्पटमिति श्रीब्रह्मदेवः । शकंरासेन्धवोपेतामिति । शाकं
` रान्धवयो्भिरित्वा पादिकयोः प्रक्षेपः । अत्र इाकंरा पषद्रयं सेन्धवस्येको भाग
इत्याहुः । सवेगुदिमिनामिति । प्रत्यक वाताडगुटमनाम्‌। अत्र यागे तत्रान्तरम्‌-
“'पच्चकाडधृतं पक्र सक्षारः पाटकः पित्‌ ।
क्षीरे धाजीरसे चापि सितासेन्धवयोजितम्‌ ॥
गुल्मादीःपाण्डुरोगं च प्ठीहनज्वरमरोचकम्‌ ॥
हन्याद्वातकफौ पित्तं षट्पं नाम दीपनम्‌! इति ॥
` धात्रीभट्पटकं घतम्‌ ॥ ९६ ॥
वाश्ीवारिष्टमाह-
दृश्ीवपुरुबरकं च वषाभूब्हतीद्रयम्‌ ॥
चित्रकं च जलद्रणे पचेत्पादावशेषितम्‌ ॥ ५७ ॥
मागधीचि्रकक्षोद्ररिते कुम्भे निधापयेत्‌ ॥
मधुनः भस्थमावाप्य पथ्याचर्णाधसंयुतम्‌ ॥ ५८ ॥।
तुषोषितं दशाहं तं जीणभक्तः पिवेन्नरः ॥
अरिष्टाऽयं जयेद्धल्ममविपाकं सुदुस्तरम्‌ ॥ ५९ ॥
शचीवः श्वेतपुन्नवा । उर्वूकः शृधैरण्डः । वर्षाम्‌ रक्तपुनर्नवा । बहतीदय-
मिति । एका चणकफडा दधितीया स्थख्फडा । वृश्वीवादीनां चिचकान्तानामाढकम्‌ ।
अन्ये चिति मन्यन्ते बृश्चीवादीनां शतपलं ग्राह्यम्‌ । द्रोणे द्रव्यतुदा मतेति वचनात्‌। पादाव-
रोषितं पादावरशिष्टम्‌ | म(मागधा(ध्या)दिप्रमाणं यावन्मात्रेण कुम्भस्य सम्यक्प्रेपनं
भवति } मगघा(मागधी) पिप्पटी । पथ्याचृणोधेसेयुतमिति । हरीतकीचूणारधप्रस्थसं -
युक्तम्‌ । तुषोषितं तुषधान्यराशौ स्थितम्‌ । बरुसोषितमिति पाठे बुसमध्ये स्थितम्‌ । जी्ण-
भक्ता टृप्तकाष्ः 1 अस्य परमधपरं वा प्रातरुत्थाय योज्यम्‌ । वृश्चीवारिष्टः ॥ ९५७ ॥
॥ ५८ ॥ ५९ ॥

ग॒स्मनिषिद्धान्याह--
वलृर गटकं पस्स्याञ्छष्कराकानि बेदटम्‌ ॥
न खादद्राकं गुस्मां मधुराणि फखानि च ॥ ६० ॥
वटर शुष्कमाप्तम्‌ । मूढकमाद्रं शुष्कस्य वातकफदहरत्वात्‌ ! एतच हरितवर्गोपछ-

वन्ध्य

१ ङ्‌. 'मषिषपाः।

युर्परधिकारः ] हन्दमाधवापरनामो सिद्धयोगः। = २७३

क्षणं गुल्मे हारिवग्॑याप्याहितत्वात्‌ । वेद मुद्धवनमुद्वादिः। आटुकं पिण्डादुककाा-
टुकमध्वाटकहस््याटकशाट्कशृङ्गारमृणारनिसादिकम्‌ । मधुराणि फडानि क्षीरिवृक्ष-
फलनि । क्षा (स्षी)रपाणो न्यमोधादिफल्वन(न)स्योक्तत्वात्‌ । इद्ध णस्तु-- मधुराणि
फलानि न्यग्रोधादिक्षीरिवृक्षफटानि चोचमोचादीनि चकारादेवंविधान्यन्यान्यपि जाम्ब-
वकपित्थतिन्दुकादीनि वज्यानीति व्याख्याति ॥ ६० ॥
इति भ्रीहन्दपणीतहृन्दमाधवापरनापमकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री
श्रीकण्डदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमादल्याख्यायां
निश गुल्माधिकारः समापनः ॥ ३० ॥

अथेकबरिरये हद्रोगाधिकारः ।

गुल्मस्य हदयमपि स्थानमुक्तमतो हृदयगतत्वसामान्याद्धद्रोग उच्यते । ङद्रोगो
ख्च्छरम्‌ । डदि भङ्गव्यथेति गदाधरः; । वातदद्रोगचिकित्सामाह--
चातोपरखष्टे हृदये बामयेत्सिग्धपातुरम्‌ ॥
द्विपचमूटी कायेन ससेहख्वणेन च ॥ १ ॥
वातोपष्टे टदये वातद्द्रोग इत्यथः । वाते वमनोपदेशः कफस्थानत्वाद्धदयस्य !
उक्तं च-"अन्यस्थानगतं दोषं स्थानिवत्समुपाचरेत्‌"' इति । एवं पित्तजेऽपि वमनम्‌ ।
एवं चरकेऽपि । ह्द्रोगिणो यद्यप्यवमभ्या उक्तास्तथाऽपि कफोत्य उत्छेद्ये बरीयसि
समत्रेव वमनम्‌ । द्रामूटक्ताये वामनीयमदन इत्यादियोगः कार्यः । तथा सति वमनस्य
मुकरत्वात्‌ ॥ १ ॥
वमनानन्तरं यत्कायं तदाह--
पिप्पल्येखा वचा रङ्कः यवक्षारोऽथ सैन्धवम्‌ ॥
सोवचेरमथो शुण्ठी अनमोदावचूणितभ्‌ ॥ २ ॥
फटधान्याम्टकोरत्यदधिमद्यासवादिभिः ॥
पाययेच्छरद्धदें च सेहेनान्यतमेन वा ॥ ३ ॥
फर्‌ मातुृङ्गदाडिमादि हचत्वात्तस्य च रसो ग्राह्यो वाते(न्ते) योगिकत्वात्‌ ।
धान्याम्टं काञ्िकम्‌ । कौटल्यः कुरत्ययूषः । स्ेदेनान्यतमेन वेति । प्रृततैरवसा-
मज्ञानामन्यतमेन पानाथम्‌ । फर्षान्याम्डादिवहुद्रवद्रग्योपदरनं सात्म्याचपेक्ष्यम्‌ ।
पिप्पल्यायं चणेम्‌ ॥ २ ॥ ३ ॥
नागरं वा पिवदुष्णं कषायं चाभिवधेनम्‌ ॥
कासन्वासानिख्दरं शखहूदधोगनाश्नम्‌ ॥ » ॥
नागरं वां पिबेदुष्णं कषायमिति । नागरं नागरक्रतम्‌ ॥ ४ ॥ `
२५

२७५ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ २९ एकनशः-

पित्तहघ्धोगे वमनमाह-
श्रीपर्णीमधुकक्षाद्रसितागुडनलख्वमेत्‌ ॥
पितोप हदये सषेत मधुरः ग॒तम्‌ ॥।
घृतं कषायांधोदिष्टान्पित्तञ्वरविनाशनान्‌ | ५« ॥
श्रीपर्णीफटं मम्मारीफटम्‌ । मधूकं यष्टीमधु । श्रीपणींमधुकयोर्ञेयं(2) योग्यत्वात्‌ ।
जखमधेह्तक्राथः | अत्र शषोद्रधितागुडन्प्रक्षिप्य पित्तजे वमेत्‌ 1 किंवा जलस्य श्रीप-
ण्यारिभिः स्वैः सह संबन्धात्पञ्च योगा अमी । मधर; श्तं धूतमिति । मघुरगणक्रा
थकल्कसापितं घृतम्‌ । कायां धोदिष्टानिति । चन्दनोशीरश्चौपणीत्यादेनाक्तान्‌ ॥९॥
दीताः प्रदेहाः; पारेषेचनानि तथा विरेको हृदि पित्तदु्े |
द्राघ्षासिताक्षोदरपरूषकेः स्याच्छुद्धे च पित्तापहमन्नपानम्‌ ॥ ६ ॥
द्रा्ादिमियुक्तमन्नपानं मन्ययुषादि वमनविरेचनङद्धे कार्यम्‌ ॥ ६॥ |
पिष्ट पिषिचापि सितां जखन यण्वाहर्यं तिक्तकर।रिणीं च।।७॥
अजनस्य त्वचा सिद्धं क्षीरं योज्यं हृदामये ॥।
सितया पञश्चमूर्या वा बख्या पघुकेन वा ॥ < ॥
परलेकमजुनत्वगादिभिः सावितं श्चीरं सितया सद पेयमिति चत्वारे योगाः ।
केवलाम्भःसाधितक्षीरे पितप्रषेपात्पञ्चधा । पञ्चमी त्वस्पा ॥ ७ ॥ ८ ॥
छपमिकहदोगाकोकत्सामाह-- |
धृतेन दुग्धेन गुडाम्भसा वा पिवन्ति चूर्णं ककुमत्वचो ये ॥
ह्रो गजनीणेज्वरपित्तरक्तं हत्वा मरेयुधिरनी विनस्ते ॥ ९ ॥
वचानिम्बकषायाभ्यां वान्तं हृदि कफोतिथिते ॥
बातहद्रोगह्ृबणं पिप्पल्यादि च पाययेत्‌ ॥ १० ॥
वचानिस्बकषायाभ्यापिति । अनयोरेककषायेण वामे(न्तं) वमनं किंवा वचा-
कल्क निम्बस्य कषाय अगम्यां मिहित्वा वमनम्‌ । दि हृद्रोगे तात्स्थ्यात्तच्छनब्दः |
वातहद्रोग हचूर्णं॒पिप्पस्यादीति । हहैव पिप्पव्येत्यादिना निर्दिष्टं न~ परं च
पिप्पल्यादिगिणं पिबेदिति दा ्कनीयं यतः सेोश्च॒तोऽयं अन्धः । तथाऽस्य स्थाने केचिदेवं
पठन्ति वातने चृैमुदिष्टं पाययेद्धोजयेच्र तमि(दि)ति । अस्यार्थः | शछेष्म्दोगे वचा-
नम्वकषायास्या वान्तं वातने इद्रीग उक्तं चूण पिप्पल्येरेत्यादिकं पाययेत्‌ । न
कवर तज्खण। पाययत्‌ । भोनयेच्च तदिति । बातनङद्रोगो क्तं चूण मोजयेच्। भक्तेन सह
खदयेदित्पथः ॥ ९ ॥ १ ° ॥
| = स. तरे“ दावम हृल शुष दस्वन्ततस्‌ । अपतन्रन्नन
मुश्मम्‌ ॥ १ ॥ दव्यधिकमश्न !

ददरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्योगणः। २७९

नरिदोषने लङ्यनमारितः स्यादन्नं च सर्वेषु हितं विधेयम्‌ ॥
हीनातिपध्यतम्बेश््य चैव कार्यं जयाणामपि कमं रस्तम्‌ । १९१॥
निदार्पंने रुड्घनमादित इति । त्रिदोषटद्रोमे डदयस्य कफस्थानत्वादादां
खड्घनेन केफ़ एव ॒नेतम्य इति भावः । त्रिदोषन उस्वणदोषग्रतिंक्रियापूत्रमाई ।
हीनत्वमधिकत्वं मध्यत्वं चेति हीनातिमध्यत्वं दोषाणां हीनत्वादिकं प्रतीय यत्कमे

¢ (^ (~

दास्मधिक(का दि)हन्तृतया तत्कायमिति तासयाथः ॥ ११ ॥
चूणं पुष्करजं लिहयान्माक्षिकेण समायुतम्‌ ॥
हच्छर्वासकासघ्र क्षय हिकानिवारणम्‌ ।। १२ ||
तेखाञ्यगुडविपकं चर्ण गोधूमपाथजं वाऽपि ॥
पिबति पयोऽनुं च स भवेलितसकटहदामयः पुरषः ॥ १; ॥
तेटान्यगडान्मिरित्वा पादद्क्रान्दत्वा ग्र्मपाथचूण गाधमाजनत्वक्चण सममा
तोयेनोत्कारिकावद्विपाच्य भक्ष्यम्‌ । किंच गोधूमपाथेसमो गृडः । तैराज्ये संस्कारार्थ
स्तोकमात्रया दयं । पाथाऽननः । वार्ड यामान्तरापक्षया ॥ १२॥ १३॥
गोधूमककुभचूणं छगपयोगव्यसपिषा पकम ॥
मधुश्करासमेतं शमयति ह्रोगमुद्धतं प॑साम्‌ ।॥ १४ ॥
अयं योगोऽपि चच्छगन्लारण सापमधुराकसणा प्व॑वन्माां गृहात्व त्क्र्‌कवाद्वप-
यः । मधु शीति प्रदेयम्‌ ॥ १४॥ ॥
, लं नागबरायास्तु चृणं दुग्धेन पाययेत्‌ ॥
हद्रोगकास्वासघ्रं कवुभस्य च वल्कलम्‌ ॥ १९ ॥
रसायनं पर्‌ बस्यं वातजिन्मासयोजितम्‌ ॥
संबत्सरपयागेण जीवेद्‌ षेरातं ध्रुवम्‌ ॥ १६ ॥
गं नागवबलायास्तु चर्ण॑मिति । चं च्णरूपं तेन नागवलामूढेन, समानाधिकर-
णम्‌ । ककूमस्य च वर्करमिति 1 कष्मत्वक्चूणेमपि दुग्धेन पेयम्‌ । योगद्वयमिदम्‌
॥ १९॥ {६॥ | .
दिङ्ग्रगन्धाबिडवि श्वकरष्णाङुष्ामयाचितरकयावगूक्प्‌ ॥ =... ...
पििःससौव्चटपौष्कराल्यं यवाम्भसा गुखहदामयघ्रम्‌ ॥ १७॥
दिङ्वादीनां चूणे यवक्राथे प्रक्षिप्य पिवेत्‌ ॥ १७ ॥ .
दशम्‌ छकषायं तु ्वणक्नारयोभितम्‌ ॥
ग्ासकासं सहद्रीगं गुरूं च नाशयेत्‌ । १८ ॥
सुगमम्‌ ॥ १८ ॥

१ द. "तिचषपः। २ ड. “नु भव्ति जितः ३ क. घ. मयेषु ।

२७६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [{ ३१ एकनिशः-

कृमिदद्ोगनिकित्सामाद-- व स
ङृमिदयोभिणं सिग्धं भोजयेत्पिरितीद नम्‌ ॥
दधा च परोपेतं त्यहं पश्चाद्धिरेचयंत्‌ ॥
सुगन्धिभिः सल्वणे्योगिः साजाजिदाकरेः ॥ १९ ॥
कृमिह्धोगिणमिति । पिरितप्रधानमोदनं पिशितोदनं पिरितोदनं तु दघ्ना पटेन
सयुक्तं उ्यहं भोजयेत्कृमीणामुत्डेदाना्थम्‌ । दधेति सहार्थे व्रृतीया । उपेतमि्यस्य
समानटिज्गत्वेन दश्ना सह संबन्धात्‌ । पललं भृष्टतिलचूर्णम्‌ । उत्कञेच्ानानन्तरं किं कुया-
दिव्ाह--पश्वाद्विरेचयेदितयादि । सुगन्धिभिः खर्वणेर्योगैरिति । विरेचनयोगे.खातु-
जीतसुगन्धिभिः । सोगन्धिकत्वं च वान्तिशङ्निरासार्थम्‌ । इत्थमुत्छिष्टाः कृमयः कोष्ठ-
मायान्ति तत्रस्थाश्च सुखं हियन्ते ।
अथ इद्टुणव्यास्या--सुगन्धिभिर्यगिर्विरेचनकस्पोक्तैः राकेराक्षौदरसंयुक्तैरित्या-
दिभिः । सख्वणेयगिरितिं ! समािव्र्नागरकाभयाः स्युरित्यादिभिः । साजानि-
दारेरिति सुगन्धिशोगप्त्वण्योगविदोषणं साजाजिकानां वैरेचनिकानां योगानाम-
निर्देशात्‌ । तेनाजाजीहकरासहितैः पुगन्धिभियेगिरथवा पख्वणेरप्यजाज्यादियुक्तैषिर-
चयेदिति । केचित्सख्वणेरि्यत्र सप्डैरितिः पटित्वा प्मृष्टतिखकल्कैः सुगन्धिभिर्यो-
गेर्विरेचयेदिति व्यारूयानयन्ति । कृमिदधोगे वमनं न॒ योज्यं कृमिजर्जरहृदयत्वात्‌ ।
अत एव पुगन्धियोगे्षिरेचनं युक्तं वमनरङ्खाभयादिति ॥ १९. ॥
पीतविरेचकस्यानुपानमाह--
विडङ्गगटिं पान्याम्छं पाययेद्धितयुत्तमम्‌ ॥ २० ॥
विड ङ्ग गाढं विडङ्गोत्कटं धान्याम्टं काञ्चि कमनुपानम्‌ । विडङ्गगाडेरिति पठे तु पूर्वे
णेव संबन्धः । विडङ्गदानं च कृमीणां विंक्षोमकरणार्थं विनाशा वा ॥ वमनं पनरिह
कमिकारणमन्थिरूपशोथविषहनराङ्या तथा वमनेन द्धियमाणङृमीणां शिरोगतेन्ियोप-
घातामिधानोपदिष्टम्‌ ॥ २० ॥
छमिजे च पिबेन्सूजं विडङ्गामयसंयुतम्‌ ॥
हदि स्थिताः पतन्त्येवमधस्तात्करृमयो नृणाम्‌ ॥ २१ ॥
पिबेन्मूत्रं बिडङ्गामयसंयुतमिति । आमयः कुष्ठम्‌। एवमनन्तरे्तविधिना विडङ्ग
छरणं परक्षिप्य गोमूत्रं च विरेकार्थं पिबेत्‌ ॥ २१ ॥
विरेचनानन्तरमभिसंधुक्षणा्थं परिरिष्टकमिविनारार्थमनपैसर्ममाह--
यवान्नं वितरेचवास्मे सविडङ्गमतः परम्‌ ॥ २२ ।।
_ यवान्नं यवपेयादि वितरेदयात्‌, । सषिडङ्गमिति । षडङ्गविभिना विडङ्गकषायसा-
पितम्‌ । अत इति । विरेकात्‌ ॥ २२ ॥

ठ... =, ¢

१ ब्ष्टैधीन्याः। ` `

ह्दोगाधिकारः] इहन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २७७

वल्लमघृतमाह-- |
युख्यं शतां च हरीतकीनां सौव्चैरस्यापि पटद्रय च ॥
पकं घतं वह्टभकेति नान्ना हच्छमसगुल्मोदरमारुतघ्म्‌ ॥ २३ ॥
मुख्यं ष्ठं हरीतकीनां गुडकं हरीतकी सौवर्चटं च कल्कं धृतस्य प्रस्थः पानीयेन
चतुगुणेन पाकः । वह्धमकं घृतम्‌ ॥ २३ ॥
शद्॑टायं घरतमाह--
श्वद्‌प्रोशीरमञ्ञिष्ठाबखाकादमर्यकैत्तणम्‌ ॥
द भरं पृथक्पणी पलाशर्षभकौ स्थिरम्‌ ॥ २४ ॥
पलिकान्साधयत्तेषां रसे क्षीरचतुगुणे ॥
कल्केः खगुप्षषभकमेदाजीवन्तिजीवकेः ॥ २५ ॥
शताव्यधि(यद्धि)मृ्रीकाशकराश्राविणीषिसैः ॥
प्रस्थः सिद्धो ध्रताद्रातपित्तद्रोगश्चलनुत्‌ ॥ २६ ॥
ग्रङृच्छपमेहादोःकासश्वासक्षयापहः ॥ `
धनुःस्ीमच्भाराध्वसिन्नानां बरमा सदः ॥ २७ ॥
कत्तणं गन्धतृणम्‌ । पाशा शदी। एतस्मिनेकादशपटे काथेऽष्टगुणेन जटेनेकादश -
(श)रावान्दत्वा काथः पादरोषः पादोनशरावत्रयं ततश्वतुगणं क्षीरमेकादशशरावरूपमिति
किंचिदूनाध्यष्टगुणः पाकः । अन्ये त्वाहुः--एकादशपलक्राथ्यद्रन्य आढकं जटं रोषः
प्रस्थं ततश्चतुगणं क्षीरमादकमेवं पञ्चगुणः पाकः प्रचरति । श्रविणी मुण्डितिका देशा-
न्तरीयफङं वा । बिं मृणारम्‌ । श्वद॑ष्टाचे वृतम्‌ ॥ २४ ॥ २९ ॥ २६ ॥ २७ ॥
वराद घृतमाह--
घतं बलानागवलाञ्नाम्बुसिद्धं सयष्टीमधुकल्कपादम्‌ ॥
हृदोगकूरक्षेयरक्त पित्तकासानिटाखक्छमयत्युदीणेम्‌ ॥ २८ ॥
अम्बु क्राथः । बलाद्यं घृतम्‌ ॥ २८ ॥
पाथेस्य कर्र्वस्य रसेन सिद्धं शस्तं घृतं सवहदामयेषु ॥ २९ ॥
सुगमम्‌ । अयुनघरतम्‌ ॥ २९. ॥
इति श्रीषटन्दपणीतदृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां शीश्री-

कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायामेकनिशा
हद्रगाधिकारः समाप्तः ॥ ३१ ॥

+ 11117 111 11

१६. िद्धं। २ ड. वलकाः। ३ घ. "कंटूतृण | ४ क. घ. "सदम्‌ । क. । ५ घ. 'क्षतर ।
६ घ. ल्कस्वर' ।

२७८ व्याख्याकुषुमावंल्याख्यदीकासमेतो-- ३२ द्वात्निरो-
अथ द्रा्चिशो मचङ्ृच्छाधिकारः।

होमो डदयगतो दयं च ममं तेन म्मेगतत्वसाधर्म्याहस्तिगतं मूर ङृच्छरपुच्यते ।
मजरङ्च्छरं महता कष्टेन मनस्य प्रवृत्तिः ॥ | ।
अरमरीश्चान्तिविधयो य उक्ताः पसमीक््य तात
यथादोषं पयुज्ञीत स्ेदादिमपि च मम्‌ ॥ १॥
अश्मरयीशान्तिषिधय इति 1 अदमरीणां चतुणां यच्चिकैत्सितं तदष्टश्वपि मूत्र-
कृच्छ्रेषु दोषानतिक्रमेण कुर्यादिल्यथः । स्रहादिमपीति । स्नेहनिरूरोततरवस्यादि-
विधिं चकाराद्रक्ष्यमाणमूत्राधातविकित्तितमपि ॥ १ ॥
अभ्यञ्जनस्नेर्हनिरूहबस्तिस्वेदोपनादोत्तरषस्तिसेकात्‌ ॥
स्थिरादिभिर्बातदरेथ सिदान्दवाद्रसांथानिलमूतरङ्च्ट्र ॥ २॥
सिथिरादिभिरिति । स्वस्पपश्चमूटेन ॥ २ ॥
अमृतानागरं धात्रीवाजिगन्धात्रिकण्टकात्‌ ॥
प्रपिवद्रातरोगातेः शूखवान्मूचरकृच्छरबान्‌ ॥ ३ ॥ `
काथोऽयम्‌ । वाजिगन्धाऽश्चकन्दः ॥ ३ ॥
सेकावगाहा ; शिशिराः परदहा
ग्रैष्मो विधिवैस्तिपयोविरेकाः ॥
द्राक्षाविदारीक्चरसेधतेष
॥ कृचे पिततमभवेषु कायः ॥ ॥
ष्मा विधिरिति ।
“शीतं सरकंरं मन्थं जाङ्गान्खगपक्षिणः।
वृतं पयः सशाल्यन्नं मजन्प्रीप्मे न सीदति" ॥
इत्यादिना चरके तप्य शितीयो(? विधिः । पुनः शिरिरमेका वगादाद्यपदर्शानामिह
विरेषाथम्‌ । द्रा्षाविदारीकषुरमेधरतैश्वेति सहयोगे तृतीया ॥ ४ ॥
कुशः काशः शरो दभ इश्शचेति तृणोखवम्‌ ॥।
पित्तकृच्छदरं पञ्चमूलं बस्तिविशोधनम्‌ ॥
एतत्सिद्धं पयः पीतं मेदरगं हन्ति शोणितम्‌ ।॥ ५ ॥ `
सुगमम्‌ ॥ «4 | | .
अवत कारशवशयषिदारिपालीधुसेकाणाप्‌ ॥।
काथ सुशीतं मधु पिवञ्जयेत्पेत्तिकमूजशृच्छम्‌ 1
ज शकराक्त पिवञ्जयत्पत्तिकमूजशच्छरम्‌ ।। ६ ॥

००७१७१७५

१ ड. "च्छरनुत्‌ । का” ।

मूच्रकृच्छरधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २७९

हरीतकीगोक्चरराजदक्षपाषाणभिद्धन्वयवासकानाम्‌ ॥
काथं पिबेन्पाक्षिकसं पयुक्तं कच्छे सदाहे सरुजे विबन्धे | ७ ॥
राजवृक्षध्य फम्‌ । धन्वयवासो दुराखमा ॥ ७ ॥ |
गुडेनाऽऽमलकं हृष्यं श्रमघ्रं तपेणं प्रियम्‌ ॥
पित्ताखग्दाहश्रखघ्च मूत्रकृच्छ्निवारणम्‌ ।॥ ८ ॥
सुगमम्‌ ॥ ८ ॥
मरत्रेण सुरया वाऽपि कदरीस्वरसेन वा ॥
कफकृच्छ्विनाशाय छक्ष्णं पिष्टा जुट पिबेत्‌ ॥ ९ ॥
ञुटिमिति । एम्‌ ॥ ९ ॥
तक्रंण पिष्टं शितिमारकस्य बीजं पिवेत्छृच्द्ूविनादानाय ॥
पिबेत्तथा तण्डुखधावनेन प्रवाछचूण कफमूत्रङृच्छरे ।॥। १० ॥
शितिमारकस्येति । रितिमारः शाडवः । भ्रवाटचूणैमिति । प्रवरो
विद्रुमः ॥ १० ॥
स्वं तरिदोषपभवे तु वायोः
स्थानानुप्रव्या प्रसमीक्ष्य कायम्‌ ॥
जिभ्योऽधिके पाग्वमनं कफे स्या-
तिपत्ते विरेकः पवने तु बस्तिः ॥ ११ ॥
वातजादिमूत्रङ्ृच्छरनिर्दिष्टमेषजं सवं पमनिदोषने कृच्छ्रे मितं कार्यं तच्च वायोः
स्थानानुपू्यो विधेयं न बिदोषज्वर इव कफस्थानानुपुव्यां । समतिदोषनेऽपि
कृच्छ्रे वातस्थानजत्वेन वात एव पूरव जेतव्य इति मावः । विषमस्ंनिपातने चिकित््ा-
माह-किंचा(्िम्योऽ) धिक इत्यादि । चिम्योऽधिक इति मन्थः कफे पित्ते तथा पवन
इत्यत्र संबध्यते ॥ ११ ॥
बृहतीधावनीपागयष्टी मधुकटिङ्काः ॥
पाचनीयो ब्रृहत्यादिः कच्छे दोषत्रयापहः ॥ १२॥
धावनी कण्टकारिका ॥ १२॥
गडेन मिधितं क्षीरं कदुष्णं कामतः पिबेत्‌ ।
मूजकृरटूष सर्वेषु शकंरावातरोगनुत्‌ ॥ १६ ॥
क्षीरं कदुष्णमिति । वातकफे । पित्तने तु शीतम्‌ ॥ १६ ॥
तथाऽभिघातजे कुयौत्सद्यो बणचित्सितम्‌ ॥
मूच्कृच्छे सदा चास्य काया वातहरी क्रिया ॥ १४॥

सत्‌ पत का भजनेन) 1 पणम (111 111

१क्. ध्र. युक्तं । > ड. मितिवारकस्य) रष. भितात।

२८० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- ९१ त्रयक्ञिशो-

वातहरी क्रियेति । आनाहोक्ता ॥ १४ ॥ `
सेद चू्णक्रियाभ्यङ्गवस्तयः स्युः पुरीषजे ॥ १५ ॥
चर्णक्रिया फटवतिः । किंच विरेचनद्रभ्यचूर्णं दत्वा गुदे नहिकया एुङ्कनम्‌॥ १९॥
काथं गोश्षुरबीजस्य यवक्षारय॒तं पिबेत्‌ ॥ |
मूजकृच्छं शकर च पीतः शीध्रं निवारयेत्‌ ॥ १६ ॥
शकृल्मिति । परीषनम्‌ ॥ १६९ ॥
शर्करादमरिडच्े च शकेराश्मरिना शनम्‌ ॥
दर्करारमरिनाशनमिति । राफरारमरीचिकित्सितम्‌ ॥
छेद्यं शुक्र विबन्धोत्थे शिखानतु समाक्षिकम्‌ ।॥ १७ ॥
सुगमम्‌ ॥ १७ ॥
टष्ये्बहितधातोश्च विधेयाः प्रमदोत्तमाः ॥
. घुगमम्‌ ॥ | .
एलछाहिङ्कयुतं क्षीरं सपिमिभ्रे पिषेनरः ॥
मूज्रदोषविशरुद्ध्यर्थं श्चुकदोषहरं च तत्‌ ॥ १८ ॥
सुगमम्‌ ॥ १८ ॥ |
त्रिकण्टकारग्बधदभेकाश्च-
दुरारुभापवेतमेदपथ्याः ॥
निघ्रन्ति पीता मधुनाऽरमरी च
संप्राप्गृलयोरपि प्र्द्रच्छरम्‌ ॥ १९ ॥
तरिकण्टकेत्यादियोगः क्राथः । पवैतमेदः पाषाणमेदः } मधु प्रलेपः ॥ १९ ॥
एराहमभेदकरिखाजतुपिषप्पटीनां
चूणानि तण्डुलजस्टुटितानि पीत्वा ॥
यद्रा गुडेन सहितान्यवखिह्न चैता-
न्यासन्नमृस्युरपि जीवति मृच्रृच्छी ।॥ २० ॥
यद्रा गुडेन सहितानीति । समेन गुडेन ॥ २० ॥
अयोरजः सूक्ष्मयिष्ठं मधुना सह योजितम्‌ ॥
मूजक़ृच्छ निहन्त्याश्च बिभिर्हहेमं संशयः ॥ २१ ॥
अयोरज इति । नारितपुणितं लोहचूर्णं विशेषतो मू्करच्छरहरैः पुटितम्‌ ॥ २१॥
सितातुल्यो यवक्षारः स्वैटृच्छषिनाश्चनः ॥
निदिशिकारसो वाऽथ सक्षौद्रः कृच्छ्रनाशनः ॥ २२ ॥
सुगमम्‌ ॥ २२ ॥
` गडयत्‌दव कक रदर द च्न्=--- १ ड. यत्‌ । २ घ. "लैर्मििः । २ घ. जः छगक्ष्णपिः ,

मूत्राघाताधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २८१

दातावरीकाशकुशश्वद॑ष्र-
विदारिकेक्ष्वामलकेषु सिद्धम्‌ ॥
सपि; पयो वा सितया पिमिश्र
कृच्ट्ेष॒ पित्तप्रभवेषु योज्यम्‌ ॥ २३ ॥
परतसाधनपक्चे शतावयादिमिः कल्को द्रप जलम्‌ । सितया विमिश्रमिति । पारि-
कया सितया विमिश्रम्‌ । इयतावरीवृतं दुग्धं वा ॥ २३ ॥
चिकण्टकायं प्रेतमाह--
तरिकण्टकरेरण्डकुशाव्भी कको रुकेश्चुस्रसेन सिद्धम्‌ ॥
सपिगोडार्थाशयुतं भेयं ृच्छारमरीमूत्रविघातदोपे* ॥ २४ ॥
कुशादि तृणपञ्चमलम्‌ । अभीरुः शतावरी । ककोरुकः कृष्माण्डभेदो जोताक इति
रोके । तरिकण्टकादीनां सर्वषां स्वरपरस्तदमवि कषायः । गुडार्धोशियुतमिति । परृतारध-
भागरुडयुतम्‌ । गुडे च दच्ैव पाकः सिद्धे वा प्रक्षेपः । तिकण्टकादयं घृतम्‌ ॥ २४॥
इति श्रीहन्दपर्ण(तदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगग्याख्यायां
भ्रीश्रीकण्यदत्तकरतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां
दवारो मृत्रद्रच्छधिकारः समाप्ः। २३२८ ॥
अथ त्रयञिशो मूत्राघाताधिकारः ।
मू्विकृतिपामान्यान्मूत्ा्रातारम्भः } मूत्रस्याऽऽ्रातो विबन्धो मूत्राघातः । मूचरक-
च्छरमूताघातयोश्वायं भेदो मू चक्रचर मूत्रत्वमधिकं मनाजिबन्धा मूजाघाते तु विबन्धो
महान्मूत्रत्वमस्पमिति । ननु यथा नामादिभेदेन भिन्ना मृघाघाता दरितास्तथेव चिकि-
त्साऽपि भिन्ना वक्तुमुचिता कुतोऽत्र सामान्येन चिकित्ोक्ता । उच्यते । सर्धप्वेव
मृत्राघतिषु यतो वातः कारणमतः सामान्येन चिकित्पितमुक्तं भवति । एवं यदि तवर
वायुरेव कारणं करं ति तत्र पित्तकफावप्यारम्भकत्वेन निर्दिष्टो तत्कथमेकेव चिकित्स।
सरवेूदाव्तेपु । सत्यम्‌ । सर्वेऽपि मूत्राघाताः प्रायशो बातनन्याः पित्तकफौ पुनरा-
वरकोौ तस्मात्तेपमि व चिकित्सा दोपादिवलत्िकस्पं रोगत्वं द्रत्यतच्चं च विज्ञाय
भिषजा प्रयोज्या ।
स्तेदस्वेदापपन्नस्य हितं सेहिरे

रेचनम्‌ ॥

% ख.पुस्तके-आमुखात्सटिले न्यस्तः पार्य पृथेते नवः । घटो यथा तथा सिद्धो बस्तिमू-
नरेण पूयते ॥ १ ॥ इद्यथि कम्वर ।
ए
२६

क | व्याख्याढुसुमावरयाख्यदीकासमेतो-- [ २२ बरयसिशौ-~

सुगमम्‌ ॥ १ ॥
पाटल्या यावश्रैकाच पारिभद्रात्तिखादपि ।॥ `
्षारोदकेन्‌ मदिरां त्वगेखो षणसंयुताम्‌ ॥
पिषेदुढोपदंशान्वा छिष्यादेतान्पृथक्पृथकषं ॥ २ ॥
तिखादिति । तिखनाखातं । इह॒ वक्ष्यमाणं एथक्प्रथमिति संबध्य पूथक्पथक्पाट-
ल्यादौनां क्षारखाविणीदकेन समां मदिरां त्वगेरोषणनच्‌रणं प्रक्षिप्य पिबेत्‌ । काति.
कस्तु मदिरामित्यस्य स्थाने मतिमानिति पठित्वा वर्णकमिति च व्यालय व्याचष्ट
पाटल्यादीनां चरणं क्षारोदकेन मृष्ककक्षारवारिणा पिबेदिति ।
तथा च विश्ामित्रः--
“भट्टः पारिमद्राद्वा तिाद्वाऽपि यवा्रनात्‌ |
कणेटात्वग्यतं तूर्ण मुष्ककक्षारवारिणा ॥
पिबेद्गृडेन मिश्रं वा टिद्यानमूतरविधातनुत्‌", इति ॥ ॥
एतत्संवादादन्रोषणं पिप्पटी । गुडोपदंशं वा(शान्वा) लिद्यादेतानिति । एतान
क्पाटल्यादि्तारान्युडोपदंशान्गुडमिश्ान्वा शिष्यात्‌ । इहलणोक्त पाठे व्याख्यातम्‌ ।
तद्यथा--'पारल्या यावशुकाच पारिभद्रात्तिादपि ।
स्ारोदकेन मतिमां्त्वगेोषणनूर्णकम्‌ ॥
पिबेुडन मिश्ान्वा टिद्यिहा्प्रथकप्रथक्‌ ॥
यावशूको यवक्षारः । पारिभद्रः पर्वतनिम्बः । अन्ये पारिभद्रशव्देन कण्टकि-
इतं रक्तकुपुमं फलभद्रंज्ञ वदन्ति । उषं पिप्यटी । पाटल्यादीनां श्तारोद्केन सह
त्वगेढोषणचूणकं पिवेत्‌ । अन्ये त्वगेरोषणचूर्णैकमित्यत् त्वगेरो षणपंयुतादिति
पठन्ति तत्र पाल्यदिसतिलान्त्रव्ात्वेदोषणततयुतातकएथ्यचणीम्‌ । चूणेमिति
कमपदानिरदरास्न्यक््या द्रटन्यम्‌ । तत्श्षारोद्केन मुष्ककक्षारोदकेन पिबेत्‌ ।
तत्छृतान्वा पएथक्प्थग्ेहानगुडमिश्रािद्यादिति स्याख्यानयन्ति । तथा च विश्वा-
मित्रः पारडेः पारिमद्रद्रे्यादि । मतिमानिलत्र मदिरामिति केचित्पठन्ति तथा
गुडेन मिश्रान्वेत्यत्र गुडोपदंशान्वेति पठन्ति तच्च पाटद्वयमनार्षम्‌ ॥ २ ॥
त्रिफटाकल्कसंयु्तं रवणं वाऽपि पाययेत्‌ ॥
त्रिफलाकल्कसंयुक्तं लवणं पिेदित्यघ्रापि पानार्थं ्षारोदकेनेत्यनुवतैत इति
कातिकः । अन्ये पुनरुष्णाग्ुनैवाऽऽहुः ॥ ` |
निदिग्धिकायाः स्वरसं पिवेद्रा तान्तवसुतम्‌ ॥ ३ ॥
दान्तवखतमिति 1१1. च्लगच्तिम्‌ ॥६॥ `
१ ड. दशेवार्लि । रष. ्णंचापि। 1

नरकन

मूत्राघाताधिकारः ¡ हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। २.८३

जले कुङ्कमकस्कं वा सक्षोद्रमुषितं निशि ।॥
नखे कुङ्मकरकव॑ चे(वे)ति । कुङ्छुमकल्कं शीतकषायविधिना जहे प्युधितं
प्ातर्वज््वतं सक्षौद्र पिवेत्‌ । कुङ्कुमकर्ष चेति पाठान्तरम्‌ ॥
सतेरं पारखाभस्म क्षारवद्रा परिखुतम्‌ ॥ ४ ॥
्षारवद्रा परिखतमिति 1 पानीयमुप्ककक्षारवत्परिसुतं किंवा पाटछामस्म परि
खतं क्षारवत्षारयुक्तं पिबेत्‌ ॥ ४ ॥
कल्कमीवोरूबीजानापक्षमात्रं ससैन्धवम्‌ ॥
धान्याम्खयुक्तं पसव गर्राघाताद्वियुच्यते ॥ ५ ॥
ईवसिग्रीष्मकर्कटिका । अक्षमात्रं कषेम्रमाणम्‌ । धान्याम्डं काञ्ञिकम्‌ ॥ 4 ॥
सुरां सौवचैटवतीं सूत्राघाती पिवेन्नरः ॥ ६ ॥
सरा पिष्टङृता ।॥ ६ ॥
दाडिमाम्बुयुतं मुख्यमेखावीजं सनागरम्‌ ॥
पीत्वा सुरां सखवणां मूत्राघाता द्विपुच्यते ॥ ७ ॥
दाडिमाम्बयुतमिति । दाडिमफलरप्रयुतम्‌ । नागरान्तोऽयमेको योगः | सुरां सल-
वणामिति द्वितीयः । दाडिमाम्डां युतां मुरुपामेलाजीरकनागरेः । पीत्वा सुरां सख्वणा-
मिति तु सुश्रुते पाठदेक एवायं युग्यते । अस्याथः । दाडिमाम्टां दाडिमेनाम्टीक्ृ-
ताम्‌ । युतामिद्यत्रेछाजीरकनागरैरिति यन्यम्‌ । मुख्यां पुरां पेष्टीमिद्य्थः । सख्वणां
सैन्धवयुताम्‌ ॥ ७ ॥
पिवेच्छिखानतु काये गणे वीरतरादिके ॥
सुगमम्‌ ॥
रसं दुराखभाया वा कषायं वासकस्य वा ॥ ८ ॥
तरिकण्टकेरण्डशतावरीभिः सिद्धं पयो वा तृणपश्चमूरे |
गुडग्रगाढं सघृतं पयो वा रोगेषु कृच्छ्रादिषु शस्तमेतत्‌ ॥ ९ ॥
गुडप्रगादमिति पूते संबध्यते । त्रिकण्टकादिसिद्धं बा तृणपश्चमृस्िद्धं वा पयो
गुटप्रगादं हितम्‌ ॥ ८॥९॥
शृतशोतपयोन्नारी चन्दनं तण्डुलाम्बुना ॥
पिवेत्सशकंरं श्रघ्रयुष्णवाते सद्ोणिते ॥ १० ॥
चन्दनमिति ! शधतचन्दनमतिशीतट्त्वत्‌ ¦ उप्णवात इति । तातन्याम्‌ ॥१०॥
स्रीणामतिप्रसङ्गेन शोणितं यस्य सिच्यते ॥
मेथुनोपरमश्वास्य ब्हणीयो दितो विधिः ॥
ताम्रचूडवसातेरं दितं चोत्तरबस्तिषु ।\ ११॥
| ह. ष्ट्लीभः।,

२८४ व्याख्याङुसुपावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ३४ चतुलिराः-

द्वीणामतिप्रसङ्धनेलयादिगन्यो मेद्धधृत्तिप्रपङ्गादुक्तः ॥ ११॥ `
स्वगप्ाफखमृद्रीकाट्ष्णेक्चरसितारजनः ॥
समांरमधमागानि क्षीरक्षद्रधृतानि च ॥ १२॥
सर्वं सम्यग्विमथ्याक्षमात्रं रीरा पयः पिबेत्‌ ॥ `
न्ति शरुक्रक्षयोत्थां् दोषान्वन्ध्याय्ुतपदम्‌ ॥ १२॥
सगुताफटं शूकशिम्बाफम्‌ । कृष्णा पिप्पली न कृष्णेति कषुरकविरोषणं सुश्रुते
पिप्पङीपाठात्‌ । तद्यथा-खयगुप्ता फड च्व तथव्षरकस्य च | पिप्पाचरूणत्तचु
्रमिल्यादि । इश्चरकः कोकिखाक्षस्तस्य च बीजम्‌ । सिता शकरा । रजश्रुणम्‌ । अधः
भागानि क्षीरक्षोदरधतानि चेति । समुद्ितचृणंतक्षीरादीनि म्रसेकमधंपटानि
॥ १२॥ १३ ॥
[चन्नकाद्य धतमाह-
चि्रकं सारिवा चैव बला काटानुसासिा ।॥ १४ ॥
्राक्षाविशाखापिष्पस्यस्तथा चित्रफखा भवेत्‌ ॥
तथेव मधुकं दादद्यादामरखकानि च ॥ १५ ॥
घ॒ताटकं पचेदेतेः कल्कैरक्षसमन्वितेः ॥
क्षीरद्रोणे जख्द्रोणे तत्सिद्धमवतारयेत्‌ ॥ १६ ॥
रीतं परिख्तं चेव इकंरापस्थसंयुतम्‌ ॥
त॒गाक्षीयाश्च तत्वे मतिमान्मतिमिश्रयेत्‌ ॥ १७ ॥ .. .
ततो मितं पिकेत्कारे यथादोषं यथावखम्‌ ॥ `
वातरेताः पित्तरेताः शेष्मरेताश्च यो भवेत्‌ ॥ १८ ॥ .
रक्तरेता ग्रन्थिरेताः पिबेदिच्छन्नरोगिताम्‌ ॥
जीवनीयं च ष्यं च सपिरितन्महागुणम्‌ ॥ ९ ॥
भ्रजादहितं च धन्यं च सवंरोगहरं शिवम्‌ ॥
सपिरेत्ययुञ्जीत स्री गमे लभतेऽचिरात्‌ ।॥ २० ॥
अर्ण्दोषं जयेच्वापि योनिदोषांध संहतान्‌ ॥
मूजदोषेषु सर्वेषु कुयादे तचिकिस्सितम्‌* ॥ २१ ॥
काडानुप्रारिवा तगरपादिका । विशाला गोरक्षककंदी । विशल्य पठे तु काँष्टपा-
य्टा } विञाल्या प्रचारः । -चित्रफटा गोडुम्बीगोदुग्धिकेन्द्रवारुणीपयीया 1 तुगाक्षी-

` * ख. एस्तके--गङ्गावला सूलं कथितं घृततैल्मैन्धवेरमिश्नम्‌ । मू्रमतिरुद्धं वेगात्मपीतमातर
्रवतेयति ॥ १ ॥ चिच्रफठा गोद्ग्धी । इलयधिकमन्र । |

8 ए,

१ घ. 'रोगापदं शि" । २ ड. "दोषान्सनातनान्‌ । ३ घ. को पाटला ।

अदमर्थधिकारः ]. इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` २८५

याश्चेत्यत्र च प्रस्थप्तय॒तमिव्येतत्समाप्तान्तमतमप्याक्ष्य संबन्धनीयम्‌ । मितमित्याचेत-
मानम्‌ । काङे जीणाच्नरक्षणे । यथादोषमिल्त्र यथाशब्द साकस्ये येन सर्वेषु च
रोगेषु शुकरदूषकेषु व्याधिग्रत्यनीकतया धृतमिदं हितम्‌ । यथावरमिति । देहा्व-
रूपम्‌ 1 धन्यपिति । रोगहरत्वेन नीरोगस्य धनोपाजनराक्तेः । स्िरिव्येतत्प॑दम-
तिपादनमतिप्रवृत्तिददनार्थम्‌ । चिचकायं धतम्‌ ॥ १४॥१९॥ १६ ॥ १७॥
॥ १८ ॥ १९. ॥२०॥२१॥ ष,
इति श्रीटन्दपरणीतदन्दमापवापरनापकसिदयोगव्याख्यायां श्रीभ्री-
कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां जयश्षिशो
मूजाघाताधिकारः समाप्रः ।॥ ३३ ॥

अथ चतुखिशोऽरमयधिकारः ।
मूत्रोधित्वसाधम्यादथारमयौरम्भः ।
वरुणस्य त्वचं श्रेष्ठां ञण्ठीगो क्षुर संयुताम्‌ ॥
यवक्षारगुडं द्वा काथयित्वा पिबेद्धिताम्‌ ॥
अर्मरो वातजां दन्ति चिरकाखानुबान्धिर्नीम्‌ ॥ १ ॥
यवक्षारगदं दचखेति । यवक्षारं गुडं प्रक्षिप्य ॥ १ ॥
ग्यम्‌ । वीरतरसदहचरदयद्‌भदक्नादनीगुन्द्रानरङशकाशारमभेदा-
भिमन्थमोरव्वश्शिरवसुकर्भष्ठककुरण्टकेन्दीवरकपोतवङाश्वदं्राश्वेति ॥१॥
वीरतरः रारः। अन्ये तु षीरतस््वैदनर(बेह)तरूरिति नाश्ना प्रसिद्धो जाङ्गख्देये नमे-

दातटे चमेण्वतीनदीसमीपे च |
तहक्षणमुच्यते--
'वेष्टतरो जगति वीरतरुः म्रपिद्धः
श्चेतासितारणविरोहितषीतपुप्पः ।
आदारितुल्यक्घुसुमः राभिसूक्ष्मपघः
स्यात्कण्टकी विनल्देश्ज एष वृक्षः" इति ॥
सहचरद्वयं सीटपीतपुष्परण्य्यम्‌ । रक्तपुप्पनीङ्पुप्पकण्टाशेरीयाद्रयमिति उह्टणः।
दभः प्रसिद्धः । वृक्षादनी वन्दाको वांद इति रोके वृक्षकलिम्बुकमपरे । ग॒न्द्रा घश्च
पटेरकमभेदो गादर इति रोके । नटो दुबाकाराङ्करान्तःसुषिरः खनास्ना ख्यातः \ कुरो
हस्वदभः । काद्यश्वामरपप्पः। अङममेदः पाषाणमेदः । अश्चिमन्थस्तेनोवृक्ः | अरणीति

॥ |
कनात म१। 1 ५०१५१. 0 0 1) तेकननणिम 171 1 ॥। नभ णोति पातमा योनिमेक कि निनी"

५६. त्पद्र अ । ध्‌. दम । 2. भष्टुक !

२८६ व्याख्याङुयुमावस्याख्यदीकासमेती-- [ ३४ चतुखिराः-

छेके । मोरयेऽा्पुष्पो हसिकणपटादा इत्येके । इरुमृमिलन्ये । वसुको वसुहहकः
वसो बको बकपुष्प इति टोक इति इद्णः । विरः पूयावर्तोऽपामागं इत्येके ।
महकः दयोनाकल्तिन्दकः इति दके । कुरण्टिका श्रीहस्तिनी । कष्णसूकष्मफडा शेखा-
छिकेति छो । इन्दीवरश्वुया । उद्णस्त्वन्दीवरेऽपि तद्धेदो दीधपत्रो बहुलपुष्प
कपोतवङ्का वर्चला केवाडवेदुआ । अन्ये रिरीषसदृशपत्रा स्वस्पविपेति दरव्या-
न्तरमाहः । शव्द गोक्षुरकः । इति गम्‌ ॥ \ ॥
वीरतरार्ैरियेष गणो वातविकारनुत्‌ ॥
अपरीशकरापत्रकृच्छाघातसरुनापहः ॥ > ॥
अरमरी बसितिपाषाणा सैवातिभिन्ना शकरा । मृ्रक्रच्छर दुःखमूतच्रता । मृच्ाघातो
मूत्रावरोधः | रुनाशाज्दो रोगवचनः सत चादमयादिषु प्रत्येक. संबध्यते ॥ २ ॥
हुण्टयभिमन्थपापाणरिधुवरूणगोष्षुरेः ॥ ३ ॥
अभयारग्बधफटेः काथं कुया दिचक्षणः ॥
रामटक्षाररख्बणचुणे द्वा पिवेन्नरः ॥ ४ ॥
अश्परीमूत्रछरच्््रं दीपनं पाचनं परम्‌ ॥
हन्यात्कोष्टाधितं वातं कदच्युरूगुदमेदूगम्‌ ॥ ५ ।।
पाषाणः पाषाणमेदः ॥ ३॥४॥ ९ ॥
पाषाणभेदो वसुको वचिरोऽदमन्तकस्तथा ॥
शतावरी पर्दा च बृहतीं कण्टकारिकाः।॥ ६ ॥
कपाोतवङ्ातगलकाश्चनाशीरगुच्छकाः ॥
दक्षादनीं म्कथ वरुणः शाकजं एम्‌ ॥ ७॥
यवाः कुटत्थाः कोखानि कतकस्य फखानि च|
उषकादिपतीवापमेषां काथे बतं घृतम्‌ ॥ _
भिनत्ति वातसभूताम्मरीं क्षिप्रमेव च ॥ ८ ॥
वपुको बकपुष्पः । वारिरो मकेटसन्ञस्तृणविरोषः सयावतमेद इत्यन्ये । अरमन्त-
काञम्डलीटकः । कोविदारपदशपररो मड भावा । कपोतवङ्का कटभीप्रदशपच्रो विटपो
मध्यदेशो प्र्िद्धः । आतेगहोऽभेडाकः । उद्णस्त्वार्तगङः ककुभः स॒गन्धिमृडः कव-
हा इति नान्ना पृवदेरे प्र्िद्धः । अन्ये तु बहिः केसरिकण्टकितफटो विटप इति
व्याख्यानयन्त । काञ्चना जटठजो वि्पश्वीरितपचः | अन्ये कक इति पठन्ति कच्चको
मध्यटेखानिचितश्वुच्ूकपददापत् इषद्रक्तमृलः कचक इति माट्वदेदो प्रसिद्धः ! गच्छ-
केचडुचः({)। गुन्द्रा इति उष्णः । वृक्षादनी वन्दाकः । यैहकः रयोनाकः । शाकं
४ ककशमस्रणष्रष्ठाद्रपत्रो वृक्षस्तस्य फटं न मृडादिः । कतकफटं तोयप्रसादनं
५१६. .ड. भटकः }

अदम्यधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` २८७

शादाकरुष्कपुरीषप्रतिमम्‌ । ऊषकादिप्रतीवापमिति । अनन्तरं वक्ष्यमाणोषका-
दिकस्कः । एषामिति । पषाणमेदादीनाम्‌ । एषां सामान्यसेहकषायपरिभाषया
कषायः । ऊषकराद्रीनां स्रेहपदेन कर्कः ॥ ६ ॥ ७ ॥ < ॥
ऊषकादिगणमाह-
गदम्‌ । उषकसेन्धवरिखाजतुकासीसद्रयरिङ्गूनि तुत्थकं चेति ॥ १॥
ऊपकः क्षारः । अथवोषकः क्षारण्त्तिका वाराणप्तीपमीपे वडह्रदेरो बाहुस्येन
भवति । उप्र इति रोके । कसीप्द्वयं घातुकसीषं तुवरकं मस्म्तदृशे किंचिदम्डं
खवणरप्रं द्वितीयं पुष्पकाप्रीस्मीपत्पीतं तुवररपं तद्धेदं एव । तुत्थं कपैरिकातुत्थं
खापरीया इति रोके । अन्ये मयुरग्रीवमाहुः । इति गवम्‌ ॥ १ ॥
उषकादिः कफं हन्ति गणो मेदोविशोषणः ॥
अर्मरीशकेरामूत्रगूलघ्नः कफगुर्मनुत्‌ ॥ ९ ॥
दोषं सुबोधम्‌ ॥ ९ ॥
्षारान्यवागू पेयां च कषायाणि पयांसि च |
भाजनानि च कुवीत वरगेऽस्मिन्वातनारने ॥ १०॥
सषाराश्ात्न पातम्यास्ते च पृणत्वात्कषमात्रया स॒टिटिन मस्त्वादिवत्तिश्योधनद्रम्येण
वा पलद्रयचतुष्टयप्रमाणेन । क्षारोदकपक्षे तु कषद्वथं चयं वा षड्गुणेन वा जेन
बहुशः पारसाग्य पृतं पेयम्‌ । यतवरागादयश्चात्र पठद्रम्यक्रायेन कतेम्याः । भोजनानि
भक्ष्यादयः । चक्राराचणांनामपि समुच्चयः । वरगेऽस्मिनिति । काथद्रभ्यवर्गे वात-
नादान इति विरेषणात्प्रतीवापद्रव्यं तु कफदरमिति शक्तिविशोषाधानार्थं सेयुज्यमानं
छषारादिष्वपि प्रक्षेपेण देयमित्याहुः । %ङ्दमरथं इन्दोऽपि दशेषिप्यति । तवथा-ङुर्या-
तक्षारादिकं काय्येस्तस्मिन्प्ेपमवापकैरिति । क्षेपं परकषेपम्‌ । अवापकेः कल्कद्रव्येः |
अवापकररिति प्रयोग्चिन्त्यः । †अन्यपूवाद्ीया रावाशब्दस् साधितत्वात्‌ । वगंशब्दो-
पादानादिह यथाङामं प्रयोगः ॥ १०]
पित्तारमरीचिकित्सामाह--
काशः कुशः शरो गुच्छ इत्कटो मोरटोऽदममभित्‌ ॥ ११ ॥
दमं विदारी वारादि श्ािमूं भिकण्टकः ॥
भकः पाटखी पाठा पत्तरोऽथ कुरण्टिका ।॥ १२ ॥
पुननेवा शिरीपश्च कथितास्तेन साधितम्‌ ॥
घृतं शिखाहमधुकवीजंरिन्दीवरस्य च ॥ १३ ॥
> अमुम्थ॑मिति भाति । † आ र्पूवाइडुवव्वीजसंतान इत्यस्येति मम भाति !

कतत

ल्‌ काथ १५०८१९६. व 1 1 11.

१ ध. पृननैवे |

२८८ व्यास्याकघमावस्यार्यरीकासमेतो-- [ २४ चतुश्चशः-

रपसेवारुकादीनां बीजेथाऽऽवापितं शुभम्‌ ॥
भिनत्ति पित्तसंभूतामरपरीं क्षिप्रमेव च ॥ १४ ॥
क्षारान्यवागरः पेयाश्च कषायाणि परयाप्त च ॥
भोजनानि च क्वीत वर्गेऽस्मिन्पि्तनाशने ॥ १५ ॥
ऊर्यालक्रारादिकं काय्यैस्तस्सिन््षेपमवापकेः ॥।
वर्मतेन यथारां परिभाषा प्रयतते । १६ ॥
रिखानतु शिखाहं स्यात्पुण्ड्को गुन्दरगुच्छ्क ॥
मधकः कृतहस्वत्वाद्वीजवींजक उच्यते # ॥ १७ ॥
इत्कये महती कगढीं । मोरट इश्ुमूम्‌ । अदममित्पापाणमेदस्तदभावि चमकारा-
ल्कम्‌ । पत्तरः छाङिश्चः रिरिवाछिका इति । कुरण्टका शिपरवाख्काभद्‌। खाहत.
पुष्पः । एषां सर्वेषां काथः । रिशद्वादिभिः कल्कः । शडामधुकनाज) र्यत नानत
द्मिन्दीवरेण संबन्धनीयं न तु बीनो बीजकः पीतशाखो वाग्भरक्तवाद्‌ात्‌ ।
तद्यथा--“धिष्टेन चपुपादीनां बीजनेन्दीवरस्य च ॥
मधुकेन रिाजेन पिवेदरमरिभेदनम्‌” इति ॥
मूकः कृतहस्वत्वाद्वीजैबींनक इति तु वचनं छन्दस्य संमोहात्‌ । अस्याथः । हस्-
मघकरानब्देन चे्यष्ठीमधकमच्यते तस्य बीजनाव्यवहारद्ीजीं बाजक इति । |
“श्रत्‌ रिखाज मधूकं वांजमन्दोवर तथा ॥
त्पुसेव(रुकादीनां बीजैरावाप्य तच्छुमम्‌"'
इति पाठः सुश्रुते । तत्र शिखां शिखाजतु } इन्दीवरं शिरिवाडिकाभेद दीचेपन्रो
बहुटपुष्पः ! जेजटस्िवन्दीवरं नीरोतरं तज्रेच्छति गयी ॥ ११॥ १२॥१३॥
॥ १४॥ १९॥ १६॥१७॥ [र

>

कफादमरीचिकित्सामाह- त
गणे वरुणकादो तु गुगाखवेखहरेणुभिः ।
| @ (~ . के हये
कुष्ुमुस्ताहमारिचचित्रकेः ससुराहयेः । १८ ॥।
एतेः सिद्धमजासपिरूषकादिगणेन च ॥
भिनत्ति कफसंभृतामरपरी क्षिप्रमेव च ॥ १९ ॥

'भायितमज्नभनम्न> [व 1 पप यर येपि पि

भख. पुस्तके-तिलापामागैकदरीपलाशयवसंभवः । क्षारः पेयोऽविमूत्रेण शकैरास्वदमरीषु च॥ १
कोच्ोष्ररासमास्थीनि श्वदेष्राताङ्पत्निके वरामोदः कदम्बस्य मूं विश्वस्य चौषधम्‌ ॥ २ ॥ पित्तार्म-
राकेरां भिन्युः सुरयोष्णोदकेन वा । क्राथश्च रिग्रुपूखोत्थः कदुष्णोऽदमरिपातनः !॥ ३ ॥ इ्यधिकमच्र ।

१ ड. "वागु पे" 1 २ ड. (स्मिन्प्रक्षिपपादिकैः । ३ क. घ. ननद्रमन्थिकौ ।

अरेमयपिकारः ` ठन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः २८९

क्षारान्यवागर पेयां च कषायाणि पयांसि च ॥
भोजनानि भकुबीत वर्गेऽस्मिन्कफनाशने ।॥ २० ॥
वरुणादिगणेन काथः रोषेण कल्कः । मुसताहस्थाने भद्रादिपाठः सश्चुते । भद्रादि
भद्रदास्कुष्ठहर्दरि्यादि । अजासर्षिः केचिन्न पठन्ति ते प्रकरणाप्पू्वोदितात्सामान्येनैव
गम्यमेव घतं ददति ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥
वरुणादिगणमाह--
गदम्‌ । वरुणातेगररि्रुमधुरिघ्ुतकीरीमेषराङ्गीपूतिकनक्तमाल-
मोरटथिमन्थसेरेयकद्रयविम्बीवसुकवशिरयचि्नकशतावसीबिसवा-
जद्यद्गीदभवहतीद्रयं चेति ॥ १॥
वरूणस्िक्तसारः शाकद्रुम: । वरुण इति रोके । आतिगलऽीडकोऽञ्नो वा ।
आतेगलः ककुभः सुगन्धमुरः कहा इति नास्ना पूर्वदेशे प्रसिद्ध इति उद्टणः । रिः
सोभाञ्नकः । मधुरि रक्तरिगरुः। तकौर्थरणिका । मेषदज्गी स्वनामप्रसिद्धा मेदाि-
गीति छेके । मेषदङ्गी ककेटशुङ्गीति उद्वणः । पूतिकश्विरविल्वः । नक्तमाो वृह्‌-
त्करञ्नः । मोरयेऽङ्ोट्धपुप्पः । मोरड इति रोके । दस्तिकणपरारा इत्यन्ये मूर्वा वा 1
अभिमन्थो गणिक!रिका तेजोवृक्षः । द्वितीयो रणिकः । सपेरेयकद्वयं रक्तपुप्पनील-
पुष्पकंटासेतीयाद्वयम्‌ । बिम्ब्योष्ठोपमफटिका निम्बीरिति सोके । टिडरिकेति प्रापि-
द्धेति उद्टणः । चिचक प्रपिद्धः । रातावरी प्रसिद्धा । वसुको वकः । बकपष्प इति
क्रे । अन्ये तु वमुकोऽकैः । वशिरो मकैटपिप्पडी तृणजातिरपामाभे इति प्रिद्धः !
मूयौवर्तो वा । बिस्व: श्रीफलः । अजदङ्ग्यावतैनिका छगल्पिषाणिका तृत्तमारणी मिदि
आउ इति रोके । दभः राः । बृहतीद्रयं कण्टकरारिकाद्रयम्‌ । एका स्थूटफटा
द्वितीया इस्वषएल ॥ १ ॥
वरुणादिगणो ह्येष कफमेदोनिवारणः ॥
विनिहन्ति रिरशश्ररं गस्माभ्यन्तरयिद्रधीन्‌ ।॥ २१॥
॥ >१॥
गुक्राद्मयौ तु सामान्यो विधिरद्मरिनारनः ॥
यवक्षारगुडोन्मिश्रं पिवेत्पुष्पफलोखवम्‌ ॥
रसं गत्रविबन्धघ्रं सकैरारमरिनाशनम्‌ ॥ २२ ॥
पुष्पफटोद्धवम्‌ । रसमिति । कूप्माण्डफटरसम्‌ ॥ २२ ॥
नागरवरूणकगोक्चरपाषाणभेद कपातव्रङ्कनः काथः ॥
गुडयावश्ूकमिश्रः पीतो हन्ल्यत्मरीमुग्राम्‌ ।॥ २३ ॥
वरुणतवक्दिलाभेददुण्टीगोक्षरकेः कृतः ॥
कषायः क्षारसंयुक्तः शकेरां च भिनत्यपि ॥ २४ ॥
३५

२९० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ९ पचचत्रिशः-

पिवेद्ररुणगृखत्वक्काथं तत्कल्क संयुतम्‌ ॥
कायश दिदयगूलोत्थः कदुष्णो ऽश्मरिपातनः । २५ ।।
पिबेद्रुणमरत्वकषायं गुडसंयुतम्‌ ॥
अरमरीं पातयल्याञु बस्तिशरख विनाशनम्‌ ॥ २९ ॥।
एलोपङल्यामग्रुकार्ममेद कोन्ती दं रा ह षको रुवः ॥
भृतं पिवेदश्मनतु पगादं सशकंरे सारूमरिभूज्कृच्छे ॥ २७ ॥ `
उपकस्या पिप्पी । कोन्ती रेएुकम्‌ 1 अदमजतु अगाढमिति । दोधितरिराज-
तुनलिचतुरमाषकाः प्रक्षेपः ॥ २३ । २५ ॥ २९॥२६९॥२७॥
निकण्टकस्य बीजानां चरणं माक्षिकसंयुतम्‌ ॥
अविक्षीरेण सप्नाईं पेयमरमरिभेदेफम्‌ ।॥ २८ ॥
त्रिकष्टको गोषरकः । अरविर्मेषी । अनेन योगेन शकरा भिद्यते ॥ २८ ॥ `
कृटत्याद्यं पृरतमाह-
कुटत्थसिन्प्रस्यविडङ्गसारं सशकेरं इितखियावक्रकम्‌ ॥
बीजानि कूष्ाण्डकमगोक्चराभ्यां घतं पचेत्तद्ररुणस्य तोये ।। २९ ॥।
दुःसाध्यसवौरमरिमत्रकृच्छे गूजाभिधा तं च समूत्रबन्धम्‌ ॥
एतानि सवांणि निहन्ति शीघं परूढछक्षानिव वजपातः ।। ३० ॥
शीतली खनामस्याता 1 शकराऽप्यत्न कल्कन्यायेन । कुखुत्याद्यं धरतम्‌।॥२९॥३०॥
दरादिपञ्चमूल्या वा कषायेण पचेद्घृतम्‌ ॥।
प्रस्थं गोभुरकल्केन सिद्धमद्यात्स्चकेरम्‌ ।।
अर्मरीमूत्रहृच्छं रेतोमागविच्योधनम्‌ । ३१॥'
शरादिपशच्लया शाति । तृणपशचमूलत्य । सररफरमिति । सिद्धे धूते पादिकः
दकेराप्रकषेपः । शरां धतम्‌ । ३१ ॥
वरुणा पृतमाह--
वरुणस्य तुलां श्चण्णां जलद्रोणे विपाचयेत्‌ ॥
पाद्रेषं परिस्राव्य घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥ ३२ ॥
वरुणः कद री विर्वं तृणनं पञ्चमूलकम्‌ ॥
अमृतां चार्मनं देयं बीजं च ॐपषस्य च ॥ ३३ ॥
दातपवा तिखक्षारः प्रखाशक्नारमेव च ॥
यूथिकायास्तु परूटानि कापिकाणि समावपेत्‌ ॥ ३४ ॥ `

7 ॥ घ. नः । वरुणत्व्कषायं तु परीतं च गु । २ घ. दनम्‌ । ३ घ. सिद्धं लिद्यात्सः। ४ ड,
[सस्य | | ५ = च `

पमेहाधिकारः † दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। १९१

अक्षमात्रं पिविलम्तु्दैशकाखादपेक्षया |. `
जीर्णे चास्मिन्पिषेतपवे गरदं जीर्णं तु मस्तुना ॥ ३५ ॥
अश्म शकेरां चेव प्रच्छ विनाशयेत्‌ ॥। `
सेन्धवा्यं च यत्तेरण़ृपिभिः परिकीतितम्‌ ॥ २६ ॥
कदटी कदल्याः ए्मामं मृं वा । अमन रिदखाजतु । हातपवा वंशस्तस्य
` नीट दूवां वा । तिलक्षारसिरनाटभस्म । पूर्वमिति । मोननात्‌ ! वरुणाय धृतम्‌ ॥
॥ ३२ ॥ २३ ॥ ३४ ॥ २९ ॥ ३६].
तत्ते द्विगुणक्षीरं पचेद्रीरतरादिना ।।
कायेन पषेकल्ेन साधितं तु भिषरण्वरेः ॥ ३७ ॥
एतत्ेटवरं श्रेष्ठमहम्रीणां विनादानम्‌ ॥
मृत्राघाते मूत्रकृच्े पिचिते मथिते तथा ॥ ३८ ॥
भमरे भमाभिपन्ने च स्वये भरंशस्यते ॥
वध्माधिकारनिदिष्ठे सेन्धधाचमिहेष्यते ॥ ३९ ॥
सैन्धवाय वध्मीधिकारोक्तं तत्रारमरीहरत्वशचतेः 1 पूर्वेण (पूम)कस्केनेति । तञोक्त-
सैन्धवादिकर्केन । वीरतरां परेतम्‌ ॥ ६७ ॥ ३८ ॥ ३९. ॥
इति श्रीहन्दपरणीतषृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीथी-
कण्टदत्तकृतायां व्यार्याकुसुमावल्याख्यायां चतुकिशोऽ-
स्मयेधिकारः समाप्तः ॥ ३४ ॥

अथ परश्चनिश्चः प्मेहाधिकारः।

घसिविक्रल्यधिकारात्प्मेहः । प्रमेहिणो हितमाहारमाह-
यामाका; कोद्रबोदाखगोधूमचणकार्देक ॥
कुटत्थाथ हिता भोज्ये पुराणा मेहिनां सदा ॥ १॥

उदारो नवकोद्रवः । आढकी तुवरीनीनप्‌ ॥ १ ॥
मेहिनां तिक्तशाकानि जाङखा हरिणाण्डजाः ॥
यवान्नविकृतिरमुदाः शस्यन्ते शाछिषष्टिकाः ॥ २ ॥

तिक्तशाकानि प्रपुत्रारपयेकादीनि । अण्डजा; पक्षिणः । यवान्नविकृतिर्यवाननं यव-

विकाराश्वापुपादयः ॥ २ ॥ |

पारिजातजयानिम्बवदिगायनि वीणां पृथङ्‌ ॥ `
पाठायाः सागुरोः पीताद्रयस्य शारदस्य च ॥ ३॥

१ क, घ. अस्य मा" । २ ड. पिनित्तन्मधितेन वा । भ' । ३ घ. प्रयोजयेत्‌ । ४ ङ. 'ढकम्‌ । कु ॥

२९२ व्याख्याङ्कुमुमावद्पाख्यदीकासमेतो-- { ६९ पश्चतिशः-

लङेधमद्यसिकताशनेरेवणपिष्टकाः ॥
सान््रमेहान्कमादघ्रनि अष्टौ काथाः समाक्षिका; ॥ ४ ॥
पारिजातः पारिभद्रः। जया जयन्ती, अरणिका । वहिचित्रकः । गायत्री खदिरः ।
पाठायाः सगुरोरित्येकः क्राथः ! पीताद्रयस्यति। पीता हरिद्राऽयमप्येकः । शारद
सप्तपणैः ॥ २ ॥ ४ ॥
ूर्वाकसेरुपुतीककुम्भीकप्टवदोवलम्‌ ॥
जेन कथिते पीतं शुक्रमेहहरं परम्‌ ॥ ५ ॥
पूतीकः करज्ञः 1 कुम्भकः पान्दी । सुश्रुते च प्टव(स्थाने कैवतंमुस्तक शपाठ-
त्वः केवतकमुस्तकः ॥ ९ ॥
निफरारण्वधद्राक्षाकषायो मधुसंयुतः ॥
पीतो निहन्ति फेनाख्यं पमेहं नियतं ब्रणाम्‌ ॥ ६ ॥
सगमम्‌ ॥ ९
अथ कफग्रमेहेष्वेव सामान्ययोगा उच्यन्ते -
रोधाभयाकदफटगमुस्तकानां विडङ्गपाटाञ्चंनधन्वनानाम्‌ ॥
कदम्बा शयनदीप्यकानां विडङ्गदावींधवदयल्यकानाम्‌ ॥
चत्वार एते मधुना कषायाः कफपमेदेषु निषेवणीयाः ॥ ७ ॥
धन्वनः स्वनामख्यातः । दीप्यको यवानी । धवः पवेतोद्धवः । शस्यकं मदनफ-
टम्‌ ॥ ७॥
अथ पित्तप्रमेहेषु सामान्ययोगानाह--
रोध्रारनोशीरङुचन्दनानामरिष्सेव्यामखकाभयानाम्‌ ॥ < ॥
धाच्यज्नुनारिष्टकवत्सकानां नीखोत्परैकातिनिशायैनानाम्‌ ॥
चत्वार एते विहिता; कषायाः पित्तप्रमेहे पधुसंप्रयुक्ताः ॥ ९ ॥
कुचन्दनं रक्तचन्दनम्‌ । अरिष्टो निम्बः । सेव्यमुशीरम्‌ । अभया हरीतकी ।
तिनिशोऽच्छकः ॥ ८ ॥ ९॥
अश्वत्थचतुरङ्कन्यग्रोधादि फल्यम्‌ ॥
सरक्तसारमल्ञिष्ठा काथाः पञ्च समाक्षिकाः ॥ १० ॥
नीटदाखिदरद॒क्ताख्यक्षारंगण्डीरिकाहयान्‌ ॥
मेहान्दन्धुः कमादेते सक्षोद्रो रक्तमेदजित्‌ ॥
काथः खञ्ञरकारमर्यतिन्दुकास्थ्यमृताङतः ।॥ ११॥
चतुरङ्कः किरमाङकः । सरक्तपारमन्ञिष्ठेव्येकयोगकः काथः } रक्तपारो रक्तचन्द-
नमू 1 इ॒क्तख्योऽम्डाक्षः । गण्डीरिकाह्वयो मच्चिष्ठाहयः । पेहान्हन्युरिति । हन्यु-

१ ड, "कान्‌ । साः । २ डः 'रमाञ्जि्ठका ।

प्रमेहाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः।. २९३

यांपयेयुः । पित्तमेहानां याप्यत्वात्‌ । किंवा नालयन्तदुष्टे मेदसि पित्तजा अपि
साध्याः । पाध्यास्तु मेदो यदि न प्रदुष्टमिति चरकवचनात्‌ ॥ १० ॥ ११॥
वातिकमेहचत॒ष्टये चिकित्सामाह-

किन्नावहिकषायेण पाठाकरुजरामदम्‌ ॥
तिक्तां कृषं च संचृण्ये सपिमहे पिबेरन्नः ॥ १२॥
सपि्मेहादिषु (2) छिन्नादिकषयेषु क्षौद्रावापः कार्यः । तन्रान्तरनिदर्शनान्मधुनो
मेहहरत्वाचच ॥ १२ ॥ ` `
कद्रखदिरपगकाथं क्ष द्राहये पिबेत्‌ ॥
कदरो विट्खदिरः । खदिरस्तदितरः । पूगः पकंटिः ॥
अभिमन्थकषायं तु वसामेहे प्रयोजयेत्‌ ॥ १३९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १६ ॥
पाठारिरीषदुस्पशेमूवाकिंटुकतिन्दुकम्‌ ॥
कापित्थानां भिषक्काथं दस्तिमेहे पयोजयेत्‌ ॥ १४ ॥।
तिन्दुककपित्थयोः फम्‌ 1 तिन्दुकः केदुरिति रोके । वातमेहेष्वसाष्येष्वपि `
चिकित्सामिधानमिदं मेहानां चिरानुबन्वित्वात्किचिद्ीमे तयापानार्थम्‌ ॥ १४ ॥
कम्पिह्टसप्रच्छदशाखजानि वेभीतरौहीतककोरजानि ॥
कपित्थपुष्पाणि च चूणितानि क्षोद्रेण छिद्यात्कफपित्तमेही ।॥ १५ ॥
्णोनीति विरोष्यपदं कम्पिह्धादिजानि चणानीत्यथेः। एवं वेभीतेत्यादावपि व्याख्ये-
` यम्‌ | विभीते भवं वेभीतं भवार्थेऽण्‌ । एवं रोहितकादावपि । रोहितको रोहिडः । कफ-
पित्तमेहीति । कफमेही वा पित्तमेही वेदथः ॥ १५ ॥
मेहेषु सामान्ययोगानाह--

लिग्धं वान्तं विरिक्तं च निरूढं पाययेद्रसम्‌ ॥
धान्या; सवेषमेदेषु निशाक्षोद्रसमन्वितम्‌ ॥ १६ ॥
धाघ्या रसः खरस एव व्यवहारात्‌ । निशा हरिद्रा । कट्पनामाह -) आमल-
करसस्य चत्वारि पानि हरिद्रा कर्षप्रमाणं तथा मधु च कर्षप्रमाणमेवेवं विमथ्य
पिवेत्‌ ॥ १६ ॥
कषायमथ वा दासुत्रिफटामुस्तकेः शृतम्‌ ॥
अत्रापि निशाक्षौद्रतमन्वितमित्यनुवतैयितन्यम्‌ ॥
त्रिफएखादारूदाव्यैब्दकाथः क्षेदरेण मेददा ॥ १७।।
प्रगमम्‌ ॥ १७ ॥

ॐ विबिष्टामे यापनाथभिति भम भाति)

३९ पश्च्िश्ः-

1 व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो -याकसमावस्याख्यः

कुटजासनदाव्यैब्दफलत्रयभवोऽ थवा॥
अचापि क्षोदरेणा(त्या्य) नुवते । असनः पीतश्षाकः । दारवीं दारुनेशा ॥
गदूच्याः स्वरसः पेयो मधुना सवेमेदुत्‌ ।। १८ ॥!
सुगमम्‌ ॥ १८ ॥
शालमुष्कककम्पिह्टकल्कमक्षसमं पिबेत्‌ ॥
धात्रीरसेन सक्षौद्रं सर्वमेहदहरं परम्‌ ॥ १९ ॥।
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥
फटतिकं दारुनिशां विराटं
युस्तं च निष्काथ्य निरशांशकस्कम्‌ ॥।
पिबेत्कषायं मधुसपयुक्तं
सवेभमेहेषु समुत्थितेषु ॥ २० ॥
तिङादीनां मुस्तान्तानां प षोडशगुणं जछं दत्वा चतुर्भागावशिष्टं मह्यम्‌ ।
तथा चोक्तम्‌-
दरव्यमापोत्थि(थि)तं काथ्यं दत्वा षोडशिकं जरम्‌ ।
पादशेषं च कतेव्यमेष क्राथविधिः स्मतः ॥ `
निश्षंशकस्कमिति । निराभागकद्कम्‌ । तत्सहितमेव त्रिफडादिद्रव्यं निष्काथ्य
कषायं पिबेदिलेके । निशाया अंराश्वतु्थभागः कल्कः प्रक्षेपरूपो यच्च तत्तयेत्यन्ये ।
ूवैन्याख्यायाः प्रचारः प्रायेण ॥ २० ॥
मधुना त्रिफलाचृणमथ वाऽर्मनतुद्धवम्‌ ॥
खोहनं वाऽभयोत्थं वा रिशद्यान्मेहनिषटत्तये ।। २१ ॥
चणेमिति पदं समापान्तभूतमप्यनुवयितन्यम्‌ । अभयोत्थमिति । हरीतकीमवं
न चाभयमुक्ञीरं तद्धवम्‌ । हरमेखल्मनुवदता चक्रेणापि टिखितम्‌--
भन्रिफलखोहशिङाजतुपथ्यानरणं वटीढमेकेकम्‌ ॥
मधुनाऽमृतास्वरपमिति सवोन्मेहानिवारयति'इति ॥ २९ ॥
न्यभरोपादिचूणेमाह-
नयग्रोधोदुम्बराश्वत्थरयोनाकारग्बधासनम्‌ ।।
आम्रं कपित्थं जम्न्रं च भियाठं ककुभं धवम्‌ ॥ २२ ॥
मधूकं मधुकं रोधं वेरणं पारिभद्रकम्‌ ॥ `
पटो _ पहं मश च दन्ती चित्रकमाढकीमू्‌ ॥ २३॥ मेषशृङ्गी च दन्तीं चित्रकमादकीम्‌ | २३ ॥

१६. हहा । सु । २ घ. वरुणं ।

प्रमेहाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २९९ .

करञ्ज जिफङाशक्रभट्धातकफरानि च ॥
एतानि समभागानि शछ्ष्णचूणोनि कारयेत्‌ ॥ २४ ॥
न्यग्रोधाद्यमिदं चूर्णं मधुना सह रे्येत्‌ ॥
फट्त्रयरसं चानुपिबेन्मत्रं विष्ध्यति ॥ २५ ॥
एतेन विशतिर्महा पतङृच्छराणि यानि च ॥
प्रशमं यान्ति योगेन पिटिका न भजनायते ॥ २६ ॥
अपनः पतिशाटः । आम्रकपित्थजम्बूनां फलस्थि । ककुभं धवमिल्यस् स्थाने
ककुमत्वचमिति पाठान्तरम्‌ । मधुकस्य सरार: करञ्जस्य फम्‌ । जयं योगः सामान्यचू-
णैयोजनापरिमाषया योज्यः ।
(कषेश्चूणस्य कल्कस्य गुटिकानां च सर्वशः ॥
दरवडक्त्याऽवर्टेग्यः पातव्यश्च चतुद्रैवः "' इति ।
न्यग्रोधाय चणम्‌ ॥ २२ ॥ २३ ॥ २४ ॥ २९ ॥ २६ ॥
तरिकण्टकारमन्तकसोमवस्केभेातकैः सातिविषैः सरोधरैः ॥
वचापटोलाजैननिम्बयुस्तेररिद्रया पद्मकदीप्यकैश्च । २७ ॥
मञ्धिष्ठया चाग॒रुचन्दने सर्वैः समस्तैः कफवातनेषु ॥
मेहेषु तेरं विपचेद्घतं तु पित्तेषु मिश्रं त्रिषु रक्षणेषु । २८ ॥
अरमन्तको मटुआ । सोमवस्कः कटफटम्‌ । दीप्यको यवानी ! मर्वेरित्युक्तं सवः
सेहसाधनं स्यादत उक्तम्‌ । समस्तेरिति । सर्वैवथोक्तैः समुदितैरेव न यथारामेन ख्रें
विपचेदित्यथः। मिश्रमिति । प्रतति(ते)ख्यमकम्‌ । तरिषु रक्षणेष्विति । जिदोषक्ष-
णमेरके सति तरिदोषनं(नत्व)च कफापित्तजमेरेष्वेवानुबन्ध्यानुबन्धक्रतं मन्तव्यम्‌ । किंच
सर्वषामेव मेहानां त्रिदोषनत्वादुदूतातरेदोषजत्वं कदाऽपि भवतीति ज्ञेयम्‌ । तरिकण्टकाख्यं
ते तेरं यमकं च ॥ २७॥ २८ ॥
त्रिकटुतरिफटाचृणेतुल्ययुक्तं त॒ गुग्गुटुम्‌ ॥ २९ ॥
गोक्षरकाथसंयुक्तं गुरिकां कारयेद्धिषर्‌ ॥
दोषकाट्बरापेक्षी भक्षयेचाऽऽनुरखोमिकीम्‌ ॥ २० ॥
न चात्र परिहारोऽस्ति कमं कुयां्येष्सितम्‌ ॥ `
परमेहान्वातरोगाथ मूत्राघातोदरं जयेत्‌ ॥ ३१॥
तरिकटुत्रिफलाचृणतुल्ययुक्तं तु गुग्गुटुमिति । भिकटुतिफलाच्‌र्े्तुस्येयुक्तम्‌ ।
गोधुरणाथसंयुक्तमिति । गोक्रकाथमावितं सप्ताहभावनया ॥ २९.॥ ३० ॥ ३१ ॥
कफमेददरकाथसिद्धं सपि; कफे हितम्‌ ॥

१क. घ, वेगेन ।

२९द व्याख्याङुघुमावल्याख्यंटीकासमेतो-- [ ९५ पश्चतरिशो-“

सपिरकल्कमेव ॥
पित्तमेह्ननियहसिद्धं पित्ते हिते घृतम्‌ ॥ ३२ ॥
. पुगमम्‌ ॥ ३२॥
घन्वन्तरं पृतमाह--
द्शप्रलं करञ्जो द्रौ देवदारु हरीतकी ॥!
वषाभरवरुणो दन्ती चित्रकं सपुनर्नवम्‌ ॥ ३३ ॥
सृधानीपकदम्बाश्च विल्वभष्टातकाने च ॥
राटी पष्करमरं च पिप्परीमूखपेव च ॥ ३४ ।।
पृथग्दशपकानेतानभागांस्तोयामंणे पचेत्‌ ॥
यवकोलकुखत्थानां परस्थं भस्थं च दापयेत्‌ ॥ २५ ॥
तेन पएादावरेषेण धृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥
निचटं जिला भागीं रोहिष गनपिप्पी ।। ३३ ॥,
दङवेरं विडङ्गानि बचा कस्पिह्ठकं तथा ॥
गर्भेणानेन तत्सिद्धं पाययेच यथाबलम्‌ ।॥ २७ ॥
एतद्ध(द्धा)न्वन्तरं नाम विख्यातं सपिरुत्तमम्‌ ॥
कुष्टगुटमपमेहां ध श्वयथुं वातञ्चोणितमर्‌ ॥ ३८ ।१
प्टी सोदराणि चार्शासि विद्रधीनिपिटकास्तथा |,
अपस्मारं तथोन्ादं सपिरेतन्नियच्छति ॥।
पाठान्तरे इतं तोये काथ्यादष्गुणं विह ॥ ३९ |
, करजञो द्वौ करज्पूतिकरल्ञकौ । अनयोश्च फं मेहहरत्वात्‌ 1 यडुक्तम्‌--करज्-
हि(कि)शुकारिष्टफटं जन्तुप्रमेहनुदिति । (धा) खुहीमृमिह तत्रान्तरे मूचपात्‌ ।
नीपकदम्बकथोरस्पमहद्धेदाद्धेदः किंवा कदम्बो भूकदम्बः स ॒चाखम्बुध (ष)स्तन्नाम्तरे
भूकदम्बपाठात्‌ । नीपस्थाने कापि निम्बस्य पाठः । अस्यापि फएटम्र्‌ । पृथग्दशपडा-
न्भागानिपि । दरामूटमपि प्रयेकं दङपदिकम्‌ । ततर प्रतिहतं तोयार्मणदानं राताधि-
कद्रव्ये पुनरषटगुणं जकम्‌ 1 तथाच चक्रः--
“पृथक्तोयामणं त्वत्र प्रचेद्रन्याच्छतं रातम्‌ !
शातत्रयाधिके तोयमुत्सर्मकरमतो भवेत्‌" ॥ ` |
अत्र मध्यद्रव्यस्योमयगामित्वात्तोयमुत्सगतोऽद्टगुणं मतमिति । अन्ये. त्वाहुः |
दशमूस्य भित्वा दश पलानि । कज्लादीनां पिप्पीमूढान्तानां मि छित्वा दा पानि।
यवक।टङ्ुङत्यानां च प्र्ेकं त्रये णाष्टचत्वारिंशत्पडानि । एवं मिहित्वा काथ्य-

१ड. `रहिपुका ।

प्मेहाधिकारः. 1 ठन्दमाधवापरनामा सिदढयोगः 1 ` २९७

दरव्याणामष्टषष्टिपखानि तत्न यथोक्ततोयार्मणेनेव क्राथो युक्तः १ अभेणो द्रोणः
पादन्तर्‌ य॒त ताय कथ्यादष्टगुण त्वह | अस्याथः--व्रतमेतदव क्राप्यन्यथा परल्यते
तत्र च क्ाथाथमष्टगुणं तोयं दर्दितं तत्परामाण्यादिहाप्यष्टगुणं तोयं देयम्‌ । पाठान्तरे
यथा--दशमूटहरीतकीदेवदारुकरल्द्रयवषमदन्तीम्‌मिकदम्बमल्लातक पृष्करमृटा कमल -
खुटीमृर्वरुणपिप्पीमृानि प्रत्येकं ददपरोन्मितानि यवकोरकुरुत्थप्रस्य्रयं चाष्टगुणेऽ-
म्भपि पादरोषं कृषायमवतारयेदि ति । अमणदाब्द मूरिनटोपटक्षण इति इन्दाभि
प्रायः 1 इत्थमेव भ्यवहारो युक्तः } निचुखो हिज्जलः } रोहिषं गन्धतृणम्‌ | धान्व-
न्तरं प्तम्‌ ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ९ ॥ ६६ ॥ ३७ ॥ ३८॥ ३९. ॥ `

शार्सारादितोयेन भाषिते च शिखाजतु ॥ `
पिषेत्तेनेव संशुद्कायः पिष्ट यथावखम्‌ ॥ ४० ॥
जाङ्छानां रसेः साधं तस्मिज्ञीर्णे च भोजनम्‌ ॥
दुथादेवं तुखां यावदुपयुञ्ञीत मानवः ॥ ४१ 1
मधुमेहं विदायासो शकंरामद्मरीं तथा ॥
वपुषेणबरोपेतः शं जीवत्यनामयः ॥ ४२ ॥

शिाजतमावनाथं क्राथक्िषो परिभिष-
“तुल्यं गिरिनेन जले चतूर्मणे मावनौषधं काथ्यम्‌ ।

तताय प्रादाय पृतोण्णे प्रकषिपद्विरिजम्‌ ॥
तत्समरसतां यातं संशुष्कं प्रक्षिपेदरसे भुयः"? इति ॥
वनं च दशराहं ततो दविगुणं चरिगुणं ग यदुक्तम्‌ 1 भावितानि "ˆ` '““ । सप्ताह.
अन्यत्र मावनमुक्तम्‌- 1
“प्रक्िप्योद्धल्य मा(चाऽऽ>वापं पुनस्त्प्रक्षिपेद्रसे ।
कोष्णे पप्राहमेतेन विधिना तस्यं भावना” इति +

[कन्यकः

तनैषेति ! शार्प्तारादितोयेन । प्र्दधकायः कतवमनविरेकः 1 पिष्टं तररणितम्‌ ।
यथाभिवरं तद्धीनत्वात्कायस्य 1 जाङ्गरमाप्ररपेन भोजनोपदेशशेह रोषश्च स्वेद-
कत्वाच्छिखजतुनो वातकेोपशङ्कया । तुखां यावदुषयुञ्रीतेति ¦ प्रतिदिनमच्र कषाः
द्िमा्या ताबानुपयोगोऽप्य यावता न पृथत इयथः । मधुमेहं विहायेति । उत.
ज्नमात्ं मधुमेहम्‌ । चिरजस्यासराध्यत्वात्‌ । किंच महाप्रमावत्वायोगो.ऽयमप्ताध्यमपि
मधुमेहं साधयतीति । अस्य इ्टमोक्ता भ्याख्या दिष्यते । शारप्तारादितोयनेल्यादि ।
रिद्यजतुप्रकाराः सश्चतो क्ता टिए्यन्ते ।

तेयथा-- सात द्युत शुचा च शलः सूयश्धतापताः ॥
३८

२९८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ २९ पञ्च्तिक-

जतुप्रकाशं खरसं दिखाम्यः प्रसवन्ति हि ॥
शिदाजत्विति विख्यातं सवैव्याधिविनाश्नम्‌ ॥
यद्यप्यन्यस्मिन्कारे रिाजतु दस्यते तथाऽप्याषाढज्येष्ठपरिगृहीतं खरतरणिकिर-
णतापिताम्यः हिखमभ्यो गुणवत्तरं मवति । ननु शिदानां रूक्षकटिनानां कथं लिग्-
द्रवसखरसः संभवती्याह--
“तथादीनां तु छोहानां षण्णामन्यतमान्वयम्‌ ।
ज्ञेयं तत्वल्वतश्वापि षञ्योनि प्रयितं क्षितौ ॥
तथादीनि अपुसीसताम्ररूप्यसुबणकृष्णरोहानि पटूतेषामन्यतमान्वयै षड्योनि षट्‌-
कारणकं तु(तन्न)--
““अम्हं च सकषायं च कटु पाके शिटाजतु |
नात्युष्णशीतं धातुम्यश्वतुम्येस्तस्य संमवः ॥
हेम्नोऽथ रजतातताम्राद्भरं कष्णायसादपि'” इति ॥
इति शिरानतुचतुष्टयं तत्रान्तरे प्रोक्तं तत्तेषां चतुणांमपि मुख्यानां गुणख्या-
पनाय नान्ययोनिरिरखाजतुनिवारणाय ॥
“'लोहाद्धवति तचस्माच्छिखानतु जतुप्रभम्‌ 1
तस्य छोहस्य यद्वयं रसं चापि विमतिं तत्‌? ॥
अचर चकारेण वर्णं प्रभावं च निभर्तीत्यनुक्तं समुचीयते तत्न यह्छोहाज्जातं स्यात्त-
छोहस्थैव वीयैरसो निमि तानि च डोहानि सुव्णादीनि ।
तद्यथा--“सुवर्णं बहणं जिग्धं मधुरं रसपाकयोः ।
विषदोषहरं शीतं सकषायं रपायनम्‌? ॥
सुवणीदिषातूनां गुणानाह-
““₹्प्यं न्ञिरधं कषायाम्डछं विपाके मधुरं सरम्‌ ।
वयसः स्थापनं रीतं डेखनं वातपित्तजित्‌ ॥
-ताम्रं सतिक्तमधुरं कषायं छेखनं खघ ।
कटुपाकरसं शीतं रोपणं कफपित्तजित्‌ ॥
सतिक्तङ्वणं भदि पाण्डुत्वकृमिवातनुत्‌ ।
छेखनं स्वखपित्तं च अपु सीमं च तद्रणम्‌ ॥
चक्षुष्यं कृष्णखोहं स्यात्कषाये स्वादुतिक्तकम्‌ ।
छेखनं वातरं शीतं कृमिपित्तकफप्रणुत्‌? इति ।
यद्यपि जतुप्रकारो खक्षाप्दशः हिखाल्रावः शिाजतुशब्देनोक्तस्तथाऽपि सुवण
दिनियसेऽपि शिखानतिति प्रयोगः सर्षपादितैखवदौपचारिको द्रष्टव्यः । अथ सुवणी

> त्रप्वादीनामिति स॒श्रते पाटः।

परमेहाधिकारः 1 हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २९९

दीन्यपि पाधिवत्वप्तामान्याच्छिखावहुपचयन्ते । तत्र श्रीहरिशन्द्राचार्येण सुरणं समलाः
पञ्चेति चरक-छटाकन्याख्यानं कुवता स्वणादिमडा एव शिलजतुन्यमिहितानि ! तत्रा-
न्तरीयेस्तु पुवर्णादिषातवः । ०
'्ेमा्याः सूर्यस तप्ताः स्रवन्ति गिरिधातवः ।
जलत्वामं मृदु मृत्ल्ाच्छं तद्वदन्ति रिखाजतु ॥
मधुरं च सतिक्तं च जपापुष्पनिभं च यत्‌ । `
विपाके कटुकं शीतं तत्पुवणस्य निखवम्‌ ॥
राजतं कटुकं श्वेतं शीतं स्वादु विपच्यते ।
ताम्राहर्हिणकण्ठामं तीक्ष्णोष्णं पच्यते कटू ॥
यत्तु गग काश्च तिक्तं च छवणाच्वितम्‌ ।
विपाके कटुकं शीतं सवेश्रेष्ठ तदायसम्‌ ॥
गोमूत्रगन्धः सर्वेषां सवै योज्यं च कम॑सु ।
रसायनप्रयोगेषु पिमे तु विशिष्यते" इति ।
सर्वैम्यः कृष्णायपरं विशिष्टम्‌ । अत उक्तम्‌---“चपुपीम्रायसादीनि प्रधानान्युत्त-
रोत्तरम्‌ । अस्याथः--पुपीप्योर्खोहत्वस्य नातिप्रापिद्धत्वादय इति विेषणं पुसी -
सायःसमुद्धवं शिटानतु चपुस्तीपायसं तदादिमूतं येषां तानि चपुपीसायप्तादीनि त्रपु-
सीमतास्ररूप्यसुवणकष्णलोहजानीति । चपुप्तीसोद्धवं व्याधिप्रलनीकमिहोच्यते ।
(शरेष्ठं तु सोवर्णं सोवणीदायमसं वरम्‌ ।
अपि तद्धावनाहीनं श्रष्ठं योग्यं रस्रायने ॥
रोगाणां हनने योग्यं यथास्थौषधमावितम्‌? इति ।
“पविकल्पानवरिष्टांस्तु क्षीरवीयान्समादिश्ेत्‌ः ॥
इति सामान्यरक्षणाभिधानम्‌ ।
तत्वे तिक्तकटुकं कषायानुरसं सरम्‌ ॥
कटुपाक्युप्णवीयं च शोषणं छेदनं तथा ।
क्ोषणं दुष्टरक्तदेः । छेदनं कफम्न्थ्यादेः ।
तेषु प्रघानटक्षणमाह--
“पतेषु यत्कृप्णमटघरु जग्धं निःङशकैरं च यत्‌ ।
गोमूत्रगन्धि यच्चापि तत्प्रधानं प्रचक्षते" इति ॥
शारपारादितोयेनेल्यादि 1 शाख्सारादितोयेनेति । तच्च भाव्यद्रग्यमं कथनीयद्र-
व्यमष्टगणे जछे निष्काथ्याष्टभागावशिष्टेन कषायमानं तन्तान्तरपामाण्याद्शाहं विंशति
दिनानि तरिङदिनानि वा भावयेत्‌ । संशुद्धकायः सद्द्वदहः । तैनैव सारोद्केनेव ।

३०० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेती-- ३६९ पञ्चक्रिशः-

पिनित्पमात एव तन्वान्तरप्रामाण्यात्‌ । यथावृं यथाभ्चिवडं पाकस्य तदायत्तत्वात्‌ ।
नाङ्लमांपरपेर्मोजयेत्‌ । अन्यथा रोषणच्छेदनत्वाद्रातप्रकाफः स्यत्‌ । शेराजतु-
नस्तुलां पररातं युञ्ज्यात्‌ । मधुमेहं *निहन्तयाश्विति । तथा च सुश्रुतः
“वपवणबरोपेतो मधुमेह विवर्जितः ।
जविद्रषरातं पूणेमनरोऽमरसंनिभः ॥
शातं रतं तुखायां तु सहचरं दशतोचिके ।
भल्यातकविधानेन परिहारविषिः स्तः ॥
मेहं कुष्ठमपस्मारमुन्मादं छीपदं गरम्‌ ।
शोषं शोफारोपी गुल्मं पाण्डुतां विषमन्वरम्‌ ॥
अपहन्दयचिरात्कारच्छिखाजतु निषेवितम्‌ ।
न सोऽस्ति रोगो यं वाऽपि न निहन्याच्छिरखाजतु ॥
शकरा चिरसंमतां भिनत्ति च तथाऽद्मरीम्‌ ? इति !
न सोऽसि रोगोऽ रोगरब्दो दोषेषु वतेते ! अथवा शखासराध्येष्वरमयादिष्विति
॥ ४०॥४१॥ ४२ ॥
रिढाजतुप्रयोगेणेव माक्षिकधातुप्रयोगमतिदिशनाह--
7 प्ा्तिकं धातुपप्येव युजञ्ज्यादस्याप्ययं गुणः ।॥ ४३ ॥
माक्षिकं धातुमप्येवमिति 1 धातुमाक्षिकमप्यनेनेव विधिनोपयुज्जीत माक्षिकं धातु-
मिति हिविधमपि सुवणेमाक्षिकं रनतमाक्षिकं च । तथा च सुध्रुतः-
'एवं वा माक्षिकं धातुं तापीजममतोपमम्‌ ।
मधुरं काञ्चनाभासमम्डं च रजतप्रमम्‌ ।
पिबन्हन्ति जराकुष्टमेहपाण्डामयक्षयान्‌ ” इति !
तथा--"तद्धावितः कुृत्थांश्च कपोतांश्च विवजयेदिति
तद्भावित इति ताभ्यां रिराजतुमाक्षिकाभ्यां भावितो व्याप्तदेहः । शिराजतु-
माक्षिकम्याप्षदेहस्य द्वयोरपि वीर्योत्कषोच्छिरामयव्वेनेव तन्मयं रारीरं स्यात्‌ । कुक-
त्थास्तु यथा रिं भेत्स्यन्ति तथा रशिखाजतुमाक्षिकवी्स्यापहन्तारो भवन्ति तद्धत्क-
पोतोऽपि खरतररिडाभोजनः पाषाणमपि जरयलयतः कुरुत्थकपोतो यावल्ञीवं वजये-
दिति ॥ ४६३॥
अतः परं प्रमेहपिरिकाचिकित्तितमाह--
शराविकाचाः पिटकाः साधयेच्छोफबद्धिषर्‌ ॥
पकाथिकित्सेदव्रणवत्तासां पानेषु शस्यते ॥
काथो वनस्पते्वास्त मूत्रं तीक्ष्णं च शोधनम्‌ ॥ ४४ ॥
"ण व ` + मुहं बिहायासाविति मम मक्षि 17117111 ` # मधुमेहं विहायासाविति मम भाति \ `

परमेहाधिकारः] ` इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` २०१

रोफवद्त्रणरोफवत्साधयेदपक्ताः पिटिकाः । ताप्तां प्रारूप इति शेषः । वनस्पतेरपि
(रिति)वयदे; । बास्तं मूत्रं छगलं मूत्रम्‌ । तीक्ष्णं च शोधनं वमनं रेचनं च ॥ ४४॥

एटादिकेन कुवीत तें च व्रणरोपणम्‌ ॥ ४५ ॥
आरग्वधादिना कुयोक्ाथयुदरतेनानि च ॥
शाख्सारादिना सेकं भोज्यादि च कणादिना ॥ ४६ ॥
एलातगरकषठेल्यादवेखादिः । रोपणावस्थायां रोपणे कर्तव्य आदौ तमेव नान्यत्कषा-
यादिकं रस्वष्वेव मेहेष्वतिप्रवृत्या वातवरद्धेसतेरस्य वातदोषप्र्यनीकत्वात्‌ । तथा
बद्धमू्रत्वेन प्रमेहन्याधिप्रलनीकत्वाच । एडादिकेनेति यत्राधिकरणेनोक्तिरित्यादिपरि-
माषाग्यापारादेखछादिगणः कल्कः । द्रवं जरम्‌ । गणत्वादिह क्राथकस्कौ कार्यावि
लन्ये । आरग्वधादिना क्थः पानार्थं परिषेका्थं वा । क्राथमुत््तादनाय चेति पाठ
रुते । तत्रोत्सादनं निस्नत्रेणस्यो्नतिकरणम्‌ । उत्सादनोपक्रमावस्थायामारखधादिने
वोत्प्रादनम्‌ । एवं वक्ष्यमाणेषु परिषेचनादिष्वत्रोक्तव्गेणेव नियमः । भोज्यादीति ।
अलयन्नपानम्‌ । कणादिना पिपपल्यादिना ॥ ४९ ॥ ४६ ॥
सोवीरकसरासुक्तं तरं क्षीरं गुडं धतम्‌ ॥
अम्टेश्रसपिषटानानूपमां सानि वजेयेत्‌ ॥ ४७ ॥
सुरा पिष्टमयी । अनूपा महिषादयः ॥ ४७ ॥
प्रमेहिणो यद्‌ मूत्रमनाविरमापिच्छिटम्‌ ॥
विश्चदं तिक्तकटुकं तदाऽऽरोग्यं पचक्षते ॥ ४८ ॥
प्रमेदानिवृत्तिरक्षणमाह-
मरजमनाविमिति । अनाविं खच्छमेदोमांसङ्छेदादिदूष्ययोग विरहात्‌ । विश-
दमनुपहतवणम्‌ । उद्छणस्तु --अनाविटं प्रसं विदादं रूक्षमिति व्याख्याति 1
तेजति स्म तिक्तं कटुत आवृणोतीति कटु मूत्रस्य तिक्तकटुत्वं पिषीडिकामक्षिकादीनाम-
पस्षणेन ज्ञातव्यम्‌ । अन्ये त्वेवं पठन्ति । प्रमेहिणो यदा मूत्रमनाविद्धमपिच्छिरम्‌ ।
तत्राप्यनाविद्धं प्रत्नम्‌ । आरोग्यं प्रमेहरोगाभावः ॥ ४८ ॥

इति शरीहन्दपणीतदृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री
श्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुयुमावस्याख्यायां
पश्चनिशः प्मेहाधिकारः समाप ॥ ३५॥

३०२ व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- ३९ ष्ट्तिशः-
अथ षटूनिशो मेदोटद्छधिकारः

मेदः परमेहदृष्यत्वनोक्तं मेदःप्रमेददोषजं च स्थोल्यमिति प्रमेहानन्तरं स्थोस्यम्‌ ।
पराणाः शाखयो मदाः कर्त्थोदारकोद्रनाः ॥
छेखना बस्तयशैव सेव्या मेदस्विना सदा ॥ १॥
उद्ाटो वनकोद्रवः । ठेखना बस्तय इति ।
व्रेफटाक्राथगोमृचश्चोदरक्षारसमन्िताः ॥
उषकादिप्रतोवापा वस्तयां ख्ेखनाः स्मरताः ॥ १॥
निद्रप्रपङ्कस्य स्थोस्यहेतोः प्रतिषेधोपायमाह-
चिन्ता क्रोधस्तथा धूमो व्यायामो रक्तमाक्षणम्‌ ॥
उपवासोऽसुखा शय्या सचोदार्ये तमोजयः ॥
निद्रापरसङ्गमटहितं वारयन्ति समुत्थितम्‌ ।॥ २॥
रक्तमोक्षणं रिराव्यधेन । सत्ोदा्यं सच््वगुणेद्रेकः । तमोजयन्तमोगुणविनयः स
च योगाम्यास्राद्धव्ति ॥ २॥
व्यायामनित्यो जीणोशी यवगोधूमभोजनः ॥
संतपेणकृतेदोपिर्छोस्यं भुक्त्वा पिगुच्यते ॥ २॥ |
संतपेणकृतैदोपिरिति । संतर्षणनिमित्तर्विकरैः । ते च कण्डूपरमेहपिटिकाकोगदयः।
दीषभ्रभदेन चेह विकारामिषानं कारणे कार्योपचारात्‌ । खीरं युश्सखेति । मक्षणरो-
टपतां विमुच्य ॥ ३ ॥
भ्रमचिन्ताव्यवायाध्वक्षोद्रनागरणभियः ॥
लयवह्यमतिस्थोलयं यवहयामाकभाजनम्‌ ॥ ४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४ ॥
परातमेधुयुतं वारि सेवितं स्थौल्यनाशनम्‌ ॥ ५ ॥
मधुयुतं बारीति । अतुल्यमानं क्षारत्वात्‌ । कोपं नरमिति केचित्‌ ॥ ९ ॥
विडङ्गादियोगमाह-- `
विडङ्गनागरक्षारकार्छोहरनो मधु ॥
यचामखकचृणं तु योगोऽतिस्थो्स्यनाशनः ॥
` क्षारो यवक्षारः । काट्टोहरनो रोहवर्णम्‌ ॥
उष्णमन्नस्य मण्डं वा पिवेत्कृरतनुभवेत्‌ ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥

कं. न्तास्वेदः कथा १२ ड. त्यक्त्वा । ३ ड. ल्याजेद्धवेत्‌ । क्षा

मेदोवृद्ध्यिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३०३

सचन्यजीरकन्योषरिङ्कुसोवचैखानलाः ॥
मधुना सक्तवः पीता मेदोघ्रा बहिदीपनाः ॥ ७ ॥
अनटरधि्रकः । क्तव इह माविव्योषाच्ययोगन्यायात्सवन्नणेतः षोडशगुणाः।। ७ ॥
व्योषादं यागमाह-- `
व्योषं विडङ्ग शिग्रूणि त्रिफणं कटुरोहिणीम्‌ ॥
बृहत्यो द्रे हरिद्रे च पाठामतिविषां स्थिराम्‌ ॥ ८ ॥
दिङ्ककम्बकमखानि यवानीधान्यचिच्रकम्‌ ॥
सोवचेरुमजाजीं च हपुषां चेति च्रणैयेत्‌ ॥ ९ ॥
चृणेतेरघृतक्षौद्रमागाः स्युर्मानतः समाः ॥
सक्तूनां षोडशगुणो भागः संतपणं पिवेत्‌ ॥ १० ॥
प्रयोगादस्य शाम्यन्ति रोगाः संतपणात्थिताः ॥
पमेहा मूढवाताथ दषएरान्यशासि कामाः ॥ ११ ॥
प्टीहपाण्ट्वामयः शोथा ग्र्ङच्छरमरोचकः ॥
रोगो राजयक्ष्मा च कासः श्वासो गलग्रहः ॥ १२ ॥
कृमयो ग्रहणीदोषाः श्वैत्यं स्थौस्यमतीव च ॥
नराणां दीप्यते वहिः स्मृतिङवद्धिश्च वधेते ॥ १३ ॥
केम्बुकमखानीति । केम्बुकं स्वनामप्रिद्धम्‌ । तेटमधुघृतानां प्रसेकं समुदितच-
णैतुल्यमानत्वम्‌ । सक्तूनां च षोडशगुणो भागः स्मुदितचृणापेसषया । संतपणमिति ।
द्वपरिषुतप्त्ुरूपं तेन संतर्षणपर्ञकस्याप्यपतपंणत्वं ज्ञेयम्‌ । मात्रा स्यादाहारद्रव्यप्र-
धानत्वादरूयप्री । शैलं शितं श्वेतवर्ण॑ता वा कफकरृता । व्योषादिर्मन्धप्रयोगः ॥ < ॥
॥९॥१०॥११॥१२॥ १६॥
विफराद्यं तेटमाह--

त्रिफखातिविषामूवातरिरचिजकवासकेः ॥
निम्बारग्वधपडग्रन्थासप्तपणेनिशद्रयेः ॥ १४॥
गुडधचीन्द्रसुराङ्रष्णाङष्टसषपनागरः ॥
तेरमेभिः संमेः पकं सुरसादिरसघरुतम्‌ ॥ १५ ॥
पानाभ्यज्ञनगण्डूषनस्यवस्तिषु योजितम्‌ ॥
स्थूटतारस्यकण्डवादीञ्जयेत्कफकृतान्गदान्‌ ॥ १६ ॥
इनद्रसुरा गोरक्षकर्कटी निगूण्डी वा । सुरसादिरसाष्ुतमिति । सुरसादिगणस्य
क्राथः । जिफटादयश्च कल्कः ॥ १४॥ १५ ॥ १६॥

जनित

१ ड. मस्तुना । २ क. घ. समं ।

हेग , व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ ७ सपतरिशः-

मेदःप्रदोषात्स॑मवतोः खेददोगन्ध्ययोः प्रतीकारमाह--
शिरीषलामजकहेमरोधेस्त्वण्दोषसंस्वेदहरः भ्रपर्षः; ॥
डखामल्कमरीरम्‌ । हेम नागकेसरच्रणेम्‌ ॥
पत्राम्बटोहाभयचन्दनानि शरीरदोगंन्ध्यहरः पदेहः ॥ १७ ॥
पचनं तमार्पत्नमिति बाष्पचन्द्रः । अम्बु वाकम्‌ } अमयमुक्षीरम्‌ 1 रोहमगर ।
चन्दनं श्वेतचन्दनं रक्तचन्दनमितीश्चानः ॥ १७ ॥
वासादलरसो टेषाच्छहृचूर्णेन संयतः ॥ `
पिस्वपन्ररसो वाऽपि गात्रदौगेन्ध्यनाशनः ॥ १८ ॥
शङ्चूर्णेन संयुत इति । राङ्क दश्वा चूर्णं आह्यम्‌ । बिस्वपत्ररसोऽपि शङ्कखचुण
पसयत इति ॥ १८ ॥ |
तकी रोधमरिष्टपत्रं च॒तस्वचो दाडिमवस्कटं च ॥ ॥
एषोऽङ्गरागः कथितोऽङ्गनानां जङ्घाकषायश्च नराधिपानाम्‌ ॥ १९ ॥
अरिष्टपत्रं निम्बपच्रं फनिखवृक्षपत्रं वा । चतत्वगाम्रच्छष्िः । दाडिमवल्करम्‌ ।
अङ्गरागो वर्णप्रादकरः 1 जङ्वाकषायो जड्घोद्रतनाय कर्कः | प्रायेण रीश्वराणां
गजदिवाहनाज्ञङ्घा विवणी मवति तत्सवणैकरणार्थं जड्घाकषायविधिः । पत्र च
दद्यान्मदयन्तिकाया छेषोऽङ्गरागो नरदेवयोग्य इति पाठान्तरम्‌ । मदयन्तिका मर्ह-
दीति खोक यस्याः पि्ैः पत्चैर्नखानां रागमत्पादयन्ति लियः ॥ १९ ॥
गोमूत्रपिष्टं विनिहन्ति कुं वर्णाञ्ज्वरं गोपयसा च युक्तम्‌ ॥
कक्षादिदोगेन्ध्यहरं पयोभिः स्तं वहीष्द्रजनीद्रयेन ॥ २० ॥
वणेज्ज्विरं हरितारं गन्धको वा रेपोऽये कुष्ठे । गोमूत्रेण मोपयसा युक्तं दोगेन्ध्य-
हरं पयप्ता रजनीद्वयेन च युक्तं तिककादानेन वर्ीकरणम्‌ ॥ २० ॥
नवकगुगुटमाह-- [र
व्योषाभिमुस्तभरिफराविडद्णेगुग्गुटं समम्‌ ॥
खादन्सवांञ्जयेन्ाधीन्मेदःश्टेष्पामवातजान्‌ ॥ २१ ॥
अभ्भिश्चिचकः । समं मिरितं(त) न्योषादिच्रर्णसमम्‌ । नवकगुगुटुः ॥ २१ ॥
इति श्रीषन्दभरणीतदन्दपाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां
भी ्ीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां
षट्‌जदो मदाृद्यधिकारः समाप्तः ॥ ३६ ॥

१ ड प्रहषैः । .

उद्राधिकारः 1 टृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ३०९
अथ सप्रजा उदराधिकारः।

उदयेसतेधस्राधम्यास्स्थौल्यानन्तरमदरम्‌ ।
रक्तशलियवा यद्रा जाङ्गला रसा हिताः ॥
विरेकास्थापनं शस्तं सर्वेषु जटरेषु च ॥ १ ॥
गिरेकास्थापनमिति । उदरे संचितत्वान्मरस्य सवदा विरेचनं हितस्‌ 1
उक्तं हि--“दोषातिमा्ोपचयात्स्ेतोमारमनिरोधनात्‌ ।
संभवस्युदरं तस्माचित्यमेनं विरेचयेत्‌, इति ॥
आस्थापन निरूहः सन पुनरुदावतायवस्थायां प्रयोज्यः ॥ १ ॥
वातोदरं बख्वतः स्नेहस्येदैरुपाचरेत्‌ ॥।
स्निग्धाय स्वेदिताङ्गाय दद्ार्स्नेहविरेचनम्‌ ॥ २॥
स्नेदस्वेदेरुपाचरेदिति | नन्वहं “¶विवजयेत्लेहपानमजीणीं चोदरी ज्वरी" इति
वचनात्खेहनं निषिद्धम्‌ । किच नते सखेद्या नोदरी नातिसारीत्यनेन च खेदस्यापि निषेध
कृतस्तत्कथं स्नेहखेदोपरेशः ! उच्यते--सखतन््रयोः स्नेदखदयोर्मिषेधो बोद्धव्यो न तु
द्मोधनाङ्गमूतयोः । अन्यथा दोषहुरणस्य दुष्करत्वात्‌ ॥ २ ॥
सुषिरक्तो नरो यस्तु पनराध्पाति तं भिषक्‌ ॥
सुस्निग्धेरम्छल्वणेनिरूदैः समुपाचरेत्‌ ॥ ३ ॥
पनराध्पातीति । आध्मालयापूर्णोदरे मवति । आष्मातीत्याष्माश्चन्दाक्किबन्ता-
त्किपा साध्यम्‌ ॥ ३॥
समुद्राय च्रणेमाह--
सामुद्रसोवचंरसेन्धवानि क्षारं यवानामजमोदकं च ॥।
सपिप्परी चि्रकङङ्षेरं टिङ्कषिदं चेति समानि द्॑यात्‌ ।॥ ४ ॥
एतानि चूणोनि धृतद्ुतानि भुज्जीत पूर्वं कवलं भशस्तम्‌ ॥।
वातोद्रं गुट्ममनीणेक्तं वातपरकोपं ग्रहणीं च दुष्टाम्‌ ॥
अशौसि कुष्ानि च पाण्डुरोगं भगंद रांशेति निहन्ति सद्यः ॥ ५ ॥
सामुद्रं कडकचम्‌ । क्षारं यवानामिति । यवक्षारम्‌ । प्रतष्डुतानीति । घ्रतप्टु-
तमक्तोपरि चरणं मात्रया दत्वा प्रथमं द्विवान्कवलान्दिङ्घ्वष्टकवद्ुञ्जीत । कवरमिति
जातावेकवचनम्‌ । सामुद्रा चणम्‌ ॥ ४॥ ९ ॥ 4
वातोद्री पिबेत्तक्रं पिप्पटीखबणान्वितम्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥ |

| १३. क्षारो । २ घ. कुयौत्‌ ।
३९

३०६ व्याख्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- | ३७ सपतात्रैरः-

शर्करामस्विोपेतं स्वाद पित्तोदरी पिबेत्‌ । ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६ ॥
यवानीसैन्धवाजाजीव्योषयुक्तं कफोदरी ॥
सुगमम्‌ ॥
।निपातोदरी तक्रं तिकटुक्षारसेन्धवेः ॥ ७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७ ॥
खहीपयोभावितानां पिप्पटीना पयारनः ॥
सहस्रमपयञ्जीत शक्तितो जठरामयीं ॥ < ॥
खहीपयोभावितानां पिप्पलीनामिति 1 भावनमेकविंदतिवारान्‌ । यदाह
घ्रा क्षी)रपाणिः- महावृक्षक्षीरेण चिःप्ङ्त्वः पिप्पटीभावयित्वेकां दवे वा प्रयच्छे
द्विरेकाथमिति । बही सहुण्डः स च बहुकण्टकः श्रष्टः |
उक्तं च--्विविधः स मतोऽल्यैश वहुभिश्चैव कण्टकैः |
स॒तीक्ष्णकण्टकै रम्थैः प्रवरो बहूुकण्टकः'' ॥
एतान्पिप्पढीगडकां खी श्चतुरः पञ्च वा केोष्ठानुषपं प्रयहमेकान्तरं व्यन्तरं वा विरे
कार्थ क्षीरेण पिबेत्‌ । विरेचनानन्तरं गुरुणा क्षीरेण मोजनं प्रयोगतात्म्यत्वात्‌ । यथो-
दावतिनि विरिक्तस्य काञ्चिककोद्रवालमोननोपदेराः 1 सहस्चएपयञ्जीतेति । यथो-
क्तक्रमेण सहस्रं यावदपयोगः । उत्सर्गोऽयं तेनातोऽवगोषधविधिर्भवत्येव । शक्तित
इति } यावता काठेन राक्ुयाद्धक्षयितुं पिप्परीप्तहक्षमेक द्विचिचतुष्टयत्वे(येन ॥ < ॥
रिखाजतूनां माणां गुगगुरोसेफटस्य च ॥
सुदीक्षीरपयोगश्च श्रमयत्युदरामयम्‌ ॥ ९ ॥
समापतान्तभूतमपि, प्रयोग इति पदं (प्रयेकं) सैवन्धनीयम्‌ । प्रयोगोऽभ्यासः॥ ९ ॥
स्ुक्पयसा परिभाषिततण्डुचर्णेधिनि्ितः पूपः ॥
उदरयुदार दिस्या्योगोऽय सप्तरात्रेण ॥ १० ॥
पूपः पटकम्‌ । उदार प्रवृद्धम्‌ ॥ १०॥
पिप्पटीवधंमानं वा कट्पदषटं भरयोजयेत्‌ ॥
जटराणां विनाशाय नासि तेन समं मपि ११॥
कर्पदृष्टामाति । चरकरसायनविधिदष्ठं तं च विधिं प्टीहयकृचिकिस्सिते दशयि
प्यामः ॥ ११॥

दरामृख्दारुनागरच्छिन्नरुहापनर्नवाभयाक्षाथः ॥
जयाते जखोदरशोथशछछपदगटगण्डवातरोगांश । १२ ॥

. १क.घ.वा॥

उदराधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ३ ०७

काथ इत्यस्य स्थाने युक्त इति पाठे क्राथ इति शेषः | क्राथ इति बहुश्च वनमि
तिवदभेदविवक्षया समाधेयम्‌ । किंच क्राथान्तमोवादयक्तो योनितः ॥ १२॥
पयोखादिचूणेमाह--

परीमं रजनीं विडङ्गं त्रिफलात्वचम्‌ ॥ १३ ॥
कम्पि्टकं नीरिनीं च चिवृतां चेति चूणयेत्‌ ॥
षटाचान्कापिकानन्यांस्रीथ द्वि्िचतुरोणान्‌ ॥ १४५ ॥
कृता चृणं तु तां युष गवां मूत्रेण ना पिवेत्‌ ॥
विरिक्तो नाङ्गटरसभुज्ञीत मृदुमोदनम्‌ ॥ १५ ॥
मण्डं पेयां च पीत्वा वा सव्योषं षडहं पयः ॥
स्यतं पिवेत्ततश्चूणं पिबेदेवं पुनः पनः ।॥ १६ ॥
हनति सर्वोदराण्येतचूर्णं जातोदकानि च ॥
कामलां पाण्डुरोगं च श्वयथुं चापकषति ॥ १७ ॥
नीटेनी नीख्बुधामूढम्‌ । षडाद्यान्कापिकानिति । पयेलमृरादीनि तिफटा-
न्तानि प्रयेकं कार्षिकाणि 1 अन्यांसरींच द्वितिचतुगणानिति । कम्पिह्छादीनि चरीणि
कषीपेक्षया यथाक्रमं द्वित्रिचतुगणानि । गुष्टिमिति । पटम्‌ 1 नाङ्गटरसैभञ्जीत
मृदुमोदनम्‌ । मण्डं पेयां च षीस्वेति । षिरेवनदिन उत्तमा्थिजाङ्गररसमद्रोदनं म॒ज्ञीत
मन्दाथिश्च मण्ड पेयां वा पिबेत्‌ । अतः षडहं यावत्सनव्योषं जे श्रुतं पयः पिबेत्‌ ।
ततः सक्षम पन पटोटादिचणं पेयम्‌ । एव पनः पृनरस्यपयागः । पटाद चूणेम्‌
॥ १३६ ॥ १४॥ १९॥ १६॥ १७॥
नारायणचणमाह--
यवानी हपुषा धान्यं त्रिफखा सोपकुञ्चिका ॥
कारवी पिष्पखीमूखमजगन्धा रदी वचा ॥ १८ ॥
रताहा जीरकं व्योषं स्वणक्षीरी सचित्रक्रा ॥
द्रो क्षारो पोष्करं गकं युं टणपञ्चकम्‌ ॥ १९ ॥
विडङ्ग च समांशानि दन्दया भागत्रयं तथा ॥
्रिषटद्विशे द्विुणे सातला स्याचतुगणा ॥ २० ॥
एष नारायणो नाम चूर्णो रोगगणापह्‌ः ॥
नैनं भाप्यातिवतेन्ते रोगा विष्णमिवास्रराः ॥ २१ ॥
तक्रेणोदरिभिः पेयो गुस्मिभिबेदराम्बुना ॥
आनाहवाते सुरया वातरोगे प्रसन्नया ॥ २२ ॥

१ क. घः 'नन्यांघ्ली । २ क. घ. आनद्धवा ।

३०८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेती- [ ३७ सप्त्िरः-

दधिमण्डेन विद्ध(दवा ङ्गे दाडिमाम्बुभिररच॑सि ॥
परिकर्ते सटृक्षाम्टैरूष्णास्बुभिरजीणेके ॥ २३ ॥
भगदरे पाण्ड्रागे कासे श्वासे गदग्रहे ॥ `
हट्रोगे ग्रहणीदोषे कुष्ठे मन्दानरे ज्वरे ॥ २४ ॥
दृषटराविषे मखपिषे सगरे कृत्रिमे विषे ॥
यथारसिग्धकोष्ेन पेयमेतद्विरेचनम्‌ ॥ २५ ॥
उषकुञ्चिका स्वर्पनीरकम्‌ । कारवी कृष्णजीरकम्‌ ! अजगन्वाऽजमोदा फफ
नीचा 1 जीरकं महत्‌.। दन्त्या मागच्रयमेकभामापेक्षया । एवमुत्तरत्रापि द्वैगुण्यं चातु-
गुण्यं च ज्ञेयम्‌ । चिवृद्धिशाटे प्रयेकं द्विगुणे । तसा चम॑कषा नीखबुधा वा । नैन
परप्येत्यादिना नारायणसपर्मितया नारायणरज्ञाऽस्येति ददोयति } बदराम्बुनेति ।
बदरक्राथेन । सवृक्षभ्डेरिति दादिमाग्बुभिरिलयस्य विरेषणं दाडिमवृक्ाम्कयेनेलयथेः।
उष्णाग्बभिरित्येतद्गंदरादिष्वप्यनुवतंनीयम्‌ । किंच यथाथे(ह)ेमिति वचनादन्यैरपि
दोषव्याधिविपरीौैद्यभेगंदरादिषु पानम्‌ सगरे छृबिमे विष इति । गरं स्यल्कृ-
जिमं विषमित्यनेन गरं कजिमं विषं चेकमेवेल्येके तन्न । यतः करबिमं कतं संयोगज-
नितं गरं च दूषीविषतामुपेते विषमुच्यते । मृतकीटकादिचर्णं गर इत्यन्ये । नारायणं
` चणम्‌ ॥ १८॥ १९ ॥ २० ॥ २१॥२२॥२६॥२४॥२५॥
द्शामृरषट्परकमाह--
पिप्पली पिप्पटीमृखचव्यचित्रकनागरेः ॥
सक्षारेरधंपलिकद्विः परस्थं सपिषः पचेत्‌ ॥ २६ ॥
कल्केद्विपञचमूस्य तुखाधस्य रसेन तु ॥ `
दधिमण्डाढकं दखा तत्सपिजेठरापहम्‌ ॥
शयथ वातविष्टम्भं गुल्पाशौसि च नाशयेत्‌ ॥ २७ ॥
अर्धपठिकैद्विः प्रस्थं सारपिषः पचेदितयञ द्विरिति प्रस्येना्थपच्किरित्यनेन च योज्यम्‌ !
द्विः प्रस्थं द्विगुणं प्रस्थं पचेत्‌ । द्विरधपचिकिः ग्रतेकम्‌ !
तथा च जातूकणेः- |
“दरामृल्तुलार्धरसे सक्षरिः पञ्चकोरकैः परकिः ।
साध्यं घ्रृतादकार्ष द्विम्॑तुकमुदरगुट्मघ्म्‌ ?' इति ॥
अन्यस्तु क्रियाव्या(भ्यावृत्तौ सुपो(चो वि)हितत्वादुक्तसामभ््या वारद्वयं पाक.
माह । जातरूकणंसंवादोऽपि व्यभिचारी यतो, परतमेतदेवोद्रे वाग्भटेनान्यथा षितं

अ
(+.

यथा-- “षट्परं द्रमूटास्बुम्तुद्रयादकसंयुतर्‌' इति ! किंतु मानाधिक्याद्वागभटीक्तस्य

१ ड. वरिरूसद्धे ।

उदराधिकारः] ` हन्दमाधवापरनाया सिद्धयोगः । ` ३०९

प्रयोगान्तरत्वं कल्पयितुं शक्यं जातूकर्णसंवादः पुनः सकटद्रम्यतुल्यत्वात्पटूषटनाम-
(मान)त्वानुपपत्तेव्यवहारान्न न ॒त्यक्तुमुचितः । सुच्प्रलययोऽपि क्रियाभ्यावृत्तिमन्तरेण
यते यथा-“चरिःसप्तङृत्वो जगतीपतीनां हन्ता गुरुयंस्य स जामदग्यः'' इत्यदौ ।
अचर तु षटूपङे षडेव पलानि पक्रानि गुणवन्ति योगसंस्कारशक्तेराचिन्यत्वात्‌ । बहूना
चेत्प्रयोजनं तदा पुनः पनः पक्तव्यं यतः षट्संख्यया काचिद्िशिष्टा शक्तिराभिधीयते |
उक्तं च-"'नवत्वात्ुपुराणाच् सख्याविमागयाजनंः ॥
परिमाणाकृतिम्यां च विशिष्टा शक्तिरिष्यते " इति बह्यदेवः
द्रमूटषट्पटखक घ्रतम्‌ ॥ २६ ॥ २७ ॥
चित्रकघरतमाद--
चतुगुणे जले मूत्रे दविगणे चित्रकात्पटे ॥
. कल्के सिद्धं रतथस्थं सक्षारं जठरी पिवेत्‌ ॥ २८ ॥
सक्षारमिति । यवक्षारस्यापि पटम्‌ । अन्यत्राप्युक्तम्‌ । अथिक्षारपलाभ्यां द्विमू-
च्रचतुजेखं च चृतप्रस्थमिति । चित्रकघतम्‌ ॥ २८ ॥
गरं चिप परस्थं घततैटं तथाऽऽढकम्‌ ॥ २९ ॥
मस्तुनः साधयित्वा च पिबित्सबादरापहम्‌ ॥
कफमारुतसंभूते गुलम चेतत्यश्चस्यते ॥ ३० ॥
सुगमम्‌ । नागरा यमक्रम्‌ ॥ २९. ॥ २० ॥
निन्दुघतमाह--
अकेक्षीरपले दरे त॒ खुदीक्षीरपलानि षट्‌ ॥ `
पथ्या कस्पिष्धकं श्यामा शम्याके गिरिकणिका ॥ ३१}
नीलिनी तिता दन्ती शङ्किनी चित्रकं तथा ॥
एतेषां पक्िभोगेधेतस्थं विपाचयेत्‌ ॥ ३२ ॥ `
अथास्य मलिने काष्टे बिन्दुमात्रं भदापयेत्‌ ॥
यावतोऽस्य पिवेद्धिन्दुस्ताषद्रेगाद्विरिच्यते ॥ ३२ ॥
कुष्ठं गुल्ममुदावते वयथ सभगंद्रम्‌ ॥
समयत्युदराण्यष्टो दक्षमिन्द्राशषनियंथा ॥ ३४ ॥
द्यामा इयाममूला जिवृत्‌ । गिरिकर्णिकाऽपरानिता । नीलिनी नीद्धुधा । शङ्खिनी
शेतवुध्ा पाकार्थं चतुगणजङमा्रा । तथाच कचिद्टिप्पण्याम्‌--
“खुद्यकेपयपतरत पाकाथीनुपपत्तितः ।
चतुगुणं जलं देयं पाकार्थं बिन्दुपर्मिषि” । इति ।
माताऽस्य कोष्टानुरूपं षडष्टो माषकाः । मिन इति बहुमे । चिन्दुघतम्‌ ॥ २१॥

॥ २२ ॥ ६२ ॥ २४ ॥

३१० व्याख्याङुमुमावस्याख्यदीकासमेतो-- ३० सप्ततिशः-
एतद्विन्दुधतं नान्ना येनाभ्यक्तो विरिच्यते॥ `
पूत्राण्यष्टाबुदारिणां पाने सेके भयोजयेत्‌ ॥ ३५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३९ ॥ |
देवदुमं शिष्ुमयूरकं च गोपूत्पिष्टामथवाऽश्वगन्धाम्‌ ॥
पीत्वाऽऽजु हन्याददरं पृद्धं कृमीनशेषानुदरं च दृष्यम्‌ ॥३६॥
मयुरकोऽपामार्गः । गोप्ू्रपिष्टामिति । देवदरुमादीनां गोमूत्रेणेव पेषणम्‌ । पानम-
प्येषां गोमूतरेणेव । एक एवायं योगः 1 अथवाश्ञब्दः पूर्वयोगापेक्षया ॥ ६६ ॥
सुक्क्षीरदन्तीतरिफटाविडङ्गसिही तिवृचिज्रककषकत्कैः ॥
युतं विपकं कुडवभरमाणं तोयेन तस्याक्षमपार्धकर्षम्‌ ॥ ३७ ॥
पीत्वोष्णमम्भोऽनुपिवेद्विरिक्ते पेयां सुखोष्णां वितरेदिधिज्नः ॥
नाराचमेतज्नठरामयानां युक्ट्यापयुक्तं शमनं प्रदिष्टम्‌ ।॥ ३८ ॥
सुगमम्‌ । नाराचघरतम्‌ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥
सप्रत्युदराधिकार एव तत्कारणत्वात्परव्द्धष्टीहयक्ृचिकित्सामिधानम्‌-
यवानिकाचित्रकयावश्रूकषद्ग्रन्थिदन्तीमगधोद्धवनाम्‌ ॥
प्टीहानमेतद्विनिहन्ति चृणम॒ष्णाम्बुना मस्तस॒रासवेवा ।॥ ३९ ॥ `
षड्ग्रन्थि पिप्रीमृटम्‌ । पानाथेमुष्णतोयादि बहुद्रवोपदेदो दोषमास्याय-
पक्ष्यः ॥ ३९. ॥
पटाशक्षारतोयेन प्प्खी भाविता जुभा॥
गुल्मष्टीदहातिरमनी अभिदीश्चिकरीं स्मृता ॥ ४० ॥
पटाशक्षारतोयेन पप्पी भावितेति । सप्तधा क्षारोदकभावितपिप्परी-
गुटिका वर्मानक्रमेण पयसा पेया । पयोऽनुपानं वा । ततिपप्पीकस्कमययात्‌ ॥ ४० ॥
विडङ्गांकाभिसिन्धूत्थसकन्दग्ध्वा वचान्वितात्‌
पिबस्प्रीरेण संचूण्ये गुरमष्टी होदरापहात ॥ ४१ ॥
विडङ्गादीनि घृतेन संनीय दग्धन्यानि ॥ ४१॥
क्षारं वा विडकृष्णाभ्यां पूतिकस्याम्टनिःसतम्‌-॥
प्टीहयद्रत्प्ान्ल्थं पिवेतातयंथाबटम्‌ ।॥ ४२ ॥
पूतिकस्य क्षारमम्डनिः षतं काज्ञिकपरिघुतं विडङ्वणपिप्परीचृणेप्रक्षपेण पिवेत्‌ ।
सुश्वुतेऽप्युक्तम्‌--अम्डखुतं ` पूतिकरञ्चक्षारं विडख्वणपिप्परीप्रगां पाययेदिति ।
अत्राम्छक्तुतमिति घ्रावणविधि

ना काञ्चिकेन परिल्ुतमिति कार्िककङुण्डादिमिष्टीका-.
कारविवृतमिति । एतेनाग्बुनिःसुतमित्यपाठ एव ॥ ४२ ॥

१क. घ. मीन्प्रवद्धानु । २ क. ध. ऋ्गाज्याि' ।

नकी

उदराधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ॥,

अकपननं सरवणमन्तधूमं विदाहयेत्‌ ॥
मस्तुना घां पिबेतक्षारं ष्टीहरोभ व्यपोहति ॥ ४२ ॥
अकंपत्रं सवणमिति । सख्वणे समपेन्धवम्‌ ॥ ४६ ॥
पातव्यो युक्तेतः क्षारः क्षीरेणोदधिष्क्तिजः ॥
पयसा वा प्रयोक्तव्याः पिषप्पटयः फ हश्चान्तये ॥ ४४ ॥
उदधपिष्यक्तिज इति । उदधिग्रहणमन्यजडाश्रयस्थितरुक्तियहणनिराकरणारथ
स्वरूपपरं वा । पथसा वा भरयोक्तव्याः पिप्पद्य इति । वधेमानक्रमेण ।
म॒ हि क्रमो यथा-
“क्रमाद्वुच्या दशाहानि दरापेप्पखिकं दिनम्‌ ।
वधयेत्पयप्ता सार्ष तथेवापनयेत्पुनः ॥ `
जीर्णे जीर्णे च भुञ्जीत षष्टिकं क्षीरसपिषा ।
पिप्पदीनां सहस्रस्य प्रयोगोऽयं रसायनः ॥
द्‌ रापेप्पलिकः श्रेष्ठो मध्यमः षटूप्रकीर्तितः ।
यश्िपिप्पलिपयेन्तः प्रयोगः सोऽवरः स्मतः ॥
द्राभिदशरामिश्चैव पिप्परीमिविवधेयेत्‌ ।
पञ्चभिः पञ्चभिवाऽपि शतादपहरत्पुनः ॥
पिष्टास्ता बलिभिः पेयाः शृता मध्यबेनरैः ।
चूण कृता हतवेर्दहरोषामयान्परतिः” इति ॥ ४४ ॥
भटटातकाभयानाजी गुडन सह मोदकः ॥
सप्तरा्ानिहन्येष प्रीदानमंपि दारुणम्‌ ॥ ४५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४५ ॥`
~ सोभाञ्जनकनियु है सेन्धवाभिकणान्वितम्र्‌ ॥
पटाशक्षारयुक्तं वा यवक्षारं प्रयोजयेत्‌ ॥ ४६ ॥
पटाशक्षारय॒क्तं वेति । पटारक्षारोदकयुक्तम्‌ ॥ ४६ ॥
तिखान्सरवणां थैव धृतं षरपखकं तथा ॥
तिखान्सख्वणानिति । तिलनालक्षारोदकं सैन्धवं योज्यं सल्वणमिल्याहुः । पृतं
षट्परं ज्वरोक्तम्‌ ॥
फी होदिष्टां क्रियां सर्वां यकृतः संपकर्पयेत्‌ ॥ ८७ ॥
पुगमम्‌ ॥ ४७॥ ि
शुनं पिप्यङीमूखमभयां चैव भक्षयेत्‌ ॥
पिबेद्रोमूजगण्टूषं फी हरोगविमुक्तये ॥ ८८ ॥ `
१क्‌ः.ध्‌. तं। २ क. घ. 'मतिदा' ।

३१२ व्वाख्यासुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ३७ सप्तत्रिशः-

पिेद्रोमूच्गण्डूषमिलयेतदनुपानम्‌ ॥ ४< ॥
शरपुङ्ायाः कर्कस्तकरेण निषेवतो यथाभिवटम्‌ ॥
यादि न जयेत्यीहानं शेखोऽपि तदा जले पवते ॥ ४९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४९ ॥ `
शाङ्गी) निदः ससैन्धवस्तिन्तिदीकसंमिश्रः ॥
फीहव्युपरमयोगः पकाम्ररसोऽथ वा समधुः ॥ ५० ॥
शङ्क ी्टानिर्यह इति । शाङ्गी गुज्ञा काकजङ्धा वा । पक्ताप्ररसः समघुवा-
तदु ॥ 4० ॥
रोहितकाभयाक्षोदभावितं पूत्रमम्बु वा ॥
पीतं सर्वोदरप्ठीहमेदाशेःकृमिगुल्मनुत्‌ ॥ ५२१ ॥।
स्ोदश्वणं रोहितकहरीतकयोश्वुणेकर्षेण पठ्यमानं गोमूत्रमस्बु वा माव्यं व्यवदारा-
नूं विरेचनार्थमम्बु शमनाथेमिति व्यवस्था ॥ ५१ ॥
दधा थक्तवतो वामबाहुमध्ये रिरां भिषक्‌ ॥
विध्येत्पीहविनाशाय यक्रन्नाश्चाय दक्षिणे ॥ ५२ ॥
दधता मोजनं पूर्वीदिने तदहवा शोणितोत्टेशा्थम्‌ । बामवाहुमध्य इति । कूषर-
संभेरधस्तरात्‌ ॥ ५२ ॥
प्ठीहानं मद॑येद्रादं दष्टरक्तपर्टत्तये ॥ ५३ ॥
प्टीहानं मद॑येदिति । दिरायां विद्धायां तेन प्डीहो इष्ट रक्तं निःपरति ॥५३॥
निकुम्भकुडवकाथपस्थे तत्कस्कसंयुतम्‌ ॥
सपिः परस्थं पचेर्प्टींहकामरापाण्डुरोगनुत्‌ ॥ ५४ ॥
दन्तीधृतम्‌ ॥ ५४ ॥ |
चिच्रकवृतमाह--
चित्रकस्य तुखाकाथे घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥
आरनां तु द्विगुणं दधिमण्डं चतुर्गुणम्‌ ॥!
पञश्चकोटकताटीसक्षारे छंबणसंयुतैः ।॥ ५५ ॥
दविजीरकं निशायुग्मं मरिचं तत्र दापयेत्‌ ॥
प्टीहगुल्मोदराध्मानपाण्डुरोगारुचिज्वरान ॥ ५९ ॥
वस्तिहत्पारयेकटश्रुशूखोदावतेपीनसान्‌ ॥
हन्यात्पीतं तदर्शोघ्रं शोफघ्रं वहिदीपनम्‌ ॥
॥ि बलवणेकरं चापि भस्मकं च नियच्छति ॥ ५७ ॥
| 1 इति । त॒ुखायाः क्राथ ।आरनाटं तु द्विगुणमिति | घुतापेक्षया काञ्चिकं
रणम्‌ । एव दषिमण्डस्यापि चातुगण्यम्‌ । दथिमण्डो मस्तु । क्षारो यवक्षारः ।

उदराधिकारः } छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३१३

५ न्धच्‌ म्‌ ५. क | ^ ॑ $ =
ङ्वणं सन्धचम्‌ । कैचित्युनारेह योगान्तरदरोन्यवक्षारखनिकक्षाराम्यां टवणपञ्चकेन
च व्यवहरन्ति--पञ्चकोलकताङसं दवौ क्षारो वणानि चेति ! भस्मकं च नियच्छ-
तीति | चित्रकघरृतम्‌ ॥ ९९ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥

पिप्पीकल्कसंयुक्तं घृतं क्षीरचतुगणम्‌ ॥1
पचेत्पीहाभिसादादियद्रोगहरं परम्‌ ॥ ५८ ॥

सुगमम्‌ । पिप्परीधृतम्‌ ॥ ९८ ॥
रोहितकवरतमाह--

रोटितकत्वचः श्रेष्टाः पटानां पश्चविरतिः ॥

कोरद्रिभरस्थरसंयुक्तं कषायगुपकल्पयेत्‌ ।॥ ५९
पटिकै भ ते त!

पकोलेच ‡ सर्वेधापि तुल्यया ॥

रोहितकत्वचा पिष्टेषृतभस्थं विपाचयेत्‌ । ६० ॥

प्ठीहातिष्टद्धि श्रमपेदेतदाड्च भयोजितम्‌ ॥

तथा गुल्मज्वरश्वासकृमिपाण्डुत्वकामखाः ॥ ६१ ॥

रोहितकस्य पञ्चावंरात्या पटः कोटप्रष्थद्रयेन मिदित्वा सप्तपच्चारात्पखानि काथ्यानि
स्युः । हप्कबदरामाव आद्रेवदरप्रस्यद्वयं॒द्विगुणं आद्यं॑तेप्वष्टगुणं जटं पादरोषः
कषायो द्विपटाधिकचतुदशरवैः । अन्ये तु जर्द्रोण एव शेषमाठकं कषायमाह्ुः ।

क इ

वैद्यभसारके तु पोडदागुणं टं विवृतम्‌ । तेः सर्वैशापि तुर्ययेति । पञ्चपख्या ।
पिषटैरिति ! पञ्चको रोदितकत्वचा पिष्टयेति ज्ञेयम्‌ । रोहितक प्रृतम्‌ ॥ ९९॥ ६०॥

॥ ६१॥

महारोहितकम्रृतमाह--

४...

रोटितकात्पटश्चतं क्षोदयेद्वदराटकम्‌ ॥ ६२ ॥

साधयित्वा जट्द्रोणे चतुभागावशेषितम्‌ ॥

घरतप्रस्थं समावाप्य चछागक्षीरं चतुगुणम्‌ ॥ ६३ ॥

तस्मिन्द ्ादिमान्कर्कान्सर्वास्तानक्षसंमितास्‌ ॥

व्योषं फटत्रिकं दिङ्क यवानीं तुम्बरं विडम्‌ ॥ ६४ ॥

अजाजीं कृष्णलवणं दाडिमं देवदार च ॥

पुनर्नवां विशालां च यवक्षारं सपोष्करम्‌ ॥ ६५ |!

विडङ्गं चित्रकं चैव हपुषां चविकां वचाम्‌ ॥

एतेधैतं विपक्ं तत्स्थापयेद्धाजने शमे ॥ ६६ ॥

पाययेन्रिपटां मातां व्याघेवेरमपेक्षय च ॥

रसकेनाथ यूषेण पयसा वाऽपि भोजयेत्‌ ॥ ६७ ॥
- __ १क.घ. वेश्य! चि

३१४ व्याख्याकुसुपावल्याख्यदीकासमेतो-- [ २८ अष्टाचिराः~

उपयुक्त धते तस्मिन्ग्याधीन्हन्यादिमान्बह्न्‌ ॥
यन्रतपीहोदरं चैव ण्डीरं यक्त्तथा ॥ ६८ ॥
कुषं हदि शं पाश्वेशलमरोचकम्‌ ॥
विबन्धश्रूढं रमयेत्पाण्डुरोगं सकामलम्‌ ॥ ६९ ॥
छ्य तीसारशषमनं तन्द्राञ्वरविनासनम्‌ ॥
महारोहितकं नाम ष्टी दघं शरेष्मीषधम्‌ ।। ७० ॥
जरद्रोण इदेतदावतेनीयम्‌ । तेन जल्द्रोणद्धयेनेह रोहि तकपरशतस्य बदराढकस्य
च मिरित्वा काथो युक्तः । कष्णर्वणं सोवचैरमेदः । महारोहितकं धृतम्‌ ॥ ६२ ॥
॥ ६३ ॥ ९४ ॥ ६९ ॥ ६६ ॥ ६५७ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥ ७० ॥
इति श्रीदन्दपणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याङ्कसुमावल्याख्यायां सप्रति
उदराधिकारः समापनः ॥ ३७॥

अथाष्टात्रिशः शोथोदराधिकारः । ।

उदर एवोपद्रवमूतशोधसंबन्धेन चिकित्साविरेषयोगादन्द्‌; परिकर्प्य शोथो-
द्रं ददीयति--
हरीतकीनागरदेवद्‌रुपुननवाछिन्रहाकषायः |
सगुरगुटमरूत्रयुतश्च पेयः शोथोदराणां भवरः प्रयोगः ॥ १ ॥ `
। मतिदिनोपयोगे गुु्ोमापकचतुष्यं गोमूतस्याधपं कर्षो वा प्रक्षेपः । विरेचने त॒
कतेव्ये प्रचुरत्वमनयोः ॥ १ ॥
एरण्डतेरं दशमूरमिशं गोमूत्युक्तस्िफटारसो वा ॥
निहन्ति वातोदरशोधशूलं काथः समू्ो दश्चमूखजश्च ॥ २ ॥
एरण्डतेरं दशमूलमिश्रमिति । दशमूस्य काथः एरण्डतैलं प्रलेपः । गोमूरयु-
्स्िफएलारसो वेति । बद्धकोष्ठतायां गोमूत्रेणैव त्रिफटाक्राथः कार्मः । योगोऽयं
पित्तकफोद्रे सशोपे युक्तः ॥ २॥
पुननेवानिम्बपटोख्डुण्ठीतिक्तागतादा्व्वभयाकषायः ॥
सवोङ्गशोफोदरकासशुलश्वासान्वितं पाण्डुगदं निहन्ति ॥ ३ ॥
सुगमम्‌ ॥ \॥ हि
पुननेवां दावभयां गुडूचीं पिबेत्समूजां महिषाक्षयुक्ताम्‌ ॥
तवण्दोषरोफोदरपाण्डरोगस्थौर्यमसेकोध्ैकफामयेषु ॥ ४ ॥

शोथोदराधिकारः ] . हृन्दमाधवापरनापरा सिद्धयोगः 1 ३१५

पुननेवादीनां चूर्णं गुगुढयुक्तं गोमूत्रेण पेयम्‌--
““गोमूत्रेणारृतादारुवषोमुचेतकीरनः ।
पिबेद्गुगटपंयुक्तं शोथोदरविनारनम्‌' इति ॥
अत्र चेतकी हरीतकी ॥ ४ ॥ |
गोमूजयुक्तं महिषीपयो वा क्षीरं गवां वा चिफलाविमिश्रम्‌ ॥
्षीरानभुकेवरमेव गव्यमूतरं पिषेदरा चयथूदरेषु ॥ ५ ॥
क्षीरं गवां वा जिफलाविमिश्रमिति । मिषडायाः कथः कस्को वा क्षीरमात्र-
णान्नभुक्‌ ॥ ९ ॥
पुराणं माणकं पिष्टा द्विरणीफृततण्डुलम्‌ ॥
साधितं क्षीरतोयाभ्यामभ्यसेत्पायसं तु तत्‌ ॥ ६ ॥
हन्ति वातोद्रं चों ग्रहणी पाण्डुतापपि ॥
सिद्धो भिषभ्भिराख्यातः भयोगोऽयं निरत्ययः ॥ ७ ॥
पुराणमाणकमाद्कं पलमानं पिष्टतण्डुलपट्द्रयं च मनाक्चरू्ितं श्चीरतोयाम्यां साध-
यित्वा पायसः कायः । अस्योपयोगेऽपरमनं व्यज्ञनं च नाश्चीयादि त्याहुः । योगोऽयं
रोथमात्रेण प्रचरति ॥ £ ॥ ७ ॥
पुननेर्वादाव्यंमृता पाठा विस्वं श्वद॑ष्टिका ॥
बृहत्यौ दरे रजन्यौ दरे पिप्पल्यधिज्कं हषम्‌ ॥ ८ ॥
समभागानि संचरण्ये गवां सूत्रेण ना पिबेत्‌ ॥
बहुप्रकारं शोथं च सर्वगाचविसारिणम्‌ ॥
हन्ति शोथोदराण्यष्टौ वणांथेबोदध तानपि ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ ॥ < ॥९॥

इति श्रीहन्दप्रणीतहृन्दमाधवापरनापमकसिद्धयोगग्याख्यायां
श्री भ्रीकण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकरुसुमावस्याख्याया-
पएटाचिरः शोथोदराधिकारः समाप्रः ।॥ ३८ ॥

% ख. पुस्तके --दोषेः कुक्षौ हि संपूण बह्विमन्दत्वमृच्छति । तस्माद्धोज्यानि भोज्यानि दीपनानि
लघूनि च ॥ १ ।॥ शालिपर्िकगोधूमयवनीवारमोजनम्‌ । विरेका(स्थापनं श्रं सर्वेषु जटरेषु च ॥२.॥
ओदकानूपजं मांसं शाकपिष्टकृतं तिलम्‌ । व्यायामाध्वदिवास्वप्रयानयानं च वजयेत्‌ ॥ ३ ॥ तथो-
ष्णटवणाम्लानि विदादीनि गुरूणि च । नादयादन्नानि जठरी तोयपानं च वजेयेत्‌ ॥ ४ ॥ इयः
धिकमच्र ।

१क्‌. ख. वाऽमृता पाटा दार चिन श्व ।

३११ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [२ ९एकोनचत्वारशः-

स,

अथेकोनचत्वारिशः शोथधिकारः । `

उदर उपद्रवरूपतया रोफस्य संमवात्तदनन्तरं शोथः 1 अयं च शोफः सर्वाङ्स-
रणयोभ्यो बणरोथाद्धिन्नः ॥ ४
शुण्ठी पुननेवेरण्डपश्चमरलदयूतं जलम्‌ ॥
वातिके वयथो शस्तं पानाहारपरिप्रहे ॥ १॥
पञ्चमूटं महदुष्णवीयैतया बिरोषेण वातयोगिकत्वात्‌ । पानाहारपरिग्रह इति !
अन्नपानप्तस्कारे ॥ १ ॥
्षीरारिनः पित्तदते तु शये तिदद चीतरिफलाकषायम्‌ ॥
पिवेद्रवां मूजरविमिधितँ वा फटजिकाच्रणेमथाक्षमाचम्‌ ॥ २ ॥
पुगमम्‌ ॥ २ ॥
पननेवाषिश्वतिद्रदड्‌ चींशम्याकपथ्यामर्दारुकल्कम्‌ ॥
` शोथे कफोत्थे महिषाक्षगू्रयुक्तं पिवेद्रा सलिलं तथेषाम्‌ ॥ ३ ॥ `
पुनमेवादीनां कल्कं गुगुटुमृवयुक्तं पिबेत्‌ । पिवेद्रा सखिलं तथेषामिति । एषं
युननेवादीनां क्राथं वा गुगुद्धगोमूत्रे प्रक्षिप्य पिबेत्‌ ॥२॥
कफे तु कृष्णासिकतापुराणपिण्याकरियुत्वगुमापरखेपः ॥ `
कुखत्थञुण्डीं नटमूत्रसेकथण्डागुरुभ्यामनुटेषनं च ।॥ £ ॥
पिकता वाडुका । पुराणपिण्याकः पुराणसषेपखषिः । रिगरोस्त्वक्सोमाञ्जनत्वद ।
कुरत्थशुण्डीनलं कुटत्यद्युण्स्योर्भिलितयोः काथः 1 कराथमत्राभ्यां प्रयेकं मिरित्वा वा
परिषेकः । चण्डा चोरपुषपिका ॥ ४ ॥ र ॥
अजानिपागघनपश्चकोखव्याघ्रीरनन्यः स॒खतोयेपीताः ॥
लोथं भदृद्धं चिरजं निदोषं निघ्नति भूनिम्बमहोषपे च ॥ «५ ॥
पिप्पस्यादिरनोनाश्ना चरके पठ्यते त्वयम्‌ ।॥
योगोऽत्र चविकास्थाने ग्राह्या मातङ्गपीप्पटी ॥ & ॥
भुखतोयमुष्णोदकम्‌ । उष्णोदकविधो च तच्रान्तरम्‌-
““क्राथ्यमानं च यत्तोयं निष्फेनं निमेटीकरतम्‌ ।
चतुरधोवशिष्ठं तु तद्ृष्णोद कमिष्यते इति ॥
अनाज्यादीनां चूणीमुष्णोदकेन पेयम्‌ । भूनिम्बमहोषपे चेति । कल्कोऽयमुष्णो-
दकेन पेयः । चविकायाः पुनः स्थाने आद्या मातङ्गपिप्यरीति इन्द; । मातङ्ग
पिप्पली हस्तिषिप्पटी । रिप्पणिका हृन्दस्य नातिटदयंगमा । यतथरफे रोथ-
चिकित्सिते पिप्पल्यादिनचर्णे गजपिप्पीशब्देन चम्येव व्याख्याता रीकाएरद्धिः ।
कवर पञ्चकोरं चीं विना कचिन्नोपटरब्धम्‌ । . निवण्यावपि हस्िपिप्परीति च्याः

शोाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । २१७

पर्यायोऽस्ति । जिदोषमिति । वातादिभिः प्रत्येकं मिचितेवां कृतं चिदोषनोथस्यापि
साध्यत्वेनोक्तत्वात्‌ ॥ ^ ॥ ६ ॥ |
आद्रकस्य रसः पीतः पराणगडमिभ्रतः ॥
अनजाक्षीराशिनः शीघं सवेशाथहरो भवेत्‌# ॥ ७ ॥
आग्रकस्य रसः पीत इति । आद्रकस्य रसो यथाहमा्रया पुराणगुडेन प्तमेन
सहोपयोज्यः ॥ ७ ॥
पुनर्नवादारडुण्ठीकाये मूञेऽथ केवटे ॥
दशगरखरसे वाऽपि गुग्गुः शाथनारनः 1 < ॥
म्र्ेऽथ केवट इति । मूत्रं लीगवीभवं ग्राह्यं खाघवात्तीक्ष्णत्वाच ।
यद क्तम्‌-“छाघवं जातेसामान्यं खण प्ता च मारवम्‌ |
| खणा मूत्र गवा तन््णनतु पुसा तथा कवम्‌ ॥
†चितास्मिकाः सियो यस्मात्सौम्यास्तु पुरुषाः स्ताः” इति ॥ < ॥
विल्वप्ररसं पाण्डु सोषणं यथो चिजे ॥
विटसङ्गे चेव दनोशि विदध्यात्कामखास च ।॥ ९॥
सोषणमिति । पमरीचम्‌ ॥ ९ ॥
गडपिप्परिश्चण्डीनां चूर्णं खयथुनाशनम्‌ ।।
आमाजीणेभरमनं शुटघ्चं बस्तिशोधनम्‌ ॥ १० ॥
सुगमम्‌ ॥ १० ॥
परं मूत्रेण संसेव्यं पिप्पखी वा पयोन्विता ॥
गडन वाऽभया त॒स्या विश्वं वा शोथरोगिणाम्‌ ।॥ ११॥
पिप्पडी षा पयोन्वितोति । वथेमानक्रमेणेतरकस्कबद्धा पिप्परी सेव्या ॥ ११ ॥
गुडाद्रकं वा गुडनागरं वा गुडाभयां वा गुडपिप्पखीं वा ॥
कर्षाभिष्टद्धया चिपरपरप्राणं खादेन्नरः पक्षमथापि मासम्‌ ॥१२॥
दोधप्रतिश्यायगखास्यरोगा-
न्सश्वासकासारुचिपीनसादन्‌ ॥
जीणज्वराशेग्रहणी विकारा-
न्हन्यात्तथाऽन्यान्कफवातरोगात्‌ ॥ १३ ॥
#* ख. पस्तके- तथा च चरकः-- क्ष्णा सपाट गजपिप्पली च निदिग्धिका नागरचिक्कं च ।
सपिप्पलीमलरजन्यजाजीपस्तं च चणे सखतोयपीतम्‌ ॥ 3) ॥ पीतं त्रिदोषं. चिर्जं च शोफः कु

च चरणस्य हि संप्रयोगात्‌ । मपि रसैधन्वम्रगद्धिजानां प्राणश्चाव्योदनमादरीत ॥ २ ॥ इयधिकमच ।
† तच्रान्तरच्छोधनीयम्‌ । पित्तासिका इति भाति)

[1

१६. रिनाशी ।> क. पृतं,

+ व्याख्याङकघमावल्याख्यटीकासमेतो- [३९ एकोनचत्वारिशः-

कषाभिवृद्धया तिपदप्रपाणमिति गडाद्रेकादयस्तुस्यमागा : सन्तः प्रतिदिनं मेल-
पित्वा कर्षण वधयितव्याः । एवं दादशमिर्दिनैखिपरं भवति । ततल्जिपल्मेव पक्षं मारं
वा यावत्लादन्‌ । किंवा प्रथमं कर्षं खादन्‌ । ततः कतिचेदिनानि कषस्यैवाम्यासः ।
ततः परमपरकर्षं वशयेत्‌ । तस्यापि पुनरम्याप्तः । एवं कर्षेण कर्षेण वृच्या यथा पक्षेण
मासेन वा चिपटं स्यात्तथा विषेया बुद्धिः ! अन्ये त्वाहुः--पक्षमय पि माप्तमित्य-
व्ाथदब्दः का्त्स््यै अपिदराब्दः समुचये । तेन मासं पक्षं च माप्ताधमासं वाण्या
इ(यादि)तय्थः । सार्धमासेन चिपटं क्षोपयो ग त्प्र्ति प्रल्यहं माषचतुष्टयविधिना
मवति । अच्र व्यारूयाने कषादारम्य माषरकचतुष्टयमेव पृद्धिनीधिका । व्यवहासेऽषीत्थं
प्रायः | कर्षे तु गुडनागरयोरघंपडा बृद्धिरप्युक्ता । तदथा --
““पक्षाविवृद्धं चाऽऽद्रैकमदादरावापतराणि गुडन समम्‌ ।
पञ्चपटमेव ततो द्विदशाहात्परपप्रेश(?)मुद्ाशीति' ॥ १२ ॥ १६॥
स्थरपब्नमयं करकं पयसाऽऽखोड्य पाययेत्‌ ॥
प्टीहामयहरं चैव सवाङ्गेकाङ्गशोथनित्‌ ॥ १९ ॥
स्थटपद्ममयं कस्कमिति । स्थर्पद्नं माणकम्‌ । अस्य पुराणमादुकं ग्राह्यम्‌
॥ १४॥
क्षीरं शोथहरं दारुबषोभूनागरेः वतम्‌ ॥ `
पेयं वा चि्रकग्याष्ृद्धदारुपसाधेतम्‌ ॥ १५ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ ` |
सिहास्यामृतभण्टाकीकाथं पीत्वा समाक्षिकम्‌ ॥
छृच्छ् रोथं जयेजलन्तुः खासं कासं ज्वरं वमिम्‌ ॥ १६ ॥
पिहास्यो वासा । भण्टाकी कण्टकारी ॥ १६ ॥
भूनिम्बविश्वकरकं जग्ध्वा पेय पुननवीकाथः ॥
, अपहरति नियतमाड् खयं स वाङ्गगं नृणाम ॥ १७ ॥
पेयः पुननेवाक्ाथ इति । अनुपानमिदम्‌ 1 एतच पुनर्नवामृखकर्पे निष्काथ्य
कायम्‌ । अतोऽधिकमाच्रयाऽनुकरणे मूरिमेषनत्वादभ्चिवधादिदोषः स्यात्‌ ! एवं सर्वच
काथेऽनुपाने ज्ञेयम्‌ ॥ १७ | |
नरिफलायोरनःक्षारेः शोथनिञन्िफटारसः ॥
निफलारस इति } त्रिफलाकाथे त्रिफटाचृणीदीनां प्रक्षेपः ।
` यष्ठीदुग्धतिचेर्पो नवनीतेन संयुतः ॥ `
शोथमारुष्करं हन्ति एन्तेः शाख्दलस्य वा ॥ १८ ॥।

* ख. पुस्तके-सेकस्तथाऽकेवषौभूनिम्बकायेन शोथजित्‌ । इयधिकमनत्र ।

शोथाविकारः ] हन्दमाधवबापरनामा सिद्धयोगः। ३१९ `

यष्टी यष्टीमधु; । शोथमारष्करमिति । मह्छातनं शोथम्‌ । बनते: राखदरस्य
वेति एरथग्योगः ॥ १८ ॥
शाथे विषनिमित्ते तु विषक्ता शस्यते क्रिया ॥ १९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९. ॥
पुननेवाचित्रकदेवदास्पश्चोषणक्षारहरीतकीनाम्‌ ॥
करेन पक्षं द शमूखतोये धतोत्तमं ोथनिषृदनं च*# ॥ २० ॥
पञ्चोषणं प्थकोटम्‌ । पुननेवाचं घृतम्‌ ॥ २० ॥
रसे विपाचयेत्सा्पः पश्चकोखकुख्त्थयोः ॥
पुननेवायाः कल्केन घृतं शोथविनाश्नम्‌ ॥ २१ ॥
सुगमम्‌ 1 पञश्चकोरां घृतम्‌ ॥ २१ ॥
सचित्रका धान्ययवानिपाटः
सदीप्यकास्च्यूषणवेतसाम्खाः ॥
विस्वात्फटं दाडिमयावग्रकं
सपिप्परीमूखमथापि चग्यम्‌ ॥ २२ ॥
पिष्टराऽक्षमाज्राणि नखादकेन
` पक्त्वा घुतप्रस्थमथोपयोज्यम्‌ |¦
अशांसि गुस्मं श्वयथुं च कृत्स्नं
निहन्ति वहि च करोति दी्रम्‌ ॥ २३॥
दीप्यकं जीरकम्‌ 1 वेतस्राम्टोऽम्ख्वेतपः | बिल्वात्पङ्मस्य पाठे बिल्वं पलमानं शेष-
दरव्यं त॒ कार्षिकम्‌ । चित्रकाद्यं धतम्‌ ।॥ २२॥ २३ ॥
क्षीरं घटे चित्रककल्करिप्रे दध्यागतं साधु विमथ्य तेन ॥
तन्नं धतं चित्रकमूखगर्भ तक्रेण सिद्धं श्वयथुघ्रमण्व्यम्‌ ॥
अरा तिसारानिख्गल्पपेदहांस्तद्धन्ति संवधेयते च वह्विम्‌ ॥ २४ ॥
घटे चिघ्रकमृलकस्करेपं तिरोत्सेधं मानमुपदिरान्ति । दध्यागतं द्धिमावमागतम्‌ ।
तेनेति तद्धिमन्थनोत्येन । एतच्च ॒तक्रेणेयनेन सह योज्यम्‌ ! तेन ॒तक्रेणेखरथः ।
चित्रके घरतम्‌ ॥ २४ ॥ |
णकप्रतमाह--
माणककाथकल्काभ्यां घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥
एकजं द्रद्रनं शोथं बिदोषं च व्यपोहति ॥ २५ ॥ `
% ख. पुरस्तके-भह्ातश्वयथुं हन्ति ध्रुवमाश्वत्यधावनात्‌ । मदिषीक्षीरपिधेवौ नवनीतसमन्वितैः
॥ १ ॥ भट्टातककृतः रोथसितिरेररिक्तः प्रशाम्यति । इदयधिकमच्र ।

३२० व्याख्याकसमावल्याख्यटीका समेतो-[ २९ रकोनचत्वारिशः-

माणकाटकक्राथार्थमष्टगणं जटं न तु मदुत्वाचचतुगणं तथा सति यवागवत्काथ
स्यात्‌ ! माणकाटुकं चाऽऽदरमेव सवच आह्यम्‌ । माणकचतम्‌ ॥ २९ ॥

रोठेयां तैटमाह-
रोरेयकष्ठागरूदारुकोन्तीखक्पदकखम्बुपराश्नपयुस्ते; ॥
परिय॑गुथोणेयकरहेममां सीता खीस्रपन्नष्टवधान्यपतरंः ॥ २६ ॥।
श्रवेष्टकध्यामकपिषपलीमिः स्पृरक्ानखेथापि यथोपलामम्‌ ॥
वातात्मकेऽभ्यङ्गमुशन्ति तें सिद्धं सुष्ष्टिरपि च प्रदेहम्‌ ।(२७॥
कौन्ती रेणुकम्‌ । त्वणुडत्वक्‌ । पलाशः राठी 1 थोणेयकं मन्थिपणेम्‌ । एतच्छन्दो-
नरोधारिह सकाररहितं ज्ञेयम्‌ 1 प्टवः कैव्तमुस्तकः } श्रीवेष्टको नवनीतसोटिः ।
ध्यामकं गन्धतृणम्‌ । पपिः रेल्यादिभिसतैरं सिद्ध मुपदिशमिि तैरेव सुषिष्टैः प्रदेहम-
प्युश॒निति । उशन्तीच्छन्ति । रोलेया्यं तटम्‌ ॥ २६ ॥ २७ ॥
शष्कमूटकवपा भूदारुरासामहौ षधे; ॥
पकमभ्यञ्जनात्तेखं सरं शोथनाङनम्‌ ॥ २८ ॥
शष्कम॒लकादयं तेम्‌ ॥ २८ ॥
कंसहरीतकीमाह-- व
द्विपश्चमृरस्य पचेत्कषाये कंसेऽभयानां च शतं गडा ॥
रहे सुसिद्धे च विनीय चूर्णं व्योषं चिसोगन्ध्यमुपस्थिते च ॥ २९ ॥
पस्थाधमातरं मधुनः सुशीते किचिच चरूणीदपि यावश्रूकात्‌ ॥
एकाभयां प्रार्य ततथ छदाच्छुक्ति निहन्ति चयथुं रटद्धम्‌ ।॥ ३० ॥
ग्वासञ्वरारोचक्मेहग॒स्मान्प्टीहतिदोषोदरपाण्डरोगात्‌ ॥
कारयामवातावशगम्रपित्तवेवण्यमूजानिखट्युक्रदोषान्‌ ॥ ३१॥
सानिध्यान्पधुना मान व्योषादेभिखितस्य च ॥
किंचि कषेपयांयः श्क्तिर्धपरं म॑ता ॥ ३२॥
द्रमलीहरीतक्यास्तु(तु)ल्या कंसहरीतकी ॥
मानं तेनात्र तत्रत्यं चरके भाह जेज्नटः ॥ ३३ ॥!
कषाये कंस इति । पादरोषेणाऽऽढकमानं क्राये । एतावन्मानश्च क्राथो दद्राम॒छे
चतुःषष्टिपमाने कथ्यमाने मवति । अभयागुडकौनां शतं गड रातम्‌ । व्योषनिभ्र-
गन्धयोरिति(ह) मानस्यानिदेशेऽपि लेहान्तरोक्तचर्णमानानुसारेण मानं ज्ञेयम्‌ } तचाग-
स्यहरातक्यां गुडतुरायां पिप्पटीचरणेकुडव उनक्तसद्रादि हापि गडपट्शते व्योषस्य करद्र-

१क. घ. सुदुङं । २ क. घ. तथा ।

सोकाधिकारः ] हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३२१

हापि गुडपङराते द्विपलं मिदित्वा तिपुगन्धं यावद्युकस्तु॒किंचिच्छम्दस्यास्पवचनाद-
चोक्तव्योषादिचर्णाधैमानः किंवा किचिच्छन्द्ः कर्षपर्यायः । तेन यवक्षारस्यं करप
ग्राह्यः । बन्द्स्तु 'सांनिष्यान्मधुनो मानं व्योषादेभिखितस्य तु इत्यनेन व्योषनि-
सुगन्धयोर्ट परत्वं श्रेत \ यवक्षारस्तु कर्षमान एवेति तस्याऽऽशयः । जातूकर्ण्यप्तवा-
दात्युनस्न्युषणयवक्षाराणहं प्रयेकं परे चिसुगन्धि च प्रत्येकं कर्षमानम्‌
तथाच जातुकणैः--“दद्रामूरकषायस्य कंसे पथ्यते गुडात्‌ ।
तुखां पञ्चशतो ददाद्र योषक्षारचतुष्परम्‌ ॥
त्रिसुगन्धि पुवणांशं प्रस्थाधं मधुनो हिमे" इत्यादि ॥
अत्र चतुष्पं मित्वा सुवणांशं प्रत्येकं परचारश्ेत्यमेव ॥ २९. ॥ ३० ॥ १११
॥२॥ ६३ ॥
दंशमखकषायस्य केसे पथ्याशञतं पचेत्‌ ॥
तुखां गुडाद्रनन्योषयवश्षारचतुष्पलम्‌ ॥ ३४ ॥
चिजात्तकं सुवर्णां पस्था मधनो दिमे । ३५ ॥
द्शमूखहरीतक्यः सोथान्टन्युः सुदुजेयान्‌ ॥
ज्वरारोचकमेहाशेःकुष्रपाण्दुदरामयान्‌ ।॥ ३६ ॥
दरामूहरीतकी ॥ ३४ ॥ ३५ ॥ ३६ ॥
पुननेवामरतादारुद शमूखनाढके ॥
आद्रंकस्वरसमस्थे गुडस्य तु तुखां पचेत्‌ ।॥ २३७ ॥
तत्सिद्धं व्योषपतरैखात्क्चन्यैः कापिकेः पृथक्‌ ॥
चर्णींकृतेः क्िपेच्छीते मध्रुनः कुडवं छित्‌ ॥ २८ ॥
लेहः पौननेवो नाम शोथगरखनिषदनः ॥
कासश्वासारुचिहरो बखवणोयिवधेनः ॥ ३९ ॥
घुगमम्‌ । पुननवारेहः ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ ३९. ॥
पिष्टात्रमम्छं खवणानि मदं मृदं दिवा स्वम्रमजाङ्गलं च ॥
सियो पृतं तैरुपयोगुरूणि शोफं जिघांसुः परिवजेयेच ॥ ४० ॥ `
ग्राम्याजानूपपिरितल्वणं दुष्कशाक नवान्नं
गोडं पिष्टान्नं दधि च कृदरं विज्जरं मद्यमम्टम्‌ ॥
धानावह्ुरं समशनमथो गुवंसात्म्यं विदाहि |
स्वभ्रं चारा खयथगद वान्वज॑येन्भेथुने च ॥ ४१ ॥ #

ऽज ति ननोर जोक तानते तातान लि

दुभावपि ॥ १ ॥ इयधिकमर ।. |
४१

३२२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो -- ४० चत्वारिंशत्तमो-

अजाङ्गटं चेद्यतः परं मांसमिति शेषः । च्ियो दादुमिति केचित्पठन्ति
|} ० ४१॥ „ [ ९
इति श्रीहन्दभणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री
कृण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायामेकोनच-
त्वारिशः शोफाधिकारः समाप्रः।॥ ३९ ॥

अथ चत्वाररिंशत्तमो दद्यधिकारः ।
दोथप्रकारत्वादथ वृद्धिः । वृद्धिः कुरण्ड इति के ।
गुगगुटं ्षुतेलं वा गोमूत्रेण पिवेन्नरः ॥
बवातदद्धि निहन्यान्रु चिरकारानुबन्धिनीम्‌ ॥ १ ॥
सुगमम्‌ ॥ १ ॥ `
सक्षीरं बा पिवेत्तेटं मासमेरण्डसंभवम्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥ |
तैरं नारायणं योज्यं पानाभ्यञ्जनबस्तिषु ॥ २ ॥
सुगमम्‌ ॥ २ ॥
चन्दनं मधुकं पञ्ममुद्नीरं नीलमुत्पलम्‌ ॥
क्षीरपिषटिः प्रदेहः स्यादाहशोथरुजापहः ॥ ३ ॥
सुगमम्‌ ॥ २ ॥ `
. परचवल्कटकर्केन सघ्रतेन प्रटेपनम्‌ ॥
पुगमम्‌ ॥ [
सरवे पित्तहरं कार्यं रक्तजे रक्तमोक्षणम्‌ ।॥ ४ ॥
रक्तजे रक्तमोक्षणमिति । अपकरे रक्ते रक्तश्चवणं जढोकामिः कार्यम्‌ । तथा च
सुश्रुतः मृहमंहुनेखोकाभिः शोणितं रक्तने हरेदिति ॥ ४॥
शेष्मटद्धि तूष्णवीरयत्रपिष्ैः भकेपयेत्‌ ॥
उष्णवीर्येरिति । अनगन्धादिमिरमिश्रकोक्तैः । अन्येश्राऽऽरम्बधादिमिः ॥
पीतदारुकषायं च पिबेन्पत्रेण संयुतम्‌ ॥ ५ ॥ `
गोमूत्रेणैव पीतदारुकराथः कार्य इत्याहुः । मूचर्य तु प्रलेपो युक्तः । पीतदारु देव-
दारु । इल्यृणस्त्विति व्याच्टे-गोमूत्रकथितस्यैव दारुहरिदरकषायस्य पठं वीतदार-
स्थाने केचिदेवदार पठन्ति ॥ ९ ॥ व
स्विन्नं मेदःसमुत्थं तु रेषयेत्सुरसादिना ॥
िरोषिरेकद्रव्येवौ सुखोष्णेूतरसेयतैः ॥ ६ ॥ `

बुद्ध याधिकारः 1 छृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३२३

पत्रपुटवद्धगोमयपिण्डादिना खिन्नं सुरसादिगणेन गमोमूञ्ेण पिष्टेन शिरोविरेचन-
दरव्येगोमूत्रपिषठेः सुखोष्णेवी रेपयेत्‌ । शिरोविरेचनद्रव्याणि पिप्परीविडङ्कापामाग-
रिगुरिरीषसिद्धाथेकादीनि सुश्रुते संशोषनसंशमनीयोक्तानि । मूज्रमिह रिरोविरेच-
` नद्रम्यत्वेन न्धमपि पुनः पेषणार्थमुक्तम्‌ ॥ ६ ॥
संस्वेश्च मूत्रपरभवां वस्रपटेन वेष्टयेत्‌ ॥
सीवन्याः पाश्वेतोऽधस्ताद्वि्येद्‌व्रीहिमुखेन वै ॥ ७ ॥ |
संखेदने कतेभ्यं राखकमेवेदनानिवारणार्थं॒त्वगादिमृदुकरणार्थं॑च । मूत्प्रभवां
मूत्रसधारणजाम्‌ । वखपटेन वेष्टनं करमतोकयोथम्‌ । नीहिमुखेन शख्रविरोषेण विध्येत्‌ ।
व्यथश्च मूस्रावणा्थम्‌ । एतदनन्तरं यदाह सुश्चुतः-
“अथात्र द्विमुखी नाडीं द्वा विख्रावयेद्धिषक् ॥
मत्रं नाडमिथोद्ूत्य स्थगिकानन्धमाचरेत्‌ः इति ॥ ७ ॥
पराप्षफरकोषाया अन्ववृद्धेरसाध्यत्वाद्प्राप्रफर्कोषायासस्यािकित्सामाह--
मुष्कको शमगच्छन्त्यामन्ृद्धो विचक्षणः ॥
वातदद्धिक्रमं कुयादादं तत्राग्निना हितम्‌ ॥ ८ ॥
वातवृद्धिकरमः खेहपानादिरनुवासनान्तः। तजाभिना दाहं कुर्यात्‌| अत्रार्थे सुश्र॒तः--
“तत्तया वङ्क्षणस्थानं दहेदर्धन्टुवक्रया ॥ |
सम्यब्बागोवरोधाथ कोरशप्राप्तां तु वजेयेत्‌ ?› इति ॥ ८ ॥
शङ्खोपरि च कणांन्ते त्यक्त्वा सीवनिमादरात्‌ ॥
व्यत्यासादा शिरां विध्येदन्त्रहद्धि निषटत्तये ।॥ ९ ॥
शङ्खभरुवोरन्तोपरि कण॑र्टाययोमेध्ये । त्यक्त्वा सीवनिमादरादिति । केश्ान्त-
` सीवनीयं ममंत्वात्परित्यज्य । व्यत्यासराद्रेति । वामकोषे वृद्धौ दक्षिणे दक्षिणकोषे
वृद्धौ वमि यदा पुनरूभयतो बृद्धिस्तदोमयमागव्यधः । वाश्चग्दो बृद्यन्तरापेक्षया ।
अन्तवृद्धिनिवृत्तये वड्क्षणस्थाया इति वाक्यरोषः ॥ ९ ॥
अङ्कुष्ठमध्ये त्वक्त्वा दहेद ङ्विपर्यये ॥ १० ॥
अङ्कष्मध्ये त्वकिछ्वेति । दस्ताङ्खष्ठमध्ये त्वव्मात्रं छित्वा दहेत्‌ । अस्मादेव
निर्दशस्वक्शन्दो नपुंमकोऽप्यस्तीत्युच्रीयते । त्वचं छित्वाऽङ्कष्ठमघ्य इति पुनः पाटः
साधुः । अङ्गविपथेय इत्यत्र विपययाथः पूववत्‌ ॥ १० ॥
रासलायषटवमृतेरण्डवलागोक्षुरसाधितः ॥
काथोऽचरवृद्धि न्त्या रुडुतैटेन मिभितः ॥ ११ ॥
सुगमम्‌ ॥ ११॥

१२४ व्याख्याकुखमावस्याख्यदीकासमेतो-- ४० चतवारिन्नम)-

` तेटेरण्डजं पीत्वा बलासिद्धं पयोन्वितम्‌ ।
याध्मानन्चलोपवितामच्रवृद्धि जयेन्नरः* ॥ १२ ।।
पएगमम्‌ ॥ १२॥
हरीतकीं मूजसिद्धां सतैलं खवणान्विताम्‌ ॥
रातः प्रातश्च सेवेत कफवातामयापहाम्‌ ।। १३ ॥
म्सिद्धां मोमू्रखिन्राम्‌ । पतौढां मेरण्डतेकाम्‌ । योगोऽयं विरेचनाथ गं मृते
व पेयः । कल्करूपोऽप्ययमुष्णोदकानुपानः सम्य: ॥ १६९ ॥ 9
मोम्रसिदधां ख्वुतैरभृष्टं हरीतकीं सैन्धवचरणेयुक्ताम्‌
खादेन्नरः कोष्णजरनुपानानिहन्ति वृद्ध प चिरनां पवद्धाम्‌ ॥ १४ ॥
सुगमम्‌ ॥ १४॥ ॥ |
भिफखाकाथगो पूजं पिवित्पातरतन्दितः ।
कृफवातो त्थितं हन्ति श्वयथुं वृषणोद्धवम्‌ ॥ १५ ॥
त्रिफलाष्ाथगोगचमिति 1 बिफडायाः क्ये गोमूत्नप्रक्षपः ॥ १९
सरखागुरुङुष्टानि देवदारु महौषधम्‌ ॥
रत्रारनारसंपिष शोफघ्रं केफवातनित्‌ । १६ ॥
सरछं सरटका्ठम्‌। मत्रारनाछसंपिष्टमिति । गोमूत्रकाञ्ञिकाम्यां मिरित्वा पिष्टम्‌ |
'पाोञयम्‌ ॥ १६ ॥
भ्रष्टो स्वकतेटेन कल्कः पथ्यासगुद्धवः ॥
कृष्णासैन्धवसंयुक्तो वद्धिरोगहरः परः! ॥ १७ ॥
छुगमम्‌ ॥ १७ ॥
गव्यं पृते सेन्धवसंमयुक्तं शम्बूक भाण्डे निहितं भयस्नात्‌ ॥
खप्नाहमादित्यकररोविपकं निहन्ति कोरष्डमतिप्रृद्म्‌ ॥ १८ ॥
सम्क्क भाण्ड इति ! शम्बूक एव भाण्डं तत्र दक्रणिकां स्फो्ित्वाऽन्तजन्तुयुक्तं
हितम्‌ । टेपोऽयम्‌ ॥ १८ ॥ |
वचासषेपकर्केन परखेपः शोथनाहनः ॥ ` १९
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥
सप्रति वध्मनो रक्षणं निर्िराति-

०

# ख. पुस्तके--इन्द्रायुधरविक्षीस्मिश्रे्वणकसक्तुाभ :! सिन्द्रसैन्धकेपेतेर्केपो हन्ति करण्ड जू
॥ १. }) इत्यधिकमच् ।

† खे.पुस्तके-च्य॒षणं पिष्पलीमूटं देवदारु फलच्छिकिम्‌ ¦ कषायं पाययेद्ध्येए सष्ारल्वणातरकमू
॥ 9 ध जिभिससेः पराम्येत ब्ृद्धिवातकफात्मिका } इ्यबिकमत्र ) -

रकम

वृद्ध्याप्रिकारः ] हन्दपाधवापरनामा सिद्धयोगः। _ ` ३२५

अलयभिष्यन्दिगुवौमसेवनान्निचयं गतः ॥
करोति ग्रन्थिवच्छोफं दोषो वङक्षणसंधिषु ॥
ज्वरग्रखङ्गसादाव्यं तं वध्मेमिति निरदिशत्‌ ॥ २०॥
रुबिनिश्वयेऽनुक्तत्वाहछक्षणं च्खितवन्डन्दः । वध्मं बाद्कोसीति रेके ॥ २० ॥
मरं विल्वकपित्थयोररटकस्यागरबैहत्योद्रेयो
शयामापूतिकरञ्जशि्रकतरोविश्ौषधारष्करम्‌ ॥
कृष्णाग्रन्थिकचन्यपश्चख्वणक्षाराजमोदान्वितं
पीतं काञ्चिककोष्णतोयमथितेश्ूणी कृतं वर्पनित्‌ ॥ २१ ॥
निल्वादीनां रिग्रुकतवेन्तानां सर्वेषां मूढम्‌ । अरटकः इयोनाकः । द्यामा वृद्धदा-
रुकः । क्ञिककोष्णतोयमथितानामन्यतमेन म्रकृत्यादयपे्चया पानम्‌ ॥ २१ ॥
अविक्षीरेण गोधूमक््व कुन्द्रुकस्य च ॥
प्ररेपनं सुखोष्णं स्यादर्मशूखहरं परम्‌ ॥ २२ ॥
अविक्षीरेण पिष्टा गोधूमद्ुन्दुरुणीटेप एको योगः । वाशन्दो योगान्तरापेक्षया ।
अत एव क्रचिचकारः पठयते । कलर्कमिति निर्दैशात्कल्कराब्दो नपुंसकोऽप्यस्तीति
गम्यते । कुन्दुरु स्वनामख्यातम्‌ ॥ २२ ॥
मृतमातेतु वे काके विशस्ते तु प्रवेशयेत्‌ ॥
वर्ध्म गुदं मेधावी तत््णादरूनं भवेत्‌ ॥ २३ ॥
गरृतमाज इति । सयो मारिते । विशस्ते पाठिती । काकस्य क्रोडं पाटयित्वा तत्र
क्रोडे वध्मं प्रवेशनीयम्‌ । तत्परवन्धः कार्यः ॥ २६ ॥
मेन्धवादितैटमाह--
सेन्धवं मदनं कुषं शताह्वा निरं वचा ॥।
हीवेरं मधुकं भागीं देवदारु सनागरम्‌ ॥ २४ ॥
कट्फटठं पोष्करं मेदा चविका चित्रके शटी ॥
विडङ्ातिविपे श्यामा रेणुका नीलिनी स्थिरा ॥ २५ ॥
विस्वाजमोदे ृष्णा च दन्ती रासला च तेः समः ॥
साध्यमेरण्डजं तें तें वा कफवातनुत्‌ ॥ २६ ॥
निरो वेतसः श्यामा चिवृद्ेयपरसारके व्याख्याता । नीदिनी नीख्ुधा । तरं वा
कफवातनुदिति । तिरुतेटं जडेन पाकः । वृहत्सैन्धवादं तैटम्‌ ॥ २४॥ २९॥ २६॥
वध्मोदावतेगस्माशेशप्टीहमे्हममारुतान्‌ ॥
आनाहमरमरीं चैव हन्यात्तदनुवासंनम्‌ ॥
मरतं सोरेम्वरं योज्यं वध्मवुद्धिनिवृत्तये ॥ २७ ॥

दाल्यमाः ! २ क. घ. "सनात्‌ } ३ क. सूर्वैश्वट नाम ।

कनमनर तिन द ततत ता अजयः ८९५५१

१२६ व्यास्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- ४ ! एकचत्वारिंशो -

सुगमम्‌ । सुशुते वृद्धिषु परिदा्मुक्तम्‌ ।
तचथा--“अश्वादियानं व्यायामं मैथुने वेगनिभरहम्‌ ।
अत्यासनं चंक्रमणमुपवापरं गख्णि चः? इति ॥
चंक्रमणं गमनम्‌ ॥ २७ ॥
इति श्रीवृन्दपणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगस्याख्यायां
श्री भ्रीकण्ठदत्तदरेतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां
चत्वारिंशो वबृद्धधिकारः समप्नः ॥ ४० ॥

अथेकचतवारिंशो गरगण्डाद्यधिकारः ।

शोफाधिकाराद्रख्गण्डादयः ।

यवमुद्रपरोखादि कटुरूक्षं च भोजनम्‌ ॥

छर्दि सरक्तयुाक्ते च गखगण्डे भयोजयेत्‌ ॥ १ ॥
रुक्षभोजनोपदेशः कफवातमेद्‌ःकारणत्वाद्वलगण्डस्य | छर्दिमिति वान्तम्‌ । रक्तम-

क्तिजेटोकादिमिः ॥ १ ॥

निचुटं शिग्रुबीजानि दश्मरखमथापि वा ॥

आरेपनं वातगण्डे सुखोष्णं संपरश्चस्यते ॥ २ ॥
सुगमम्‌ ॥ २॥ |

देवदारुविजशारे च कफगण्डे भ्ररेपनम्‌ ॥

तण्डुखोदकपिष्टेन मरेन परिखेपितः ॥

हस्तिकणपटाशस्य गखगण्डः पद्ाम्यति ॥३ ॥
लेपोऽयं वक्ष्यमाणश्च रेपः कोष्णः कायः ॥ ३ ॥

सषपाञ्शिञ्चबीजानि शणबीजातसीयवान्‌ ॥

मृलकस्य च बीजानि तक्रेणाम्टेन पेषयेत्‌ ॥ ४ ॥

गण्डानि प्रन्थयश्रैव गण्डमाराः समुत्थिताः ॥

प्रेपात्तेन क्षाम्यन्ति विखयं यान्ति वाऽचिरात्र्‌ ॥ ९५ ॥
स॒गमम्‌ ॥ ४॥५॥

जीणेककारुकरसं विडसेन्धवसंयुतम्‌ ॥

नस्येन हन्ति तरुणं गखगण्डं न' संशयः ॥ ६ ॥।
ककोरसिक्ततुम्बी कृष्माण्डमेदो वा । तरुणमिति जातमात्रम्‌ ॥ ६ ॥

जटर्ढुम्भीकजं भस्म पकं गोगत्रगाटितम्‌ ॥
पिबेत्कोद्रवतक्राशी गलगण्डोपश्ान्तये ॥ ७ ॥ `

गर्गण्डाद्यधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ३२७

जलकुम्भीकं पान्दी तस्या भस्म पानीयक्षारविधिना गोमूत्रेण विपाच्य पारिल्लाव्य च
पिबेत्‌ ॥ ७ ॥
मदिषीमू्नविपिभ्रं खोहमरं संस्थितं घटे मासम्‌ ॥
अन्तधूमविद्ग्ं छिद्यान्मधुनाऽथ गरगण्डे । ८ ॥
सुगमम्‌ ॥ < ॥
सूर्यावतरसोनाभ्यां गलगण्डोपनाहनम्‌ ॥
स्फोरास्चावेः शमं याति गरगण्डो न संशयः ॥ ९ ॥
गलगण्डोपनाहनपिति । उपनाहनं बहोष्णः प्रदेपः । सफोयल्लावैसित्युपनाहन-
कृतैः ॥ ९ ॥
तरं पिवेचाए्तवद्िनिम्बहंसाहयावृक्षकपिप्पटीभिः ॥
सिद्धं बलाभ्यां च सदेवदारु हिताय निय गरगण्डरोगे ॥ १० ॥
हसाहूया हंसपादी । तैं पिनेत्सिद्धमिति संबन्धः । दूरस्थानामपि पद्‌ानामेकीकरणं
योग॒इति तश्रयुक्तेः । अमृतां तेटम्‌ ॥ १० ॥
निहायाः पाश्वेतोऽधस्ताच्छिरा द्वादश्च कीतिताः ।॥ १९१॥
तासां स्थूलशिरे कृष्णे छिन्धात्ते च शनेः शनेः ॥
बदिरशेनैव संगृह्य फुशपत्रेण बुद्धिमान्‌ ॥ १२ ॥
खुते रक्ते रणे तस्मिन्ददात्सगडमाद्रेकम्र्‌ ॥
भोजनं चानमिष्यन्दि यूषः कोटत्य इष्यते ॥ १३ ॥
दद्यात्सगडमा्रकमिति । गुडाकं चवेणेन प्रचरति ॥ ११॥ १२॥ १३ ॥
कणेयुग्मबहिःसंधिमध्याभ्यासे स्थितं च यत्‌ ॥
उपयुपरि तच्छिन्याद्रलगण्डे शिरात्रयम्‌ ॥ १४ ॥
संधिमध्याभ्यास इति । अस्याः संनिधिः ॥ १४ ॥
तुम्बीतेखमाह-- `
विडङ्गक्षारचिन्धग्रारासाभिव्योषदारुमिः ॥
कटुतुम्बीफलरसे कटुतें विपाचितम्‌ ॥
चिरोत्थमपि नस्येन गलगण्डं विनाशयेत्‌ ।॥ १५ ॥
क्षारो यवक्षारः 1 उग्रा वचा । तुम्बीतेरम्‌ ॥ १५ ॥
विडङ्ानरसिन्धत्थरास्रोग्राक्षारदारुभिः ॥ १६॥
तैरं चतुरुणे सिद्धं कटुतुम्बीरसेऽथ तत्‌ ॥
गण्डमाखाहरं शरेष्ठं गलगण्डहरं परम्‌ ।॥ १७ ॥
पुगमम्‌ । तम्बीतेटम्‌ ॥ १६ ॥ १७ ॥

२२८ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [ ४ १एकचत्वारिंशो-
अतः परं गण्डमाखचिकित्सितम्‌ ।
माक्िकादयः सङ्कत्पीतः काथो वरूणमरखनः ॥।
गण्डमाखां निहन्लाश्च चिरकाटादुबन्धिनीम्‌ ॥ १८ ॥
सक्ृदिसेकदा प्रयोगस्तुतिरियम्‌ ॥ १८ ॥
पिष्टा ज्येष्राम्बुना पेयाः काश्चनारत्वचः शुभाः ॥
विश्वभेषजसंयक्ता गण्डमाछखापहाः पराः # ॥ १९ ॥
उ्येष्राम्बनेति । तण्डुखोदकेन । काञ्चनारः काञ्चन इति ख्यातः ॥ १९ ॥
अङम्बुषादलोद्धतार्स्वरसाद्रे परे पिबेत्‌ ॥
अपच्या गण्डमाखायाः कामाया नाशने ॥ २० ॥
अलम्बुषादलोदतादिति । अषच्वुषा मुण्डितिकाऽटम्बुषो वा ॥ २० ॥
वनकार्पासिकागरं तण्डुखेः सह योजितम्‌ ॥
पक्त्वा पपूटिकां खादेदपचीनाश्नाय च ।॥ २१॥
अपचीनाशनाय चैत्यन्न चकारेण गण्डमाखाहरत्वमपि प्रस्तुतं समुच्चीयते ॥.२१॥
सोभाञ्जनं देवदार काञ्जिकेन तु पेषितम्‌ ॥
कोष्णं प्ररेपनं हन्यादपची मतिद्स्तराम्‌ ॥ २२ ॥
सुगमम्‌ ॥ २२. ॥
आरग्वधरिफां क्षिपं सम्यक्तण्डुखवारिणा ॥
पिष्टा नस्यपरखेपाभ्यां गण्डमालां समुद्धरेत्‌ ॥ २३ ॥
सुगमम्‌ ॥ २३ ॥
गण्डमाछामयातानां नस्यकमणि योजयत्‌ ॥
निगुण्डयास्तु शिफां सम्यग्वारिणा परारिपोषिताम्‌ ॥ २४ ॥
स॒ममम्‌ ।॥ २४ ॥ \
कोश्ातकीनां खरसेन नस्य तम्ब्यास्तथा पिष्पटिसंयतन ॥
तैरेन व कुयौद्रचोपकुल्ये सह माक्षिकेण ॥ २५ ॥
पिप्पङींयुतेन कोशातर्कप्वरसेन तथा तुम्बीस्वरसने सह योज्यम्‌ । अरिष्टभवेने-
त्यस्य स्थानेऽरिष्टमवस्येति पा्ान्तरे बीजस्येति रोषः । वचेत्यादि योगान्तरम्‌ ॥२९॥
अतःप्रख्ति मन्थिचिकित्ा
गरन्थिष्वामेपु श भिषक्शोथप्रतिक्रियाम्‌ ॥
पकानापीञ्य संशोध्य रोपयेदत्र॑णमेषनजेः ॥ २६ ॥

(क
# ख-पुस्तके--रवौ वारे मानी श्रचिरुषसि गत्वाऽभिदमनीपिफामाहत्पोयाद्दिवसे पौष्यम्र
तमू । रसं तं कौमा्यास्तिठजयुतमासेवितमिदं(गरमन थेमांलामपहरति काठत्रयमिदम्‌॥ १।दइयधिकमच्र ।

१ के. ध. पपलिकां।

मलगण्डायधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३२९

शथपतिक्रियामिति । अपतपेणादिविरेचनान्तानेकादश द्विवणीयोक्तानुपक्रमा-
नुयात्‌ ॥ २६ ॥
इदानी वातादिजनितमन्थिविहोषेणाऽऽठेपादीनाह--
दसरा सरोदिण्यमृताऽथ भागीं स्योनाकविस्वागरुकृष्णगन्धाः ॥
गोपिचिपिष्टाः सह तापत्या ग्रन्थौ विषेयोऽनिटने भरेपः ॥ २७ ॥
हिसा काडीयकडः | रोहिणी कटरोहिणी । अमता गुद्ची । विर्र स्थाने कचि-
त्कृष्णापाठः । कृष्णगन्धा पोभाञ्जनकः हइामीत्यपरे । गोपित्तपिष्टा इत्यत्र गोजी च
पिषटेति पाठान्तरम्‌ । मोनी गोजिहा शाखोरक इत्यन्ये । तापर ताल्मरी ॥ २७ ॥
जटोकसः पित्तकृते हितास्तु क्रीरोदकाभ्यां परिषेचनं च ॥
काकोखिवगेस्य च शीतानि पिवेत्कषायाणि सशकैराणि ॥ २८ ॥
सुगमम्‌ ॥ २८ ॥
द्राक्षारसेनेष्ुरसेन वाऽपि चूण पिविद्राऽपि हरीतकीनाम्‌ ॥
णं पिबेद्राऽपीति । वाशब्दो योगान्तरपेक्षया । हरीतकीनामिति । बहवचनं
सक्ताविवाया अपि हरीतक्या ग्रहणाथेम्‌ |
वचनं हि--“विजया रोहिणी चैव ओवन्ती पूतनाऽमृता ।
अमया कलिका ज्ञेया इत्येताः सप्त जातयः" इति ॥
मधूकजम्ब्वरजनवेतसानां त्वग्भिः परेपानवचारयेद्रा ॥ २९ ॥
सुगमम्‌ ॥ २९. ॥
हूतेषु दोषेषु यथानुपूज्यी ्रन्थो भिषर्‌ शेष्पसमुस्थिते तु ॥!
स्विन्नस्य विम्खापनमेव कुयीद ङ्गष्वेण्टषदीसुतेस्तु ॥ ३० ॥
हतेष दोषेष्विति । वमनादिना कफादौ रक्तमोक्षणेन च रक्ते हते सति । यथा-
तुपूर्व्येति । सेहखेदादिक्रमं कत्वेल्यथः । छन्दोतुरो द्रेण । दषदीषुतः शिलापुत्रकः ।
अङ्ख्ठरोहोपरवेणुदण्डेरिति तु कापि पाठो निर्दोषः । उपलः पाषाणः 1 ३० ॥
विकङ्कतारग्वधकाकणन्तीकाकादनीतापसषक्षमेः ॥
आखेपयेदेनमलावुभागीकरञ्जकाखामदनेय विद्रान्‌ ॥ ३१ ॥
विकङ्कतो वयंकिशिरेति ख्यातः । आरवधः किरमाटकः । काकणन्ती गन्ना ।
काकादनी वायसतिन्दुकः 1 अहिंस्रा, इत्यन्ये । तापस इङ्द इति उद्छणः । काडा
कडावकडो मच्चिष्ठा वा ॥ ३१ ॥ . |
दन्ती चिच्रकमूरत्वक्सोधाकेपयसी गुडः ॥
भटटातकास्थि कासीसं रेपो भिन्याच्छिखामपि ।॥ ३२ ॥
१ क. घ जलायुकाः ।
र्र्‌

1

सौधार्पयसी इति । दयर्कयोः क्षीरम्‌ ॥ ३९ ॥ , =
्न्थीनमर्ममभवानपकानुदधत्य चासि विदधीत वेः ॥
्षरेण चैतान्मतिसारयेचु संछिख्य संङिख्य यथोपदेशम्‌ ।। ३९ ॥
नन्वयं मन्थः सुशरतेऽपच्यां पठितिः । अन्धो न तु कफजे ।
तत्रैतार्ञः परितः- ि
(अमर्मजातं काममप्रयान्तमपकमेवापहरेद्धिदायं ॥ [रि
दाहे स्थिते चाठनि सिद्धकमी ततः क्चतोक्तं च विधिं विदध्यात्‌" इति ॥
तत्कुतो म्न्थावस्य पाठः। उच्यते । अपच्या सह॒ तु्यक्रियत्वादन्थेरथस्य %
चाद्ावपचीमन्थमेव अन्धौ टिखितवान्संग्रहकारकः । अपक्तानामान्‌ । उदत्य विदायं ।
आमच्छेदननिपेधस्यापवादोऽयम्‌ | आमच्छेददोषे सुश्वुतः--जमच्छेदे सिरालरयुन्यापा-
दनं शोणितातिप्रवत्तिरित्यादि । अनि विदधीत । अभ्निना दहेदित्यथः । क्षारेण वेति ।
विकल्पो दोषगक्ोऽवस्थपिक्षो वा । प्रतिसारयेत्प्रतिटेपयेत्‌ । यथोपदेशमिति । क्षार-
लेपोक्तविधानेन ॥ ६६ ॥ | (
सपरयर्ुदचिकित्सितमाह-- |
ग्रन््यबुंदानां ष्ण 1; च यतोऽविकशेषः भदेशरैत्वाकृतिदो दूष्यैः ॥
ततश्चि किः विधानविद्धन्थि चिकित्सितेन ।॥३४॥।
अविशेषं इति । बाहुल्येनाविरोषः । तेन विशेषोऽपि स्तोकोऽनयोरस्ि ग्न्धिः
पाकवानर्बुदमपाकप्रायमिति ॥ ३४ ॥ नि ।
बातादे चाप्युपनाहनानि स्िग्धैथ मांसैरथ वेसवार; ॥
खेदं विदध्यात्कुश्षरस्तु नाञ्या शूङ्गेण रक्तं बहुशो हरेच ॥ २५ ॥
नाड्येति । नाडीखेदविधिना ॥ ३५ ॥ व
सेदोपनाहा भृदवस्तु पथ्याः पित्ता्बुदे कायविरेचनं च ॥ `
सवेदोपनाहा मृदव इति । मृदुः खेदो द्रवस्वेदः । उपनाहश्च काकोल्यारिद्रव्य-
कृतः । क्षीराम्डपिष्टश्च नात्युष्णः । कायविरेचनमिलयत्न कायपदं रिरोविरेचन्यवच्छे-
दाथम्‌ ॥ [र
विष्य चोदुम्बरशाकगोजीपत्ररथशं क्षोदरयुतेः भरेपः ॥
छ्ष्णीडृतेः सर्मरसभियंगुपत्राङ्गलोधा्ुनयष्टिसाहेः ॥ २६ ॥
मृशं विघृष्य गोज्युदृम्बयोदिपतरः । उदुम्बरः काकोदुम्बरिका कर्फरापत्त्वात्‌ ।
शाको महातरुनस्तरुः कर्केदापत्रः । शाको खरमखणपो महातरः श्रीपणे इति रोके ।

३82 व्याख्याकैसुमावल्याख्यरीकासमेत्ती-- [४ १एकचैत्वारिदोः-

भ चिन्यमिदम ॥

१क, घ, परछिम्पेत्‌ ।

गरगण्डाचधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३३१

इति डद्णः । गोजी दा्वींपन्निका शाखोटक इत्यन्ये । पत्राङ्गं रक्तचन्दनम्‌ । अर्युन-
स्थानेऽञ्जनपठेऽज्ञनं स्रोतोज्ञनम्‌ । यष्टिपाहो यष्टीमधु: ॥ ३६ ॥
लेपनं शङ्चूर्णेन सह गटकमभस्मना ॥
कफावुदापहं कुयांद्धन्ध्यादिषु विशेषतः ॥ ३७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३७ ॥
निष्पावपिण्याककुटत्थकल्केमीसभगादेदधिमदितैश्च ॥ ३८ ॥
लेपं विदध्याक्क्रिमयो यथाऽ मुश्चन्त्यपत्यान्यथ मक्षिका बा ।॥
अल्यावरिष्टं क्रिमिभिः परजग्धं ङिखेत्ततोऽग्नि विदधीत पथात्‌।। ३९ ॥
निष्पावः श्वेतरिम्निः । पिण्याकः खि; । विदध्याक्छुयौत्‌ । कमयो यथाऽतरेयतः
परं भवन्तीति शेषः । मुश्चन्तीति पठेऽपत्यान्यथ मक्षिका वेत्यतः परं मुञ्चन्तीति दर्ट-
ग्यम्‌ । मूेन्ति मूञचन्त्यथ मक्षिका वा, इति पाठे मूर्छन्ति पतन्ति मृच्वन्त्यथ मक्षिका,
इति उद्धणः । ततोऽभ विदधीतेति परिरिष्टस्य दाहार्हत्वाचै ॥ २८ ॥ ३९ ॥
यदल्पमुलं जपुताम्रसीसेः संवेष्य पतैरथ वाऽऽयसेर्वा ॥ `
षाराभिशस्राण्यवचारयेच मुहुगुहुः पराणमवेक्षमाणः ॥ ४० ॥
तप्वादिनिर्मितेः पत्रैः सेवेश्च स्थापयेदिति ग्यास्येयम्‌ । चप्वादिषट्नमेवारुदोपशमनं
न तु क्षाराद्यवचारणमाच्नं चप्वादिपचरसंवष्टनस्य पूर्वकाटमावित्वादित्याहुः । अपृ रङ्कः ।
क्षारादयश्चाबदे महति न सङ़देवावचारणीया बर्भ्रंश्चभयाईित्यत उक्तं क्षाराथिशखा-
ण्यवचारयेच्वेत्यादि ।\ ४० ॥
यदृच्छया चोपगतानि पाकं पाकक्रमेणोपचरेवथोक्तम्‌ ॥
यदृच्छयेति । कारणानियमेन । अनियतमभिघातारिकं पाककारणं प्राप्येत्यर्थः ।
यत्तु न पाकमायान्तीत्युक्तं तत्प्रायिकं ज्ञेयम्‌ । पाक्कमेणेति । पाकोक्तपाटनशोधना-
दिक्रमेण । यथोक्तामिति । यथाविषिविहितेन ॥
सरेषदोषाणि हि योऽबदानि करोति तस्याऽऽश् पुनभेवन्ति ॥
तस्मादशेषाणि सय॒द्धरेत हन्युः सशेषाणि यथा विषाग्री ॥ ४१ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४१॥
उपोदकारसाभ्यक्तास्तत्पत्रपरिवेटिताः ॥
प्रणदयन्त्यचिराकरणां पिटकावरदजातयः ॥ ४२ ॥
पिटकाईदजातय इति । अग्ुदनातयोऽबरदप्रकाराः ॥ ४२॥
उपोदका काञ्जिकतक्रपिष्टा तयोपनादो च्वणेन मिश्च; ॥
दोऽबदानां सक्चमाय केधिदिने दिने रात्रिषु मर्मनानाम्‌ ॥ ४३ ॥

१ क. घ. "त मृष्न्लय"। २ ड. दुष्टाचुदानां ।

३३२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-[ ४१ एकचत्वारिशः-

सुगमम्‌| ४६॥ |
}गण्डीरिकासखेदो नाशयेदर्बुदानि च ॥
छवणेनाथ वा स्वेदः सीसकेन तथेव च ॥ ४९ ॥
खहीगण्डीरिकाखण्डेस्तेः स्वेदनम्‌ ॥ ४४ ॥
हरिद्राखोधपचाङ्गग्रहधूममनःचरिखाः ॥
मधपगादो ठेपोऽयं मेदोबद हरः परः ॥ ५५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४९ ॥
एतायेव क्रियां कुयीदशेषां शकराबेदे ॥ ४६ ॥
पुगमम्‌ ॥ ४६ ॥ `
अपचीविकित्सितमाह-
सर्पपारिष्टपत्राणि दग्ध्वा भ्ातकेः सह ॥
छागमूत्रेण संपिष्ठपपचीध्र परेपनम्‌ ।॥ ४७ ॥
अपचीरुमिनिश्चये "^" "^" ""“" "" “"म॥ ४७॥
अभ्बत्थकाण्ड निचुरं गवां दन्तं च दाहयेत्‌ ॥
सप्ताहमलसंयुक्तं भस हन्यपेचीं क्षणात्‌ ॥ ४८ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४८ ॥
. पाष्णि प्रतिं द्रादश चाङ्कखानिं
मित्वेन्द्रवस्ति परिवज्यं सम्यक्‌ |
विदायं मत्स्याण्डनिमानि वेया
निष्कृष्य नाखान्यनलठं विदध्यात्‌ ॥ ४९ ॥
पारणि गुर्फादधोदेरमिन्द्रवस्ति परि्यज्य चतुर्विंशतङ्खदवाप्कजङ्तरामच्ये पश्चाद्धा-
गस्थितमिन्द्रवस्ि व्यङ्गुरमानं ममे विहाय विदारयेत्‌ । जालानि मेदोनारानि ।
एवमपच्या मृटोच्छेदात्प्रणाशः । यदाह भोजः
“धवातपित्तकफा वृद्धा मेद्ापि समाचितम्‌ ॥
जङ्वयोः कण्डरां प्राप्य मत्स्याण्डपररान्वहन्‌ ।
कुवन्ति "इत्यादि ॥
इद्टणोक्ता व्याख्या टिख्यते--स्थानकर्माभिधाय स्थानान्तरकर्म निर्दिरनाद-
पाष्णि प्रति द्व दश्च चाङ्कखानि मित्ेनद्रवस्ि परिवज्य धीमान्‌ ॥
वदाय मल्स्याण्डनिभानि वैद्यो निष्कल जाखन्यनटं विदध्यात्‌ ।

* ख.पुस्तके--अन्तधूमं दहेत्काकं कृष्णां वा मिषग्वरः । तेनापचीं सुकृच्छराऽपि तैलाक्ता
लघु राम्यति । इदयधिकमत्र ॥

भम जरनेन भि भोणोमभमस्यतिितेतोनेकतकनिमनमितनतिती

१ क. घ. मष्ट॑सेः । > क. घ. "पचीव्रणान्‌ ।

गल्गण्डाचधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३३३

पा्णिः पश्वाद्धागो गुक्फस्य ! द्वादशाङ्करानि मित्वोध्वैमिन्द्रवस्ि परितयन्य
च्छित्वा मेदोजालानि मत्स्याण्डन निभान्याक्ृष्यामिमवचारयेत्‌ । जडघामष्ये दचङ्खल-
मिन्द्रनसिः 1 जेन्नटाचायस्त्वधाङ्कखमाह । अन्ये तु पाष्णि प्रतीत प्रतिश्चब्दो विप-
रीता्थः । तेन :विपरीतायां पाष्ण्यामिद्य्भः । तेन दक्षिणमागगतायामपच्यां वामज-
ङ्घायां वाममागगतायामपच्यां दक्षिणजङ्वायामुभयतोभागगतायामुभयतः करम कर्वव्य-
मिति ज्ञेयम्‌ । मागे च परिग्रती इत्युक्तत्वाद्धागार्थोऽपि प्रतिशब्दो व्याख्यातः । तेन
पाध्णिमागे जङ्घायाः पाश्चात्यमागे व्यधः कार्यः । दव दश्च चाङ्कुखानि मित्वेत्न एथ-
गिभक्तेनिर्देशात्पाष्णितो दशञाङ्खानि विहायाङ्गलद्वयमात्रो व्यधः कायै इति ज्ञेयः(म्‌)।
इन्द्रबसि उयोदशेऽङ्ुखे स्थितमधांङ्टप्रमाणं परित्यज्य हित्वा धीमान्ुद्धिमानूहा-
पोहे योग्यो दृष्टकर्मेतथैः | वेद्यो यः स्म्यगायुर्वेदविदयां वेत्ति! जाखानि मेदोजारानि ।
अनं विदध्यादपुनर्भवायाभितप्तया शलाकया दहेदित्थः। एवं हि मृरच्छेदादपच्युप-
दाम इति वदन्ति । अमुमेवाथं केविदनेन पठेन पटन्ति-

आ गुर्फकणात्मुमितस्य जन्तोस्तस्याष्टमागं खुरुकाद्धिमन्य ॥
घोणजुतरेधः सुररानवस्तोर्हत्वाऽक्षिमाच्ं त्वपरे वदन्ति" ॥

आ खुलकाद्‌ गृल्फकर्णात्‌ 1 गुर्फो कृणीविव यस्य स तथा 1 खुटको जङ्घापादयोः
संधिः । सुररानवस्तेरिन्द्रवस्तेः । अष्टभागं जस््रायाश्चवरणदीनाया विह्णल्ङ्गुखाया
अष्टमो भागः साधमङ्गुलद्रयं हित्वा यदपि वङ्गुलमिन्द्रवसिस्तथाऽपि तदुपघात-
परिहारार्थं सरार्भमेवाङ्करद्रयम्‌ । अन्ये त्वक्षिमाचमेव व्यङ्गं नेत्रप्रमाणं हित्वेति
वदन्ति ! घोणञ्ै्ेध इति । गुर्फकर्णस्य खुरकस्य घोणा नापेव घोणा यथोत्तरीय-
कण्डरा तस्या ऋमुरवक्रो वेधो भ्यधः । करुर्यादि्त्रापि पाठे स॒ एवाथः 1 अप्च्यामु
(चीपु) जङ्वाकण्डरागतमेदोमूटजत्वमुक्तं भोजेन--

“वातपित्तकफा वृद्धा मेदश्चापि पमाचितम्‌ ॥
जङ्चयोः कण्डरां प्राप्य मत्स्याण्डसदशान्हून्‌ः' इत्यादि ॥

इति गयी । जज्टाचा्यस्याप्ययमभिप्रायः। गूढ पदभङ्गाश्प्पणकेऽन्यथा व्यास्या-
तम्‌ । आ गुल्फकर्णादिति । गुल्फकर्णावमिव्याप्य । आ ङ््रामिविधो न मयोदायाम्‌ ।
सुमितस्य सुनिशितं मितस्य तस्य प्रमाणस्य परटूमप्ताङ्गुमिलयस्य । अष्टभागे साधेन-
वाङ्गुटमातरं खुटकात्पाप्णिभागाल््यड्गृ्प्रमाणाद्रमज्य प्रधक्ृत्य॒ घोणा नाप्ता तस्या
लु यथा भवत्य(ति तथाङ)वक्रो वेधः कर्तव्यः । यच्च विध वेषने (इति) धातो रूपं
तथाऽपि वेघशब्दोऽतर व्यधने वतिते घातूनामनेकाथैत्वात्‌ । स च स॒लकस्याङ्कटनित-
यमष्टमागस्य च सार्थनवाङ्कटनवकमेकं सार्द्रादशाङ्कटपरिमणिनिन्द्रवस्तिममोपि परितं
मवेदेतदृक्तामिन्द्रबस्ति हितेति ।

३३४ व्याख्याकुसुमावल्यारयदीकासमेतो-[ ४१ एकचत्वारिंशोः-

यथा चोक्तम्‌--“्रयोदशाङ्के पाणि प्रति कालान्तराघुडत्‌ ।
हन्रवसिरमुक्लावी मां्तगोऽ्ाङ्कखो भवेत्‌"! ।
अक्षिमात्रमङ्करदवयप्रमाणमप्रे मिषज इति वढन्ति । एवं प्रथमछोकेनाधस्ताद्ि-
तीयश्टोवेनेन्द्रबसरूपरिष्टाजङयायाः पाश्वाल्यभागगतकण्डराया व्यङ्गटमात्रो व्यधः
कार्यं इति स्थितम्‌ । एवमनुपशमे वामपाश्चन(यां दक्षिणनङ्घाप्रष्ठमध्यादिन्द्रबस्तरधस्ता-
दूर्व वा दान्ञेणाकिमात्रं णं कृत्वा मल्स्याण्डजालनिमं मेदोपनीयाभ्रिना दहेत्‌ । अने-
नेतरपाश्रना ग्यास्याता । एवमुभयपाश्च॑नायामुभयत इति ।
भोजोऽ्ाऽऽह-“वातपित्तकफा वृद्धा मेदश्च पवनान्वितम्‌ ।
जङ्पायाः कण्डरां प्राप्य मत्स्याण्डप्तरशान्बहून्‌. ॥ १ ॥
र्वन्ति अन्थीन्यसतेम्यः पुनः प्रकरुपितोऽनिटः ।
दोपैसेरू्वगो वक्षःकक्षामन्यागरश्रितः ॥ २ ॥
नानाप्रकारान्कुरुते अरन्यन्सा त्वपची मता ।
व्यामिश्रदोषोत्पन्नां तु कृच्छरूसाध्यां विनिर्दिशेत्‌ ॥ ३ ॥
ताप्तां वातोत्तरा कृष्णा वातिकीवेदनायुता ।
ध्िप्रपाकसमुत्थाना दाहयुक्ता च पेत्तिकी ॥ ४ ॥
गूढाविपाका कठिना केफाल्लिग्धा रुजाकरी ॥
मेदोधिका -छैष्मिकी च विरेषात्सा समाद॑वा ॥ ९ ॥
तां तु माराकरुति मन्याकण्ठद्धनुसंधिषु ।\
गरमालां विजानीयादपचीतुल्यलक्षणाम्‌' इति ॥ ६ ॥
तस्माजज्घायामेव कमणा मूरोच्छेदः कतव्य इति गूदपद भङ्गात्‌ । वाग्भटेन चोभः
यत्रापि व्यधो दर्दीतः।
यथा--“इलयश्ञान्तो गदस्यान्यपाश्चैनङ्वासरमाधितम्‌ ॥
नस्तेरुष्वेमधस्ताद्वा मेदो हित्वाऽञ्चिना दहेत्‌" इति ॥ ४९ ॥
कमान्तरमाह-
मणिबन्धोपरिष्टाद्रा कुयद्ेषातयं भिषक्‌ ॥
अङ्गुखान्तरितं सम्यमपचीनां प्रशान्तये । ५० ॥
हस्तबाहुबन्धः। कुयादरेषा्यमश्चिना 1 अस्य इल्णोक्ता व्याख्या दिख्यते--हन्व-
स्थिपधिमन्यागर्स्थितापच्यां जङ्घागतकमाभिधाय कक्षाकुरपरसधिगतापचीपु बाहुगतमे-
व कम॑निर्दिशन्नाह--मणिबन्धेत्यादि । अचरापि पूर्ववत्‌ । एतेनेतरसक्थि नाद्‌
्यास्यातातिति वचनात्‌ 1 इनद्रवसतेरष्टमागमक्षमानं वा विहायामे च रेषाप्रयम्‌ ।
| १६. म्रेरेः। |

गरगण्डायधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३३५

तत्रापि विरात्यङ्गुर्जङ्वाया द्वादशाङ्गुखानि किंचिदधिको भागः 1 एवं षोडशा-
ङ्गुखकूपेरमणिनन्धमध्ये किंचिद्धिकानि नवाङ्गुडानि मित्वा रेषाज्रयमङ्गुखान्तरमिति
॥ ९० ॥
गण्डमाराप्च्योस्तेटमाह--
गण्डमाखापं तैं सिद्धं शाखोटकत्वचा ॥
बिस्ग्यश्वमारनिगण्डीसाधितं वाऽपि नावनम्‌ ॥ ५१ ॥
शाखोटकत्वचा क्राथकस्कीक्ृतयेत्याह गदाधरः । कल्कमात्ररूपयेत्यन्ये ।
बिम्ग्यश्वमारनिगण्डीति । बिम्बी डिम्बिका ! अश्वमारः करवीरः । एतयोः कल्कं
निगण्ड्याः स्वरसः । नावनं नस्यं नस्येन च विधानं मूध्चिगतत्वादोषस्य । शाखोटकनि
म्नादयं तैटम्‌ ॥ ९१ ॥
निगण्डीस्वरसेनाय रखङ्गटीगूटकार्कितम्‌ ।
तेटं नस्यानिदन्तयाह् गण्डमालां सुदुस्तराम्‌ ॥ ५२ ॥
पुगमम्‌ । निगण्डीतेटम्‌ 1 ९२ ॥
च्छन्द यो विपकं तु क्षणाततैरवरं ध्रुवम्‌ ॥
अभ्यङ्गान्नाशयेच्रणां गण्डमालां सुदारुणाम्‌ ॥ ५३ ॥
च्छुन्दयौ कल्करूपया । तैप्रकरणानुरोधाद्रण्डमाटाहितमपि तैकं तचचिकित्पाप्र-
सतावै तयक्त्वा न्देनेहैव छ्खितम्‌ । छच्छुन्दरीतैटम्‌ ॥ ९३ ॥
चन्दनादितैटमाह--
चन्दने साभया राक्षा बचा कटुकरोहिणी ॥
एतैस्तेटं इतं धीते समूरामपची जयेत्‌ ॥ ५४ ॥
साभयेति । अभयाप्तहिता । वागभरेऽप्युक्तम्‌ 1 वचा हरीतकी छाक्षा कटुचन्दन-
रोहिणीति । चन्दनादिभिः कल्कः । जटं द्रवम्‌ । चन्दनायं तैखम्‌ ॥ ९४ ॥
व्योषं विदङ्गं मधुकं सेन्धवं देवदारु च ॥
तेखमेभिः शरुतं नस्यात्छृच्छरामप्यपचीं हरेत्‌ ॥ ५९ ॥
पुगमम्‌ । व्योषा तैटम्‌ ॥ ५५९ ॥
इति श्रीरन्दपमणीतरृन्दमापवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यार्यां
श्रीश्रीकण्टदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायामे
कचत्वारिंशे गर्गण्डाद्धिकारः समाप्र;ः ।॥४१॥

के (तौति ततता पापदा सथल ोननषयकतिवो शप स

३३९ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ ४२ द्विचत्वारशिः-
अथ द्विचत्वारिंजर शछीपदाद्यधिकारः ।

अथ शछीपदमत्तेधसाधर्म्यादपच्यतुदाम्यां सह कफयोगाग्यमिचारसामान्याच 1
लङ्घनाछेपनस्वेदरेचने रक्तमोक्षणैः ॥
प्रायः छष्पहैरेरुणेः शमीपदं सयुपाचरेत्‌ ॥ ए ॥
कफयोगादेवेह रङ्वनस्वेद ष्म द्र्यैरुषचारः । ठङ्घनमुपक्रमो नवे । सेपस्वेदा-
दयो नवे पुराणे च ॥ १ ॥
धत्तुररण्डनिर्गुण्डीवषोभूरियुसषपैः ॥
प्रेष; शछीपदं हन्ति चिरोत्थमपि दारुणम्‌ ॥ २ ॥
सुगमम्‌ ॥ २ ॥ |
संपिष्टमारनाखेन रूयिकाम्रटवल्कटम्‌ ॥।
भ्रलेपाच्छखीपदं हन्ति बद्धमूखमपि स्थिरम्‌ ॥ २ ॥
रूयिकामूरवस्करमिति । रूथिका श्ेताकंः ॥ २ ॥
पिण्डारकतरुसंभववन्दाकशिफा जयति सपिषा पीता ॥
शछीपदयु्रं नियतं बद्धा सूत्रेण जङ्पायाम्‌ ॥ ४ ॥
` पिण्डारकतरुः खनामप्रतिद्धः । बद्धा सूत्रेण जङ्धायापिति । सेव बन्दाकशिफा
जडघायमिपि बन्धनीया ॥ ४ ॥
हितशाऽऽरेपने नित्यं चित्रको देवदारु च ॥
सिद्धाथेशि्कल्को वा सुखोष्णो मूत्रपेषितः ॥ ५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥
लेदस्वेदापनाहां अ शछचीपदेऽनिखजे भिषङ्‌ ॥
त्वा गुल्फोपरि शिरां विध्येच चतुरङ्करे ॥ ६ ॥
सेहस्वेदाविह सिराव्यधाङ्गभूतौ । अन्यदा तु सेहो न हितः । कफप्रधानतया
विरुक्षणीयत्वात्सवेशछछीपदानाम्‌ । शिहसेदोपपन्नं तु' इति केचित्पाठं पठन्ति । गुर्फो-
प्रि सिरान्यधः पश्चाद्धागे रक्तदुष्टौ सत्याम्‌ ॥ ६ ॥
गुरफस्याधःरिरां विध्येच्छटीपदे पित्तसंभवे ॥
, पित्तघ्नं च क्रियां कुयोतित्ताबुदविसपंवत्‌ ॥ ७ ॥ `
पित्तप्री च क्रियामिति । चकारात्कफक्तीं च करियां कुर्यादिति ज्ञेयं %छीपदानां
कफप्रधानत्वात्‌ ॥ ७ ॥ [र
मञ्जिष्ठां मधुकं रानां सदिसां सपुननवाम्‌ ॥
पिषट्ाऽऽनारर्टेपोऽयं पित्तश्चीपद शान्तये ॥ ८ ॥
१क. घ. दृढम्‌ ।

-छीपदापिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ३ ३७

सुगमम्‌ ॥ < ॥
रिरां सुषिदितां विष्येदङ्खष्टे छेष्म शछटीपदे ॥
सधरुयुतानि चामीक्ष्णं कषायाणि पिबेनरः ॥ ९ ॥
शिरां सृविदितां विध्येदङ्खष्र इति । पादाङ्खष्ठसंनिवाने किप्रमर्मण ऊर्ध्व
च्यङ्कुरे सिराव्यधः । अभीक्ष्णं पुनः पुनरिव्यर्थः । कषायाणि पिबेदिति । कफहरार-
गवधक्रतानि कषायाणि ॥ ९ ॥
पिषेद्राऽप्यभयाकरकं मूत्रेणान्यतमेन तु ॥
अष्टमूत्रष्ेकेनापि मूत्रेण हरीतकीं सेवेत ॥
पिबेदेवं गुटूचीं वा नागरं देवदाशू् वा | १०॥
सुगमम्‌ ॥ १० ॥
पिषेत्सषपतेखेन छीपदानां निदत्तये ॥
पूतीकरञ्जच्छद जं रसं वाऽपि यथाबलम्‌ ॥ ११ ॥
कण्टकिकरञ्जपच्रसखरसमनल्पुरुषादिबखानतिक्रमेण पटमर्धपरं परदरयं वा कटुतैलाश्च-
प्रषेपं पिबेत्‌ । पूतीकरञ्चश्चिरविल्व इत्यन्ये ॥ ११ ॥
अनेनैव विधानेन पुत्रजीवकनं रसम्‌ ॥ `
प्रयुञ्जीत भिषक्पराज्ञः काटसात्म्यविभागवित्‌ ॥ १२ ॥
अनेनैव विधानेनेति । सर्षपतैरपक्षेपेण । पुच्रजीवकोऽनेनैव नाजा प्रसिद्धः॥ १२॥
पटारमूटस्वरसं पिवेद्रा पैेन तुर्यं सितसर्षपाणाम्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥ | |
मूत्रेण पथ्यास॒रदारुविश्वं सगुगगुटु श्रीपदि मिनिषेव्यम्‌ ॥ १३ ॥ ^.
पथ्यादीनि मूत्रेण निष्काथ्य गुग्गटुं प्रलिप्य पित्‌ ॥ १३ ॥ 1
काञ्चिकेन पिवेच्णं हृद्धदारुकसंभवम्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥
रजनीं गुडसंयुक्तां गामूत्रेण पिवेनरः ॥
वर्पोत्थं छीपदं दन्ति ददु विशेषतः ॥ १४ ॥
सुगमम्‌ ॥ १४ ॥ |
गन्धवेतेटमृष्टं हरीतकीं गोजटेन यः पिबति ॥
छीपदबन्धनयुक्तो भवलयसो सप्तरा्रेण ॥ १५ ॥
गन्धवैतैलभष्टामिति 1 गन्धर्व एरण्डः । गोजखेनेति । गोमूत्रेण ॥ १९ ॥
धान्याम्छं तैटसंयुक्तं कफवातविनाश्रनम्‌ ॥
दीपनं चाऽऽपदोषघ्रमेतच्छटी पद नाशनम्‌ ॥ १६ ॥

मकान ति 71 प 1

१. च । २ क. 'षकपृज्यः का ।

३३८ ग्याख्याकुसुमावल्यार्यदीकासमेतो--[ ४३ तरिचलारिशः-

धान्याम्डमिति काञ्चिकम्‌ ॥ १६ ॥
वृद्धदारुकचूणंमाद--
त्रिकटुतरिफखा चव्यं दावीवरुणगोश्ुरम्‌ ॥ १७ ॥
अलम्बुषा गुडूचीं च समभागानि चूणयेत्‌ ॥
सर्वेषां चूणेमाहलय दृदढधदारु च तत्समम्‌ ॥ १८ ॥
काञ्जिकेन च तत्पेयमक्षमात्रं पमाणतः ॥
जीर्णे चापरिदहारः स्याद्धोजनं सावैकामिकम्‌ ।॥ १९ ॥
नाश्येच्छछीपदं स्थौल्यमामवातं च दारुणम्‌ ॥
कुष्गुल्मारुविहरं वतिश्टेष्मरुनापहम्‌ ।॥ २० ॥
अछम्बुषा मुण्डितिकाऽरग्बुषो वा । तत्सममिति । जिकटरादिसवंचर्णसमम्‌ । पेयम-
प्षपात्रमिति । षडष्टमापषकैः प्रचारः 1 वृद्धदारसमं चणम्‌ ॥१७॥।१८॥ १९॥२०॥
पिप्पल्या चणमाह-
पिप्परीनरफलादारुनागरं सपुननेवम्‌ ॥
भागेद्रिपरिकिरेषां तत्समं इृददारुकम्‌ ॥ २१ ॥
काञ्िकेन पिवेचर्णं कषमाजं भमाणतः ॥
जीणे चापरिहारः स्माद्धोननं साषेकामिकम्‌ ॥ २२ ।।
शछीपदं वातरोगांथ दन्यात्ीहानमेव च ॥
आभे च कुरुते धारं भस्मकं च नियच्छति-॥ २३ ॥
अग्रि च कुरुते घोरं भस्मकं च नियच्छतीति । योगप्रभावात्‌ । पिप्पल्यां
चृणम्‌ ॥ २१॥ २२॥२३॥
` ष्णाचित्रकदन्तीनां कषेमधेपटं पलम्‌ ॥
विशतिश्च हरीतक्यो गुडस्य तु पद्यम्‌ ॥
मधुना मोदकं खादेच्छखीपदं हन्ति दुस्तरम्‌ । २४॥।
मघु मोदककरणोचितं देयम्‌ । कृष्णायो मोदकः ॥ २४ ॥
सोरेधरपुतमाह-- `
सृरसाग्रन्थिकव्योषविडङ्गानि वचा शटी ॥ २५ ॥
पाठेटाहपुषार्यामाचव्यदारुवरापुरैः ॥
सपश्चखवणक्षारे; कापिकेविपचेद्धविः ॥ २६ ॥।
प्रस्थं तदशेधीन्याम्ट्दश्षमूलाम्बमस्तुमिः॥
अक्षि पिविन्नरो मासं शछीपदं हन्ति दुस्तरम्‌ ॥ २७ ॥

१क. दारस्य त्‌ । २क. ध. "ङ्गाव । ३ क. घ. न्याम्बुद्‌। ४ क. घ. त्यक्षं ।

विद्रध्यधिकारः ] हन्दपाधवापरनामा सिद्धयोगः"। ३३९

दद ध्यशग्रहणीरोगगलगण्डार्बुदापचीः ॥
घृत सारेश्वरं नाम शटीपदं कृमिरोगनुत्‌ ॥ २८ ॥। |
सुरसः पणाः 1 तच्रान्तरे पुरसषपाठात्‌ । इयामा बृद्धदारूकः । वरा निफडा । प्रो
गुगुटधः । तद॑शेरिति । पर्े्क प्रस्थमानेः । तत्रान्तरेऽप्यक्तम्‌-
“'द्रमूढकषायण धान्ययूषद्रवेण च |
दधिमण्डपतमायुक्तं प्रस्थं प्रस्थं प्रथक्एक्‌' इति ॥
धान्याम्डं काञ्चिकं न तु घान्यकक्रायः । कचिद्धान्याम्छेतिपाठदर्यनात्संप्रदाया-
धेत । तच्रान्तरेऽपि धान्ययूषद्रवशाब्देन काञ्ञिकमेवोच्यते । सौरेश्वरं घृतम्‌ ॥ २९॥
॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥
विडज्गादितेटमाह--
विडङ्गमरिचार्केषु नागरे चिच्रके तथा ॥
भद्रदावटकाख्ये च सर्वेषु खवणेष॒ च ॥
तेर पकं पिबेद्राऽपि शछीपदानां निद्रत्तये । २९ ॥
भद्रदारु देवदार । एटकाख्यमेखावाट्कं रहोग्गखो वा । पिडिकेति चक्रः । विड-
द्गादिकस्कः | द्रवे नटम्‌ । विडज्ञायं तैटम्‌ ॥ २९ ॥
इति शीहन्दप्रणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां
भरी भ्रीकण्डदत्तकरृतायां व्याख्याकुसुपावल्याख्यायां
द्विचत्वारिशः श्मपदाधिकारः समाप्रः ॥८२॥
अथ निचत्वारिंशो विद्रध्यधिकारः।
श्रोफाधिकारदिव संग्रति विद्रधिकमुच्यते |
जशछोकापातनं स्तं सवेस्मिन्ेव विद्रधो ॥
मृदुधिरेको कष्वन्नं स्वेदः पित्तोत्तरं विना ॥ १॥
मदपिरेक इति । अस्पास्पविधया बहुधा विरेचनं कायं गम्भीरधातुगतदोषक्रृत-
त्वाद्विद्रधेः ॥ १॥
वातघ्रमूटकस्केस्त॒ वसातेरधतप्ट्तेः ॥
सखोष्णो बहुरो रेपः प्रयोज्यो वातविद्रधौ ॥ २ ॥
वातघ्नानि भद्रदारवादीनि । अन्ये तु वातः सोमाञ्जनकः । अपरे तु वातघ्नमूकक-
ट्कैरित्यत्र वातघ्नस्थाने मर्ध, इति पठन्ति । मुरुद्खी समाञ्ञनकः ॥ २ ॥

भतिन ना ननम नाणी

१ क्र, घ. "मिकोपनˆ । > क. घ. टीकःप( ।

३०४० व्यारुयाकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [४ ४ चतुश्वत्वारिशः-

स्वेदोपनाहाः करतैव्याः दिद्युमूटसमन्विताः ॥
सुगमम्‌ ॥ |
यवगोधूममुद्रैथ सिद्धपिषटेः भरेपयेत्‌ ॥
विटीयते क्षणेनैवमपकव्ैब विद्रधिः ॥ ३ ॥
सिद्धपिष्टैरिति । (सुगमम्‌) ॥ ६ ॥
पुनर्नवादारुविश्वदशमूलाभयाम्भसा ॥
` गुग्गुलं श्बुतेरं वा पिबेन्मारतविद्रधा ॥ ४ ॥
अम्मा काथेन ॥ ४ ॥
पैत्तिकं शक॑राखाजामधुकैः सारिवायुतैः ॥
परदिद्यात्स्ीर पिष्टैवा पयस्योशीरचन्दनेः ॥ ५ ॥
प्ररिद्याद्ि्पेत्‌ । षयस्या क्षीरकाकोली । नैलटाचायस्तु, अकंपुष्पामाह ॥ ५॥
पिविद्रा विफटाक्षाथं जिद्टत्कल्काञ्यसंयुतमर्‌ ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ । १ ॥
| पश्चवस्करकर्केन धरत्मिभरेण खेपनम्‌ ॥।
सुगमम्‌ ॥ 1
इष्टकासिकतारोहैगांशकृतुषपाशुभिः ॥
प्र्पिषठे् सततं स्वेदयेच्छटेष्मविद्रधिम्‌ ॥ ७ ॥
रोह लोहचृणंम्‌ । गोडाङद्वोमयम्‌ । पांशुधूटिः। एभिरेरण्डादिपत्रद्धेः स्वेदः॥७॥
दशमूटखीकषायेण स्तेहेन रसेन वा ॥
शोथं व्रणं वा कोष्णेन सशरं परिषेचयेत्‌ ॥ ८ ॥

क

सखेहेतेति पूर्वेण परेण च योज्यम्‌ । रसेन मांसरसेन ॥ ८ ॥
पित्तविद्रधिवत्सरवा क्रियां निरवरोषतः ॥
विद्रध्योः कुशचखः कुयोदरक्तागन्त॒निमित्तयोः ॥ ९ ॥!
पित्तविद्रधिवत्सवी क्रियां निरवशेषत इति । अवच्छेदेऽपि समशब्दस्य दष्ट-
स्वातपुनर्िरवडेषत इत्युक्तम्‌ । कत्ल्लानेव देपादि विधीन्करु्यादितय्थः ॥ ९ ॥
सौभाञ्जनकनि्रो दिड्गुसेन्धवसंय॒तः ॥
„ अचिराद्विदधि हन्ति भरातः भ्रातनिषेषितः ॥ १० ॥
हिङ्कसन्धवसंयुत इति । प्रचाराद्धिङ रक्तीत्रयम्‌ । सैन्धवनर्णं माषमानं प्रसेपः।
पातः प्रात्तरिति । वीप्साकरण्मम्यासार्थम्‌ ॥ १० ॥
शिशुर जले धौते जलपिष्टं मगाल्येत्‌ ॥
-- तद्रसं मधुना पीत्वा हन्लन्तविद्रधि नरः ॥ ११॥
१. जेदठवणेन वा \ २ क. च. द्रपिष्टं \.

तरणशोथािकारः ] हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३४१

सुगमम्‌ ॥ ११॥
श्वेतवपषोयुवो मृं प्ररं वरुणकस्य च ॥।
जटेन कथितं पीतमपकं विद्राधि नयेत्‌ ॥ १२ ॥
सुगमम्‌ ॥ १२॥
वरुणादिगणक्ाथमपकंऽभ्यन्तरोत्थिते }
उषकादिपती वापं पिवित्संशमनाय वे । १३ ॥
वरुणादिगणकषाथ इ(पि)ति । काथोऽयं मेदःकफजविद्रधौ युक्तः । वरूणारिमिणस्य
कफमेदो विश्लोषणत्वात्‌ ॥ १३६ ॥
अपके चेतदुदिष्ं पके त॒ वणवच्किया ।! १४ ॥।
सुगमम्‌ ॥ १४ ॥
रामयति पागमरट क्षाद्रयुतं तण्डुछाम्भसा पीतम्‌ ॥
अन्तत पिद्रधिग॒द्धतमाश्वेक मनुजस्य ॥ १५ ॥
सुगमम्‌ ॥ १५. ॥
प्रियगुधातकीखधकट्षटं तिनिश्त्वचम्‌ ।)
एतेस्तेटं विपक्तव्यं विद्रधी बणरोपणम्‌ ॥ १६ ॥
तिनिरस्य त्वकितिनिदो त्वचमिति निर्दैशात्वचशब्दो नप॑सकोऽकारा-
न्तोऽस्तीति गम्यते 1 तिनिैन्धवमितिपाठान्तरे तिनिसिनिश एव । एकदेरोनापि समु-
दायो गम्यते । यथा सत्या स्त्यमामा भीमो भीमसेन इति । परियंख्वादिभिः कल्कः ।
द्रवं जलम्‌ । एतच तैटं मज्भ्वे विद्रधो सुश्रुतेन पठितम्‌ । भ्रियंलाचं
तेटम्‌ ॥ १६ ॥ |
दति श्रीटन्द्परणीतटन्दमापवापरनापकसिद्धयोमन्याख्या्यां
श्री श्रीकण्ठदत्तकृतार्यां व्याख्याकुसुपावल्याख्यायां
त्रिचत्वारिंशो विद्रध्यधिकारः समाप्रः॥ ५३॥

अथ चतुशत्वारिशो वणश्ोथाधिकारः ।

प्रायेण क्रियातस्यतया भावित्रणयोगसमानतया वाऽथ त्रणशोथः ॥
आदो विम्खापनं कुयोद्ितीयमवसेचनम्‌ ॥
ततीयमुपनादं तु चतुथी) पाटनक्रियाम्‌ ॥१॥
पञ्चमं शोधनं ङयात्षष्ठं रोपणपिष्यते ॥
एते कमा व्रणस्योक्ताः सप्तमं वेकृतपहम्‌ ॥ २ ॥
१ घ. श्ौः रोपणं परम्‌ । २ घ. वै क्षता ।

३९२ व्याख्याुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [४१४ चतुशत्वारिंशः-

वेम्टापनमिह केवटमङ्कष्ठादिमर्दने न परिभाषितं ग्राह्यं क्तु विम्ठाप्यतेऽनेनेति
व्युत्पत्या वहि्माजेनरूपे शमने शोफविङ्यनकर प्रलेपनपरिषेकाभ्यङ्गादावपि वतेते ।
अवतेचनमपि शोधनरूयेऽन्तःपरिमा्जने वमनविरेकरक्तमोक्षणाद्‌। । उपनाह स्वेदे
पाचनपिण्डे च । एवं शेषेऽपि यथाप्तमवमुपक्रमान्तरमन्तमाव्यम्‌ । [कच अपतपणा-
दीनां बणोक्तषषठद्युपकरमाणां मध्ये सूत्रणर्थ सुश्रुतेन सूत्रस्थाने प्रधानतया विम्छापना-
दयः ससतोपक्रमा उक्ताः! शोफोपक्रमा अपि विम्डापनादयो भावित्रणविधातप्रयाजन-
तया ्णस्येत्युक्ताः । अन्ये विम्ापनं शोफं न दद्याद्धेपनं धनमिति पाठः ॥ १॥२॥
प्रथमे विम्डापनं करमेण वातादिदोषे शोफम्रलयनीकं दशेयन्नाह--
मातठङ्गाभिमन्थौ च सुरदारु महो पधम्‌ ॥
आरिस्रा चैव राला च भरेपो वातशोथंजित्‌ ॥ ३ ॥
मातुटुड्गो बीनपूरकस्तस्य मूढम्‌ । अधिमन्थोऽरणी । देवदारु भद्रदारु । महो-
षं शुण्ठी । अर्िला च कट(चकडः । अहिंस्रा बृहददिंस्रा कन्धार, इति उदणः।
रास्ना सुरभीं ॥ ३॥ | 1
कल्कः काञ्जिकसं पिष्टः सिग्धः शाखोटकत्वचः ॥
सुपणे इव नागानां वातशोथविनाशनः ।॥ ४ ॥
ल्लिग्ध इति । पतेन योगात्‌ ॥ ४ ॥ न
दूषी च नटं च मधुकं चन्दनं तथा ॥
दीतखाथ गणाः सर्वे प्ररेपः पित्तशोथहा ॥ ५ ॥
दूवीदीनि द्रव्याणि प्रतिद्धानि । शीतटाश् गणाः सवं इति । न्यग्रोधादिका-
कोल्यादयः ॥ 4 ॥
न्यग्रोधोदुम्बराश्त्थप्ठक्षवेतसवर्करे ¦ ॥
ससपिष्कैः प्ररेपः स्याच्छोथनिवपणः परः ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६ ॥ । त
जजगन्धाऽश्वगन्धा च काटा सररया सह ॥
-एकषिकाऽजश्डगी च लेपः -ेष्मदोयहा ॥ ७ ॥
अजगन्धा फौफनी बोथहका इति देशान्तरे प्रभिद्धा । र्तोषधी्येके । अन्ये यवानि-
कामाहुः । अश्वगन्धाऽप्कन्दः 1 काटा काटावकडः । उद्टुणस्तु काराऽरहिस्ला कन्था-
रद ५ इत्याह । सरटा सरलकाष्ठम्‌ । एकैषिका त्रिवृत्‌ । सरटा चिवृत्‌, एकेषिका
1 । १ एवमाह सरा रक्तमूढा चित्‌ । एकैषिका मूरा
ज्ञा । ककेटडज्गा । अन्यं मेषविषाणिकामाहुः ॥ ७ ॥
_ . १क.घ्‌. श्यहा॥३॥

्रणरोथापिकारः ] देन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` 8४३
पुननंवादारूशिद्धुदशमूटमहौषपैः ॥

कफवातकरते योथ र्पः कोष्णो विधीयते ॥ ८ ॥
पुगमम्‌ ॥ < ॥ `
राजो खेपनं दद्यादत्तं च पतितं तथा ॥
न च परयुषितं शुष्यमाणं नैवावधारयेत्‌ ॥ ९ ॥

न रात्रो टेपनं ददयादिलयादिना निषेधमुखेन विध्युपद्शंनं रात्रौ प्रठेषस्य सर्वथानिषे-
धाथेम्‌ । अत्र खेदाब्देन प्रदेहादिविधिरपि सूच्यते । तेन वातछेष्मनेऽपाकिशोके
रात्रावपि प्रदेहः । वातपित्तने च रतथोतधृताम्यज्गः क्षीरादितेकश्च शास्यते ।
तथा चोक्तम्‌--

वेगश्च निडां प्राप्य अपं तु निवर्येत्‌ ।

श्षीरसर्पःप्रदानं तु मुक्त्वा प्रच्छदनं तथाः” इति ॥
अन्यत्राप्युक्तम्‌--क्षीराम्काञ्िकमधुकषायपरिषेकाश्च प्रायः शास्यन्ते सरबशो-

ष्विति। रात्र ठेपदाने पुनरयं दोषः । रातौ तमसाऽपिहितेषु स्रोतस्सु चणोष्मा पशे
त्यादवरुद्धो बहिरनिगेच्छन्कुम्भकारपचनपङ्करेपेनेवानटः प्रकामं पाकमारमते । भ्प्रडेप-
प्रदेहयोस्तु भदः सुभ्रुतेन दरतः । प्रडेपः रीतरप्तनुरविरेषीं विशोषी च | अवि्नोषी
आपीडयितव्ये विशोषी च पीडयितन्ये) प्रदेहस्तष्णः शीतो वा बहो बहरविक्चोषी
चेति । अदधपप्रमाणं त्वाद्रौमहिषचमंवदुत्तेषमुपदिशन्ति । देह एतदपेक्षया बहर
| ९. ॥

गुष्यमाणयपेभ्षेत प्रदेहं पीडनं भति ॥

न चापि मुखमािम्पेत्तेन दोषः भसिच्यते ॥ १० ॥

रोषल्पश्च रोमामिमुखो देयः ! यदुक्तम्‌--म्रतिखोममारप्य न चानुखोमं प्रतिरोमे
हि परम्यगोषधमवतिष्ठते प्रविराति च रोमकः सेदवाहिभिवीर्यमिति । दोषः प्रसि
स्यत इति । दाष इह पूयः ॥ १० ॥

पारिभाषिकं विम्डापनमाह--

अभ्यज्य स्वेदयित्वा तु बेणनाडया ततः शनेः |
विम्ापनायं मद्रीयात्तटेनाङ्कषएकेन वा ॥ ११॥
वेणुनाडचा वेणुदण्डेन । तदेन हस्तपादतटेन ॥ ११ ॥

£ घ.पुस्तक्रे--िप उपदेहे । दिह उपचय इति 1 यातिगच्छतिवदभित्नवाच्यावेवेतौ प्रलेपश्रदेदौ ।
अत एव प्रदेहलक्षणं कैशित्प्लेपस्योक्तम्‌ । प्रलेपटक्षणं कैश्ितप्देहस्योति परे । व्यावहदारिकोऽभेदोऽ-
भ्युपेतव्यः । प्रलेपप्रदेहयोसतनुतवस्थुलत्वाभ्यां दौद्यौष्ण्याभ्यां च भेदं इद्यथेः । इति सोमटिप्पणात्‌ ॥

१६्‌. गमप" ।

३४४ व्याख्याकुसुमाधस्यार्यदीकासमेतो-- [४ ४ चतुश्वत्वारिंशः-

रक्तावसेचनं कुयादादावेव विचक्षणः ॥

रोधे महति संरब्पे वेदनाषति वा वणे ॥ १२॥
आदायेवेति । आमदोफावस्थायामेव । संरब्ध इति । सोफे । एतच तरण इत्य-

नेन योज्यम्‌ ॥ १२ ॥ |

यो न यांति शमं ठेपस्वेदसेकापतपणेः ॥।

सोऽपि नाशं व्रनद्याञ्च चयः शोणितमोक्षणीत्‌ ॥ १३ ॥
सुगमम्‌ ।॥ ९१३ ॥

एकतश्च करियाः स्वा रक्तमोक्षणमेकतैः ॥

रक्तं हि ग्यम्छतां याति तचेन्नासि न चास्ति रुङ्‌॥ १४॥
सुगमम्‌ ।॥ १४ ॥

न प्रशाम्यति यः शोथः प्ररेपादिविधानतः ॥

द्रव्याणि पाच्नीयानि दवात्तत्रोपनाहने ॥ १५ ॥
द्रव्याणि पाचनीयानि शणमूढकरि्रुबीजादीनि ॥ १९ ॥ `

सतिला सातसीबीजा दध्यम्खा सक्तपिण्डिका ॥
| सकिण्वकुष्ठलवणा शस्ता स्यादुपनाहने ॥ १६ ॥
सक्तुपिण्डिका संयोगमहिम्ना शोफं पाचयति । किण्वं सुराबीजम्‌ ॥ १६ ॥
पाचनानि निर्दिराच्ाह--

शणरि्ुमूखफलान्यतसीतिटसषेपाः ॥
सक्तवः किण्वमुष्णानि द्रव्याण्येतानि पाचनम्‌ ॥ १७ ॥
दाणः परिपाके पखनफः । रिः सौभाञ्जनकः 1 अतसी, अपि, इति खोके ।
किण्वं सुराबीजम्‌ ! यद्वारि; प्रक्षिप्यते । अनुक्तपाचनद्रव्यसंगरहा्थमाह--उष्णानि
द्रव्याणीति । उष्णान्युष्णवीर्याणि कुष्ठागवादीनि । पाचनं रोफस्य । रफ प्रभि-
द्धम्‌ । एषां ` व्यस्तानां समस्तानां च पाचनत्वम्‌ । सक्तनां शीतवीर्यतेऽपि प्रभाव-
विदेषात्पाचनत्वं संयोगविशेषाद्रा |
“श्णमूख्कक्ेमूणां फटानि तिरपर्षपाः ।
सक्तवः किण्वमतपरीद्रव्याण्युष्णानि पाचनम्‌,
इति पाठान्तरम्‌ । अत्र फठशब्दः शणादिभिः सह संबध्यते ॥ १७ ॥
तेखेन सपिषा वाऽपि ताभ्यां वा सक्तुपिण्डिका ॥
सुखोष्णा शोथपाकाथेगुपनाहे भशस्यते ॥ १८ ॥
ताभ्यां वेति । तेरपपिरम्यां मिठिताभ्याम्‌ ॥ १८ ॥

भरणशोथाधिकारः ] हन्दमाधवापरनापा सिद्धयोगः । ए

ईस्तिदन्तं जछे धृष विन्दुमात्रमरेपनात्‌ ॥
अत्यथेकारिने चापि शोथे पाचनमेदनम्‌ ॥ १९ ॥ `
सुगमम्‌ ॥ १९. ॥
पीडनं दश्चेयन्राह--
द्रव्याणां पिच्छिखानां तु त्व्यूखानि परपीडनम्‌ ॥
यवगोधूममाषाणां चरूणानि च समासतः ॥ २० ॥
द्रव्याणां पिच्छिखनामिति । पिच्छिर्द्रग्याणि शटृदास्मरीवरादीनि । प्रषीडनं
ममोदिसमीपमूक्ष्ममुखन्रणप्रपीडनम्‌ । समाप्तः ृक्षेपतः । प्रपीडनमित्थं कर्तव्यं व्रणमुखं
बहिष्कृत्य सेपयेत्‌ ! छिप्त्वा च शोषयेत्‌ । उष्कं सत्पीडनं भवति ॥ २० ॥
दारणं निदिशन्नाह--
चिरविर्वाभिको दन्ती चित्रको हयमारकः ॥
कपाोतकङ्ग्रध्ाणां पुरीषाणि च दारणम्‌ ॥ २१ ॥
चिरनिल्वो ब्रद्धकरज्ञः । विरिहिलि इति रोके । अश्चिको लाङ्गलकी । अन्ये
मह्ातमाहुः । दन्ती दन्तिनी । चिचकः प्रसिद्धः । हयमारकः करवीरः । परीषराब्दः
कपोतादिभिः सह प्रत्येकं संवध्यते । कपोतो वनवासी पाण्डुकः । कङ्कः कङ्कमह्छो
वक्रचञ्नुः कृष्णवणैः प्रषिद्धपदः । कांकणहरीति छोके । न पुनः काकः | तख
रक्षणमाह--
"कङ्कः स्यात्कङ्कमल्वाख्यों बाणपक्षाहपिच्छकः ।
लोहप्रष्ठो दीधपादः पक्षाघःपाण्डुवणेमःःः इति ॥
गृधो मांसाय पक्षी । ससलिकिति छखके । दारणं विदारणं पक्रश्ोफस्य ! चिर-
विल्वादयश्च व्यस्ताः समस्ताः म्र योन्याः ॥ २१॥
द्व्ययोगमेदं दशेयन्नाह--
्षारद्रव्याणि वा यानिक्षारो वा दारणं परम्‌ ॥
्षारदरव्याणि वेति । क्षारपाघनद्रव्याणि मुष्कककुटनपलशाश्चकणंपासिद्रादीनि।
क्षारो वेति । द्रव्यक्रतः प्रतिप्तारणीयः | दारणं परमिति । दारणं कच्छरदारणमि-
त्यथैः । बाढवृद्ध(दिषिदं योजनीयम्‌ । द्विविधं हि पकशोफदारणमुक्तं सुकुमारं
दारुणं च } तत्र कपोतादिपुरीषं सुकुमारं क्षारो दारुणम्‌ ।
तदुक्तं चरके--““इत्युक्तो मेषनगणः पक्ररोफप्रमेदनः ।
सुकुमारश्च कृच्छर शखं च परमुच्यते! इति ॥
ततः प्रक्षाटनं काथः पटोरीनिम्बप्रजः ॥
अविशुद्ध विष्द्धे तु न्यग्रोधादित्वगुद्धवः ॥ २२॥

सोमातिपवितो ५१७११६७७५१.१ अम ०१०१०२०५... 9५ -नभनाार त

१ क. ध, ग्रा रन्त)

४१५

३४६ व्याख्याङ्कसुमावरयाख्यटीकासमेतो-- ४ ४ चतुशवतवारिरात्तमो-
पटोटीनिम्बपत्रज इति । पोख्पत्रनिभ्बषतरकृतः । अविशुद्ध इति पूर्वेण संब-
ध्यते । विजुद्धे च न्यग्रोधादिकाथः रकषाङनाथम्‌ ॥ , २९ |
पश्चमूटीद्रयं बाते न्यग्रोधादिश्च पोत्तके ॥
आरग्बधादिको योज्यः कफजे सवैकमेसु ॥ २३ ॥
सश्कर्मस्िति । प्रक्षारनप्रकषपादिषु ॥ २३॥
अपेतपएतिमांसानां मांसस्थानामरोहताम्‌ ॥
कर्क; संरोपणः का्यस्तिखानां मधुकान्वितः ॥ २४ ॥
` रोपणः श्लोधनरोपणः । मधुकाचितो यष्टीमधुकयुतः । तिजो मधुपंयुत इति पाठः
सश्रुते बहुुसतकेषु दश्यते । तेन मधुकं मभु । स्वाधिकश्च कन्निति शाक्य कल्पयि-
तुम्‌ ॥ २४ ॥
निम्बपत्रमधुभ्यां तु युक्तः संशोधन; स्मृतः ॥ २५. ॥।
तिदकस्क एव ॥ २९ ॥ ति
पू्वीभ्यां सर्पिषा वाऽपि युक्तश्वाप्युपरोपणः ॥ २६ ॥
र्वाभ्यां सपिषा वाऽपि युक्त इति । तिरकल्क एव निम्बपत्रमधुभ्यां सर्पिषा
च युक्तो रोपणः । अप्युपरोपण इति । अपिदान्दच्छोधनोऽपि स्यात्‌ ॥
८अपेतपूतिमां पानां मांसस्थानामरोहताम्‌
कल्कः संरोपणः का्यसिर्जो मधुपंयुतः ॥ `
` निम्बपत्रमघुभ्यां तु युक्तः संदोधनः स्मृतः ।
पृवम्यां सविषा वाऽपि युक्तश्चाप्युपरोपणः"'
इति -छोकद्वयस्य सुश्रुतोक्तस्य इद्टणोक्ता ्याख्या--अपेतपूतिमांसानां निगैतश-
ठितमांसानां मांसस्थानां मांपमात्रस्थितानामित्यथः । तिर्नो मधुपंयुतः । कस्मादविरो
पेणोच्यते । सव॑दोषप्रत्यनीकत्वात्‌ । तञ्च गुणोपवणनशाखे कफापित्तकरस्ि आस्नातः।
भ्तन्न--
“दषत्कषायो मधुरः सतिक्तः पमराहकः पित्तकरस्तथोक्तः ।
तिरो विपाके कटुको बरिष्ठ; ज्िग्धो जणे सैन एवं पथ्यः; |
टेप इति वाक्यशेषः कलकस्याऽऽदपने तस्य तु परतुतत्वाेपे च त्रिदोषघ्नः । सरवन
लि - इत्युक्तं ॒ तत्प्रतिपादनाय युक्तिमाह सुश्रुतेऽपेतपूतिमांपतानामित्यारि छोक-

५स माघुयात्तथोष्ण्याच्च स्नेहाचानिर्नारानः |
कषायमावान्माधुयात्तिक्ततवाच्चपि पित्तङत्‌ ॥
| . भतन्नेतिपदमसंगतम्‌ ।
1 १. चापि। `

नणशोथाधिकारः ] दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ~ ३१४७

रोक्ष्यात्कषायभावाच्च तिक्तत्वाज् कफे हितः ।
स्लोधयेद्रोपयेचापि युक्तः शोधनरोपणेः इति ॥
अस्याथः-- स इति तिरकल्को माघरुयादिभिः कषायादिभी रोक्ष्यादिभिश्च केषाद्तर-
णरोपणो वातपित्तकषनादान इति । अच्र कथिदाह-
“वातं तिक्तकपषायत्वारोष्ण्यायिित्तं कथं बणे ।
न कफं ल्लिग्धमाधुयीत्तिटकर्कं प्रकोपयेत्‌ इति ॥
सिद्धान्तमाह--स्वमावादामर्कफख्वत्य्रकृतिपमप्तमवेतम्‌तारन्धं तिरुदरव्यम्‌ ।
अतो गुणस्वमावाद्रव्यस्वभावाद्वा दोषहरमुक्तम्‌ ॥
("त्‌ू स्यमात्मना किचित्किचिद्रीयेण सेवितम्‌ ।
किचिद्रसविपाकभ्यां दोषं हन्ति करोति वा" ॥
दृष्टा हि कषाया यवाः कारधकारिणः पुरुषाणाम्‌ । त एव सूषयुक्ताः पुष्टिका-
रिणः । यथा काञ्ञिकादयोऽन्तःप्रयुक्ता दाहकारिणः सेकादिषु विनियुक्ता दाहाः
रिणः। प्रतिनियता हि शक्तयो द्रव्याणामपिष्ठानविदेषात्कर्मविरोषाच । उपयोगापिपत्तकृत
आदेपात्तद्धतस्ते । अस्यैव तिख्कस्कस्य योगवाहित्वेन विरोषमाह---शोधयेदित्यादि।
योगवाहित्वेनेति वदन्ति बहुविदः । तत्र केचिदेवं समागिरन्‌ । यद्रव्यं द्रव्यान्तरेण
संयुज्याऽऽत्मनः स्वभावं हित्वा संयुक्तद्रव्यस्वभावमेवानुषतेते तद्योगवाहीति | न
चेतदयुक्तं यतो ययेवं योगता निश्चीयते तदानीं योगवाहि द्रव्योपयोगो निरभेकः स्यात्‌।
तथा हि--योगवाहिद्रग्यमन्तरेणापि यत्स्वमावं तद्रव्यं प्रागासरीत्तत्स्वभावमेव योगवाहि
द्व्ययुक्तमपि । तस्मादस्देतद्य)गवादिल्क्षणाभेति । केचित्परभावं प्रतिजानते यदर्य
द्व्यान्तरण य॒क्तमन्यस्य द्रव्यस्य राक्त्यत्कषम॒त्पादयति तद्योगवाहीति तद्घ्यप्त-
स्यक्‌ । यस्मदेवमम्युपगमान्न बहूनि द्रव्याणि योगवाहीनि स्युः । तथा च मध्वादेरपि
रम्यस्य किंचिद्रभ्यं समानगुणं राक्त्युत्कषं कुवेदेव दृष्ठं तत्कथं मध्वादावेव योगवा-
हित्वमुच्यते नापरस्येति । तदेतदपि रक्षणमश्रुतत्वादरक्षणम्‌ । अपरे त्वेवमाहु--
यद्रव्यान्तरेणाननुगुणेनापि युक्तं सत्तटणाननुवतैते स्वं च कार्य॑तदविरुद्ध
किंवित्करोति तयोगवाहि द्रव्यं भरल्वत्‌ । यथा भृत्यः सखामिकार्यमल्यज-
न्सरकीयमपि शरीरयाच्चादिकं स्वाम्यविशुद्धं करोति तथेव मधु मद्नफट-
संयुक्तं वमनकार्यं॑ करोति न तु वमननिवारणं मधुकायैम्‌ । एवं मधु हरीतकी-
सेयोगाद्धिरेवनकार्यमेव करोति न मधुकार्यं स्तम्भनरूपभिति । ये त्वन्रैवं प्रतिपन्ना
मदनफलादेः राक््युत्कषस्तथाविधोऽस्ि येन मघुप्तंवन्िकायेमवधुय स्वं कायं करोतीति
ते चैवं चोदयत्तो वचनीयाः । यतः स्तम्भनद्रव्येणान्येन येन केनचित्पंयुक्तस्य सुधा-
क्षारस्यापि शक्तिः किचिदपहीयमाना दृष्टा मधुनापि स्तम्भनस्वभावेनाप्यस्य नाप-
हीयते मनागपि । जतो मध्वादेरेव योगवाहित्वं नान्यप्य । अपि च । अन्यदपि

.३८८ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेती- [४ ४चतुशत्वारिंशौ-

योगवाहि द्भ्य विवृतादि मदनफडेन युक्तं सद्विरेषनं कमनं चोभथकार्यं कुरवदष्टं न
केव वमनमेव न विरचनमेव तस्मान्मध्वादरेव योगवाहित्वमिति स्थितमेतत्‌ । यथा
धुनोऽपि योगवाहेत्वादृध्वाधोगतीनां द्रव्याणां मध्ये येन येन युज्यते तस्य तस्य
कार्यं संपादयत्येवं तिकल्को ऽप्यद्ुद्धाञ्ज्ोधयेद्रोपयेनचनेल्ययमर्थश्चकारेण ज्ञेय इति। केन
शाधनन बुक्तः रोधयेदित्याह-निम्बपत्रमधुभ्यापिलयादि । मधुसयुक्त इत्यननवे
ठब्पे पुनरिह मधूमरहणं केवर्स्यव तिरुकल्कस्योक्ता माधुयोदयोऽवगन्तम्या न मघु-
य॒क्तस्येति ज्ञापयति ! केन रोपणेन शोधनेन युक्तः शध्यतो ब्रणाञ्श्ोधयेद्रौपयेच्वेतयाह-
पूर्वाभ्यामित्यादि । पूवाम्यां निम्बपच्रमधुस्यामियर्थः ! युक्तशवाप्युपरोपण इत्यपि-
दाब्दो भिन्नक्रमे । तेन निम्बपन्नमधुघ्रतयुक्तः उध्यतो बणस्य शोधमोऽपि रोपणोऽपीति
ति्कस्कस्य योगवाहित्वादित्यथंः । अन्ये तु युक्तः संरोपणो मवेदिति पठन्ति । तेतु
पर्वोक्तं शोधयेद्रोपय्चापत्युक्तं चकाराथ न मन्यन्ते । कं च निम्बपच्रमधुघृतयुक्तस्य
तिरकल्कस्य रोपण(त्व)मेवाङ्गी द्ुवेन्ति न रोधनत्वम्‌ । निम्बपत्राणि तिक्तत्वाह्घररू-
कषत्वाच च्छेदनानि मधुरमपि मधुखक्षत्वाच्छेदनम्‌। तस्मादेताभ्यां युक्तस्तिकल्कः संशो
धनः कथितः । सपिषा रशीतल्लिग्घमधुरेण युक्तत्वाच्छीधनशक्तितिरस्कारान्मधुनः
संधातुत्वाच पूवांभ्यां निम्बपत्रमधुभ्यां युक्तसिरकल्को ब्रणरोपणाय संपद्यते ॥ २६॥
इदानीमन्यमपि कल्कं सवावस्थासु पतैव्रणयोगित्वेन सविशेषमेकीयमतेन निरदि-
चानाह-
तिखवद्यवकर्कं तु केचिदाहुमनीषिणः ॥
रमयेद विदग्धं च विदग्धं वाऽपि पाचयेत्‌ ॥
पकः भिनत्ति भिन्नं च शोधयेद्रोपयेत च ॥ २७ ॥
तिल्वत्तिटसदरां यवकल्कमपि दोषं प्राहुः । बणेषु पथ्यसिटवच नित्यमित्युक्त-
त्वादिव्येकं व्यार्यानयनित । जंजननटगयदासों त्वन्यथा । यथा तिरा विचयन्तेऽस्मिनिति
तिखवान्‌ ! तिख्वांश्वाप्तौ यवकल्कश्च तिख्वच्यवकस्कः } तं तिख्वद्यवकर्के केचिदाहु-
रिति । पे व्याख्यानयन्ति । सवीवस्थासु स्दारीररणोपयोगमाद--शमयेद विदग्धं
वेत्यादि । एतेन तिद्युक्तः कर्कः पञ्चानामुपक्रमाणां विम्डापनपाचनपाटनश्योधनरो-
पणानाम्थ करोतीत्युक्तम्‌ 1 तिटकल्कस्तु रोषणद्मोधनकरणेनोपक्रमद्याथकरः । तदु
यकरणेनोपक्रमच्नयाथकरः । अत एवानयों; कल्कयोर्भेदः ॥ २७ ॥
निम्बपत्रतिरेः कर्को मधुना व्रणज्ञोधनः ॥
र[पणः -सापषा यक्ता यव्कर्कऽप्यय वाधः ॥ २८ ॥
स॒गमम्‌ ॥ < ॥
निम्बपचघतक्षौद्रदावीमधुकसंयुता
विस्तिखानां कल्को बा शोधयद्रोपयेद्व्रणम्‌ ॥ २९ ॥
१ चाप्‌ ।

नणशोधाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोग। ` ३५९

वतिस्तिखानां कल्को वेति } वक्तिः पिष्टनिम्बपच्नदिश्नक्षितकर्षटवरतिः 1 वर्वि्म
म्भीरे रणे कस्क उत्ताने प २९ ॥
निम्बपत्रं तिखा दन्ती तरिदत्सेन्धवमािकम्‌ ॥
दृष्व्रणपरमनो ठेपः शोधनकेसरी ।॥ ३० ॥
सुगमम्र्‌ ॥ ३० ॥
तिरुकर्कः सख्वणो द्रे हरिद्रे जिषटद्रतम्‌ ॥
मधुक निम्बपत्राणि रेपः स्याद्रणश्चोधनः ॥ ३१॥४
पुगमम्‌ । तिखाष्टकः ॥ ३१ ॥
त्रिफएटा खदिरो दावं न्यग्रोधादिवरङुश्ाः ॥
निम्बकोरकपजाणिः कषायः शोधने हितः ॥ ३२ ॥
न्यग्रोधादीनि न्यग्रोषादयः पञ्च ! निम्बकोरुकपत्ाणीति । निम्ब एव कोङ्कः ।
यथा सार एव सार इति जंजनटः । कोट्कः कडरिरिति जिनदाक्षः । कोटकपत्राणि
कामहपत्राणीति नरदन्तः । कटक इति पाठे कूटकं पटोम्‌ ॥ ३२ ॥
यष्टी तिखः सपिष्ठि बा सघता वणरोपणाः ॥
सुगमम्‌ ॥
एकं वा सारिवामरं सवैव्रणविशोधनम्‌ ॥ ३३ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३६३ ॥
सप्तद खडुग्धश्स्कः शमयति दष्टवणं भरपेन ॥
सप्रद्दुग्धकल्क इति । सप्तदटः सक्तपणः ॥ |
मधुयुक्ता शरपुङ्भा सवेव्रमरोपणी कथिता ॥ ६४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥
व्रणानिविशोधयेद्रलयां सृक्ष्मास्यान्सधिमर्मगान्‌ ॥
कृतया जि्रतादन्तीटाङ्गरीमधसेन्धवेः ॥ ३५ ॥
खाङ्खीमधसेन्धवेरिति । मधुमेन्धवमात्रेण वर्ति; प्रचरति } कृतयेद्यस्य स्थानेऽ-
येति पाठन्तरम्‌ ॥ ३९ ॥
सुषवीप्रधत्तूरकणमोटङ्कंगरकाः ॥
पृथगेते परेपेन गम्भीरवणरोपणाः ॥ ३६ ॥
सुषवी कारवेहछकः । कुटरः कुस्दाडिकाछिननः । कुठेरकपटि पर्णासः ॥ ६६ ॥
पश्चवल्कटचर्णेवा शक्ति चरणसमायतैः ॥
धातकी रोध्रचूर्णेवां तथा रोहन्ति ते वणाः ।॥ ३७ ॥।

सानन ----------------- ~ ----- ~ ---~---- न म

१क. घ. -मजान्‌ ! २ ड. कुठेर ।

३५० ` व्याख्याक्रुसुमावस्याख्यदीकासमेता-- ४४ चतुश्वत्वारिंशो-

शुक्तिचृणसमायुतैरिति । शुक्तिषिदारी ॥ ३७ ॥
सदाहा वेदनावन्तो ये वणा मारुतोत्तराः ॥
तेषां तिखानुमां चेव भष्टान्पयसि निवृतान्‌ ॥
तेनैव पयसा पिष्ट कुयादादेपनं भिषक्‌ ॥ ३८ ॥
पयसि निर्भैतानिति । निधृताननिवीपितात्‌ ॥ ३८ ॥
पित्तविद्रधिवीसशमनं टेपनादिकम्‌ ॥
अभिद्ग्धे व्रणे सम्यक्मयुञ्गात चिकित्सकः% ॥ ३९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३९ ॥
चाताभिभतान्सास्रावान्धूपयेदुग्रवेदनास्‌ ॥
| यर्वाज्यभूजेमद नश्रीविष्ठकसुराहयेः ॥ ४० ॥
` साल्लावानस्पक्तावान्‌ । मदनः पिहटकः । श्रवेष्टकः कुन्दरः । घुराहयो देवदार
॥ ४० ॥ ` |
श्रीवासगुग्गुल्वगुरुसाटनियोसधूपिताः ॥
कठिनत्वं चणा यान्ति नश्यन्लास्राववेदनाः ॥ ५१ ॥
श्रीवाप्नो नवनीतखोटिः । साङनियंसो भूषणकम्‌ ॥ ४१ ॥
तिखाः पयः सिता क्ष्रं तैकं मधुकचन्दनम्‌ ॥
टेपेन शोथरूग्दाहरक्तं निवोपयेदरणान्‌। । ४२ |
पयः पेषणार्थम्‌ । क्षोद्रतैटम्यां च संधाय ठेपो देयः ॥ ४२ ॥ ॥
करञ्ञारिष्टनिगेण्डीरसो हन्यादव्रणक्रिमीन्‌ ।॥ ५३ ॥
पुगमम्‌ ॥ ४९ ॥ ॥
करायविद रीपत्रं कोशाम्रास्थि च पूरणात्‌ ॥
कछायविदखीपत्रमिति । कङायविददी स्वनामख्याता छता । कोशाम्र: कोष्ट
इति स्यातः । तस्य फलस्थि, आभ्यां सेपिष्टाभ्यां प्रत्येकं पूरणम्‌ ॥
य॒रसादिरसेः सेको छेपनं टघ॒नेन वां ॥ ५४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४४॥

णन भि पो निमि

* ख. एस्तके--अतिदग्धे विरीण.नि मांसान्युदधृय शीतलम्‌ । क्रियां कुर्याद्धिषग्यश्च शालि-
तण्डुलकण्डनैः ॥ १ ॥ रिण्टुकीत्वक्षायैवौ घूतमिश्रैः प्रलेपयेत्‌ । बणं गुड्चीपर्णं वा छादयेदथवोदकैः
1 २॥ क्रियां कुर्याच्च निखिलां मीषत्ति "` "पचेत्‌ । इदयधिच्छमच । |

† ख. पुस्तके-प्रा्जीरकेण सहितं परिपाच्य सर्पिस्त त्राऽऽवपेन्मदनसर्जरसं ततोऽनु । अभ्यञ्जनं
वपुषि न हुताकंद्ग्धाः कुबेश्रजतिमाचेरेण जपल्यपतात्‌(१) ॥ १ ॥ इयधिकमन्र ॥

भनति

१४. वादयमू ।२ड.च}

वरणशोधांधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ३५१

निम्ब्चम्याकजालयकंसप्रपर्णाश्वमारकाः ॥
कृभिघ्ा पत्रसंयुक्ताः सेकाटेधनधावनेः ॥ ४५ ॥
निम्बादयो यथाडामं मूत्रविष्टाः सेकादौ प्रयोज्याः ॥ ४१ ॥
पच्छाद्य पांसपेश्या वा कृमीनपररेदवणात्‌ ॥
मांसपेदयेति । मांसखण्डेन ॥
लश्युनेनाथ वां दचाद्धेषनं मिनाश्चनम्‌ ॥ ४६ ॥
छद्ुनाटेपविधानं प्रागपि टिखितत्वात्युनरुक्तं संग्रहकारस्य छोकपुणतानुरोधाद-
पुनरुक्तमिति चत्‌ । नैतत्‌ 1 छोकार्थेनापि व्यवहारा(र)दरीनात्‌ ॥ ४६ ॥
अतः परं व्रणमावं गतस्य शोफस्य चिकित्सितम्‌--
ये क्टेदपाकखुतिगन्ध॑युक्ता वणा महान्त; सरुजः सशोथाः ॥
प्रयान्ति ते गुगगुटमिभितेन पीतेन शान्ति चिफणारसेन ॥ ४७ ॥
गुग्गुदुमिभितेनेति । कोष्ठानुखूप गुमगुखोः कषः समधिको वा प्रक्षेपः । त्रिफटा-
रपेन अिफटाक्राथेन । तरिफागुगट्ुः ॥ ४७ ॥
त्रिफटाचूणसंयुक्तो गुग्गटवेरकीकृतः ॥!
नियेन्रणो विबन्धघ्ां वरणशोपनरोपणः ॥ ४८ ॥
त्रिफटाचृणेसंयुक्त इति । चरिफटाचूरणप्तमेन युक्तो गुगगुटुधैतमनुरुपं दत्वा विमृद्य
चु्णं च प्रक्षिप्य वटकीकायैः । एवं सवेत वटकविधाने । वटिकागुगाुः ॥ ४८ ॥
अमृतागुग्गुः शस्तो हित तें च वजकम्‌ ॥ ४९ ॥

¢ क

अम्रतागुग्गुद्याराति । वातरक्ताक्तः । वज्जक तख कुष्टाक्तमर्‌ ॥ ४९, ॥
विडङ्गत्रिफरान्योषचू्णं गुगुटना सह ॥
सपिषा वटिकां कृत्वा खादेद्रा दितभोजनः ॥
दृष््रणापचीमेहकुषएनाडीविजश्ञोधनः ।। ५० ॥
पुगमम्‌ । वटिकागुगाुः ॥ ९० ॥
अमृतापयेटमूखवासभिफलातिकटुकृपिघ्रानाम्‌ ॥
समभागानां चर्ण सवेसमो गृणुखोभागः ॥ ५१ ॥
परतिवासरमेकंकां गुटिकां खादेदथाक्षपरिमाणाम्‌ ॥
जेतुं व्रणवाताख्ग्गरस्मोदरम्वयथुपाण्डुरोगादीन्‌ ॥ ५२ ॥
सुगमम्‌ 1 अमृतावयिकागुगुटुः ॥ ९१ ॥ ९२ ॥ .
मनःरिखा समज्जिष्ठा सखाक्ना रजनीद्रयम्‌ ॥
प्रटेपः सघ्रतक्षोद्रस्त्वग्विश्ुद्धिकरः परः ॥ ५३ ॥
सुगमम्‌ ॥ ५२ ॥ |

नर्म

१ के. घ. "न्धवन्तो न । २ क.. घ. "ऊर मः।

३५२ व्याख्याढुयुमावस्याख्यटीकासमेतो -- ४९ पञ्चचत्वारिशः-

अयोरनः सकासीसं तिफएलाङुसुमानि च ॥
प्रखेपः कुरुते काष्ण्यं सद्य एव नवत्वचि ॥ ५८ ॥
कासीसं घातकासी्तम्‌ । चिफलङ्ुप्रमान हरीतक्यादितर्कुमृमानि । कूसुमामावे
फटेन प्रचरितव्यम्‌ । कुसुम जातीङ्कसममिययेके ॥ ९४ ॥
कारीयकङ्ताम्रास्थिहेमका खारसांत््मः ॥
ठप; सगोमयरसः सबणकरणः परः# ॥ ५५. ॥
खता परियगः । हेम नागकेसरचूणम्‌ । का मञ्धिष्ठा कारन॒पासिवा वा । रप्ता-
तमः पारदो धतं चेति चक्र; । सहकाररमो वेति निनदासः । गामयरस; पत्ना |
यम्‌ ॥ ५९ ॥
इति श्रीहन्दमणीतहन्दमाधवापरनापकसिद्धयोगव्याख्यायां भ्रीभरी
कृण्टदत्तदृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां चतु्त्वारवा
व्रणदोथाधिकारः समापनः ।॥ ४४॥

अथ पञचचत्वारिंश आगन्तुत्रणाधरकारः ।

शारीररणमभिधाय सेप्रल्यागन्तुत्रण उच्यते त्रणत्वस्ताधभ्यात्‌ ॥

सच्श्षतं व्रणं वेद्यः सुरं परिषचयेत्‌ ॥

यष्ठीमधकयक्तेन फिचिदृष्णेन सपिषा ॥ १॥
यष्छमृधकं कट्कीक्कत्य जढेन घतं साधनीयं यदि त्वरया धृतमिदं यथाविधि नोप-

योक्त शक्यते तदा किंचिज्जरं द्वा वडत्रडायितव्यम्‌ ॥ १ ॥
बुदध्वाऽऽगन्तुवरणं वेद्यो घृतक्षौ द्रसमन्वितम्‌ ॥
द्रीतां क्रियां पयुञीत पित्तरक्तोष्पनाशनाम्‌ ॥

सुगमम्‌ ॥ २ ॥

कान्तक्रामुकमेकं सुक्ष्णं गव्यसपिषा पिष्टम्‌ ॥ `

| शमयति नियतं रेपादवणमागन्तं न संदेहः ॥ ३ ॥
क्रान्तक्रामके कपि" “आम ॥ ३]

% ख. पुस्तके--प्ररुहप्रातुद्युक्छानां कृष्णक हितं भवेत्‌ । भह्ातकान्भावयेत्तु क्षीरे र्मत्र
भावितान्‌ ॥ १ ॥ ततो द्विधा छेदयित्वा लोहकुम्भे निधापयेत्‌ । कुम्मेऽन्यस्मिन्निते तु तं कुम्भ-
मथ योज्येत्‌ ॥ २ \ मुखं मग्बेनभंधाय(१) गोमयैदांहयेत्ततः । यः क्तेः सवते तस्मादुम्रायेतत

दानैभिषक्‌ ¢ क क तेखेन ष 9 _ क वि
॥ ३ ? प्राम्यानूपरषफान्दग्ध्वा सृक्ष्मचूणानि कारयेत्‌ । तेखेनानेन संयोज्य शुक्कमाटेपये-
ट्त्रणम्‌ । ४ } इयधिकमन्र ।

किमनेन,

१के. ध, क्रान्तक्रामक ।

आगन्तुत्रणाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३९३

क्षतोष्पणां निग्रहाथं तत्कां विसतस्य च!
कषायाः शीतमधुराः लिग्धा टेपादयो हिताः ।॥ ४ ॥
सुगमम्‌ ॥४॥
ध आमाशयस्थं रुधिरे वमनं पथ्यमुस्यते ॥
सुगमम्‌ ॥ |
पकाश्रयस्थे देयं च पिरेचनमसंशयम्‌ ॥ ५ ॥ |
पकाशरयस्थ इति । पच्यमानाशयस्ये । पक्रशब्देनेह पाकस्यामिमतत्वात्‌ । तन्नैव
हि पित्तस्थानत्वेन विरेचनमौपयिकत्व(क)म्‌ । विरेचनं चिधृदादिद्रवयेरेव कर्तन्यम्‌॥५॥
काथो वत्वगेरण्डश्वदंष्रार्मभिदा कृतः ॥
सदिङ्कंखणः पीतः कोष्स्थं सरावयेदरक्‌ ॥ ६ ॥
अय यागः प्रभावाद्रक्तं लावयात॥ € ॥ ।
विशुद्धस्य रक्तानुरोमनमचरं निर्दिरानाह--
यवकोर्कुरुत्थानां निस्नेहेन रसेन च ॥ `
भञ्जीतानने यवागरं वा पिबेत्सेन्धवसंयुताम्‌ ।। ७ ॥
अन्नं यवागूं वेति यवस्य ॥ ७ ॥
अत्यथेमस्लं सरवति पायशो यत्र वे क्षते ॥
ततो रक्तक्षयाद्रायो कपितेऽतिरुजाकरे ।॥ ८ ॥
सखेहपानपरीषेकस्निग्धरेपोपनाहनम्‌ ॥
स्नेहवस्ति च कुषीत वातघ्रोषधसाधितम्‌ ॥ ९ ॥
सिग्धरेषोपनाहनमिति } स्निशधो ठेपः ! सिग्धमुपनाहनम्‌ ॥ ८ ॥ ९. ॥
इति सप्नाहिफः परोक्तः सथ्योव्रणहितो विधिः ॥
सुगमम्‌ ॥
| सप्ताहात्परतः कायां श्ारीरव्रणवाक्िया 1 १० ॥
सुगमम्‌॥ १०॥
गोरा घृतमाह--
गोरा इखि पञ्िष्ठ मांसीं मधुकमेव च ॥
पपोण्डरीकं हीवेरं भद्रमुस्तं सचन्दनम्‌ ॥ ११ ॥
जातीनिम्बपगों च करञ्जः कटुराटिणी ॥
मधूच्छिष्टं मधूकं च महामेदा तथेव च ॥ १२॥
पञ्चवस्करतायेन पुतपरस्थं विपाचयेत्‌ ॥
एष गोरो महाषीयेः सवव्रणविशोधनः ।! १३ ॥

१८वा। २घ., क्गैन्धवः पीं ।

२३५४ व्याख्याकुयुमावल्याख्य्दीकासमेतो- { ४९ प्चचत्वारिंशः-

-आगन्तुसहनाभरैव चिरोत्थाथेव थै वरणाः ॥
-विषमामपि नाडीं च शोधयेच्छीघ्रमेव च ॥ १४॥
गोरा हरिद्रा प्रियका । हरिद्रया प्रचारः । हरिद्रा दारुहरिद्रा । जातीनिम्बषयो-
लानां पत्रम्‌ ! करज्स्य फटम्‌ । मधूकस्य पुष्पम्‌ । मधूकं चेत्यस्य स्थाने मधुकमिति
पाठे मधुकस्य भागद्वयं द्विः पाठात्‌ । गोरायं घरतम्‌ ॥ १५ ॥ १२॥ १३॥ १{४॥
करज्राद्य श्तमाह-- ॥
जक्तमाटस्य पत्राणि तरुणानि फखानि च॑ ॥
समनायाश्च पत्राणि पटोखारिष्टयास्तथा ॥ १५ ॥
द्रे हरिद्रे मध्रच्छि्ं मधुकं तिक्तरोहिणी ॥
पल्धिष्ठा चन्दनाशीरयुत्पटं सारिषे चित्‌ ॥ १६ ॥
एतेषां कांपिकरमोगेषरतपस्थं विपाचयेत्‌ ॥
दृष्टव्रणप्रशमनं ` तथा नादी विशोधनम्‌ ॥
सद्यश्छिनवरणानां च करञ्ञा्यमिदं धृतम्‌ ॥ १७॥
नक्तमाटः करज्ञः ५ तरुणानीति प्विशेषणम्‌ । फलानि पुनः परिणतानि ग्राह्याणि |
तरुणानि नवानि १ सुना जाती । करज्ञादं घृतम्‌ ॥ १९ ॥ १६ ॥ १७ ॥
जालयादिघरेतमाह---
जातीनिम्बपोर्पत्रकटुकादावीनिक्ञासारिवा-
मञ्जिष्मभयसिक्यतुत्थमधुकेनक्ताहवीजेः समेः ॥
सपिः सिद्धमनेन सृष्मवदना ममौभ्रिताः स्ाविणो
गम्भीराः सरुजो व्रणाः सगतिकाः शरध्यन्ति रोहन्ति च ॥ १८ ॥
पत्रं जात्यादीनां अयाणाम्‌ । दावीं दारुहरिद्रा । निना हरिद्रा 1 अभयमुश्षीरं
सप्रदायात्‌ । नक्ताहः करञ्जः । सूक्ष्ममुखे वातोत्तरे णे गौरां जातिकादं च तैलमपि
साध्यते । चक्रेणाप्युक्तम्‌--
“गोरा जातिकाचं च तैमेवं प्रसाध्य च ।
तेढं सूक्मानने दुष्टनणे गम्भीर एव च, इति ॥
जालां धृतम्‌ ॥ १८ ॥ |
मपौण्डरीकमजिषटामधुकोशीरपदमकैः ॥
॥ ^ सदद्रिः छतं सपिः सीरं बणरोपणम्‌ ॥ १९ ॥
भरपण्डतकं नीखोत्पङम्‌ । प्रपोण्डरीकां घृतम्‌ ॥ १९ ॥

१के. धं. ज्ुमम्‌ ।२ क. गतं ।

जगन्तुत्रणाधिकारः } दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३५५

मधूच्च्षटं समधुकं लोधं सरसं तथा ॥
मञ्जिष्ठां चन्दनं पर्व पिषटरा सपिविपाचयेत्‌ ॥
सर्वेषामभिदग्धानामेतद्रोपणेमिष्यते ॥ २० ॥
सुगमम्‌ ॥ मधूच्छिष्टायं घृतम्‌ ॥ २५ ॥
अन्तदंग्धकुडारको दहनं ठेषानिहन्ति बण-
मश्वत्थस्य विषुष्कवस्कटढृतं चूर्णं तथा रुण्डनात्‌ ॥।
अभ्यङ्कादिनिहन्ति तेरमखिं गण्ड्पदै; साधितं
पिष्टा शार्मरितूरकेजेरगता रेपात्तथा वाका; ॥ २१ ॥
अन्तदग्धकुटारकः इति । पिठरनटरेऽनतरधमं दग्धव्यः कुटारकः कुस्हाडिच्छिन्ः।
गुण्डनादवचृणेनात्‌ । गण्डूपदैः किंचुरकैः प्राधितं जटं त्रि वडवडायितम्‌ ! शास्म-
छितृखकेरिति सहयोगे तृतीया ॥ २१ ॥
सिद्धं कषायतेराभ्यां पाटल्याः कटुतैटकम्‌ ॥
द्ग्धत्रणरुजास्रावदादप्रिस्फोटनाशनम्‌ ॥ २२ ॥
सुगमम्‌ । पाट्ीतेखम्‌ ॥ २२ ॥
चन्दनां यमकमाह--
चन्दनं वग्डुङ्गाश्च माञ्जिष्ठा मधुकं तथा ॥
भपौण्डरीकं दवा च पत्त(जा)ङ्गं धातकी तथा ॥ २३ ॥
एतेस्तेखे विपक्तव्यं सपिष्क्षीरसमायुतम्‌ ॥
अभिदग्धत्रणे भरष्ं तरक्षणाद्रोप्णं परम्‌ ॥ २४ ॥
तेरघृताम्यां समाभ्यां मिरित्वा प्रस्थः पक्तन्यः । तैरं च तिरजमेव सर्वर । सवि-
शोषणे तु तैरपदे विरिष्टस्य पाशयहः । यथा- सिद्धे कल्ककषायाभ्यां पाटस्याः कटुतै
ङकमित्यादो । पाकार्थं श्षीरमेव चतर्गुणम्‌ । चन्दनां यमकम्‌: ॥ २६ ॥ २४ ॥
कुटारक्तेटमाह--
कुटारकात्पलशतं काथयेन्नसवणेऽम्भसि ॥ २५ ॥
ततः पादावशेषेण तेटभरस्थं विपाचयेत्‌ ॥
कल्के; कुटारापामागपोष्ठिकामक्षिकास॒ च ॥ २६ ॥
एतत्तेखे कुठारस्य व्रणसोषनरोपणम्‌ ॥
नाडी षु परमोऽभ्यङ्गो निजास्वागन्तुकीषु. च ॥ २७. ।४

% चत्वारः. योगा इति प्रतिभाति ।

% क. घ. सक्षीरम" । २ घ. 'णमुत्तममू्‌ । सु" । ३ क. घ. इस्तं । ४ क..घ. ट घ्रक्षणा ।

३५६ व्याख्याकुमुमावस्यार्यटीकासमेतो--[ ४९ षट्चत्वारिशो-

पोष्ठिका शफरी पाटीनामाख्यातो वाः विटपः । मक्षिका प्रसिद्धा 1 प्रोष्ठिका मक्षि-
का वा पन्चापश्चाक्षि() आमत्स्य इत्यन्ये । प्रचारोऽप्येवं प्रायः । कुटारकं तटम्‌
॥ २९ ॥ २६ ॥ २७॥ ।
दूवीस्वरससिद्धं वा तेकं कम्पिधकेन वा ॥
दावींत्वचश्च कस्केन प्रधानं वणरोपणम्‌ ॥ २८ ॥
ूरवस्वरससिद्धं वा तैलं कम्पिह्केन वेति पठे दूवास्वरसेनाकल्कमेव तैं साध्यम्‌ |
कम्पिकेन दार्वीत्वकल्केन वा जलेन द्रवेणापरं तेचद्वयमिव्याहुः । दृवतिटम्‌ ॥२८॥
येनैव विधिना तैकं धृतं तेनेव साधयेत्‌ ॥
रक्तपित्तात्तरं न्नात्वा सपिरेवावचारयेत्‌ ॥ २९॥
` आरूढे रूढमात्रे वा व्रणे सवेरसाशिनः ॥
अद्र वा बन्धरहिते गात्रे चाभिहतेऽथ वा ॥ ३० ॥
धृतं तेनेव साधयेदिलेतदनन्तरो दू वीतेडविषयः । एतदनन्तरं चरकेऽस्य पागाद्र-
पित्तोत्तरे घृतस्य दरदितत्वात्‌ । तें वातकफो त्तर ज्ञेयम्‌ ॥ २९. ॥ ६० ॥
वातोऽस्रमखुते दष्टं संशोष्य ग्रथितं रणम्‌ ॥
कुयोत्सदाहं कण्डाल्यं बरणग्रन्थिरिति स्मृतः ॥
व्रणग्रन्थिरिति स्मृत इति । बणम्रन्थिः पिचेति खोके ॥
| प्तारसूतं पयुज्ञीत दुषटत्रणहर विधिम्‌ ॥ ३१ ॥
दष्टव्रणहरं विधिमिति । उध्वाधःरोणितमोक्षणादिकम्‌ ॥ ३१ ॥
इति भरीवृन्दभणीतषटन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री
कण्टरद्‌ कृतायां व्याख्याकुसुमावट्याख्यायां पचचत्वारिंश
आगन्तुव्रणाधिकारः समापनः ॥ ५५ ॥

अथ षट्चत्वारिंशो भग्राधिकारः ।
आगन्तुस्वपामाम्यादथ भयम्‌ ।
र ® (~ | अ क [9
आदा भग्र विदिता तु सेचयेच्छीतवारिणा ॥
र 9 +^ # [कस्‌
# प्कनाऽऽलेपनं कार्य बन्धनं च कुशान्वितम्‌ ॥ १ ॥
इशान्वितमिति । करा भस्ाल्िनन्धनपाषनं पठाशादित्व्‌। तदुक्तं सुशरतेन--
“पलारोदुम्बराश्वत्थमधूकककुमत्वचः ।
वेशसजवनां वा कुशार्थमुपसंहरेत्‌" इति ॥
नन्धमोक्षयोरवधिः सुश्रुत एव द्रितः. | त॒ययथा--

भग्नाधिकारः] हन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः। - ३५७

सक्ाहादथ सप्ताहात्सोम्येष्वृतुषु बन्धनम्‌ ।
साधारणेषु कतेन्यं पञ्चमे पञ्चमेऽहनि ॥
आ्रयेषु अ्यदहात्कुयोद्धे दोषवरोन वाः इति ॥ १ ॥
इदानी विविधानामपि संधिमुक्तकाण्डभस्नानां प्रतीकासोपायानाह-
अवनामितयुनदयदुन्नतं चाषपीडयेत्‌ ॥
आञ्छेद तिक्षिप्रमधोगतं चोपरि वतेयेत्‌ ॥ २ ॥
अवन।मितमिति । अवनतं ककैटकं वक्रं च | उन्रद्यदच्रमयेदर्ध्वं कर्यारिलय्ः |
उन्नतमश्वकणीदिभिरवपीडयेदधो नयेत्‌ । अनज्छेदाकषयेदीघींकुयोदित्यथंः । आरि,
आयामे, इति घातो रूपम्‌ । अतिक्षिक्रमध ऊध्व वा निरतम्‌ । यदक्तम्‌--आञ्छे-
टूष्वेमधश्चैव कटिम्रं च मानवमिति । अधोगतं अषःकषिप्तादि । उपरि वर्षयेदुपरि
नयत्‌ ॥ „^ ॥
भग्ने सेपद्रग्याण्याह--
आरेपनाथं मञ्ञिष्ठा पधुक चाम्ट्पेपितम्‌ ॥
अम्ट्पेषितमिति । काञ्ञिकपिष्टम्‌ ॥
दातधातघुतोन्मिश्रे शाखिपिष्टं च ठेपनम्‌ ॥
दातथोतघरतोमिश्चमिति पर्वण परेण योन्यम्‌ ॥

क,

तस्य पित्तप्रक्रतो काट चोष्णे परेषकं निदरान्नाह-
न्यग्रोधादिकषायं तु स॒शीतं परिषेचने ॥ २ ॥
न्यग्रोधादीति । संधानार्थं पाकादिपरिहारार्थं च॥३॥
वातोत्तरे सपितते सरे च प्रिषेकान्तरमाह-
पञ्चमूटीविपक तु क्षीरं दद्यात्सबेदने ॥
चम्रटीविपकमिति । पच्चमृस्यस्पा तस्याः रीतवीयत्वात्‌ । एतत्पक्तं च क्षीरं
वातपित्तोत्तरे भम्र ॥
सखोष्णपयचायं वा चक्रतेरं विजानता ॥ ॥)
अवचार्य परिषेक इति दोषः । चक्रतेखमिति । चक्रयन्रपीडितं तैटं सद्यःपीडि-
तम्‌ । अणतैरविधानेन गृहातं वा तलं चक्रतैरमिति तु गदाधरः । शीतोपचारोचिते
भग्रे पखोप्णस्यास्य विधानमनिले बरीयापि ज्ञेयम्‌ । सत एव विजानतेति कृतम्‌ ॥४॥
मरे हितमन्नपानमाह--
मांसं मांसरसः क्षीरं सपियूषः सतीनजः ॥
वहण चान्नपानं स्यादयं मग्नाय जानता ॥ ^ ॥
क्षीरमिहाव्रणे भने सघानीयतया हितं नवधान्यारि को पाठात्‌ | क्षीरस्य निषधो

३५८ व्याख्याकुयुमावल्यास्यदीकासमेतो-- [४.प्प्चत्वारिशो~

जणविषय एव । क्षीरपपिरिति पठे क्षीरादुद्धतं सर्पिः क्षीरसर्षिः । सतीनोऽस्पो वतुट-
कायः । तत्र कृतो यूषः सतीनयूषः । स वाते न जनयति संदधाति च क्षतम्‌
॥ ९ ॥
वंह॒णद्रव्यटक्षणमाह-
गुरु शीतं मृदु लिग्धं बहुं स्थरपिच्छिटम्‌ ॥
प्रायो मन्दं स्थिरं शछक्णं ब्दणं द्रव्ययुच्यते ॥ ६ ।॥
शीटीमासरस इति पाठान्तरम्‌ ॥ ६ ॥
भग्न आम्यन्तरमोषधमाह--
गृषटक्षीरं ससपिष्कं मधुरोषपसाधितम्‌ ॥
श्ीतटं टाक्षया युक्तं प्रातभम्रः पिविनरः ॥ ७ ॥
गरृ्िरेकवारग्रमूता गौः । अस्याः क्षीरं मधुरौषधस्ाधितं सह सपिल्षां च प्रक्षिप्य
म्रातः पिबे तु मुक्तः । मधुरोषधानि जीवनीयानि काकोल्यारीनि 1 कल्पना चेयम्‌ +
काकोल्यादीनां मधुराणां कर्षमाा द्रव्यादष्टगृणं चतुरगणोदकपिद्ध क्षीरशेषं सर्पिषा
कषेमात्नप्रक्षपाचितम्‌ । तच छौ कोष्ठे देयम्‌ । इयं दिनं प्रति मात्रा ॥ ७ ॥
सथतेनास्थिसं हारं लाक्षां गोधूममसैनम्‌ ॥
संधियक्तेऽस्थिभयरे च पिवेरक्षीरेण मानवः ॥ ८ ॥
सृतेन क्षीरेणास्थिपतंहारादीन्पृथकप्थकिपवेत्‌ ॥ ८ ॥
रसानमधुलाक्षाज्यसिताकल्कं समर्नताय्‌ ॥
छिन्नभिन्न्युतास्थीनां संधानमयिराद्धवेत्‌ ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥
षीरं सटाक्षामधुकं च सपि; स्याञ्जीवनीयं च पिवेत्युखाथीं ॥
जीवनीयमिति प्राणधारणम्‌ ॥ | |
भग्नः पिदेत्क्ययसाऽजनैनस्य गोधूमचूर्णं सघतेन वाऽथ ॥ १० ॥ `
पिबेच्चक्पयसेति । अयनस्य त्वचा साधितं पयस्त्वक्पयः । अजुनत्वक्फ्यसा
घृतेन गोधूमच्णं पिबेदिति योज्यम्‌ ॥ १० ॥
छाक्षास्थिसंहुत्ककुभाश्वगन्धा चृणीकृता नागबला पुरश्च ॥
संभग्नमुक्तास्थिरुजं निहन्यादङ्गानि कुयोकछुटिश्षोपमानि ॥ ११॥
अस्थिसंहृद्थिसंहारः । ककुमोऽर्जुनः । पुरो गुग्गुः । स॒ च. समुदितलाक्षादिच्‌.
णेसमोऽन्यतोदशेनात्‌ । क्षागुगगुडः ॥ ११ ॥
आभाफटत्रिकव्योषैः सर्वेरोभेः समांशकैः ॥
तुल्यो गुगगटरायोज्यो भग्नसंधिप्रसाधकः ॥ १२ ॥
` सुगमम्‌ ॥ आभागुगूुः ॥ १२ ॥

वाटीत्रणाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ३५९

सतव्रणस्य भयस्य चिकित्तितमाह-
सव्रणस्य तु भग्नस्य व्रणं सपिमध्त्तरेः ॥
प्रतिसायं कषायश्च शोषं मप्रवदाचरेत्‌ ॥ १३ ॥
सव्रणस्येति । सुतरक्तस्य । भरतिसायं कषायेरिति | न्यरोधादिकस्कैः ्रदप्य ।
कषायराब्देन कल्कस्यामिधानात्‌ । कातिकस्तु मधुरोषधक्ताथेः पारेमाव्येति व्याचष्टे ।
किंविरिष्ेः कषायः । सपिर्मधत्तरेधतमधुप्रधनेः । रोषमित्याहारविहारादिकं क्षीरवर्ज
जणप्रहेदमयात्‌ ॥ १६३ ॥
वातव्याधिविनिदिष्टान्लेहदानत्रापि योजयेत्‌ ॥ १४ ॥
सुगमम्‌ ॥ १४॥
अपतेव्यानाह-
ङवणे कटुकं क्षारमम्डं मेथुनमातपम्‌ ॥
व्यायामं च न सेपेत भगो रुक्षान्नमेव च ॥ १५ ॥
छवणाद्यो वन्यौ आभ्नेयत्वात्पाककारित्वाच्च । मेथुन वातको पित्वात्‌ ॥ १५९ ॥
इति भ्रीहन्दपणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याढुसुमावस्याख्यायां षट्चत्वारिशां
भभ्राधिकारः समाप्त; ॥ ४६॥

तमेन ििममणमणयनममा

अथ सप्रचत्वारिशो नादडीव्णाधिकारः

मञ्जस्यापि स्त्रणस्योपेक्षया नाडीमावप्रादुभावान्नाडीव्रणम्‌ ॥
नाडीनां गतिमन्विष्य शस्ञेणाऽऽपाय्य कर्मवित्‌ ॥
सर्व वणक्रमं कुयोच्छोधनं रोपणादिकम्‌ ॥ १ ॥
सवै णक्रमं कुयारित्यस्थेव व्याकरणं शोधनं रोपणादिकमिति । आदिशब्देनेहो
त्सादनावप्नादनप्तवर्णकरणानि गृह्यन्ते ॥ १ ॥
नाडी वातकरतां साधु पाटितां छेषयेद्धि षक्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥
भलयक्पुष्पीफल्युतैस्तिरैः पिषः भरेपयेत्‌ ॥ २ ॥
प्रयक्पुष्प्यपामागेः ॥ २ ॥
पैत्तिकीं तिलमञ्जिष्टानागदन्तीनिशाद्रयेः ॥
सुगमम्‌ ॥ `
शछेष्मिकीं तिरूयण्याहानिङम्भारिष्टसेन्धवेः ॥ ३ ॥

३६० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ४७ सप्तचतवारिंशो- `

निकुम्भो दन्ती ॥ ३६॥
शटयजां तिटमष्वाञ्येरपयेच्छिन्नंसाधिताम्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥ व
आरग्वधनि्ाकाखाञ्चणाज्यक्षाद्रसयुता ॥।
सूत्रवतिव्रंणे योज्या शोधनी गतिनाशनी ॥ ८ ॥
कालाऽरहिस्ला ॥ ४ ॥ |
घोण्टाफकल्ञ्दनातफखानि पगस्य च त्वग्टवणं च मुख्यम्‌ ॥
खह्यकंदग्धेन सैष कटको वतींकरृेतो हन्वयचिरेण नाडीम्‌ ॥ ५ ॥
घोण्टा स्वल्पकोषिः ] एडावणिकेलन्ये । अस्याः फट त्वक । वोण्टफटत्वग्व-
णानि छक्षा, इति पाठे घोण्टा बदरीफटरं तस्य त्वक्‌ । खवणानि स्तन्धवादीनि । पुगा-
त्फढं चाऽऽटवणं च प्नमिति । अख्वणा ज्योतिष्मती कङ्कुमदेनिका तस्या इदं
पत्रमाङवणम्‌ । पुगस्य च त्वग्वणं च मुख्यमिति पाठे छ्वणं मुख्यं सैन्धवम्‌ ॥ ९ ॥
वर्त्तं माक्षिकसंपयुक्तं नादीघ्रमुक्तं खवणोत्तमं वा ॥
वरतीक्तमिति पाकात्‌ । अन्यथा बन्धो न स्यात्‌ । एतेन पक्रमधुमैन्धववर्तिरपि
नाडोहरा ॥ |
दुष्ट्रणे यद्विहितं च तेर तत्तसेव्यमानं गतिमाडु हन्ति ॥ ६ ॥
दुष््रणे यद्विहितं च तेरख्मिति । पुश्रुते प्रयोबणोक्तद्रवन्त्यादितेटम्‌ । द्ष्टनण-
विहितं तटं राजघ्क्षादिपुरसादिकषाये हृतं तेरमिति भ्रीब्रह्यदेवः ॥ ६ ॥
जाल्यकंशम्याककरञ्जदन्ती सिन्पूत्थसोवचल्यावशकैः ॥
वतिः कृता हन्यचिरेण नाडो खुक्क्नीर पिष्टा सह चित्रकेण ।॥ ७॥
सुगमम्‌ | ७ ॥
कृरदुवेखभीरूणां नाडां ममांभिता च या ॥
क्षारेण तां छिन्यान शसेण कदाचन ॥ ८ ॥
्षारसत्ण यवक्षाराक्तसूच्ेण । इद क्षारस॒त्नवि वानम्‌ | त्च मुख्यमक्तम्‌ । दाधां गति
त्रिचतुरङ्कट बद्धा क्रमण च्छन्चान्न पुनरेकदेव गतिप्रमाणेन बद्धच्छेदः कार्यः म्र
च्छढमयाताडातियागाच ॥ < ॥
तत्र सूत्रावचारणप्रकारं निर्दिशत्राह--
एषिण्या गतिमन्विष्य क्षारसत्रानुसारिणीम्‌ ॥ ९ ॥
सूची निदध्याद्तनेन तथोन्नम्याऽऽगु निर्रेत्‌ ॥
सूतरस्यान्तं समानीय गां बन्धं समाचरेत्‌ ॥ १० ॥

) क, घ. पृगात्फलं चाऽऽख्वणं च पत्रम्‌ । २ घ. 'म्याक्षकरः । ३ के. ध, . ध्याद्र्यर
चोत्नम्याऽ्ञ्यच निः।

नाडीनणाधिकारः ] हन्द्माधवापरनासा सिद्धयोगः।. ३६१

ततः क्षारबर वीक्ष्य सूजमन्यत्पेशयेत्‌ ॥
क्षाराक्तं मतिमान्वेद्यो यावन्न च्छिद्यते गतिः ॥
भगेद्रेऽप्येष विधिः कार्यो वेदेन जानता ॥ ११ ॥
प्रगमम्‌ ॥ ९ ॥ १०॥११॥
उपोद्धातादछैदादिषु बन्धे विशेषमाह-
अबुंदादिषु चोरक्षप्य मू सूत्र निधापयेत्‌ ॥ १२॥
अबुदादिषु चटेषुत्सिप्यैव मुखेन सूरं विधेयम्‌ ॥ १२ ॥
` सूचीभि्यववक्जाभिराचितं बा समन्ततः ॥
मके सूत्रेण वधी याच्छिन्ने चोपचरेट्रणम्‌ ॥ १३ ॥
विशाटमृटेषु तु सूत्रस्थैयाथं मूढे समन्ततः सूचीभिराचितं यथा स्यात्तथा बघ्री
यात्‌ । सूचीनां यववक््रत्वं दाठ्योथम्‌ । छिन्ने चोपचरेद्रणभिलत्र द्वि्रणीयोक्तत्वेन
रिधिनेत्युपस्कारः ॥ १३ ॥ " |
गुग्गुुसखिफटाव्योषैः समांशेराञ्ययोजितः ॥
. नादीदुष्ट्रणहरो भगंदरविनारनः ॥ १४ ॥ `
घुगमम्‌ । सप्ताज्ञो गुग्ृट्धः ॥ १४ ॥
स्वजिकासिन्धुदन्त्यभिरूयिकानटनीलिकाः ॥
खरपञ्जरिवीजेषु तें गोमूत्रपाचितम्‌ ॥
दुष्टणपशमनं कफनाडीव्रणापहम्‌ ॥ १५ ॥ `
अभ्निश्चित्रकः | रूयिका श्वेताकैः । नरः खनामस्यातः । नीलिका नीडीति प्रसिद्धा।
नीटनुघेतयन्ये ! खरमञ्जरी, अपामागैः । गोमूत्रं पाकार्थं वतुगेणम्‌ ।
अचर सश्चत: 8...
“ुवधिकासैन्धवाचितरकेषु निकुम्भनीटीनलसूयिकासु ॥ `
फलेष्वपामार्मभवेपषु चैवं कूरयात्समूत्ेषु हिताय तरम्‌?
स्वर्जिका तटम्‌ ॥ १९ ॥ =
कम्भीकखर्मरकपित्थाबिस्ववनस्पतीनां च शखाटुवगेम्‌ ॥ `
करत्वा कषायं विपचेत्त तेरमावाप्य युस्तासररामियंगूः ॥ १६ ॥
सौगन्धिकामोचरसादिपृष्प॑चृणीनि दखा खट धातकीं च ॥
एतेन शट्यभभवा हि नाडी रोहेद्वणो वे सुखमाञ्ु चैव ॥ १७ ॥
्ुम्भीकः कुभाण्डर्दडिमप्तमानफलः । वनस्पतयो वटादयः । शढाटुरामफम्‌ ।
कुम्भीकानां शाटूनि कोम्फटानि । सरखा चिवत्‌ । सोगन्धिकाऽनन्तमृटमुत्परपता-

१. श्रणाङूठम* 1 २ घ. चैव । ३ घ. शष्पलोघ्राणि द्‌ ।
४९

श्द्र ` व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो- [४ < अष्टाचत्वारिशो-
रिवा च । मोचरसः शास्मरिनिर्या्ः । अहि पुष्पचूर्णं नागके्रचूणम्‌ । कुम्भीका
तरम्‌ ॥ १९ ॥ {७ ॥
मह्ातकतेशमाह--
भट्लातकार्कमरिचेखेवणोत्तमेन
सिद्धं विडङ्गरजनीद्रयचित्रकेश ॥
' स्यान्मा्कवस्य च रसेन निहन्ति तैकं `
नाडीं कफानिटकृतामपचीं वर्णाश्च ॥ १८ ॥
मार्कवरसेन भृङ्खराजरसेन । मार्कवस्वरसश्चतुर्गणः । महातकायं तैटम्‌ ॥ १८ ॥
निर्ण्डीतेटमाह-
| सगृखपत्रां निरण्डीं पीडयित्वा रसेन तु ॥
तेन सिद्धं समं तें नादीदुष््वणापदम्‌ ॥ १९ ॥
हितं पामापचीनां च पानाभ्यञ्ञननावनेः ॥
विविधेषु च स्फोटेषु तथा दुष्व्रणेषु च | २० ॥
तेन सिद्धं समं॒तैकामिति । सममिति सहार्थे । तेन निगुण्डीस्वरसभ्च चतुर्गुणे
ग्राह्यः । चक्र समरब्दं तुस्यर्थे वर्णयति । निगुण्डीतेरम्‌ ॥ १९ ॥ २० ॥
या द्विविणीये विदहितास्तु वरत्वस्ताः स्ैनादीषु भिषग्िदध्यात्‌ ।२१॥
या द्वि्णीये विहितास्तु त्यं इति । द्विजणीये पुनेवमुक्तम्‌--
अवेदनानां इद्धानां गम्भीराणां तथेव च |
हिताः संरोपणे वर्यो वर्त्ङ्गे रोपणेः कृताः, ॥
अत्र वत्यै रोपणेरिति मिश्रकोक्तेरिति भ्याख्यातम्‌ । मिश्रकेऽप्येवमुक्तम्‌ू--
“ोमामताश्चगन्धासु काकोल्यादो गणे तथा ।
श्षीरिपररोहेष्वपि च वतेयो रोपणाः स्मृताः” इति ॥
अर सामं कटूफल॑मेति गदाधरः । इति सन्तीति(£जैनटः ॥ २१ ॥
इति श्रीदन्दमणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां भीश्री
कण्ठदृत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां सचत्वारियो
नाडीत्रणाधिकारः समापनः ॥ १७ ॥

3 १. तु।

भगदराधिकारः ] देन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः | रे
अथाष्टाचत्वारिशो भगंदराधिकारः ।

नादीषिशेषत्वात्संस्याप्ताम्याद्धगंदरः ।
गुदस्य म्वयथुं टटा विशोष्य शोधयेत्ततः ॥
रक्तावसेचनं कायं यथा पाकं न गच्छति ॥ १ ॥
विदशोप्येत्युपवाप्तादिना । रोधयेद्धिरेचयेत्‌ ॥ १ ॥ `
वरपतरेष्टिकाङण्डीगुटुच्यः सपनर्नवाः ॥
सुपिष्ट पिरिकावस्थे छेषः शस्तो भगदरे ॥ २॥
वटस्य पृक्तं पत्रम्‌ । इष्टिका पानायस्य आद्या संप्रदायत्वात्‌ ॥ २ ॥
पिडकानामपकानागेपतपणपुर्वकम्‌ ॥
कमं कुयौद्विरेकान्तं भिन्नानां बश्षयते क्रिया ॥ ३ ॥
अपतपेणपुवेकम्‌ । क्म कुर्या द्विरेकान्तमिति । अपतर्पणादयो विरेचनान्ता उप-
ऋमा द्वि्रणीयोक्ताः कतन्या इत्यर्थः । तयथा--अपतर्पणमाटेपः परिषेकोऽभ्यङ्कः
स्वेदो विम्ापनमुपनाहः पाचनं विघ्लावणं लेहो वमनं विरेचनमिति ॥ ३ ॥
एपणं पाटनं क्षारवहिदाहादिकं क्रमम्‌ ॥
विधाय वणवत्कायं यथादोषं यथाक्रमम्‌ ॥। ४ ॥
छोहादिङ्ाकया एषणम्‌ ॥ ४ ॥
त्रिटत्तिखा नागदन्ती मञ्जिष्ठा सह सर्पिषा 1५.
उत्सादनं भवेद तत्सेन्धवक्षोद्रसंयुतम्‌ ।। ५ ॥
नागदन्ती दन्तीभेदः \. उत्पादनमिति शोधनं संयोगकविशेपादाधीरप्रभवत्वाद्रा निखर-
मांसोन्नतिकरमिहोत््रादनन्यपदेशमाह कामिक; । योगोऽयं वक्ष्यमाणश्च कल्को बा
कफजे भद्रक इत्याहुः । षह सर्पिपेलयत्र पयता सहेति कचित्पाटः ॥ ९ ॥
रसाञ्जनं हरिद्र दरे मञ्जिष्ठा निम्बपट्वाः ॥
भिटत्तेजोवती दन्ती कर्को नादीव्रणापहः ॥ ६ ॥
तेजोवती चवी ज्योतिष्मती वा | इधनरोपणोऽयं कल्कः. ॥ ६ ॥
न्यग्रोधादिगेणो यस्तु हितः श्ोधनरोपणः ॥
तलं घ्रतं वा तत्पकं भ्गद्रविनाशनम्‌ ॥ ७ ।\
सयग्रोधादिगणः कल्कः पित्तने । तें घृतं बा तत्पकमिति ! तत्पं न्यमोधादिगण-
क्रा(थकल्कपक्रम्‌

भकमले) तमिभरितिककितिःतानोऽतन 3४
न | 1 ०१००८१५१; २.५. कोप) प उम्‌. ०५) म कजम तनकतितिानिो नन नयस लोकि त

५4 क. ध. मपिष्ठाः ¦ २ क पिरि । घ. पिडिका ।

३९ व्याख्याकुसुमावस्यार्यटीकासमेतो-{४ ९एकोनपच्चाशत्तमः~

कं तरिवृत्तिखादन्तीमागध्यः सेन्धवं मधु ॥
रजनी चिफला तुत्थं हितं णविशोधनम्‌ ॥ ८ ॥
कुष्ठादियोगो रोषणः ॥ < ॥ `
खष्र्वदुग्धदावींभिवेतिं कृत्वा विचक्षणः ॥
भगंदरगति ज्ञात्वा पूरयेत्तां भयत्नतः ॥ |
एषा सर्वशरीरस्थं नादीं हन्यान्न संखयः ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥
तिखाभयांकुष्ठमरिष्टपत्नं निशे वचा लोध्रमगारभरमः ॥
भग॑ंदरे नाड्पर्दश्योथ दुष्टवणे शोधनरापणोऽयम्‌ ॥ १० ॥
सुगमम्‌ ॥ १० ॥
निफलछारससंयुक्तं बिडालास्थिपरेपनम्‌ ॥
भगेदरं निहन्वयाञ्च दुष््रणहर परम्‌ ।॥ ११ ॥
` सुगमम्‌ ॥ ११॥
तरिफलापुरटृष्णानां तिपश्चेकांशयोजिता गुटिका ॥
` कुष्ठभगंदरनाडीदुष्टव्रणशोधिनी कथिता ॥ १२ ॥
तेन तिफलायाच्िकर्षाः गगुरोः पञ्च कर्षः ! कृष्णाया एकः कषः ] एवं नव-
कार्षिकत्वम्‌ । नवकार्षिको गुणः ॥ १२ ॥
जम्बरकमांसं भक्षेत पकार्व्यञ्जनादिभिः ॥
अजीर्णव्नीं मासेन युच्यते तु भग॑दरात्‌ ॥ १३ ॥
जम्बुकमांसमिति । जम्बूकः शुगाटः ॥ १३ ॥
प्तिक्तं धतं शस्ते तथा गुग्गुटपमैकम्‌ ॥ १४ ॥
तथा गुगगुटुपवेकमिति । गुगटुपञ्चतिक्तकम्‌ ॥ १४ ॥
विष्यन्द्नं तेटमाह--
चित्रकारो शि्रत्पाठे मटयहयमारफौ ॥
सुधां वचां लाङ्गलकी हरितां सुवचिकाम्‌ ॥ १५ ॥}
ल्योतिष्तीं च सेश्चण्णां तैटं धीरो विपाचयेत्‌ ॥
एतद्रिष्यन्दनं नाम तरं दद्याद्धगंदरे ॥
शोधनं रोपणं चेव सवणकरणं परम्‌ ५ १६ |
मटयूः काष्ठो(को)दुम्बरकः (रिका)। अस्य मूलम्‌ । रक्तपित्तादौ फटम्‌ । ज्योति-
सती कद्ुमदनिका । विषेण दोषान््न्दयति दवयति बोधयतीति या्ैन्यम

` ~ क. घ्‌, यालोध्रमः । क. घ. सहृदयः ४

उपद॑शाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ३६५

विस्यन्दनम्‌ । कल्पनामाह--स्नेहचतुर्थाशो मेषनकट्कः स्नेहचतर्गणो द्वः । द्वमत्र
पानीयम्‌--अनुक्ते द्रवकार्ये तु वेत्र सटिटं मतमिति । विष्यन्दनं तैलम्‌
॥ १९ ॥ १६ ॥
करवीरायं तैटमाह--
करवीरनिज्ञादन्तीं खाङ्खीखवणाभिभिः ॥
मातुटुङ्गाकवत्सादैः पचेत्तैलं भगंदरे ।॥ १७ ॥
मातुड्ङ्गस्य मूलम्‌ । वत्स्राह्ः कुटजः । एतस्य फलम्‌ 1 करवीरादं तैलम्‌ ॥ १७ ॥
व्यायामं मेथुनं युद्धं पृष्ठयानं गुरूणि च ॥
संबत्सरं परिदरेदुपरूढव्रणो नरः; ॥ १८ ॥
सुगमम्‌ \ १८ ॥
गयम्‌--अर्शोभगेद्रे पूषेमदीद्छिन्यात्ततो गलयतुसरिेण भगैद्रम्‌ ॥*१॥
सुगमम्‌ ॥ १॥
इति श्रीहन्दपणीतदन्दमाधवापरनायकसिद्धयोगव्याख्यायां
भ्रीश्रीकण्यदत्तद्रतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्याया-
मष्टाचत्वारिंशो भगंदराधिकारः समापनः ॥४८॥

अथेकोनपञ्चाशत्तम उपदंशाधिकारः ।
स्थानप्तामीप्यादुपदरनिदेङः
सिग्धस्विन्नस्य तेष्वादो ध्वजमध्ये रिराव्यधः ॥
जटोकःपातनं वा स्यादूध्वाधःशोधनं तथा ॥
ध्वजमध्य इति । मेहनोपरि मध्यदेशे सिराव्यधो रक्तदुष्टौ महत्यामस्पायां तु
जदौकसः । सिराव्यघो बहुदोषेषु जरोकसां पातनं पित्तरक्तजयो॑दुत्वाज्ोकस इत्यन्ये ।
जेजटरस्त--अनवगडे जलौकसः । अवगाढे सिरान्यध इति } उष्वीधःसोधनमिति।
अटवतो विरच्यस्य वमनविरेचनाम्यामृष्वमधो वा शोधनं दोषहरणम्‌ ॥
पाको रक्ष्य; भयत्नेन शिश्चक्षयकरो टि सः ॥ १॥
सुगमम्‌ ॥ १॥ `
पटोरनिम्बतनिफटागुड्चीकाथं पिबेद्रा खदिरासनाभ्याम्‌ ॥
सरगग्गुटं वा चिफखायुतं वा सर्वोपदंशापहरः प्रयोगः ॥ २ ॥।
फिबिद्रा खदिरासनाभ्यामिति । खदिरासनयोः एथक्एथक्काथः । असनः कीति

३६६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो--[- 4 पच्वारात्तमः-

शाः । सगुगुमिति गतक्ाथद्वयेऽपि योज्यम्‌ । नरिफलायुतं वेति । तरिफाकराथ-
यतं गुं स च पिबेत्‌ ॥ २ ॥ | क ४
पपौण्डरीकं मधुकं राखा कुं पुननवा ॥
सरखागुरुभद्राख्यै्बातजं संपरेपयेत्‌ ॥ => ॥ `
रखा भिवृत्‌ । मद्राख्यो देवदारुः ॥ ६ ॥
गरिकाञ्जनमञ्ञिष्ठामधुकोशीरपदकेः ॥
सचन्दनोत्पेः सिग्धैः पेत्तिकं सं्ररेषयेत्‌ ।! ४ ॥}
अञ्जनं रसाञ्जनम्‌ ॥ ४ ॥
निम्बाजनाश्वत्थकदम्बर्चालजम्बूवटोदुम्बरवेतसेषु ।।
मक्तानारेपधरूतानि कुयौच्णं च पित्तास्लमवोपदंशे ॥ ५।६
` धुगमम्‌ ॥ ९॥ [म `
शालानकणीश्वकर्णधवत्वभ्भिः कफोत्थितम्‌ ॥
` सुरापिष्टामिरुष्णाभि$ सतैटाभिः प्रेषयेत्‌ ।॥ ६ ॥
शाटः दाङकः \ अनकणीः सालमेदः । अनकणैः पूवद प्रापिद्धोऽश्वत्यसद् इतिं
दद्णः । अश्वकर्णो गदेमाण्डः 1 गन्धमुण्ड इति इद्णः । धवः स्वनामख्यातः ॥६॥
त्रिफलायाः कषायेण भृङ्गराजरसेन वा ॥
व्रणपक्षाखनं कुयादुपदं शपशान्तये ॥ ७ ।४
सुगमम्‌ ॥ ७॥
दहेत्कटाहे त्रिफलां सा मषी मधुसंयता ॥
उपदंशे भलेषपोऽयं सद्यो रोपयति वणम्‌ ॥ ८ ४
पुगमम्‌ ॥ < ॥ [प
जपाजालयश्वमाराकशम्याकानां दैः प्रथक्‌ ॥
छते भ्रक्षाखने कायं मेदूपाके पयोजयेत ॥ ९ ।४
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥
करज्ञाद्यं घृतमाह- |
करञ्जनिम्बाञचेनशौकनम्बूवटादिभिः कल्ककषायसिद्धम्‌ ॥ `
सापिनिहन्यादुपदंशदोषं सदाहपाकं सखुतिरागयुक्तम्‌ ॥ १० ॥
करज्ञफलम्‌ । निभ्बस्य पत्रम्‌ । अ्ैनादीनां त्वचः । वदादिभिरिति पञ्चमिर्धृ्स्य
भक्षणं म्रक्षणं चानेन कायैम्‌ | करज्ञा्यं घृतम्‌ ॥ १० ॥
आगारधूमादं तैकमाह-- ` `

911 घ, ्दाटजः। ` `

&.

सुकाधिकारः ]. .. ेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। . २६७

आगारधूमो रजनी साकं तु तैखिभिः ॥ ११॥ ``
भागोचतरेः पचेत्तेरं कण्डुशोरुजापहम्‌ ॥ ` `
शोधनं रोपणं चेव सवणेकरणं तथा ॥ १२ ॥
` भागोत्तररिति । तैर्प्रस्ये, आगारधूमः पटम्‌ १ कर्षः १ माषाः ९ रतयः ६ हरिद्रा
पठे २ (क्षौ २) माषाः १० रतयः ६ किण्वं पलानि ३ कर्षाः २ माषाः १९२तयः
९ एवं जेहपादः कल्क; । आगारधूमायं तैटम्‌ ॥ ११ ॥ १२ ॥
अश्चसां छिन्नदग्धानां किया कार्योपर्देशवत्‌ ॥ १३॥ `
अशेसामिति । लिङ्गनानाम्‌ । एतच शिङ्गरोगप्रकरणाइक्तम्‌ ॥ १३ ॥ `
इति श्रीहृन्दभणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीभ्री-
कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुसुभावल्याख्यायामूनप्ारत्तम'
उपद शाधेकारः समाप्तः ॥ ४९॥

अथ पचाश्चत्तमः शुकाधिकारः ।
उपदंशानन्तरं शूकदोषः प्मानस्थानत्वात्‌ । व्रूको जछ्दूकः सविषजन्तुन॑रमण्डूक-
स्तत्करृतो दोषः कदोषः । दोषशब्द इह रोगे वतेते कारणे कर्योपचारात्‌ ॥
हितं च सपिषः पानं पथ्यं चापि विरेचनम्‌ ॥
` हितः शोणितमोक्षश्च यचापि लघुभोजनम्‌ ॥ १ ॥
सपिषः पानमिति । यथादोषं संस्कतस्य घृतस्य पानम्‌ ॥ १ ॥
सर्षपी छिसितां सृकषमेः कषायेर बचूर्णयेत्‌ ॥
तैरेवाभ्यञ्जनं तैकं साधयेद्‌व्रणरोपणम्‌ ॥ २ ॥
कषायेरवचूर्णयेदिति । मिश्रकोक्तकषायरोपणद्रव्यैः । `
` सुश्रते--“ंटिख्य सर्षपी सम्यक्तषायेरवचूणयेत्‌ ।
कषायेष्वेव कुर्वीत तैर च बणरोपणम्‌"” ॥
इत्यत्र टीकाक्रद्धिरेवं व्याख्यातत्वात्‌ 1 तानि च किंदुकादीनि ।
यदुक्तम्‌--“¶किंडुकत्रिफटारोधं कासीसं श्रवणाह्या ।
धवाश्चकणेयोस्त्वक चरणं रोपणमिष्यतेः इति ॥
श्रवणाहूया मुण्डितिका । कषायद्रव्याणि वक्ष्यमाणतिन्दुकत्रिफटारोधाणीसयन्ये ॥
तैरेव रोपणकषायप्नाधनद्रव्यैः पादिकैर्जटं चतुगंणं दत्वा रोपणतेरं दयात्‌ ॥ २ ॥
क्रियेयमवमन्थेऽपि रक्तं स्राव्यं तथोभयोः ॥

पमनम नणि +

१क. ध. (किण्वं तु

३६८ व्याख्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- ९ १ एकपचचारात्तमः-

सुगमम्‌ ॥
अष्ीखायां हूते रक्ते शछेष्पग्रन्थिवदाचरेत्‌ ॥ ३ ॥ |
अष्ठीायां हृते रक्त इति । अष्टीा यद्यपि वातनोक्ता तथाऽपीह शुकद्षित- .
र्कमावरकं निकै जठोकोभिः रोणितमेोक्षणोपदेराः । शेष्मम्रन्थिविहितं प्रदेपवि- `
म्डापनदारणादिविधानमाचरेत्‌ ॥ ३ ॥ :
कम्भिकायां हरेद्रक्तं पकायां शोधिते वणे ॥
तिन्दरकतिफराोप्रेपस्तेखं च रोपणम्‌ ॥ ४ ॥
तैं च रेपणमिति । उक्ततिन्डुकादिकल्क सिद्धम्‌ ॥ ४ ॥
अदछज्यां ८) हृतरक्तायामयमेव क्रियाक्रमः ॥
सुगमम्‌ ॥ ग
स्वेदयेद्धथितं शश्वनादीस्वेदेन बुद्धिमान्‌ ॥
सखोष्णेरुपनाहैश्च सलिग्धेरुपनाहयत्‌ ॥ ५ ॥
शश्वत्मतिदिनम्‌ । स॒खोष्णैरुपनादैरिति । कफदरद्रव्यकृतैः । ्रथितस्य कफज-
त्वात्‌ । सननिगपैसित्युपनादविरोषणम्‌ । लिग्धत्वमिह तेख्योगाज्जेयम्‌ ॥ ९ ॥ `

उन्तमाख्यां त॒ पिडिकां संख्य बडिरोद्धताम्‌ ॥
कल्कचूर्णैः कषायाणां क्ष द्रयुक्तैरुपाचरेत्‌ ॥ ६ ॥
कषायाणामिति । मिश्रकोक्तरोपणकषायद्रव्याणां तिन्दुकादीनां वा । इद्टणस्वेवं
व्याख्याति--शोधनकारे रोधनद्रव्याणां कषायाणां रोपणकाटे रोपणानां क्कच
येथायोग्यमुपाचरेत्‌ ॥ ६ ॥
कमः पित्तविसर्पोक्तः पृष्करीमूढयोटितः ॥ ७ ॥
त्वक्पाके स्पशेहान्यां च सेचयेन्मृदितं पनः ॥
वलातेलेन कोष्णेन मधुरेशोपनाहयेत्‌ ॥ ८ ॥
पुष्करीगूहयारिति । पुष्करिकापंमूढपिविकियोः । संमूढपिरिका वातजा यदयप्युक्ता
तथाऽप्यत्र हकदूषेतग्रवृद्धरक्तपमबन्धाब्याधिप्रत्यनीकाद्रा पित्तविसर्पोक्तक्रमो हितः|
त्वक्याके स्पशेहान्यां वेति पूर्वेण योज्यम्‌ । तेनैव तयोरपि पित्तवीसर्पोक्त एव क्रमः ।
बलतिलेनेति । संग्रहे वातम्याष्यक्तेन । मधुरैरिति । काकोल्यादिभिः ॥ ७ ॥ ८ ॥
रसक्रिया विधातव्या छिखिते शतपोतकरे ॥
पृथक्पण्यादि सिद्धं च तरं देयमनन्तरम्‌ । ९ ॥

रसक्रिया विधातव्येति । रसक्रिया मिश्रकोक्ता द्विवणीयोक्ता वा |
मिश्रकोक्ता यथा--

+ च. उ्यांह\>२क, घ्‌, संदाय ।३.घ. सेवय" । ४ ड, “पोनके ।

कुष्टाधिकारः] हन्दमाधापरनामा सिद्धयोगः । . ३६९

“त्वक्षु न्य्मोधवर्भस्य त्रिफडायास्तथेव च |
रसक्रियां रोपणार्थे विदधीत यथाक्रमम्‌” इति ॥
दविनिणीयोक्ता यथा--
“अबन्ध्यानां चलस्थानां कशद्धानामप्ररोहताम्‌ ।
दविहरिद्रायुतां कुयादोपणार्था रसक्रियाम्‌' इति ॥ ..
शथक्पण्यादि मिश्रकोक्तरोपणवत्तसाधनद्रव्यं काकोल्यादिवार्गितम्‌ ।
` क्वथा--“शृथक्पण्योत्मगुप्ता च हरिद्र मारती पिताः (ता) ।
काकोल्यादिश्च योन्यः स्याद्धिषना रोपणे . पृते, इति ॥
देयमनन्तरमिति रसक्रियां कृव्वेत्यथः ॥ ९ ॥
रक्तविद्रधिवचापि क्रिया शोणितजेऽदे ॥
श्ोभितजेऽनदे जिङ्गनेऽुदे ॥
कषायकरफसर्पीषि तेटचृणेरसक्रियाः ॥
शोधने रोपणे चैव वीय वीक्ष्यावचारयेत्‌ ।॥ १० ॥
क्रषायादीनि शोधने रोपणे द्विजणीयोक्तामवस्थां निरूप्य प्रय॒ज्जीत ॥ १० ॥
- . अब्दं मांसपाकं च विद्रधे तिलकालकम्‌ ॥
प्रत्याख्याय प्रकुवीत भिषक्तेषां पतिक्रियाम्‌ ॥ ११ ॥
अबुदमित्यादिनाऽञुदादिष्वाध्यत्वेनोक्तेप्वपि प्राध्यताऽप्यषपू्णलिङ्गत्वायवेस्थायां
संभवति तां च निस्र्गामवस्थामनाननतवविदुरो वैद्यः प्रतिक्रियानिवृ्ति..-मा करो-
त्विति कारुणिकतया मुनिः प्रत्याख्याय क्रियाकरणमुपदिशति । एवं हि संशयं श्ुवन्डु
यशो न रमते । यस्तु मुनिप्र्यः म्रज्ञावा्पृक्ष्मामपि साध्याप्ताध्यावस्थां .. विनिभधि-
तयैव प्रवते निवतेते चन तं प्रति प्रत्याख्याय प्रतिकरणं युक्तं यापनार्थ प्र्याख्याय
क्रियाथिभिरित्यन्य ¦ प्रतिकियामिति । सरामान्योक्तां कषायकल्काटिरूपाम्‌ ॥ ११॥
इति श्रीटन्दमर्णतषटन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठडदत्तकरृतायां व्यासख्याकुसुमाषल्याख्यायां पञ्चाशत्तमः _
गूकदोषाधिकारः समाप्तः ॥ ५० ॥

अथेकपश्चारत्तमः कुष्ाधिकारः।

श्रुकदोषानन्तरं कुष्ठमष्टादशसंख्यायोगस्य साम्यात्‌ ॥
वातोत्तरेषु सपिव॑मनं शछेष्मोत्तरेषु कुषेषु ॥ =
पित्तोत्तरेषु मोक्षो रक्तस्य पिरेचनं चाग्रे ॥ १॥

‰ शद्धानां च प्रदेष्यताभेति सौश्रतः एठः ।

षीः

३७० व्याख्याङ्कसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [4 १ एकपश्चाशत्तमः~

बातोत्तरेषु सपिरिति। सपिरिह शोधनं शमनं च । अब्र इति प्रथमं सपिरादि
प्रथमं कार्यमित्यर्थः । अग्रयमिति पाठे श्रेष्ठम्‌ ! १॥
परच्छनरम॑रपकुषे महति च शस्तं रिराव्यधनम्‌ ॥
बहुदोषः संशोध्यः शष्ठ बहुशोऽनुरक्षता प्राणान ॥ > ॥
हश इति । स्तोकस्तोकदोषहरणेन बहुषा । एकदा भूरिदोषहरणे हि बलक्षयो
महात्ययः स्यात्‌ ॥ > ॥ |
अत एवाऽऽह-
द्षेषे ह्तिमाज्हूते बायुहन्याश्च बमा ॥
पगम ॥
आवस्थिक वमनमाह-
दोषो ष्ठि हृदये वमनं कुषेषु चोध्वभागेषु ॥ ३ ॥
र्व वमनं दोषमधिङृलयोक्तमिदं त्वावस्थिकमिति न पौनरुक्त्यम्‌ ॥ ३ ॥
` बघावासापटांखानां निम्बस्य फटिनीत्वचः ॥ `
कषायो मधुना पीतां वानितिकृन्मदनान्िवितः ॥
फिनीत्वच इति । फलिनी प्रिय॑गुः । वमनार्थं क्राथविधो परिभाषा-
“क्राथ्यद्रग्यस्य कुडवं श्रपयित्वा जरारके
चतुर्भागावरिषटं तु वमनेष्ववचारयेत्‌, इति ॥
वश्चकषायः |
विरेचनं प्रयाक्तव्यं नि्दन्तीफलश्रिकेः ॥ ४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४॥
मनःशिखाटे मरिचानि तैटमार्के पयः कृष्रहरः प्रदेहः ॥
अलं हरितालम्‌ । तें साषपं कुष्ठहरत्वात्‌ } आकं पयोऽकेक्षीरम्‌ ॥

फरञ्जबीजेडगनं सकुष्ठं गोमूजरपिष्टे च परः प्रदेहः ॥ ५ ॥
पगमम्‌ ॥ ९॥ |
पणोनि पिष्टा चरतुरङ्कटस्य तक्रेण पर्णान्यथ काकमाच्याः ।\
तेखाक्तगा्रस्य नरस्य ङुष्ठान्युदरयेद श्व हनच्छदैथ ।। ६ ॥
घतुरङ्टः सुवणा; । अश्वहनः करवीरः । चतुर ङ्टकाकमाच्यश्वहनपनरैरेक एवं
मिरित्वा योगः । योगच्ित्वे हि चरके द्वार्धिशत्प्रदेदरससस्याहानिः स्यात्‌ ॥ ६ ॥
एडगजकुष्सेन्धवसोवीरफसषपैः कृमि्रे्च ॥
कूमिसिध्ददुमण्डलकुष्ानां नाशनी ठेपः ॥ ७ ॥

१६. मपे कः } २ डः. “पिष्ट्चपः।

कुष्ठाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ११

एडगजश्चकमदेः । सोवीरकं पोकीराञ्जनम्‌ । कमिघं विडङ्गम्‌ । ठेपोऽये गोमूत्रेण
पिष कायैः । ठेपाश्च कुष्ठे रक्तमोक्षणसंशोधनानन्तरं प्रयुज्यमानाः सयःपिद्धिदायका
मवन्ति । यदुक्तं चरके--
“यं टपा: कु्ानां प्रयुज्यन्ते निगेतास्रदो षाणाम्‌ ॥
सदोधितोशयानां प्रयः सिद्धिभवति तेषाम्‌” इति ॥ ७ ॥
कोठाभिहितं कुष्टादिरेपमत्रापि कारयेत्‌ ॥ ८ ॥
कोटाभिदहितं कष्टादिरेपमिति । रीतपित्ता्याधिकारोक्तं क्ठदरिद्ेयादिरेषं
कारयेत्‌ ॥ < ॥
आररवधस्य पाणि आरनालेन पेषयेत्‌ ॥ |
द्दुकिटिमद््ानि हन्ति सिध्पानमेव च ॥ ९ ॥
सृगमम्‌ ॥ ९ ॥
स्थोणेयरूङ्निशादूबासप्रताखाः भटेपतः ॥ `
घत्त्ररसापिष्टास्तु कण्डुकच्छ्ादिनाशनाः ॥ १० ॥
स्थोणयं अन्थिपणम्‌ ! रुक्‌ कुष्ठम्‌ । स्तता तालमुखी } सप्ततालास्थाने सक्तवारा-
निति पाठान्तरम्‌ ॥ १० ॥
कासमदंकमूरुं तु सोवीरेण च पेषितम्‌ ॥
द्‌द्ुकिटिभकुष्ठानि जयेदेतत्मरेपनात्‌ ॥ ११ ॥
सोवीरेणेति । सौवीरं निस्तुषयवक्रतं सेधानं तदभावे काञ्चिकम्‌ ॥ ११ ॥
बीजानि बा मूरकसषपाणां राक्षारजन्यौ परपुनाटबीजम्‌ ॥
श्रीवेष्कव्योषविडङ्गकुष्ं पिष्टा तु मूत्रेण विरेपनं स्यात्‌ ॥
दद्रूणि सिष्मं किटिभ च पामां कपालकरष्ं विषमं च इन्यात्‌ ॥ १२ ॥
स॒गमम्‌ ॥ १२ ॥
विडङ्ेडगनादुष्टनिशासिन्शरत्थसषेपैः ॥
धान्यास्टपिषटर्टपाोऽयं दद्ुकुष्विनाश्नः ॥ १२३ ॥
सुगमम्‌ ॥ १३ ॥
दूवांभयासेन्धवचक्रमदंकुटेरकाः काञ्चिकत्करपिष्टाः ॥॥
निभिः प्रलेपेरपि बद्धमरखां दद्रुं च कण्डं च विनाशयन्ति ।॥ १४॥
चक्रमदं एडगजः । कुठेरकः पणीसः । जिभिः प्रल्पैरिलनेन शीघं प्रशमकारितां `
द्दीयति न तु नियमोऽयम्‌ ॥ १४ ॥ न [र
तुल्यो रसः शारुतरोस्तषेण सथक्रमदाऽप्यभयाविमिश्रः ॥
_ पानीयभक्तेन तदम्बुपिषटो रेपः कृतो ददगजन्द्रसिहः ॥ १९ ॥

१ ढ. "सवरारान्प्ररे' ।

३७ व्याख्याकुमुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [4 ! एकपश्ाङत्तमः-

रसः शारतरोरिति । ध्रूणकम्‌ । तुषेणेति । धान्यत्वचः 1 प्ताखतरुरपतादीनां
पानीयमक्तान्तानां समो मागः 1 तदम्बुपिष्ट इति । पानीयभक्ताखुषिष्टः ॥ १९ ॥
यदररेन्धरीसमुद्धतं तणाख्यं च महोषधम्‌ ॥
घर्षणाद्क्षणात्तस्य कैष्ठं क्षिपं प्रशाम्यति ॥ १६ ॥
सुगमम्‌ ॥ १६९ ॥
शिखरिरसेन सुपिष्ट मलकवीजं प्रखेपतः सिध्मम्‌ ॥ _
ष्षारेण कदस्या षा रजनीमिश्रेण नाश्चयति ॥ १७ ॥
शिखाशरसेनेति । अपामागेक्षारोदकेन तद्रसेन वा ) क्षारेण कदल्या वेति ।
हारेण क्षारोदकेन पेषणे प्रति विकल्पेनास्य प्रणयनात्‌ ॥ १७ ॥ |
गन्थपाषाणमिभ्रेण यवक्षारेण रेपितम्‌ ॥
सिध्म नाशयपेलयाश्च कदटुतेखयुतेन तु ॥ ५८ ॥
गन्धपाषाणगिश्रेणेति 1 गन्धपाषाणो गन्धकः ॥ १८ ॥
कासमदेकबींजानि मटकानां तथेव च ॥
गन्धपापाणमिश्राणि सिप्मानां परमोषधम्‌ ॥ १९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥
धाजीरसः सजेरसः सपाक्यः सौवीरपिष्टश्च तदास॒तथ ॥
भवन्ति सिध्म्यनि यथा न भूयस्तयेदमुद्रतेनकं करोति ॥ २० ॥
धाजीरस इति । आमदख्कीकाथः । रसो रपाञ्जनमियव्ये } संप्रदायस्तु नैतादृशः ।
पजर धृणकम्‌ । सपाख्य इति । पाक्यो यवक्षारो विडल्वणं वा ॥ यवक्षरेण
प्रचारः । तदासुत इति । सतीकीरंण संतः । संधानं च दिनत्रयम्‌ । पतीकृतं दिवस-
ञ्रयमतदतिभ्रयागास्तरदशनात्‌ ॥ २० ॥
पजक।षणकासीसतेरताप्यमनःशिखाः ॥
सप्राहमुषिताः कस्ये सिध्मथित्रमिनाश्चनाः ॥ २१॥
ताष्यं सुवणेमाक्षिक रसाञ्जनं वा ॥ २१ ॥

धात्यक्षपथ्याक्रिपिशचुवदिभट्टष्तकावस्गुनणोदहभङ्गः ॥

भागाभिदद्धेस्िल्तेलमिभेः सर्वाणि कुष्ठानि निहन्ति छेदः ॥ २२ ॥
` छह लाहचूणम्‌ । भृङ्ग गुडत्वक् । लेह इत्यस्य स्थाने लेप इति पडो न युक्तो
वेवभसारके भकषवरणपरस्तविऽस्य पादात्‌ ॥ २२ ॥

शाङ्ल्खा सथिडङ्गकुटा सपिप्पटीकाः सहुताशमूखा ॥

सायमखा साप्रटका सतख स्वाणि कृष्ठानि तिहनित खीहा | २३ ॥

२क.ध्‌. ल्य महदष्‌ । २क.घ. दहु; ३क्‌.घ्‌. द्सारा स्‌"

कुष्ठाधिकारः ¡ हन्दमाधवापरनामा सिद्धयेगः। ` ३७३

` शशाङरेखेति । अवल्गुनः । सहुताशमूरेति । हुताशित्रकः ॥ २६ ॥
आरग्वधः सेडगजः करञ्जो वासा गुडूची मदनं हदि ॥ `
रयाः सुराहः खदिरो धवश्च निम्बो विडङ्गं करवीरकं च ॥ २५ ॥
ग्रन्थि भोजा ल्डानः हिरीषः साोमशो गुगगुढुदष्णगन्पे ॥
फणिजको वत्सकसप्षपर्णो पीटनि ङं समनःपवाखाः ॥ २५ ॥
वचा हरेणस्िद्ेता निकुम्भा भट्टातको गेरिकमञ्नं च ॥
' मनःशिखाटे गृहधूम एला कासीसरोध्ा्नस्तसजाः; ॥ २६ ॥
` इ्यधेरूयेविहिताः षडेते गोपित्तपीताः पुनरेव पिष्टाः ॥
सिद्धाः परं सपपतैटयुक्ताश्ूणदेहा भिषजा भयोज्या; ॥ २७॥
कुषएानि कृच्छाणि नवं किटासं सुरेन्द्रट्पं किटिभं सद ॥ |
भगेदरार्शास्यपचीं सपामां हन्युः परयुक्ता न चिरान्रराणाम्‌ ॥ २८ ॥
आर्खधस्य पत्रं कुष्ठे बहिष्परिमाजनरूपत्वा्योगिकम्‌ । इव्याह्लो नवनीतखोिः ।
सुराहो देवदारु: । ग्रन्थिश्च भौजं इति । मूर्जपत्रमरन्थिः । सारोमश्च इति 1 आरो-
मास्तमाख्पत्रमिति बाष्पचन्द्र । धातुकासीपमिति चक्रः } सरोमश्च इति पाठो न
युक्तः । योगो ह्ययं चरकस्य तत्र टीकाकृता न केनाप्ययं पाठो व्याख्यातः 1 कृष्णगन्धः
सोभाञ्जनः 1 सुमनःप्रवाछा जातीपहवाः । अधेरूपैरिति । अर्ध-छकेः। गोपित्तपता
इति । पीतगोपित्ताः । आहिताग््यादित्वेन पृतैनिपातानियमः । गोपित्तमाविता इत्यथैः ]
किंवा गोपित्तमावनया पीतवणी गोपित्तपीताः । सिद्धाः परमिति । अत्यर्थं ॒सिद्ध-
फराः । पिद्धफटत्वं चेषां दुर्जयबहुरुष्ठादिदोषाणामाशुहरणात्‌ । चणेपरदेहा इदि ।
चूणानि प्रदेहाश्वेति हन्द; । किं वा चरूणैरूपाणामेषां प्रदेहाः । प्रदेहार्थं चेह द्रवं
कुष्ठहरतेखगोगूतरादिकं गृहीते 1 सुरैन्द्ट्प्तमिन्दरटटप्तकम्‌ । कुष्ठग्रहणेन ₹न्धानामपि
किंटिभदद्रूपामानां पुनरभिधानं विरोषाथम्‌ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६ ॥ २७॥ २८ ॥
क्षारे स॒दग्धे गजटिण्डजे च गजस्य मूत्रेण बहुखते च ॥ `
द्रोणप्रमाणे दज्ञभागयुक्त द्वा पचेद्भीनमवल्गुजस्य ॥ २९ ॥
एतयदा चिक्णताधुपेति तदा सुसिद्धां गुटिकां प्रकुयात्‌ ॥ `
चित्रं भरिम्पेदथ तेन पृष्टं तदा वजेदाञ्च सवणेभावम्‌ ॥ ३० ॥
गजषिण्डं गजपुरीषम्‌ । जटगण्डने चेति पाठाज्जरगण्डः समटः । जरगण्डो
जरपिष्पटटीतयप्रे । जरगण्डीरक इत्यन्ये । क्षारस्य द्रौणमेकम्‌ । तच पटस्य(खानि) २९६
अस्य पाकार्थं द्रवद्धिगुणितं मूत्द्रोण्रयम्‌ । तच्च द्विुणगणनया षडद्रीणानि स्युः ॥
तेश्च मू्रशरावाः १८२ तृतीयमागावरिष्ं द्रवद्विगुणद्रोणमेकं ग्राह्यम्‌ । तच्च रारावाः
६४ गजस्य मूत्रेणेत्यतः प्रं पक इति शेषः ! बहुसुत इ्येकविरातिवारान्‌ । दशभा-

३७४ व्याख्याकुसुमावदयाख्यदीकासमेतो -- ९ १ एकपञ्चाशत्तमः-

गयक्तमिति । क्षारतो दशभागेन युक्तम्‌ । तेनावल्गुनरबाजस्य पानि २९ कर्षो २
रतयः ४ यदा चिक्छणतामुपैति वितं सदिति दोषः ॥ २९ ॥ ३०.॥

वायस्येदगजाकुषटकृष्णाभिगुटिका कृता ॥
बस्तमूत्रेण संपिष्ठा प्रलेपाच्छ्ििनाशनी ॥ २१॥
वायसीति काकमाची ॥ २१॥
पूतीकाकखंङनरेन्द्रदुमाणां मत्र; पिष्टाः पट्टवाः सोमनाथ ॥
ठेपाच्छनं घन्ति ददुव्रणांध ङु्ठान्यशदुष्टनाडीत्रणां थ ॥ ३२ ॥।
पतीकश्चिरविल्वः । नरेन्द्रुमः सुवणोटुः । राजवृक्षदरुमोत्थानिति पारे हमः श्युरजः)
पाटस्तवेष सश्चते बहपस्तकेष नस्ति । छन्दोमङ्श्च । प्वाः पक्राण्यपेक्षितानि ।
पुमना जातीं तदुद्धवाः सोमनाः । एमिन्यस्तसमस्तेकपः ॥ ३२ ॥ |
कुडवोऽवरगुजवीजाद्धरिताटचतुथेभागसंमिभ्रः ॥
त्रेण गवां पिष्टः सबणेकरणः परः भिरे ॥ ३३ ॥
सुगमम्‌ ॥' २६ ॥
धा्रीखदिर्योः काथं पीत्वाऽवस्गुनसयुतम्‌ ॥
शृहन्दुधवटं श्वित्रं तृणं हन्ति न सेश्यः; ॥ ३४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥ = |
चक्ताङ्बीनं खुक््तीर भावितं मूत्रसंयुतम्‌ ॥
रवितप्रं सकिण्वं च टेषपनं किरिभापहम्‌ ॥ २५ ।।
चक्राङ्क एडगजः । चक्राङ्कबीनं किण्वं च चर्ण खरीश्चीरे सप्तधा भाग्यं ततो
मू्रलोहित्यमातक्तं प्ररेपनम्‌ ॥ २९ ॥ |
उन्मत्तकस्य बीनेन पाणकक्षारवारिणा ॥
कटुतं विपक्तव्यं शीघ्र हस्याद्विपादिकाम्‌ ॥ ३६ ॥
उन्प्रत्तकस्येति । धत्तूरकस्य ॥ ६९ ॥
नाङ्िकिरोदरे न्यस्तस्तण्डलः पूतितां गतः ॥
खेपाद्विपादिकां हन्ति चिरकारानुबन्धिनीम्‌ ॥ ३७ ॥
नारेकेरोदर इति । प्ततोय एव 1 विपादिकामिति । पादस्पुटनम्‌ ॥ २७ ॥
आवस्गुज कासमदं चक्रमद्‌ निज्ञायुतम्‌ ॥ ३८ । `
माणमन्थेन तुल्यांशं मधुकाञ्जिकपेषितम्‌ ॥
ष कच्छ कण्ड्‌ जयत्युग्रां सिद्ध एष भरयोगराटर्‌ ॥ ३९ ॥
अवल्गुनादौनां याणां बीजम्‌ ॥ ६८ ॥ ६९ ॥

१ ड. स्नुम्राजजरक्षदु । २क. घ. °न्यशेस्युप्रना" ३ ड. "राही" ।

कुष्ठाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयौगः। ` ३५५

कोमरसिहास्यदलं सनिं स॒रभीजखेन संपिष्टम्‌ ॥
त दिवसत्रयेण नियतं क्षपयति कच्छं विखेषनतः ।॥ ४० ॥
सिहास्यदलमिति । सिंहास्यो वाप्ता । सुरभीजेन गोमूत्रेण ॥ ४० ॥
हरिद्राकल्कसंयुक्तं गोमृत्रस्य पठद्रयम्‌ ॥ `
पिवेन्नरः कामचारी कच्छ्रपामाविनाशनम्‌ ॥ ४१॥ `
हरिद्राकल्कसंयुक्त मिति । गोमूत्रपरुद्रये हरिद्राकस्कस्य कर्षप्रकषेपः शाच्युकत्या ।
तदुक्तम्‌-- माता कषोद्रघरृतादीनां लेहकायेषु चृणैवदिति । सनहक्राथग्रहणं चा्ोपठक्ष-
णम्‌ । प्रचारात्तु तस्य जिचतुरमाषकमानस्य प्रक्षेपः ॥ ४१॥
दोथपाण्दुमरयहरी गुट्ममेहकफापदा ॥ `
कच्छ्पामाहरी चेव पथ्या गोमूजसाधिता ॥ ४२ ॥
गोपूत्रसाधितेति । गोमत्रोल्स्िा ॥ ४२॥ `
पिवति सकटुतें गन्धपाषाणचू्णी |
रविकिरणस॒तप्ं पामनो यः पटारषम्‌ ॥
निदिनतदनुषिक्तः क्षीरभोजी च शीघं
भवति कनर्वदीप्त्या कामयुक्तो मनुष्यः । २३ ॥
पलार्धमिति । उत्तमबरानछं प्रति प्रात्यहिकी माचा) किंच पलार्भं दिनत्रयं
विभज्योपयोज्यम्‌ । व्यवहारः पुनः प्र्यहं माषचतुष्टयेन कटुतैं तस्योचितं देयम्‌ ॥.
धिदिनं तद नुषिक्तखिदिनतदनुषिक्तः। तद नुषिक्तः। तेन सतेटगन्धकनूर्णेनाम्यक्तगात्न किं
च त्रिदिनं सतैटं गन्धकच्णं पिवेत्‌ । छन्दोनुरोधादनुस्वारोपः। क्षीरासहत्व त्वन्नमण्डन
भोजनम्‌ । वातातपादिपरिहारेण चास्य विधानम्‌ ॥ ४६ ॥ ऋः
निशास॒धारणवधकाकमाची-
पत्रैः सदार्वीपपनाटबीनेः ॥
सोवीरप्िः कटुतेखमित्रेः
पामादिषूदरतेनमेतदिष्म्‌ ॥ ४४॥
पुधा खहा । खुहारग्वधयोरपि पतरम्‌ । पुधायाः काण्डो वा ॥ ४४ ॥
मांसीचन्दनदम्याककरज्ञारिष्टस्षेपम्‌ ॥
शटीकुटनदान्येब्दं हन्ति कण्डूमयं गणः ॥ ५९५ ॥
शम्याकः सुवणीदुः। तस्य पत्रम्‌ 1 करञ्जस्य कुटजस्य च फटम्‌ । अरिष्टस्थाने
कुष्ठमिति पाठान्तरम्‌ । गणोऽयं यथाङाभं सेपोद्रतेने योज्यः ॥ ४९ ॥
घमसेवी कदुष्णेन वारिणा बाकुचीं पिबेत्‌ ॥ `
्षीरभोजी त्रिसप्ताहाुषरोगासखमुच्यते ॥ ४६ ॥।

पक. च क्कृकाल्तिःकाः। २कचघ. तक्रेण पिष्टैः। ` `

३७६ व्याख्याकुयुमावल्या ख्यदीकासमेतो-- {4१ एकपन्नारत्तमः-

धर्मसेवीति । आतपपेवी । बद्ुचीमवल्गुजीजम्‌ । अस्य माषकचतुष्टयमुष्णा
म्बुना पेयम्‌ ॥ ४६ ॥
एडगजातिरुसषेपदुषं मागधिकाटबणद्रयमस्तुपूतिकृतम्‌ ॥
दिवसत्रयमेतद्धन्ति सददध विचचिककुष्ठम्‌# ॥. ४७ ॥
एडगनादीनां मस्तनां पेषण सान च ॥ ४७ ॥ |
भट्लातकद्रीपिमधाकमूलगुज्ञाफलयूषणशङ्कचूणेम्‌ ॥
तुत्थं सकुष्ं छवणानि पञ्च क्षारदयं खाङ्गलि्का च पक्त्वा।।४८॥
खहयर्कदग्ये घनमायसस्थं शखाकया तद्िदधीत खेपम्‌ ॥
कृए़े किसे तिट्काखकेषु अशेषदुनामसु चमेकीटे ॥ ४९ ॥
रपी चित्रकः ! पक्त्वेति । वडवडायित्वा । सयर्क्षीरमिह पाकानुरूपं चतुगुणं
वा देयम्‌ । आयसस्थमिति । रोहपात्रस्थम्‌ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥ `
विषवरुणहसख््राचित्रकागारधूम-
मनरमरिचदूर्बाः क्षीरमकखुरीभ्याम्‌ ॥
दहति पतितमात्राच्छुषएजातीरशेषाः
` $खिश्चमिव . सरोषाच्छकरदस्ताद्वियुक्तम्‌ ॥ ५० ॥
विषं मारकद्रव्यम्‌ । अनष्छो मह्वातकं ज्योतिष्मती वा । इदमप्यक॑स्नहाक्षीरेण
लोहपात्रे वडवडायितव्यमित्याहुः ॥ ९० ॥
निफलापटोखरजनीमञ्जिष्ठारोदिणीवचानिम्बेः ॥
एष कषायोऽभ्यस्तो निहन्ति कफपित्तजं कुष्ठम्‌ ॥ ५१ ॥
सुगमम्‌ । नवककषायः ॥ ५१ ॥
छिन्नायाः स्वरसं वाऽपि सेवमानो यथाबटम्‌ ॥
जीर्णे धरतेन मुञ्जीत स्वल्पयूषोदकेन तु ॥
अतिपृतिशरीयेऽपि दिव्यमूर्िरभवेनरः ॥ ५२ ॥
सुगमम्‌ ॥ ५२ ॥
पराखखदिरारिष्टिफटाकृष्णवेत्रकम्‌ ॥
तिक्ताशनः पिबेत्का्थं कुष्ठं कुष्ठी व्यपोहति ॥ ५२ ॥
कृष्णवेन्नकमिति कारवेत इति ख्यातम्‌ । तिक्ताश्चनसिक्तरसभोजी ॥ ५३ ॥
तिलाज्यत्रिफटाप्नौद्रव्योषभलातशकंराः ॥
इष्यः; सप्तसमो मेध्यः कुष्ठहा कामचारिणः ॥ ५४ ॥
न्निफा मिख्ता तिखदयेकमागसमा } एवं व्योषमपि । अतः सक्तप्रमो योगः।५४॥

* ख. प्तक्रे--विभीतक्रभयोगौ वा जात्फरससमाक्षिकः प्रवरः । पप्तदशङ्ष्ठं बातीमाक्षिक-
वातो मूत्रेण ॥ १ ॥ इत्यधिकमत्र । च + 4 ।

कुष्ठाभिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ३७७

विडङ्गतनिफलाटृष्णाचरूणं खीदं समाधिकम्‌ ॥
दन्ति कुष्रकृमीन्मेदानादीत्रणमगंदरान्‌ ॥ ५५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९९ ॥ |
इन्द्राशनं समादाय परस्तेऽहानि चोढृतम्‌ ॥ ५६ ॥
तशूर्णं मधुसपिर्भ्या रिदेत्सीरघताक्चनः ॥
हत्वा च सवंक्ानि जीवेद्रषेशतजयम्‌ ॥ ५७ ॥

इन्द्रा रानं स्वनामर्यातं तस्य तूर्णं त्रिचतुमीषकमानं ग्राह्यम्‌ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥

य; खादेदभयारिष्परिष्मरखकानि च ॥
, स जयेत्सवैकुष्टानि मासादृध्वं न संशयः ॥ ५८ ॥

अभयारिष्टमिति । हरीतकीनिम्बकस्कम्‌ ॥ ९८ ॥

दद्मानाड्यतः ङुम्भे प्रगे खदिराद्रसः ॥

साज्यधात्रीरसक्षोद्रो हन्यात्कुष्ठं रसायनम्‌ ॥ ५९ ॥
साज्यधानीरसक्षौद्र इति । खदिररसेन समो घाच्रीरमरः । अक्षाज्यक्षौदरे प्रसेप-

न्यायात्‌ 1 ९९ ॥

पञ्चनिम्नचणेमाह--

पुष्पकाखे त॒ पुष्पाणि फकारं फंखानि च ॥

सग्ह्य पिचुमन्द स्य खञ्वलानि दखानि च ॥ ६० ॥
दिरेशनि समाद्य भागिकानि भकल्पयेत्‌ ॥
तरिफखा च्यूषणं ब्राह्मी श्वद्‌ एरारष्करामिकाः ।॥ ६१ ॥
विडङ्सारवारादीलोदच्रणामृताः समाः ॥ `
निशाद्रयावस्युजकन्याधिघाताः सशकेराः ॥ ६२ ॥
कष्ेनद्रयवपागथ कृत्वा चूर्णं सुसंयुतम्‌ ॥
खदिरासनानिम्बानां घनकाथेन भावयेत्‌ ॥ ६३ ॥
सप्तषा पश्चनिम्बं तु माकवस्वरसेन तु ॥।
सिग्धह्ुद्धतनुधीमान्योजयेच मे दिने ॥ ६४ ॥
मधुना तिक्तहविषा खदिरासनवारिणा ॥
लेष्वमुष्णाम्बुना वाऽपि कोटदद्धया परं पिवेत्‌ ॥

जीर्णे तु भोजनं कार्य सिण्पं घु हित च यत्‌ ॥ ६५ ॥
विचचिकोटम्बरपुण्डरीककपाखदद्ूकरिरिभारसादि ॥

१ ध. सेचृण्ये । २ स. घ. भवेत्‌ ।
ह .9-1

३.७८

व्याख्याकसुमावल्याख्यरीकासमेतो--[ ५१ एकपश्चारत्तमः-

शतारुविर्फोटविसपंमाखाः कफमकोपं त्रिविधं किरासम्‌ ॥
भगंदरश्छषीपदवातरक्तं जहाति नाडीव्रणरीषरोगान्‌ ॥ && ॥
सवेप्रमेहान्धदरा थ सबोन्दंष्राविषं मखविषं निहन्ति ॥

स्थूखोदरः सिहङृशोदरश सुशिष्टसंधिमेधुनोपयोगात्‌ ।॥ &७ ॥
समोपयोगादपि ये दश्षन्ति सपाोदयो यान्ति विनाशमाञ्च ॥
जीवेचिरं व्याधिजराषियुक्तः शमे रतश्वन्द्रसमानकान्तिः ।। ६८ ॥!.

द्िरंशानि प्रयेकं द्विमागानि \ तरिफयदीनां प्रतयेकमेकमागता । क्रिफटाच्युषणयोः
प्रत्येकं भागः 1 अभिश्चित्रकः । वाराही वाराहीकन्दः । व्याधिघातः सुवणीष्टुः। खदि
रासननिम्बानां घनकाथेन भावयेदिति । प्रत्येकं खदिरादीनामष्टभागशिष्टेन क्राथेनं
भावना । अननः पीतदशाङः । सखनामख्यात इत्यन्ये । पंञ्चानिम्बपि ति । पञ्चनिम्बो-
पलक्षितं चर्णम्‌ 1 तेन स्मैमेव वर्णं दाकरां विना भाग्यं प्श्चच्छकरायोगः । एवं

क ह क

स्रंचारः । केचिननिम्बपञ्चचणस्यैकमावनमाहुः । शद्धतनुर्वमनविरेकादिना । तिक्तदविषा
तिक्तघृतेन । खदिरासनवारिणेति । खदिरवारिणाऽप्ननवारिणा वा । कोर्षटद्धधंति ॥
कौल कषेः समोपयं गात्‌ । पञ्चानेम्बाद्य चृणेम्‌ ॥ ६० ॥ ६१॥ ६२॥ ६३ ॥
॥ ६४ ॥६९५4॥ ६६ ॥ ६७॥६९८<८॥

चिज्रकतिफटखा व्योषमजाजी कारवी वचा ॥
सेन्धवातिविषाुष्ठं चग्येखायावश्कनम्‌ ॥ ६९ ।।
विडङ्गान्यजपोदां च य॒स्तान्यमरदारु च ॥।
यावन्त्येतानि सवीणि तावन्मानं तु गुग्गुटम्‌ ।॥ ७० ॥
संश्चद्य सपिषा साधं गटिकां कारयेद्धिषदः ॥
प्रातभोजनकारे वा भक्षयेत्तु यथाबलम्‌ ॥ ७१ ॥।

हन्त्य्टादश्च कष्ठानि कृमीन्दषए्व्रणानि च ॥

ग्रहण्यर्शोविकारांथ युखामयगय्ग्रहान्‌ ॥ ७२ ॥
ग्रध्रसीमस्थिभ्रं च ग्म चापि नियच्छति ॥
व्याधीन्कोषएगतांशन्याज्जयेद्विष्णरिवायुरात्‌ ॥ ७३ ॥

पुगमम्‌ । एकविहातिको गुग्णुडः ॥ ६९ ॥ ७० ॥ ७१ ॥ ७२ ॥ ७३ ॥

पररेपोदरतनस्नानपानभोजनकर्मणा ॥ `
शीलितं खादिरं वारि सवस्वग्दोषना शनम्‌ ।॥ ७% ॥

खादिरं वारीति । खदिरं दग्वा गृहीतं वारि काथो वा ॥ ७४ ॥

१. "मणि ! री २ ड. शीतं ।

कृष्ठाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ३७९
पप्रति प्रृतान्याह-- प स.
निम्बं पां दार्वीं दुरारमां तिक्तरोहिणीं त्रिफङाम्‌ ॥
कुयोदर्धपलांशान्पपेटकं जायमाणां चः॥ ७५ ॥ `
सखिलखाटकसिद्धानां रसेष्टभागस्थिते क्षिपेत्पुते ॥
चन्दनकिराततिक्तकमागधिकाञ्चायमाणां च ॥ ७६ ॥ `
यस्तं वत्सकबीजं कल्कीटृत्या्धकाषिकान्भागान्‌ ॥ `
नवसपिषश्च षटूपरमेतत्सिद्धं धृतं पेयम्‌ ।॥ ७७ ॥
कुश्रञ्वरगुल्माशोग्रहणीपाण्डवामयन्वयथुहन्तु ॥
पामाविसपेपिदिकाकण्डूमदगण्डनुत्सिद्धम्‌ ॥ ७८ ॥
नवस्पिषश्च ष्टरूपरमिति । नूतनघ्रतस्य षट्पटानि । नवत्वमिह सपिश्वाप्यनवं
हितमिति वचनस्य योगमदहिख्रा बाधकम्‌ । अनेन षटूपटाभिधानेन कुष्ठे ज्येष्ठा षटूपटी
स्नेहमातेकादोपयोन्या द्रितेत्याहुः केचित्‌ । द्वितीयमिह सिद्धमिति पद्‌ तिद्धफल्ता
रते । तिक्तषट्ूपटकं घ्रतम्‌ ॥ ७९ ॥ ७६ ॥ ७७ ॥ ७८ ॥ `
पश्चतिक्तकवृतमाह-- क

निम्बं परोरं व्याधी च गुडूचीं वासके तथा॥
कुयोदशपटान्भागानेकेकस्य सुकुदटितान्‌ ॥ ७९ ॥
जटटद्रोणि विपक्तव्यं यावत्पादावशेषितम्र्‌ ॥
पृतभस्थं पचेत्तेन त्रिफलागभसंयुतम्‌ ॥ ८० ॥ `
पश्चतिक्तमिदं ख्यातं सापः कुषटविनाशनम्‌ ॥ ..
अशीति वातनान्रोगां धत्वारिशच पेत्तिकार्‌ ॥ ८१॥
विंशति शछेष्मिकांश्ैव पानादेवापकपषति ॥ `
दृष्ट्णकृमीनशेः पश्च कासां नाशयेत्‌ । ८२ ॥
चत्वारिशच वैत्तिकानिति । चत्वारिशिच ये रोगास्तान्हन्ति । कांस्तानितया-
काङ्क्चायामुक्तं पेत्तिकानिति । एवं भेदयित्वा योजना कायो । अन्यथा चत्वारिंशत-
मिति द्वितीयया प्रयोगः स्याचचत्वारिश च्छब्दस्य खीरिङ्गत्वात्‌ । पश्चतिक्तकघ्रृतम्‌ ॥
७९ ॥ ८० ॥ <१ ॥ “२॥ त
तिक्तकघुतमाह--
तनिफलाद्विनिशणंवत्सयासपपेकुलकान्‌ ॥
त्रायन्तीकटुकानिम्बान्धत्येकं द्विपोन्मितान्‌ ।॥ ८२ ॥

८ ११८०५७१०५०५०

त १ वि

१ क. घ्र. धिति ख्या । २ क. घ. श्वासायाः +.

३८० व्याख्याङुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [ ९ १ एकपच्चाशत्तमः-

कथयित्वा जख्द्रोणे पादशेषेण तेन तु ॥

घृतमरस्थं पचेद्वभे; पिप्पखी घनचन्दनेः ॥ ८४ ॥
चायन्तीरक्रभूनिम्बेस्तत्पीतं तिक्तकं धतम्‌ ॥

हन्ति ङुष्टज्वराशसि श्वयथुं ग्रहणीगदम्‌ ॥
पाण्डरोगं विसं च द्धीवानामपि शस्यते ॥ ८५ ॥

कटकं पटोदपत्रम्‌ । शाक्रः दुटनस्तस्य एदम्‌ । तिचछक चतम्‌ ॥ < ॥ <४ ॥
॥ <१॥ | 5 ५ |

महातिक्तकघुतमाह--

सष्रच्छदं परतिविषां शम्याकं तिक्तरादिणीं पायम्‌ ॥ <£
युस्तमुशीरं जिफलां पोलपिदमन्दपपटकम्‌ ॥

धन्वयकास चन्दनमपङस्ये पद्यक रजन्यां च ।। <७ ॥

षट्ग्रन्थां सविक्षाखं शतावरीं सारिषे चोभे ॥

घत्सकबवीनं वासां मृवममंतां किरातातिक्तं च ॥ ८८ ॥

कल्कान्क्योन्मतिपान्य्याहं जायमाणां च ॥

कल्कस्तु चतुभांगो जखमष्टगुणं रसोऽपृतफलखानाप्‌ ॥ ८९ ॥

द्विगुणो धृतात्पदेयस्ततसपिः पाययेत्सिद्धस्‌ ॥

कुष्ठानि रक्छपित्तं पबखान्यश्चासि रक्तवाहीनि ॥ ९० ॥

विसपेमम्लपित्तं बाताखक्पाण्डरोगं च ॥

विस्फीटकान्सपामानुन्मादं कामलां ज्वरं कण्डुम्‌ ॥ ९१ ॥

हुद्रागगुटमपिरकानखग्दरं गण्डकलं च ॥

हन्यादेतत्सद्ः धीतं कारे यथाबरं सपिः ॥

योगरातेरप्यमितान्महाविकारान्पहातिक्तम्‌ ॥ ९२ ॥

प्रतिविषाऽतिविषा } उपुल्ये इतिं । पिप्पढी हस्तिपिप्पढी । षट्ग्मन्था वचा ।
रसाऽपृतफलानामिति । अमृतफट्मामलकम्‌ । तथाच पाठान्तरे तेनीट(नछे त्वो्ट-
पले पपिद्धिगुणामरकरस इति । इह तृतीयां पदं महातिक्तत्वसंज्ञार्थम्‌ । महाति-
कं व्रतम्‌ | <& ॥ <७ ॥ << ॥ <९ ॥ ९० ॥ € १॥९२॥

खदिरस्य तटाः पश्च शंशपासनयोस्तुरे ॥
तुखाधाः सव एवेते क्रञ्चारिष्टवेतसाः ॥ ९३ ॥
पपटः कुटजेव दषः कृमिहरस्तथा ॥

दर्दरं कृतमारशच गुडूची भरिफएखा तरिदत्‌ ॥ ९४ ॥

कुष्ठाभिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३८१.

१
सप्तपणेश संकुव्य दशद्रोणेन वारिणा ॥ `
अष्टमागावशेषं तु कषायमवतारयेत्‌ ॥ ९५ ॥
धात्रीरसं च तुर्यांशं सपिषशाऽऽढकं पचेत्‌ ॥
महातिक्तककर्केश्च यथोक्तैः परसंमितेः ॥ ९६ ॥
निहन्ति सवेकुष्टानि पानाभ्यङ्गनिषेवणात्‌ ॥ `

महाखादिरमियेतः्परं कुष्टविकारनित्‌ ॥ ९७ ॥

चिशपासनयोस्तुटे इति । रिशपा हिमवति ख्याता । अप्नः स्वनामख्यातो
न तु पौतशाङ इत्याहुः । तुखाधां इति प्र्येकम्‌ । तुल्यांशमित्याढकं मानम्‌ । महाखा-
दिरं घरतम्‌ ॥ ९३ ॥ ९४ ॥ ९५ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥
गुग्ुडपञ्चतिक्तकन्रुतमाह--
निम्बामृतादृषपरोरखनिदिग्धिकानां
भागाम्पृथम्दरपलान्विपचेद्रटेऽपाम्‌ ॥
अष्टांशशेषितरसन सुनिद्तेन
परस्थं घतस्य विपचेतिच्चभागकस्केः ॥ ९८ ॥
पाटाविडङ्गसुरदारुगजोपडल्या- शा
द्विक्षारनागरनिश्ामिरिचव्यकुष्ः ॥
तेजोवतीमरिचवत्सकदीप्यकाभ्नि-
रोरिण्यरुष्करवचाकणमूरयुक्तैः । ९९ ॥ `
मल्िष्याऽतिविषया वर्या यवान्या
संशद्धगुग्गुटुपडेरपि पश्चसख्येः ॥
तत्सेवितं विधमति प्रषु समीरं
संध्यस्थिमज्नगतमप्यथ कुष्मीरक्‌ ॥ १०० ॥
नादीत्रणाढेद भग॑दरगण्डमारा-
जच्ष्वेसवगद गुल्पगुदोत्थमेहान्‌ ॥
यक्ष्मारुचिग्वसनपीनसकासज्ञाफ- |
हूत्पाण्डुरोगगखविद्रधिवातरक्तम्‌ ॥ १०१ ॥
घटेऽपामिति । जख्द्रणे । पिचुभागकरस्केरिति । प्रत्येकम्‌ । पिचुः कषः ।
मिशिः शतपुष्पा न त॒ मधुरिका संप्रदायात्‌ । तेजोवती ज्योतिष्मती । रौष्यकं जीर-
कम्‌ । वत्सकं कुटजफटम्‌ । अभिशित्रकः । रोहिणी कटुरोहिणीं । कणामृटं पिप्परी~
मृटम्‌ । वरा त्रिफला । गुगुदुपञ्चतिक्तकं घ्रतम्‌ ॥ ९८ ॥ ९९ ॥ १०० ॥ १०१॥

सात. ०५१५५ नाम णा कजम

१ क, घ. संश्णादृश । २ क, घ. "विनाशनम्‌ । शि" । `

३८२ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतोः-- [९ १ एकपन्चारत्तमः-

वज्नकगरृतमाह-- श त न र
[सागडचीतरिफरापरोखकरञ्जनीस्बासनकृष्णवे्रम्‌ ॥ `
तत्काथकल्केन धृतं विपकं तद्रज्रकं कुष्टहरं पदिष्म्‌ ॥ १०२ ॥
विरीर्णकर्णाङ्गलिदस्तपादः म्यदितो भिन्नगखोऽपि मत्यः ॥
पौराणिकीं कान्तिमवाप्य जीवेदव्याहतं वर्षशतं च ष्टं ॥ १०३ ॥
अतनः षीतशाः। कृष्णवेत्रं स्वनामख्यातम्‌ । भिन्नगलोऽपीति। निरुद्धकण्ठोऽपि ।
वकं भृतम्‌ ॥ १०९ ॥ १०३ ॥ , |
मञ्धिष्ठारप्निशा चक्रमदारग्वधपह्छषंः ॥
तृणकस्वरते सिद्धं तेलं कुष्ठहरं कटु ॥ १०४ ॥
पुगमम्‌ ॥ १०४॥. ् | ~:
तृणतेटम्‌- [तानो ॥
चतुर्गुणे तणरसे कटुतेटं विपाचयेत्‌ ॥
हरिद्राङ्षएमञ्जिष्ठाशषम्याकसषपायुते; ॥ १०५ ॥
कासमदीरिष्टपतरेथकरमर्देः समेभिषक ॥ `
अष्टादश्चानां कुष्ानां तेरमेतद्विनाशनम्‌ ॥ १०६ ॥४
पुगमम्‌ । महातृणतेडम्‌ ॥ १०९ ॥ १०६ ॥ ह
वज्रक्तेरमाह-- ५५ 4
सप्चपणेकरञ्ञाकैमारतीकरवीरनम्‌ ॥ १०७ ॥}
मूलं सुहारिरीषाभ्यां चित्रकार्फोतयोरपि ॥
विषटाङ्खवजाख्यकासीसारं मनःदिखाम्‌ ॥ १०८ ॥
करञ्जबीजं चरिकटु त्रिफलां रजनीद्वयम्‌ ॥
सिद्धार्थकं विडङ्गं च भपु्ाटं च संहरेत्‌ ॥ १०९ ॥
र्रपः पचेत्तैखमेभिः कुष्ठविनाशनम्‌ ॥
अभ्यङ्गादरजकं नाम नाडीदुष््रणापहम्‌ ॥ ११० ॥
मारुती जातीं । सुहा सेहण्डः । चित्रकार्फोतयोरिति। अरफोता अप्युरमाछिका ॥
सारिवा इतिडल्लणः । वेयपरसारके तु श्ेताकमूलामिति विवृतम्‌ । विषं प्रसिद्धम्‌ । लङ्कल-
शब्देन कङिकारिकोच्यते.। वज्ास्यो द्वितीयः सुहा सेहुण्डः। अरं हरिताङम्‌ । शोषं
प्रसिद्धम्‌ 1 खेहचतुर्थाशो मेषजकर्कः । लेहाचतुगुणो द्रवः । अनेन न्यायेन पक्तव्य-
मिति । मूत्रपिष्ठिः पचेत्तेखमिति । पाको मूत्रेण । केचिदिह कुष्ठविनाशनमिति पदं
तेचविशेषणं वर्णयित्वा कुष्ठहरकरज्ञपर्पपादितैरुमेव पक्तव्यं न तु तिल्तैटमि्याहुः \

१. रकम्‌ ।.

लुष्ठाधिकारः । हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। [र ३८ ३

दतः पन्थाः । ते हि सामान्यश्चुतौ तिरुतैलमेव पचन्ति । यत्तु(्) विदोषस्तत्र विरिष्टं
कटुतैरादिकमिति । वज्रकं तटम्‌ ॥.१०७ ॥ १०८.॥ १०९ ॥ {१० ॥

मरिचायं तैटमाह-

मरिचारशिखहाकंपयाश्वारिजगनिहत्‌ ॥ `
शकृद्रसविशालारूड्मनिशायुग्दारुचन्दनेः ॥ १११॥
कटुतैलं पचेत्पस्थं द्रयक्षेविषपरान्वितेः ॥ `
सगोमूत्रं तद भ्यङ्गाददुश्ित्रविनाशनम्‌ ॥
सर्वेष्वपि च कुष्ठेषु तेटमेतत्पशस्यते ॥ ११२॥

अलं हरितारम्‌ । रिख मनःरिखा । अकैपयोऽकंक्षीरम्‌ । अश्वारिनय करवीर-
मृखम्‌ । जरमांसीत्यन्ये । मृेन प्रचारः । शङ्द्रसो गोमयरप्तः । अयमपि कल्कः । `
विशाङा गोरक्षककंटी । रृष्ठम्‌ । सगोपूत्रमिति । पाकार्थं गोमूत्रं चतुर्गुणम्‌ ! मरि-
चाद्यं तेटम्‌ ॥ १११॥ ११२ ॥ ` व

बहन्मरिचाद्यं तेरमाह--

मरिचं त्रिता दन्ती क्षीरमाक शकृद्रसः ॥ ११३.॥
देवदार हरिद्रे द्वे मांसी कुषं सचन्दनम्‌ ॥ `

विकारा करवीरं च दरितारं मनशिखा ॥ ११४ ॥
चित्रकोराङ्रख्यां च विडङ्गं चक्रमदेकम्‌ ॥

शिरीषः करजो निम्बः सप्रपणः सहाऽगृता ॥ ११५ ॥
श्म्याको नक्तमाखाब्दखदिरं पिप्पखी वचा ॥
ज्योतिष्मतीं च पटिका विषस्य द्विपं भवेत्‌ ॥ ११६ ॥ _
आढकं कटुतैरस्य गोमूत्रं तु चतुगणम्‌ ॥ |
मृत्पात्रे छोहपात्रे वा शनेगद्रभिना पचेत्‌ ॥ ११७ ॥ `
पक्त्वा तेरुवरं दयेतन््रक्षयेत्कोष्ठिकान्वणान्‌ ॥
पामापिचचिकादद्ुकण्टूविस्फोरकानि च ॥ ११८ ॥
वयः पलिते छाया नीरी व्यङ्गं तथेव च ॥ ` _
अभ्यङ्गेन परणर्यन्ति सोकुमार्ये च जायते ॥ ११९ ॥

मरथमे वयसि सीणां नस्यं यासांतुदीयते॥ ` ..
परामपि जरां भाप्य न स्तना यान्ति नम्रताम्‌ ।॥ १२० ॥
वलीवदेस्तुरङ्गो वा गजो वा वायुपीडितः ॥
त्रिभिरमभ्यञ्ञनेबादं भवेन्मारुतविक्रमः ॥ १२१ ॥

३८ . व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [५१ एकपश्चाङरत्तमः~
` शङ्ृदरसो गव्यः । कुटजस्य फलम्‌ । बृहन्मरिचायं तैटम्‌ ॥ ११३ ॥११४ ॥
॥ ११९॥ ११६९ ॥ ११७॥ ११८ ॥ {१९ ॥ १२० ॥{२१॥
विषतैटमाह--
नक्तमालं हरिद्रे द्रे अकैस्तगरमेव च ॥
करवीरं वचा कृष्ठमास्फोता रक्तचन्दनम्‌ । १२२ ॥
माखती सप्तपर्णं च मञ्जिष्ठा सिन्दुवारिका ॥
एषामर्धपला भागा विषस्यापि पटं भवेत्‌ ॥ १२३ ॥
चतुगणे गवां मूत्र तैखभस्थं विपाचयेत्‌ ॥
रिज्रविस्फोटकिरिभकीरदताविचचिकाः ॥ १२४ ॥
` ` कण्डुकच्छरविकाराश्च ये वणा विषदूषिताः ॥
` विषतैरमिदः नाम सर्वैव्रणविशोधनम्‌ ॥ १२५ ॥
` नक्तमारं करज्ञबीनम्‌ । तगरं तगरपादिका । सिन्दुवारिका सिन्दुवार एव । विष-
तेकम्‌ ॥ १२२ ॥ १२६. ॥ १२४ ॥ १२९ ॥
श्वेतकरवीररसो गोमू चित्रको विडङ्गं च ॥
कुषेषु तैकयोगः सिद्धोऽयं संमतो भिषजाम्‌ ॥ १२६ ॥
सुगमम्‌ । करवीरां तटम्‌ ॥ १२९ ॥
शेतकरवीरादितैलमाह--
` श्वेतकरदीरमूलं विषां साधितं गां सूत्रे ॥
` चमेदलसिष्मपामास्फोटकृमिकिरिभजित्तैलम्‌ ॥ १२७ ॥
ेतकरवीरमूरमिति । तकर वीरस्य मूं यत्रेति वि्रहाततटविशेषणं ज्ञेयम्‌ ।
एवं विषारामित्यजरापि विग्रह इति । विषते विषस्य पटामिधानात्तदुपेक्षया केचिद
कपमाहुः कथ पुनरंशो मागस्तेन विषकरवीरमूखयोः समभागयेरिव कल्कत्वम्‌ ।
शेतकरवीरायं तैटम्‌ ॥ १२७ ॥
सिन्दूराधपलं पिष्टा जीरकस्य पटं तथा ॥
कडतेलं पदाभ्यां स्यः पामाहरं परम्‌ ॥
टद्धषैचोपदे शेन पचेत्तेटं पलाष्टकम्‌ ॥ १२८ ॥
सुगमम्‌ ॥ सिन्दूरं तेटम्‌ ॥ १२८ ॥

.१.क. घ. न पाच्यं तलप |

कुष्टाधिकारः ] छन्द माधवापरनामा सिद्धयोगः। ३८९६
चहत्मिन्द्राचं तैटमाद--
सिन्दूरं चन्दनं मांसी विडङ्ग रजनीद्रयम्‌ ॥
भियंगुपग्मक कुषं मञ्जिष्ाखदिरं वचा ॥ १२९ ॥
जालयकैजिरृतानिम्बकरञ्जं विषमेव च ॥ |
कष्णवेत्रकटोधे च प्रपुन्नाटं च संहरेत्‌ ॥ १३० ॥
छष्णपिषटानि सबांणि योजयेतच्तेटमाजया ॥
अभ्यङ्गेन भयुञ्चीत सपेकुष्विनाशनम्‌ ॥ १३१ ॥
पामाविचधिकाकच्छरविसपांदिहितं मतम्‌ ॥
रक्त पित्तोतिथतान्हन्ति रोगान्वेविधान्बह्ून्‌ ॥ १३२ ॥ `
जात्याः पत्रम्‌ । करञ्जस्य बीजम्‌ । तैटमाचया प्र्थरूपया । बृहस्मिन्दूराय तकम्‌
॥ १२९ ॥ १३० ॥ १३१ ॥ १३२॥॥
सिन्दूरगुग्गुटरसाञ्जनसिक्थतुत्थे
कस्कीकृते श कटुतेटमिदं विपकृम्‌ ॥
कण्डु स्रवतिपिरक्रिकापथ बा विद्युष्का-
मभ्यञ्चनन सढ्रटुद्धरति प्रसह्य ॥ १३३ ॥
सुगमम्‌ । सिन्दूरायं तैरटम्‌ ॥ १३३ ॥
आरिलयपाकतैलमाह--
मञ्ञिष्ाजिफलालाक्षानिश्ागन्धिरारकेः ॥
चूणितेस्तेलमादित्यपकं पामाहरं परम्‌ ॥ १३५४॥
नट तेरुप्मं चतुर्मुणं वा देयम्‌ ! आदित्यपाकतेरम्‌ ॥ १३४ ॥
टूर्वातिटमाह --
स्वरसेन हि दरूवांयाः पचते चतुगणम्‌ ॥
र्सूविचविकापामा अभ्यङ्गादेव नाशयेत्‌ ।॥ १३५ ५
चन्‌रगृणं यथा स्यात्तथा दरवास्वरसेन यावत्‌ । तेन दूर्वास्वरपेन चतुगणेन पाकः ।
त ३९ ॥
अर्केपत्ररसे पकं रजनीकल्कसयुतम्‌ ॥
कटतेरं निहन्देतत्कच्छरपामाविचचिकाः || १२६ ॥
| १२६

+ १४८५५९५
। 71

१. घ. -खपाकं पा। २ क. ङं दरत्तृणं कच्छ ।

1
ध था तान ०११५४०) स न
1711 01

५९

३८६ व्यार्याङुसुमावल्याख्यदीकासमेतो--[ ५२ द्विप्चादात्तमः-

गृण्डीरिकादय तमाह गर्त
गण्डीरिकाचितरकमार्कवार्वकुष्दुमत्वग्टवणैः समूतैः ॥
वैरं पचेन्मण्डटदद्ुकुष्दृष्टवणारूःकिरिभापहारि ॥ १३७ ॥
गण्डीरिका मज्ञिष्ठा समद्भा वा । द्रुमत्वङ्घटजत्वक्‌ ॥ १३७ ॥ `
सप्रति कुष्ठस्य दीर्धकालानुषज्ञित्वात्त्र काावधिपूककं संशोधनविधेरम्याप्तमाह--
पक्षातपक्षद्रामनान्यभ्युपेयान्मासान्मासात्संसनं चाप्यधस्तात्‌ ॥
ज्यदात्रयहानस्ततशावषीडान्मासेष्वख्च्छोक्षयेत्षटसु षटसु ।॥ १३८ ॥
नन नस्यभेद एव चेदवपीडस्तक्किमुच्यते नस्तत इति । नेवमवपीडरब्दस्य सपि-
मोप्गेनावपीडनेऽपि वृत्तिददीनात्‌ । उक्तं हि- मूतर प्रतिहते कुर्यात्स्िषश्वावपीडन-
मिति ॥ १३८ ॥
5
श्ञाटिषष्टिकमोधूमयब्रमुद्धादयो दिताः ॥
पुराणाः कष्टिनि तिक्तशाकजाङ्खसंयुताः ॥ १३९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १३९. | `
इदानीं प्रतिषधविधिमाह-
नीचरोमनसोऽश्रान्तो निलयमोषधतत्परः ॥
योषिन्पांसस॒रावजी कुधी कुष्मपोहति ॥ १४० ॥
सुगमम्‌ ॥ १४० ॥
इति ्रीहन्द्भणीतहृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठद्त्तटरेतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायामेकपश्चाशत्तमः
कुष्टाधिकारः समापनः ॥ ५१॥

अथ द्विपचाशत्तमः श्रीतपित्ता्यधिकारः |

त्व्ृषटित्रिदोषनत्वसामान्यादथ शीतपित्तादर्दकोडाधिकारः।
क ४०द्‌ [९
अभ्यज्य कटुतेखेन सेकथोष्णाम्बमिस्ततः ॥
तजाऽऽग्चु वमनं कायं पंटोरारिष्टवारिणा ॥ १ ॥
व # ख. _* ख. प्तक मूनम्बनम्बखदिरारनराजनृपयपोजकदुादमाकपययः [रस्यत । वासारुड्चीघन-
\ भनवल्यनन्तान्नायन्तिकाद्िरजनीत्निफलजगन्धाः ॥ १ ॥ कष्णेन्रक्तसुखवारुणिसोमराजीवेहाि-
भर्मनबमुरदारुविश्वाः ॥ पत्तनाक्पद्चकरतावरिसतपररेभिः कतो विधिवदेष महाकषायः। २ पीतो
कुष्ान्येतस्मशाम्यति सदोगितमामवातम्‌ । पाण्डुममेहपिरिकाक्मिोधदुष्टना-
" + -बुद्गण्डमात्मः ॥ ३॥ चिकित्सान्तं सप्त महाकषायाः । --------- “असात सत्‌ महारूषायाः । इत्यधिकम । ____ ।
१ क. घ. लिकोद्रवगो । ९ क. घ. "खो निदं निः । `

शीतापित्ताद्याधेकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ३८७
सुगमम्‌ ॥ १ ॥
निफरापुररृष्णाभिविरेकथत्र शस्यते ॥ |
नरिफटापुरङृष्णाभिरिति । त्रिफडायाः कषायः । गुगगु्पिप्पस्यो प्रसेषपौ व्यवहा-
रात्‌ । विरेकार्थं गुगगुदुकषैः पिप्पटीचूर्णं द्विमापिकम्‌ ॥ `
तरिफखां क्षोद्रसदितां पिबेद्वा नवकापिकम्‌ ॥ २॥
नवकार्षिकमिति । वातरक्तोक्तम्‌ ॥ २ ॥
विसर्पोक्तामृतादि तु भिषगत्रापि योजयेत्‌ ॥
अम्रतादिमिति । अमतवृषपटोरं मस्तकमित्यादिनोक्तम्‌ 1 अत्र शीतपित्तञ्वरं चेति
फटश्रुतिनं पुनरमतवरृषपयोरं निभ्बकर्कैरित्यादि ॥
पिप्पीवधमानं बा लुन वा भयोजयेत्‌ ॥
सितां मधुकसय॒क्तां गडमामरकेः सह्‌ ॥ ३ ॥
यानं वेति । कल्कीक्ृतम्‌ । सितां वा मधुप॑युक्तामिलयस्य स्थाने सितां मधुकसंयु
तामिति क्चित्पाठः ॥ ३ ॥
सगडं दीप्यकं यस्तु खादेतखथ्यान्न॒ङ्नरः ॥
तस्य नश्यति सप्राहादुददैः सवेदेहनः ॥ ४ ॥
दीप्यकमिति । यवानिकाम्‌ ॥
सिद्धा्थरजनीकस्कैः प्रपुन्नारतिखेः सह ॥
कटुतैटेन संमिश्रमेतदुद्रतैनं हितम्‌ ॥ ५ ॥
सुगमम्‌ ॥ 4 ॥
दूवौनिज्ायुतो टेपः कच्छरपामाविनाशनः ॥
कृमिद दहर शैव शीतपित्तहरः स्मृतः ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६ ॥
कषोक्तं च मे कयीदम्ल्पित्तघ्रमेव च ॥
कुष्ोर्तं च क्रपमिति । शोधनं शमनम्‌ ॥ वि
उदर्दोक्तां क्रियां वाऽपि कोरोगे समासतः ॥
सपिः पीत्वा पहातिक्तं कायं जोणितमोक्षणम्‌ ॥ ७ ॥

विर्फोटकोठंक्षतदीतपित्तकष्डूपितत रकसां च नात्‌ ॥ ८ ॥ ___

३८८ व्याख्या कुसमावस्याख्यटीकासमेतो-- ९ वरिपश्चारात्तमः- `

रकसां चेति । रकपा कषुद्रकुष्ठमेदः ॥ < ॥
्षारसिन्धूत्थतेखेश्च गाजाभ्यङ्गं भयोजयेत्‌ | ९ ॥
भुगमम्‌ ॥ ९ ॥
कुष्ठं हरिद्रे सरसं पयं निम्बाश्वगन्धे सृरद्‌ारुरिप्र ॥
ससर्षपं तुम्बरुधान्यवन्यं चण्डां च च्णानि समानि कुयात्‌ ॥ १० ॥
तैस्तक्रयुक्त; पथमं शरीरं तेखाक्तमुद्रवेयित यतेत ॥
ततोऽस्य कण्डूपिटकाः सकोगः कुष्ठानि शोफाश्च शमं तजन्ति।। ११ ॥
` सुरप्तपत्रं समम्‌ । तुम्बरु स्वनामख्यातम्‌ । वन्यं कैवतेमुस्तकम्‌ । चण्डा चोरपु-
म्पिका । चृणानीत्यत्र दुर्वां चेति पाठान्तरं न युक्तं चरकेऽस्या अपाठात्‌ । कचित्प्रथ-
ममिति तैदक्तमित्यनेन योज्यम्‌ । तैरमिह सषपतैलं तेन प्राक्तैटेनाक्तं शसैरं तेस्तकर-
युक्तैस्तक्रारोडतिरुदरतयेत्‌ ॥ १० ॥ ११॥
तैरोद्रतेनयोगेन योञ्य एलादिको गणः ॥ १२ ॥
शुष्कमरखकयषेण कोटत्थेन रसेन वा ॥
भोजनं सवेदा कारय छावतित्तिरिजेन बा ॥ १३ ॥
शीतखान्यन्नपानानि बुद्ध्वा दोषगति भिषक्‌ ॥
उष्णानि वा यथादोषं श्ीतपित्ते पयोजयेत्‌ ॥ १४ ॥
तैखोद्रतेनयोगेनेति । तै्योगेनोद्रषनयोगेन च ॥ १२ १३॥ १४॥
इति श्रीटन्दपणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां भरीभ्री-
कण्ठद्‌त्तकृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायां दिपश्वाङत्तमः
रीतपित्तायधिकारः समाप्ः ॥ ५२ ॥

अथ निपच्ारत्तमोऽम्खपित्ताधिकारः।

|) 1

अम्ह्पित्तेऽपि कोटमवात्कुर्यादम्डपित्तघ्नमेव वेत्यनेन पृवीध्यायेऽम्पित्तपेकी्ना-

द्वाऽनन्तरमम्डपित्तम्‌ ॥ _ |
वमनानन्तरं तत्र विरेकं मदु कारयेत्‌ ॥
सम्यग्वान्तविरिक्तस्य सुखिग्धस्यानुबासनम्‌ ॥

. आस्थापनं चिरोदधूते देयं दोषापेक्षया ॥ १॥

ह्मम्‌ ॥५॥ | ^
` करियाञ्युद्धस्य शमनी अनुबन्धाद्यपेक्षया ॥

दोषसंसगेजा कायौ भेषजाहारकस्पना ॥ २ ॥

अम्पित्ताधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३८९

सुगमम्‌ ॥ २ ॥ `
ऊर्ध्वगं वमनेधीमानधोगं रेचनैररेत्‌ ॥
तिक्त भ्रयिष्ठमाहार पानं चापि पकल्पयेत्‌ ॥ ३ ॥
ऊध्वेगे बहुकफे वमनम्‌ । अधोगे त्वम्डपित्ते सविबन्धे विरेचनम्‌ ॥ ३ ॥
यवगोध्रमविकृतीस्तीकष्णसंस्कारवजिताः ॥
यवगोधरूमविदतीरिति । यवगोधूमयोः पेयादिरूपान्विकारान्‌ । यवगोधूमौ हि
सरत्वमधुरशीतत्वादिनाऽम्डपित्ते दितो । तीकष्णसस्कारवभिताः कटुम्टर्वणादिषयोगर-
हिताः ॥
यथास्वं खाजसकून्वा सितामधुयुतान्पिषेत्‌ ॥ » ॥
यथास्वमिति । पिेदिखयनेन योज्यम्‌ । तेन दोषप॑स्गापिक्षया हितेन द्रवेण पिब-
दित्यथंः ॥ ४॥
निस्तुषयवबहृषधातरीकाथसचिसुगन्धमधुय॒तः पीतः ॥
अपनयति चाभ्खपित्ते यदि यङ्क मुद्रयूषेण ॥ ५ ॥
जिस॒गन्धमधुय॒त इति । िसुगन्धः(न्धं) सुगन्धितामात्रकारकं देयम्‌ । मधु तु
प्रकषेपन्यायेन ॥ ९ ॥ |
क फपित्तवमीकण्डूज्वरविस्फोरदाहदहा ॥
पाचनो दीपनः काथः शयुङ्गवेरपरोख्योः ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६॥
पटोरं नागरं धान्यं काथयित्वा जटं पिवेत्‌ ॥
कण्डूपामातिष्रूखघ्रं कफपित्तापरेमान्यजित्‌ ॥ ७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७ ॥
पटोखनिम्बामृतरोटिणीङरतं जरं पिबेत्पित्तकफोच्छ्ये वा ॥
शरटश्रमारोचकवहिमान्यद्‌हञ्वरच्छदिनिवारग दि तत्‌ ॥८॥
सुगमम्‌ ॥ < ॥
यवदृष्णापरोखानां काथं क्षोद्रयुतं पिबेत्‌ ॥ `
नाशयेदम्कपित्तं च अरुचि च वमि तथा ॥९॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ |
वासामृतापपटकनिम्बभरनिम्बमाकेवैः ॥
नरिफलाकुलकैः काथः सकषोद्र्ाम्कपि्तहा ॥ १०॥ __

िनोमभितिभमातनसार ५) तक मोम) क नोदिता

१क. घ. "ठविश्वाम्र ।

३९० व्याख्याङुमुमावस्याख्यदीकासमेतो-[ ५३ त्रिपञ्चारत्तमः-

सुगमम्‌ । दश्चाङ्गः ॥ १० ॥
फरजिकं पटारं च तिक्तकाथः सितायुतः ॥
पीतः छीतकमध्वक्तो जउ्वरच्छयैम्खपित्तंहा ॥ ११ ॥
फटत्रिकं पटो ` च तिक्तक्राथ इत्यत्राथक्षगत्यनरोधात्तिक्तेत्यतः परमेषामिति
दरष्टम्यम्‌ । तेन फट्चिकादीनि यान्येतान्येषां क्राथ इत्यथः फति । ्ीतकमध्वक्त
इति । छीतकमधुनोरिह प्रक्षेपः ॥ ११ ॥
वासादिगुगुदुमाह--
वासानिम्बपटोरख्िफलासनयासयोजितो जयति ॥
अधिककफमम्टपित्तं प्रयोजित गुग्गुः करमशः ॥ १२ ॥
जप्तनः पीतश्ाङः । यासे दुरालभा । वाप्तादीनां वर्णं गुगढुसममन्यतो दशनात्‌ 1 `
कमरा इत्यम्यापात्‌ ! वाप्ादिगगछः ॥ १२ ॥

< `< ॐ

छिन्नाखदिरय्वाहदाव्येम्भो वा मधुद्रवम्‌ ॥ १२ ॥
मरधुद्रवमिति । मधु द्रवरूपं यत्रेति विग्रहादम्भोविरोषणं ज्ञेयम्‌ ॥ १६ ॥

सद्राक्षामभयां खादेत्सक्षोद्रां सगुडां च ताम्‌ ॥
द्रक्षादिमिलिमिः प्रत्येकमभयेति योग्यम्‌ ॥

कटुकासिताऽथरेह्या पटोलविन्वं च क्षौद्रसंयुक्तम्‌ ॥

रक्त खत च युक्त्या खण्डं कृष्पाण्डकं श्रेष्ठम्‌ ॥ १४ ॥
परोखविश्वं चेति । काथीकृतमित्याहुः ॥ १४ ॥

परोरखत्रिफटारिष्टदयुतं मधुय॒तं पिवेत्‌ ॥

पित्त श्ेष्पज्वरच्छदिदादंत्वग्दोषश्चान्तये ॥ १५.॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ |

सिहास्यामृतभण्टाकीकाथं पीत्वा समाधिकम्‌ ॥

अम्छपित्तं जयेजलन्तुः कासं श्वासं ञ्वरं वमिम्‌ ॥ १६ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ |

वासाघ॒तं तिक्तघतं च युक्या मधृत्कटां मागधिकां ङिडद्रा ॥
अन्यदेव गुणवच्च सपिस्तदम्छपित्तं शमयत्युदीणंम्‌ | १७ ॥
वापाघतं रक्तपित्तोक्तम्‌ । . तिक्तषतं कष्टोक्तं महातिक्तकम्‌ । अत्राम्टपित्तहरत्व-
। अन्यद्यदेषं गणवदिति दिति । रक्तपित्तोक्तङातावरीधतादि ॥ १७ ॥

कोभ जननेन भो

१ क ध. "तनुत। फ । २ क. ध. "दशूलोपशा" ।

जम्टपित्ताधिकारः ] इन्दे माधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ३९१
पश्चनिम्नाययचूरणमाह-- ॥ि
पकांऽशः पञश्चनिम्बानां द्विगुणो श्दडदारकः ॥ `
सक्तदेशगुणो देयः शर्करामधुरीकृतः ॥ १८ ॥

शीतेन वारिणा पीतं शुं पित्तकफोद्धवम्‌ ॥
निहन्ति चुरण सक्षोद्रमम्छ्पित्तं सुदुस्तरम्‌ ॥ १९ ॥

एकोऽशः पश्चनिम्बानामिति । निम्बस्य त्वच्बख्दख्कुपमफलानां पञ्चानां मिडि-
तानामेको भागः । कतर्दशगणो निम्बभागपिक्षया । माताऽस्य पलार्धं परं वाऽऽहार-
दरव्यस्क्तुबाहुल्यात्‌ । पञ्चनिम्बाचं चणम्‌ ॥ १८ ॥ १९ ॥
पिष्राऽनानीं सधान्याकां घृतपस्थं विपाचयेत्‌ ॥
कफपित्तारुचिहरं मन्दानख्वमि जयेत्‌ ॥ २० ॥ `
सुगमम्‌ । जीरकाद्य घृतम्‌ ॥ २०॥ | |
पटोखष्ुण्डीकलकाभ्यां केवलं कुखकेन वा ॥
घतप्रस्थं विपक्तव्यं कफपित्तहरं परम्‌ ॥ २१ ॥
सुगमम्‌ । पटोच््ण्ठीपटोलघते ॥ २१ ॥
पिप्पीघुतमाह--
पिष्पटीकाथकल्केन ध्रतं सिद्धं मधुष्डुतम्‌ ॥
पिबेन्ना प्रातरुत्थाय अम्खपित्तनिद्त्तये ॥ २२ ॥
मधुष्टुतमिति । सिद्धे धृते पादिकमधुयुक्तम्‌ । पिप्पटीषृतम्‌ ॥ २२ ॥
द्राक्षां घरतमाह-

द्राक्षाशृताशक्रपटोटपनरः सोरीरधाजरीघनचन्दनेश्व ॥ २३ ॥
जआयन्तिकापद्मकिरातधान्येः कल्कैः पचेत्सपिरूपेतमेभिः ॥
` युञ्जीत माजां सह भोजनेन सषैतुपाने तु भिषग्विदध्यात्‌ ॥२४॥
वातस्थपिततं ग्रहणीं भररृद्धां कासाभिसादं ज्वरमम्खपित्तम्‌ ॥
सर्व निहन्याद्घृतमेतदाह्य सम्यक्युक्तं ह्यमृतोपमं च ॥ >२५॥

दाक्रः कुंटजस्तस्य फम्‌ । पद्मं पद्मकेसरं पद्मकाष्ठमितयन्ये । द्वक्षाद्यं घृतम्‌ ॥
२६॥ २४॥२९॥.

* ख. पुस्तके सवाते साविबन्धेऽस्मिन्दिता कंसहरीतकी" इ्यधिकमन्र ।

[1

१ क. घ. सुदाशणम्‌ । २ क. घ. बलासपित्तं ।

३९२ व्याख्याकुमुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [4 ४ चतुष्पश्चाशत्तमो-

दातावरीषृतमाह--
शतावरीग्रूलकर्कं ध्रतमस्थं पयः समम्‌ ॥
पचेन्मद्रभिना सम्यक्क्षीरं द्वा चतुगुणम्‌ ॥ २६ ॥
नाङायेदम्छपित्तं च वातपित्तोदधबान्गदार्‌ ॥
रक्तपित्तं तरषां पी श्वासं संतापमेव च ॥ २७ ॥
पयः सममिति । पयःशाब्देन पयःसाधम्योच्छतावयो एव रसो ग्राह्यो न तु क्षीरं
तस्य प्रथगुपात्तत्वात्‌ । समे तुस्यम्‌ । शातावरीघृतम्‌ ॥२६॥ २७ ॥
अम्लपित्ते भ्रयोक्तव्यः कफपित्तहरो विधिः ॥
गडकृष्माण्डकं चैव तथा खण्डामलक्यपि ॥ २८ ॥
सुगमम्‌ ॥ २८ ॥
गक्षीरकणासिद्धं सपिरजापि योजयेत्‌ ॥
गुडक्षीरकणातिद्धं सर्षिरिलनेन परिणामशूलोक्तपिप्पटीषरतमिति दरयति ।
गुडपिष्पखीपथ्याभिस्तुल्याभिमादकः कृतः ॥
पित्तश्चेष्मापहः भक्तो मन्दमसनि च दीपयेत्‌ ॥ २९ ॥
न च तुल्या्िरिति विरुद्धं त्रे व्रृणप्तमो देय इति परिमाषाविरोधात्‌ । तुल्यशब्द:
सहार्थे न तु तुल्यार्थे । यथा देवदत्तेन सह गन्तव्यम्‌ । गुडाद्यो मोदकः ॥ २९ ॥
ञ्वछन्तमिव चाऽऽत्मानं मन्यते योऽम्रपित्तवान्‌ ॥
तस्य संशोधन पथ्यं न शान्तिः शोधनं पिना ॥ ३० ॥
सुगमम्‌ ॥ ६० ॥
अचिरोत्थे चिरोत्थे च वमनं तत्र कारयेत्‌ ॥ ३१ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३१ ॥ |
इति श्रीहन्दमणीतदृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठद्‌त्करृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां तरिपश्वाश्त्तमोऽ-
| म्ढपित्ताधिकारः समाप्तः ॥ ५३ ॥

अथ चतुष्यथादत्तमो विसपाधिकारः ।

क, ~ भवच ॥
॥ अम्टपित्ते संभवच्छदेवेगाषिषाताद्रक्तदु्ौ पलां विसपेविस्फोययोरुत्पादात्मायः समा
ननिदानत्वादतः परं विप्तपैविस्फोयधिकारः कक्वेगविघातस्य च रक्तदूषकते बचनम्‌-

नमस तनकारः) \ ॥
अनन वयैकतीनभ रपवो १1 १9९1९१२५

१घ. पित्तसं ।

विसपोधिकारः } दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः १ ३९३
“छर्दर्वेगप्रतीवातात्काछे वाऽनवसेचनात्‌ ।
रारत्कारुखमभावाचर रणितं संप्रदुप्यतिः" इति ॥
रुग्िनिश्वये प्रथगधिकारेणोक्तयोरपि विप्रपेविर्फोययोः प्रायश्चिकित्साप्तामान्यदिक-
त्वनाभिषनम्‌ ।
विरेकवमनरेपसेचनासग्विमोक्षणेः ॥
उपाचरेदयथादोषं विसपांनविदादिभेः ॥ » ॥
अविदारिभिरिति । अन्नरपानैरिति शेषः ॥ १ ॥
परोख्पिचमन्दाभ्यां पिप्पल्या मदनेन च ॥
पिसर्पं बमन शस्तं व्थेबेन्द्रयवेः सह । २ ॥
पटोरनिम्बयोः क्राथः । पिप्पद्यादिचयं प्रक्षेपः ॥ २ ॥
निफरखारससय॒क्तं सपिखिदतया सह ॥
अयोक्तव्यं भिरेकार्थ पिसपंज्वरशान्तये ॥
बिफटाकाये सर्पिखिव्रत्पक्षेपः ॥
रसमामलकानां वा घृतमिश्रं प्रदापयेत्‌ ॥ ३ ॥

सुगमम्‌ ॥ ३
तृणवज्यं भयोक्तव्यं पञ्चमूरचतुष्टयम्‌ 1!
पदेहसेकसविभििसर्प वातसंभवे + 9

तृणवज्यं पयोक्तग्यं पश्चग्ररचतुष्टयमिति । तस्य च वर्जनमिह पित्तहरत्वेन
वातेऽयो गिकत्वात्‌ । यद्यप्याये परं वातहरे उक्ते तथाऽपि वद्धिकण्टकप्रश्वमृटद्भयमपि
चातने विसर्प व्याधिप्रल्यनीकतया हितमिति कार्षिकः ४ ॥
क्रं रताहा सरदार मुस्ता वाराटिकस्तुम्बरुकरष्णगन्धाः ॥
वातेऽकैवंज्ञावेगलाश्च योज्याः सेकेषु पेषु तथा घतेषु ॥ ५ ॥
वाराही वाराहीकन्दः} क्रप्णगन्या सौमाञ्जनकः शमीत्यपरे ! वंद्यो वंशनङी 1
आतंगदोऽन्चुन आगाडको वा 1 आतगढ उष्टकण्टकः । अथवा नीलः सहचर इति
ददणः ॥ ९ ॥
प्रपांण्डरीकपञ्िषए्ठापद्यकोशीरचन्दमेः 1
#न्दोवरः पित्ते क्षीरपिष्टः मरुपनम्‌ ॥ ६
न्दी बरेरिति । इन्दीवरं नीरोत्पलम्‌ ॥ ६ ।

॥) (+ दयतिय ध 0केरहोकापमतनकद कयते निमोथ तोरि जतत षता गयत्री न ततमत मिनत /१, ३)

५ कृ. ष्रि. च 4

व्यार्पाकुसुमावस्याख्यरीका समेतो -- [५ ९ पश्चपन्चाशत्तमः~

कसङ्गाटकपब्रनद्राः सरैवलाः सोत्यलकदं माश्च ॥

वद्ान्तराः पित्तकृते विसर्पे टेपा विधेयाः सघृताः सीताः ॥ ७ ॥
ङ्गारको जलमध्ये चिकृण्टकः } गुन्द्रा पदैरकमेदो पटः । | परौवखः सहश -
यथः ! सोत्पट्कर्दमा इति । कर्दमः पङ्कः । अथ वोत्प्कदमश्रोत्परस्यानस्य

गा इत्थं पङ्कः । अय
क्मस्तदनिताः । वद्ान्तरा वचान्तरायाः । एव सति मिधोः विर्पैऽतिमृदौ त्वगादु-

पघातो न स्यात्‌ । ठेपस्फोटनं च सुकरम्‌ । ठेपा इति . बहुवचननिर्दशाव्यस्ता अप्येते

३९..४

योज्या इत्याहुः ॥ * ॥ ध .
भ्देहाः पप्पिकाश्च शस्यन्ते प्चवल्कटैः ॥
पदकोरीरमधुकचन्दनैवौ अ्चस्यते ॥ ८ ॥ `

सुगमम्‌ ॥ ८ ॥ [
ठेते तु पिनीपङ्पिषटं बा शङ्कदौषल्य्‌ ॥ `
गुन्द्रामूकं तु शक्तिवां गेरिकं वा घृतान्वितम्‌ ॥ ९ ॥
शरक्तिरमुक्तास्फोटः । वृतान्वितरिति पुवेयोगेष्वमि योज्यम्‌ ॥ ९. ॥
न्यग्रोधपादा गुन्द्रा च कदटीगभं एव च ॥
विसग्रन्थिश्च टेपः स्याच्छतधोतघृतणुतः ।। १० ॥।
न्यओधपाद्‌ा इति । वयरोहाः। कदरीगभं इति। कदल्या गमस्थानमन्नरी ॥१ ०।४
हरेणवो मपरराय युद्राश्रैव सश्ाक्यः ॥ `
पृथक््थक्मदेहाः स्युः सर्वे वा सपिषा सह ॥ ११॥
सुगमम्‌ ॥ ११॥ . | . |
द्राप्तारग्बधकारपर्यत्रिफटामण्डपीटभिः ॥
रिषटद्ध रीती भिश्च विसं शोधनं हितम्‌ ॥ १२ ॥
आरग्वधस्य फम्‌ । आमण्ड एरण्डस्य बीनम्‌। व्यस्तसमस्तानमिषां कल्केन क्रायेन
वा विरेचनम्‌ \ त्रिफला पुनरिह मितेव ह्या हरीतक्याः पुनः पाठात्‌ ॥ १२ ॥
गायनीसक्चपणोब्द वासारवधदारुभिः ॥
फुटन्नटेभवेटेपो विसपे शछेष्मसंभवे ॥ १३ ॥
मुगमम्‌ ॥ १६॥
अनाऽश्वगन्धा सरलाऽथ काला सेकेषिका चाप्यथ बाऽजशृङ्गी ॥
गोपू्पिष्टो विहिमः प्रदेहो हन्याद्विसर्पं कफजं सुशीधम्‌ ।॥ १४ ॥
जजाऽनगन्धा फोफावती बोबहंकेति रेके । अश्गन्धाऽश्चवकन्दः । सरला तिवत्‌ ।
` दन्त | -------

विस्फोधिकारः }. दम्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ३९५

काटा वडहिखा । एकेषिका पाठा । अन्य एकेषिकाऽम्बष्ठकी । सा दरण्ड इति रोके ।
अन्ये तिवृद्धेदमाहुः । अनशुङ्खी मेषशूङ्ी वा 1 विहिमः कोष्णः ॥ १४ ॥
मदनं मधुकं निम्बं वत्सकस्य फटानि च ॥
वमनं च पिधातन्यं पिस्पं कफसंमवे ॥ १५ ॥
घुगमम्‌ ॥ १५ ॥
निफरापदको शीरसमङ्गाकरबीरजम्‌ ॥
नटमुटमनन्ता च ठेपः शछेष्पविसपहा ।। १६ ।।
कर वीरकमित्यप्य स्थाने करवीरनमिति पाठे मूलं द्रष्टव्यम्‌ ॥ १६ ॥
आरग्वधस्य पत्राणि तचः शछेष्पातकोद्धवाः ॥
शिरीषपुष्पं कामाची हिता ठेपावच्रूणितेः ॥ १७ ॥
त्वचः शेष्मातकोद्धवा इति । शेष्मातको बहुवारः । कामाची काकमाची ॥
॥ {७ ॥
पुस्तारिष्टपटोलानां काथः सेवि सधैतुत्‌ ॥
धात्रीपटा रपा नामथवा घ्रतसंयतः ॥ १८ ॥
पसीविसर्षनदिति । प्रये कदोषनवीसर्भनुत्संनिपातविपर्षस्या साध्यत्वात्‌ ॥ १८ ॥
अमृतटरषपरोटं निम्बकर्करूपेतं त्रिफलखदिरसारं व्याधिघातं च तुल्यम्‌ ॥
कथित मिदमरेषं गगालो भौगयुक्तै जयति विषविसर्पं कष्रमष्टाद शाख्यम्‌ ॥ १९॥
त्रिफरं बरफद 1 व्याविघातः पुवर्णादुः 1 गुग्गलोभौगयुक्तमिषि । प्रत्यदो पयोगे
गुम्गुखोमाषचतुष्टयप्रक्षेपणं विरेचनाथं तु कषे इति प्रचारः ॥ १९ ॥
अगृतद्षपटोखं युस्तकं सप्नपणं खदिरमसितवेत्रं निम्बपत्रं इरिप्रे ॥
निविधविषविसपौन्षटघ्ठाभिरफोटकण्डुरपनयति ममूरीं श्वी तपिन्तं वरं च ॥२०॥
सुगमम्‌ । २० ॥
इति श्रीहन्दथणीतहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगम्याख्यायां श्रीश्री-
कण्ठद्‌ कृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां चतुष्पश्चा-
गरत्तमो विसपांधिकारः समाप्नः ।। ५४ ॥

अथ पञ्चपभ्चारत्तमो विस्फोराधिकारः |
पटोटामृतभूनिम्बवासकारिष्रपषटेः ॥
खदिरान्दयुतैः काथो विस्फोटाततिज्वरापहः ॥ १ ।।

तवमम दानमे नितनमिदिनमिभनिकिनियति मतयो ५ ननो जोक क्‌ यु त" णि

पके. य. रकम्‌ । रक. स्कोटज्वरश्वन्तये। प्रू ।

ख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [९ ५ पञ्चपञ्चाशत्तमः-

३०६

पगमम्‌ ॥ ! ॥ + ^ ॑
परोरत्रिफरारिष्रुद्‌ चीयुस्तचन्दनेः ।॥

सम्र्वा रोहिणी पाग रजनी सदुराख्मा ॥ २॥
कषायं पाययेदेतच्छष्प पित्तज्वरापहम्‌ ॥
रुण्डत्वग्दोषविंस्फोटविषवीसपनांशनम्‌ ।। ३ ॥

पदराल्मत्यतः परमेभिरिति द्रष्टव्यः } तेनमः कषाय छृतं पाययेदिति संगतोऽर्यो

मवति ॥ २॥३॥
भूनिम्बवासाकटुकापयोरफषतरिका चन्द ननिम्बासेद्धः ॥
विसर्वदाट्ज्वरवक्वशोषविस्फोटतष्णावमिनुत्कषायः ॥ ° ॥

सुगमम्‌ ॥ ४ ॥
सरूफे पित्तयुक्ते तु भिफखां योजयेत्पुरे ॥
त्रिफलां योनयेत्फुरिति । चिफडयाः कायः । गुम्भुटुप्क्षेपः ॥
दुरालभां पर्टकं पोर कटुकां तथा £
सोष्णं गुगगुटसंमिश्रं पिवेद्रा खदिराषटकम्‌ ॥ ५ ॥

अन्राफि दुरारभादिभिः काथः । गगटुप्रक्चेपः ! सोष्णं किंचिद्रष्णम्‌ । सरब्

ईषद । लदिराष्ठकं ममूर्या वक्ष्यमाणम्‌ । इदमपि गुरडुतमेव पित्‌ ॥ ५ ॥
कुण्डदपिचुमन्दाम्बु दिरेन्धयवाम्बु वा ॥
विस्फोयानाशयत्यादु वायुजंङुध रानिव ॥ ६ ॥
कुण्डरीपिचुमन्दाभ्व्विति । द्धुण्डरी गुडूची । ६ ॥
चन्दनं नागपुष्पं च तण्डुलीयकसारिवा ॥
रिरीषवस्करुं जाती केपः स्यादादनारनः ॥ ७ ॥
मुगमम्‌ ॥ ७ ॥ ~
शकत रूनतमासीरननीष्यं च तुल्यानि ॥
पिष्टानि शीततोयेन स्यः स्वेषिस्फोरे ॥ ८ ॥
शुक्तरुः शिरीषः | नते तगरपादिका । पद्माडवस्फोटी ॥ < ॥
शिरौषयरुमङ्चिषएटाचम्यामकयषटिकाः ॥
सजातीपह्यवत द्रा विस्फोटे कबल्ग्रहाः ॥ ९ ॥
. अत्र योगोक्तद्र्ं श्येकमपि कवे योन्यं | बहुवचननिदेशादित्याहुः । नातीपत्र-
तोद्रयोगश्च पवतर देयः । यष्टिका यष्ठीमधघु ॥ ९॥ `

विर्फोटाधिकारः ] दन्दमाधवापरनाग सिद्धयोगः । ३९७

दिरीषोदुम्बरो नम्बुः सेकारेपनयोरिताः ॥
सुगमम्‌ ॥

शेष्मातकत्वचो वाऽपि प्ररेपाशथोतने हिताः ॥ १० ॥
सुगमम्‌ ॥ १० ॥

चिरीषयष्टीनतचन्दनेखाममांसीहरिद्राद्रयक्षएारैः ॥

र्पो दशाङ्गः सपतः प्रदिष्टो विसंपकुष्ग्रशोषदारी । ११ ॥
शिरीषः हिरीपषरवस्कटम्‌ । ११ ॥
चतु;सममाह-

दिरीषोशीरनागाङ्ादिसाभिर्खेपनाद दतम्‌ ॥
विस्पेषिषविस्फोटाः प्रशाम्यन्ति न संशयः ॥ १२॥

नागाङ्खं नागकेप्तरचूणम्‌ । हिसा कखवकटुः ॥ १२ ॥
वृषाद्यं घृतमाह-

षखादिरपरोरपतरानिम्बत्वगमृतामरकीकषायकल्केः ॥
घरतमभिनवमेतद्‌ाञ पकं जयति विसपमदासङ्ष्गुरमान्‌ ॥ १३ ॥
निम्बत्वगमृतामलकी कषायकल्कैरित्यस्य स्थाने छन्द्ःपूरणा्थ निम्बत्वगमृत धात्रीक
घायकल्कयुक्तमिति पाठ युक्तः | वरुषायं घृतम्‌ । १६ ॥
पञ्चतिक्तकषृतमाह--

परोरसप्तच्छदनिम्बव साफट त्रिकाच्छिनर हापिपकम्‌ ॥
तत्पञओतिक्तं धृतयाग् हन्ति चरिदोषविस्फोटविसपंकण्ड्‌; ॥ १४ ॥
त्रिफलायाः कल्कः । शेषाणां कषायः ॥ {४ ॥
सप्रति ल्नायुकरोगस्य तन्तुनामाख्यातस्य प्रायः पाशाद पुरुषविषयस्योत्पत्तिपूवैकं
चिकि त्ितमाह--

ाखासु कुपितो दोषः शोथं त्वा विसपेवत्‌ ॥

भिखेव ते क्षते तत्र सोष्मा मंसं विशोष्य च ॥ १५ ॥
कुयोत्तननिमं पत्रं तरिपण्डे स्त सक्तजेः ।।

रनः दनैः क्षताच्ाति च्छेदार्कोपं समावदेत्‌ ।॥। १६ ॥
तत्पाताच्छोफशान्तिः स्यात्पुनः स्थानान्तरं भवेत्‌ ।॥
स स्नायुक इति ख्यातः क्रियोक्ता तु विसपक्‌ ॥ १७ ॥

१य.ख्‌. पकण्टज्वरशोः ।२कऋ. ध. दफा

समेतो- [ 4६ षट्पश्चाश्चत्तमः-

३ ९.८ याख्याङ्सुमावस्याख्यदीका
खसु जङ्छादिषु । सोष्भाऽप्रचुरोष्मा । तत्प्र पिण्डेस्तक्रपक्तजेर्ि्ं क्षतायाति
निःमरति ॥ १५९ ॥ {६॥ {१७ ॥
गव्यं सपिरू्यहं पीत्वा निशुण्डीस्वरसं ज्यहम्‌ ॥
पीत्वा स्नायकमत्युग्रं हन्वयवश्यं न सशयः ॥ १८ ॥
मृगमम्‌ ॥ १८ ॥
सौमाञ्लनगखदरैः काञ्ञिकपिैरटब णयुतेरटपः ॥
इन्ति स्ञायुकरोगं यद्रा मोचत्वचो रपः ।। १९ ।।
यद्रा मोचत्वचो रेप इति । मोचं कोढं कद्क्क वा । करान्तक्रामकमे(मिले)-
१९. ॥
इति श्रीवन्दभणीतन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यारयां श्रीश्री
कण्ठदत्तषतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यार्यां प्रश्चपञ्चाश-
नमो रिस्फोगाधिकारः समाप्रः ॥ ५५ ॥

अथ षटपञ्चारत्तमो मसूरिकाधिकारः।

िम्फोरप्रकारत्वात्मायप्तस्यानदानत्वाचचाथ मसूरिका ॥
सवीसां वमनं धूर्व पटोखारिष्टवासकेः ॥
कषायेश्च वचावत्सय्ाहफरखकरिकते; ॥ १।।
पटोलारवासकैः कषयरिति समानाधिकरणेन निरदैशः काय॑कारणयोरभेदोपचा-
त्‌ । चकारादत्र पयोखादीनां कर्करनाप्युष्णोदकाष्तेन वचावियुतेन वमनं कार्यमि-
त्याहुः । वचावत्सयश्ाहफछकर्कितेरिति । वत्र: द्ुटनस्तस्य फमिह्‌ वमने
यागिकत्वात्‌ । फट मदनफट्म्‌ ॥ १ ॥
सक्षोद्रं पाययेद्नादम्या रसं वा दैटमोचिकम्‌ ॥
सन्षोद्रमिति हिरमोचकरपेऽपि योज्यम्‌ । हिटमोचा हिमो ची याता तद्धवं हैल-
चिकं रसम्‌ 1 अयं चोभयतोमागहारः ॥ |
बान्तस्य रेचनं देयं शमनं चाबटे नरे ॥ २॥
सुगमम्‌ ॥ २॥
सुषवी पत्रानेयांसं हरिद्राचृणसंयुतम्‌ ॥
रोमान्ती ज्वरविस्फोटमसूरी शान्तये पिबेत्‌ ॥ ३ ॥

१ क. ध. पथ्य ।

1.0
प पसि नना.

मसूरिकाषिकारः ] रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ३९९

सुषवीपत्रनियसमिति । सुषवी कारवप्रकम्‌। अस्यापि रस उमयतोभागहारः।
अत्र हरिद्राचृणं भि चतुरमाषकमानं प्रक्षेपः ॥ ३ ।

उभाभ्यां हतदोपस्य विद्युध्यनि मसूरिका; ॥
निविकाराश्राल्पपूयाः पच्यन्ते चास्पवेदनाः ॥ ४ ॥
पुगमम्‌ ॥ ४ ॥
कण्टाद्चख दुमूलं कथनविधितं रिङ्गमापेकयुक्तं
पीत बीन जयायाः सघतयुपितगाः पीतपङ्धिः ककण्याः ॥
म(परथ्यामूढं शिफा वा दंमनकुसमरजा सोषणा वाऽथ पृति-
योगा वाशाम्बुनेते प्रथममघगदे दृश्यमाने परयोज्याः#॥ ५॥।
कण्टाङ्वादु() स्वनामख्याता छता 1 उषिितवाः पीतं प्यषितवारि रतम्‌ । अङ्धि.
मूटम्‌ । शकटी स्वनामख्याता । म[प)]थ्याऽपि तथा । सोषणा समरीचा । पतिरपि
सोषण एव । पूतिः पूतीकः स्त च छाटक्तस्य मृं फटं वा | -अघगदे पापरोगे ॥ ९ ॥
उग्राज्यवंदनीरीयवंपिषकापोसिकीकसवाद्यी-
सुरसमयुरकराक्षाध्रपो रोमानितिकादिदहरः ॥ ६ ॥
आदावेव भयुक्तस्य भ्राम्यन्ति पपरिकाः ॥
न ग्रह्नन्ति विषं केचिद्थाखाभश्चुतेरिह्‌ ॥ ७ |
उग्रा वचा । कार्पापतिकीकपं कपा्ास्यि । सुरसः प्नाप्तः । मयूरकोऽपामार्गः ।
आदाविव प्रयुक्तत्य प्रराम्यानि पूरिका इत्यत्र प्रयुक्तस्येति कतैरि क्तः । तेनाऽऽदौ
घमं प्रयुक्तवत इयर्थः । न ग्रहनन्ति विषं केचिद्यथालाभश्तेरिति। अस्याथंः-
तच्रान्तरे यथालामामित्युक्तरिह विषस्य त्वग्दोषारिकरत्वशाङ्कया यागः कार्यं इति ।
वृषेण तु प्रचारो दृदयते । ६ ॥ ७ ॥
चेजासित प्रतदिने रक्तपताकाञ्िता सटी भवने ॥
धवलितकटदान्यस्ता पापरुजं दूरतो धत्ते ॥ ८ ॥
चे्रासितभ्रतदिन इति । चेत्रमासीयक्ृष्णचतरदस्याम्‌ ॥ < ॥
तपणं वातजायैं पराग्टानचर्णेः सशरः ॥ `
भाोननं तिक्तयुंस्तु परतुदानां रसेनर्या।॥९॥
लाजचरणम्तपंगे तोयप्लतर्ेयम्‌ । प्रतुदानां स्सेनेति । प्रतुदाः कपोतपारावतप्र्च-
तयः ॥ ९ ॥

ख. पुस्तके मष्टिनाऽऽ्च्छाग् भेषजं यत्पदीयते । तन्मुष्ियोगमियाहुरपदेशपरायणाः॥१॥
बयभिकमत्र . |

\ इ. 'खदूप। ~ इ. पाराशर यथाखाममिदयाक्षमो विषष्यतु ३ क.ध. यांतु लज।भ्घ. च)

नाभो मकमननौोनमतयाो

व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [ ६ पदपञ्चारत्तमः-

&9०9
विपश्चमूं रासा च दाग्युशीरं दुराटभा ॥ ।
सामृतं धान्यकं मुस्तं जयेद्रातसमुत्थिताम्‌ ॥ १० ॥
अस्य योगस्य क्राथः कायैः ॥ १० ॥
दाक्षाकारमर्यखर्बुरपटो छारिषटवासकेः ॥
लाजामल्कदुस्पर्ैः सितायुक्तस्तु पेत्तिके ॥ ११ ॥
सितायुक्तस्त्विल्यतः परं कषाय इति शोषः ॥ ११ ॥
शिरीषोदुम्बरा्वत्थशेडुन्यग्रो धवैत्संकैः ॥
भखेपः सघृतः शीघं ब्रणवीसपेदाददा ॥ १२ ॥।
सुगमम्‌ ॥ १२॥ भ
दुराभां पर्पटकं भनिम्बं कटरोदिणीम्‌ ।
शछेष्मिक्यां पित्तजायां वा पाने निष्काथ्य द्‌ापयत्‌* ॥ १३ ॥
सुगमम्‌ ॥ १३६ ॥ : |
निम्बं पर्पटकं पाठां पटोटं कटुरोहिणीम्‌ ॥
वासां दुरारभां धाचरीयुशीरं चन्दनद्रयम्‌ ।॥ १४ ॥
शष्‌ निम्बादिकः काथः पीतः शकेरयाऽच्ितः ॥
त्रिदोषां मसूरी हन्ति ज्वरवीसर्पसंभवाम्‌ ॥
उत्थिता प्रविशेद्या तु पुनस्तां बाह्यतो नयेत्‌ ॥ १५ ॥
असय योगस्य कामः । चन्दनद्वयं ्ेतचनदनं रक्तचन्दनं च 1 निमवादिः ॥ १५॥
॥ १९॥

पटोखकुण्डटीयुस्तद्टषधन्वयवासकेः ॥
भूनिम्बनिम्बकटुकापपरेश्च शृतं जलम्‌ ॥ १६ ॥
मसूरी शमयेदामां पकां चैव विशोधयेत्‌ ।
नातः परतरं किंचिद्विस्फोटज्वरशान्तये ।॥ १७ ॥
सुगमम्‌ ॥ १६॥ १७॥.
परोलमरलारुणतण्डुरीयकं पिवद्धरिद्रामरकस्कसंयुतम्‌ ॥
मसूरिषिस्फाटविदाहशान्तये तथैव रोमान्तिवमिज्वरापहम्‌ | १८ ॥
पयोटेत्यादिकः काथो हरिद्रामरकवूरण प्रसतिप्याऽऽनुरोम्यार्थ पेयः ॥ १८ ॥

# ख. पुस्तके--रामकूपेषु चे क्षणाः स्फोटाः सरषपसंनिभाः 1 कण्डदाहज्वसोयेना ३

णाप |

न्तिकस्तुते ५१ ॥ बहूपद्रवपा । ् धु
पिष्ठमकतारं च मयलनतः । ज्येत्सङ्गारिनिभम्थिः सोऽमन्यत
यम्‌ ॥ २ 1 इत्यधिकम ¦ | क्रामभाज्यः सोऽस्मिन्योने

१ क. घ. मुद्धवाम्‌ 1 २ क. ष. "वल्क्छैः । प्र

मसूरिकाधिकारः ] इन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः । क

पटोलमूलारुणतण्डुखीयकं तथेव धाञ्रीखदिरेण सेयुतम्‌ ॥
पिषेज्नलं सुक थितं स॒रीतलं मसूरिकारोगविनाशनं परम्‌ ॥ १९ ॥
धात्रीखदिरावपि परोटमूखारुणतण्डुटीयकाभ्यां सह क्थनीयौ ॥ १९ ॥
खदिरत्रिफलारिष्टपगेखामृतवासकेः ॥ २० ॥
कायोऽएएकाख्यो जयति रोमान्तिकमसूरिकाः ॥
कुएवीसपंविस्फोटकण्डादीनपि पानतः ॥ २१ ॥
अष्टकाख्य इत्यष्टाङ्गः । अयं च काथो भञ्चायां मसूरिकार्या प्रायः प्रयुज्यते !
अत्र शोधनेऽपेक्चिते गुग्गुटुमपि प्रक्षिपन्ति । इति खदिराटकः ॥ २० ॥ २१ ॥
अमृतादिकपायस्तु जये त्पत्तकफास्मिकाम्‌ ॥ २२ ॥
पायस्त्विति । विप्तपक्ति दराद्रव्यस्तत्र मप्ररीहरत्वश्चतेः ॥ २२ ॥
सोवीरेण तु संपिष्टं मातुलुङ्गस्य केसरम्‌ ॥
पटे प्रात्पाचयव्याग्च दाहं चापि नियच्छति ॥ >२३॥
सुगमम्‌ ॥ २३ ॥
पाददारं च कुर्त पिटिका पादसमभवा॥
तत्र सक्र प्रहसन्ति बहुशस्तण्डुराम्बुना ॥ २४ ॥
म्‌ ॥ २४॥ |
पाककाटे तु सवास्ता विशोपयति मारुतः ॥
तस्मात्संवृंहणं काथ न तु पथ्यं विशोषणम्‌ ॥ २५ ॥
सुगमम्‌ ॥ २५ ॥
गुदची मधुकं द्राक्षा मोरटं दाडिमः सह ॥
पाककाले परदातच्यं भषज्यं गुडसंयुतम्‌ ॥
तेन पार्क व्रजन्त्याद्य नतु वायुः प्रकुप्यति | +६ ॥।
टन ॥ }त्यादधियांगस्य क्राथः | अत्र गडः प्रक्षेपः || २६ ॥
लिद्नाद्रा बादरं चर्ण पाचना्थं गुडेन वा ॥।
अननाऽऽग्रु तरिपच्यन्ते वातपित्तकफात्मिकाः ॥ २७ ॥
पृममम्‌ ॥ + ॥
शृत्टाभ्मानपरीतस्य कम्पमानस्य वायुना ॥
धन्वमां सरसाः शस्ता ईपत्सन्धवसंयुताः । २८ ॥
धन्वमांसरसा इति । जाङ्टमृगपर्तिमांप्ररसाः ॥ २८ ॥

"त 1
5५ म, ॥
५ मू + कफैः पू |

जयाख्याङकसुमावस्याखूयटीकासमेतो-- 4 ७ सप्तपश्चाशत्तः

दाडिमाम्टरसैयुक्ता यषा स्युररूचौ दिताः ॥
विसरषन्ती सविस्फोटा छिना स्राववती तथा ॥
द्ाङ्ृटेषचर्णेन चूणिता शममेति च ॥ २९ ॥

6

सुगमम्‌ ॥ २९ ॥
पिबेदम्मस्तप्ररपितं भावितं खदिरासनेः ॥
नघदीतमिदर्भशतशीतम्‌ । भावितं खदिरासनेरिति । सदिरासनप्ताधितः
अमनः पीनतरल: ॥ | |
शोचे वारि अयुञ्जीत गायनीबहुवारजम्‌ ।। ३० ॥
मगमम्‌ | ३० ॥
जातीपत्रं समच्जिष्रं दारी पूगफरं शमी ।॥ ३१॥
धाीफरं समधुकं कथितं मधुसंयुतम्‌ ॥
मुखरोगे कण्टरोगे गण्डुषा्ं प्रशस्यते ॥ ३२ ॥
मगमम्‌ ॥ २१ ॥ ३२ ।।
अष्णोः सेक भशंसन्ति गवेधुमधुकाम्बना ॥,
गवेधुमधुकाम्बुनेति । गवेधुधडुवः । अनयोः कर्कं कपटे बद्‌ष्वाऽश्षिि सेकः
मधुकं विफला मूषो दाकीत्वर्नी खयुत्परम्‌ ॥ ३३ ॥
उरीररोध्मञ्िष्ठाः परेपाशधोतने दिताः ॥
नश्यन्त्यनेन हग्नाता प्रसूर्यो न भवन्ति च| ३४॥
म्रलेपाओोतने हिता इति बहुवचन निर्दैशा द्य्तसमस्तेरमधुका दिभिः प्रस्पः । अर्शः
करतेराश्चोतनमिव्याहुः । आश्वोतने परिषेकः ॥ ३६ ॥ २४ | ।
पश्चवस्कलचूर्णेन छेदि नीमवचणेयेत्‌ ।।
_ भस्मना केचिदिच्छन्ति केचिद्रोमयरेणुना ॥ ३९५ ॥
भस्मनेति । शप्कगोमयमस्मना ॥ ३९ ॥ |
कृमिपातथयाचापि ध्रूषयेत्सरलादिष्िः ॥
सरखादिभिरिति । सरजगुरुगुगगुटुप्रमतिमिः ॥
॥ सुतानां च विशुद्धये ॥।
गं बराक्ाथं य ५ 1
खदिराष्टकोऽपि सगुगगदुः । र = ^ द्य लप्क्सष्कमू ॥ ३६ ॥
क कण्टशुद्धये ॥
0 शज्गाव्हो वा क्वटथाऽऽदकादिभिः ॥ ३७ ॥
ज्ञावरेहाप्ैकादिकवरश्च ज्वरायिकारोक्तः । न ४४ ॥ ३७ ॥

ुदररोगाधिकारः ] डन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ॥ : १०४

पञ्चतिक्तं भयुञ्ञीत पानाभ्यञ्जनभोजनेः ॥
सुगमम्‌ ॥ | ` ,
कुयाद्रणविधानं च तैटादीन्वर्जयेचिरम्र ५ ॥ ३८ ॥
मुगमम्‌ । गनिम्बातिमुक्तकारोकष्ठक्षवेतसपछ्वैः ॥
निशापयुषितः कायो मसूरीभयनाशनः' ॥ १ ॥
इत्यधिकः कचिद्योगः पठ्यते । अच भिम्बी डिभ्बिरिति स्याता । निहापर्यषितः
गुतसीतः } योगोऽयमनागतमपूरिनिवारणाथं चैत्रे मासि पेयः ॥ ६८ ॥ ॥
निम्बातिमुक्तकास्फोतविम्बीवेतसवल्कटम्‌ ॥ `
शृतशीतं भयोक्तय्यं सावपरक्षाटने सदा ॥ ३९ ॥
आस्फोताऽस्फुरमष्छिका । शुतश्ीतमधडुतज्ीतं शीतकषायो वा । छरावः प्रक्षालन
इत्युपटक्षणम्‌ । तैन पानमप्यस्य का्य॑मित्याङ्गः ॥ ३९. ॥
निशाद्योशीररिरीषमस्तकेः सखोधमद्रभियनागकेसरेः ॥
संसेदविर्फोटविसषष्ठदोगंन्ध्यरोमान्तिहरः पदेहः ॥ ४० ॥
पानं च दातत्यम्‌ ॥ ४० ॥
इति श्रीरन्दपरणीतद्रन्दमाधवापरनामकसिद योगव्याख्यायां श्रीश्री
- कण्टदचकृतायां व्याख्याकस्ुमावस्याख्यायां षट्ूप्ाशचत्तमो
पसूरिकाधिकारः समाप्र;ः ॥ ५६ ॥
अथ सप्रपञागरत्तमः क्षद्ररोगधिकारः।
अथाघ्ुद्ररक्षणहेतुविकिस्सितानां द्ुष्ठादीनाममिषानेन क्ुद्रहेतादीनां रोगाणां पारि-
शेप्यत्सुद्रसोगा धिकार : ] इह रोहिणी वर्मी कादीनां भूरिहेत्वादियोगेऽपि क्षद्रत्वभ्यपः-
देश्ये बाहुस्यात्‌ ।
तथाऽजगद्धिकामामां जखोकोभिरपाचरेत्‌ ॥
अजगिकामामामिति । अनगह्धिकाऽचिह्ीति रोके ॥
डक्तिसौराधिकाक्षारकल्केथाऽऽखेपयेन्पुहुः ॥ १ ॥
शुक्तिर्गुक्तास्फोटः । पौराष्टिका सौराष्री मृत्‌ । सुशुते सौराष्टिकास्थाने श्रोधिक-

वि ०

पौरमिति जक (५1५१

ख. पुस्तके-विषपरैवमनैश्वापि प्रपिष्ट च पुनः पुनः) तथा शोणितसंसुष्टाः काधिच्छोणित मोक्षः १॥
कराशिद्धिनाऽपि क्रियया सिध्यन्दयाु मसूरिका: । काश्ित्कियाकलपेऽपि न पिष्यन्ति म्रिकाः॥ २॥
ष्मः कृष्णतराः काश्चिद्प्रनाः सिध्यन्ति वा न वा! काधिन्रैव तु प्सिध्यन्ति साध्यमानाः अयलतः

॥ २ ॥ इयधिकेमत्र ।

र ४

१ क. घ. तच्राजः ।

व्याख्याकुघुमावल्याख्यदीकासमेतो--[ 4७ पसपचचारात्तमः-
रो व्यारूयातः ! तथा -यवक्षारडकि काशो त्निककटकेश्ाऽ ऽखेषये-
। डल्टणस्तु शुक्तिशचघ्ीयवक्षारकल्कारेति पाठं पित्वा व्याख्याति |
शकिजल्द्युक्तिः । श्रुघ्री खनका य वाः प्रिद्धा : । प्रशब्दः परलयं 4 |
गयी तु--अनगद्िकामपक्ा यकसारड्क्तिपतोराष््िकरकनाऽ ञटेपयेत्‌ । ततो नयखे-
लनभिरपक्ा येत्‌ । भेष आयय उपक्रमः स्वेशोफानामित्युक्त इति ॥ १ ॥
शछेष्मयिद्रधिकल्पेन ज्येच्चानु्चयां भिषक्‌ ॥

४०१

पाठादन्र स्वनिकाक्ष
दिति) क्तात यवक्षारः

मुगमम्‌ ॥ | „ ,
विद्तागिन्द्रहृद्धां च गदेभां जारखगदभाम्‌ ॥

इरिबेहां गन्धनामां जयेवित्तविसपंवत्‌ ॥ २ ॥ ॥ 1
विकतादीनां यगो पजनितार्नां कथमेकचिकित्मितामिति चत्‌ । एका शान्तिरनेकर
बहूनां उह्वय एव चेत्युक्तत्वात्‌ । यथा गड्जीकायेनेकेनाप्यनेकज्वरच्छर्दिकतरक्तादि-
व्याथीनुपचरान्ति तद्वदेतानपि व्याधीन्पित्तवि्तपविधानेनोपचरेत्‌ । तत्र पित्तस्य विस-
षम्य च दिधनिनोपचरेदिति केयं चिकित्पितत्रैविध्यात्‌ । चिविधं हि बिकिस्ितं दोष-
प्रत्यनीकं व्याधिग्रत्यनीकमुमयप्रत्यनीकमिति । चत्र दोंषा व्याधिमुत्पाद्यदीए़ इव स्वय-
मेवावतिष्ठन्ते तत्र दोषप्रलयनीकम्‌ । यत्र मारुत इव मेघवपेणे सति मस्तका(व्याधी)नुत्पाद्य
दोपः स्वयमुपदाम्यति तत्र म्याधिप्रत्यनीकम्‌ । यत्र पूनस्तन्तुपटन्यायेन व्यापि र्पेणेक
दोषः स्वयमुपतिष्ठेत्ोभयप्रत्यनीकम्‌ । तदन्न विदतादिरोगेषु यथायथमनुमूय
प्रयोज्यमिति ॥ २ ॥
मधुरोषधसिद्धेन सपिषा शमयेद्रणम्‌ ।। ३ ॥
मुरोषधानि काकोल्यादीनि ॥ ३ ॥
रक्तावसेकेषेहुभिः स्वेदनैरपतर्षणैः ॥
जयेद्विदारिकां च्पैः शिघुदेवदुमोद्धमैः ।॥ ४ ॥
विदारिकायाः स्तवेनत्वेऽपि वातकफमराबल्याद्वातकफहरस्वेदारिविधानं रक्तावतेकश्च
शाफममुत्थितत्वादस्यामुचितः 1 सुश्रुतेन पकाया विदायी विरोषनिकितमो्ता--
“पक्वां विदाय शसेण पटोरपिचुमन्दयोः |
कल्केन तिख्युक्तेन सपिर्श्रेण ठेपयेत्‌ ॥
` बद्ध्वा च क्षीरवृक्षस्य कषायः खदिरस्य च |
नर्ण प्र्नालयेच्छुद्धां ततस्तां रोपयेत्युनः' इति ॥
हीरा वटोदुम्बरडक्षपिप्परगर्दमाण्डाः ॥ ४ | `
पनत्तिकां कच्छपिकामनेन विधिना भिषक्‌ ॥
सायत्किनानन्याञ्शोफान्दोषसमुद्धवान्‌ ॥ ५ ॥

१ इ, जयेत्‌ ।

ुद्ररोगभिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धमोगः । ` ०४०५

शो फान्दोषसमुद्धवानिति । योग्यतया कफवातनाञ्शोयान्‌ ॥ « ॥
अन्धार्नीं कच्छपिकां तथा पाषाणगरदमम्‌ ॥
पुरदारुशिलाकु्ेः स्वेद यित्वा पररेपयेत्‌ । ६ ॥
पाषाणगदं भमिति । गदुजेति स्यातम्‌ । एषां सृश्रुतेऽभिकचिकित्सोक्ता ।
तथाच--परिपाकगतान्मित्तवा व्रणवत्समुपाचरेदिति ॥ ६ ॥
कफमारुतशोधघ्नो रेपः पाषाणगदैमे ॥
छेपनं पाण्डुरङ्कण सोणितस्य च मोक्षणम्‌ । ७ ॥
पुगमम्र्‌ ॥ ७ ॥
शस्रेणोत्छृत्य वल्मीकं क्षाराभ्िभ्यां पसाधयेत्‌ ॥
ततः रोधनेनेति रोषः ॥
परनःशिखालभट्ातमरक्मेखागुरुचन्दनेः | ८ ॥
नातीपटववक्रे श्च निम्बतेरं विपाचयेत्‌ ॥
वल्मीकं नारयेत्तद्धि बरहुच्छिद्रं बहुस्वम्‌ ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ । सुश्रुते वल्मीकचि कित्प्ायां विरोष उक्तः ।
तद्यथा--'वस्मीकं तु भवेद्यस्य नातिवृद्धं न ममेनम्‌ ॥
तत्र प्ंशोधनं छृत्वा शोणितं मोक्षये दिषक्‌ ॥ १ ॥
कुटत्थिकाया मृश्च गुहूच्परा छ्वणेन च ॥
अरेवतस्य मू दन्तीमूैसतथेव च | २ ॥
रयामामरेः पषच्डैः सक्ुमिश्रः परङेपयेत्‌ ॥
प॒िग्वैश्च सुखेष्णैश्च भिषक्तमुपनाहयेत्‌ ॥ ३ ॥
प्तं वा तद्धि विज्ञाय गतीः सवो यथाक्रमम्‌ ॥
अभिन्नाय ततरिछितवा प्रदहेनमतिमानिषक्‌ ॥ ४ ॥
संशोध्य दुष्टमां सानि क्षारेण प्रति्रारयेत्‌ ॥
व्रणं विशुद्धं वित्ञाय रोपयेन्मतिमान्मिषक्‌ ॥ ९ ॥
पाणिपादोपरिष्टात्त च्छिदरैवेहुमिरावतम्‌ ॥
वल्मीकं यत्रोप स्थाद्वञ्यं तत्त॒ विनानता"” ॥ £ ॥ इति ।
हन्देन यतम्र्याकस्ानिरुद्धप्कदािरोदिणीर्॑निरुदवगुदानां चिकित्सा नोक्ता सा
सुश्रुतात्संदर्यते--

''अन्ध्रारजीं यवप्रख्यां पनसं कच्छपीं तथा ॥
पाषाणगर्दृभी चैव पूरव स्वेदेन योजयेत्‌ ॥ १ ॥
मनःशिटाताल्करष्ठदारुकस्कैः प्ररेपयेत्‌ ।
परिपाकगतान्भिततवा त्रणवत्समुपा चरेत्‌" ॥

*छ०द व्याख्याकुयुमावस्याख्यदीकासमेतो-[ ९ऽपप्तपश्चाशत्तमः-

इत्यनेन यवप्रस्याचिकित्सोक्ता ।
तथा-- “विवृतामिन्द्रबृद्धां च गदां जाल्गदभाम्‌ ।
इरिवे्ठां गन्धनामां कक्षां विस्फोटकां तथा ॥
पित्तनस्य विसपैस्य क्रियया साधयेद्धिषक्‌ 1 `
रोपयेत्सर्षिषा पक्रान्पिद्धेन मधुरोषधेः'" ॥
इत्यनेन च कक्षाचिकित्सोक्ता ।
तथा--““निरुद्धप्रकरो नाडीं छोरहीमुभयतोमुखीम्‌ ।
दारवीं वा नतुकरतां घुताभ्यक्तां प्रवेशयेत्‌ ।
दारवीं काष्ठमयीम्‌ । जतुमयी(कृता) खक्षाषिरचिता ॥
“परिषेके वसा मज्ञा रिहमारवराहयोः ।
चक्रतैरं तथा योज्यं वातघ्नद्रन्यसंस्कृतम्‌ ॥
- उयहात्यहात्स्यूरतरां म्यङ्नाड प्रवेदायेत्‌ ।
सोतो विवधैयेदेवं ज्िग्धमन्नं च भोजयेत्‌ ॥
भित्वा वा सेवनीं मुक्त्वा सद्यः प्षतवदाचरेत्‌ ।
अस्याथः-- सेवनीं लयक्त्वा शच्रेण वा मूत्रक्लोतःपंकोचकारणं चर्म विदारयेत्‌ ।
तस्यापि हारस्याविपटे मणिद्वारमप्येवं दारयेदिति ।
तथा--“संनिरुदढधगुदं रोगं वल्मीकं वहविरोहिणीम्‌ ।
प्रत्याख्याय यथायोगं चिकित्सितमथाऽऽचरेत्‌"" इति ॥
अपाध्येष्वपि वस्मीकािरोहिणीप्रश्रतिषु चिकित्सितं कायमेव-~-
“ध्यावदुच्छरपतिति प्राणी तावत्कुयोत्प्तिक्रियाम्‌ ।
कदाचिदहेवयोगेन दष्टारिष्टोऽपि जीवति ॥
इत्युक्तत्वादिति ¦
तथा--“विसरपेक्तिन विधिना साषयदिरोहिणीम्‌"' ।
तथा--“संनिरुद्धगुदे योज्या निरुद्धप्रकदो क्रिया? इति ॥ < ॥ ९ ॥
पाददारीषु तु शिरां व्यधयेत्तखशोधनींम्‌ ॥
तछदोधनीमिति । पादोपरितछ्गामिनीं शिरां विध्येत्‌ । अन्न रिराम्यधाङ्गमूत-
स्नेहखेदो कृत्वेति मन्त्यमेतावन्तरेण रिराग्यधस्याम्रवृ्तेः ॥
सेदस्वेदोपपनी तु पादौ चाऽऽलेपयेन्युहुः ॥
मधूच्छिष्टवसामन्नपुतक्षीरेधिमिभितेः ॥ १० ॥
सेदखेदोपपन्नावित्मादिना पाश्वात्यातिदेशो दोषशेषक्षयार्थं॒रक्ताकृष्टिजनितवातज-
यार्थवा॥ १ ९ ॥ ¢ १. +

भुदरोगाधिकारः } हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ४०७.

सजाहसिन्धूदधवयोशूर्णं मधुधर्तान्वितम्‌ ॥
` निर्मथ्य कटुतैटाक्तं हितं पादभमाजंनम्‌ ।॥ ११ ॥
पुगमम्‌ ॥ ११ ॥ |
उपोदकासषेपनिम्बमोचाककास्कैवांरूकभस्मतोये ॥
तेटं विपकं लबणांशयुक्तं तत्पाददारीं विनिहन्ति रेपात्‌ ॥१२॥
उपोदकाया नारम्‌ । सषपस्य काण्डकम्‌ 1 मोचा कदस्याः काण्डत्वक््‌ । ककारः
कूष्माण्डमेदः । टवणां युक्तमिति । पादिकपैन्धवयुक्तम्‌ ॥ १२ ॥
अरसेऽम्छेिरं सिक्तो चरणो परिरेषपयेत्‌ ॥
पटोटारिष्टकासीसनिफलाभियहुयृहुः ॥ १३ ॥
अस्र इति । पकायीति ख्याते । अम्डैः का्िकैः ॥ १३ ॥
करञ्जबीजं रजनी कासीसं मधुकं मधु ॥
रोचना हरिताटं च ठेपोऽयमरसे हितः ॥ १४ ॥
सुगमम्‌ ॥ १४ ॥
लाक्षाभयारसाेपः कायं वा रक्तमोक्षणम्‌ ।॥ १५ ॥
रसो गन्धरसो पर तु क्राथो चेषं प्र्यनौपयोगिकत्वात्‌ ॥ १५ ॥
बृहतीरससिद्धेन तैटेनाभ्यज्य बुद्धिमास्‌ ॥
शिखारोचनकासीसच्‌र्णेवा भतिसारयेत्‌ ॥ १६ ॥
बृहतीरससिद्धेन तैकेनेति । बहती कण्टकारिका । तैं च कटुतैरम्‌ 1 यदाह
सुश्रतः--निदिग्धिकास्वरपसिद्धेन सषपतेटेनाम्यञ्न्यात्‌ | शिला मनःङ्िदा । प्रतिसार-
येद्षषयेत्‌ ॥ १६ ॥
दरैत्कदरमुद्धलय तैरेन दहनेन वा ॥
कदरं कोलदीति रुयातम्‌ । तेनेति । मृक्ष्ममागीनुसारित्वात्तेटस्य । दहनेनेत्यस्य
स्थाने मदनेनेति पठे मदनः सित्थकः 1 तेनापि तथेव दाहः ॥
चिप्यमुष्णाम्बुना स्विन्नुद्धल्याभ्यज्ञनं व्रणे ॥
दत्वा साजेरसं चूर्णं बद्ध्वा व्रणवदाचरेत्‌ ॥ १७॥ `
चिप्यमिति । चिप्यं कुनखमभिप्रेतं न त्वङ्कुखिवेष्टक उक्तचिकित्सायास्तत्रानहत्वात्‌।
उद्धत्योत्कृत दुष्टमांसि पक्रम्‌ । उष्णाम्बुना स्वेदनामिह मार्दबजनननाथेम्‌ ! ्रणवदाच-
रेदिति ! आहाराचारादिना । [ि ।

. १ क. घ. "ताष्टृत- । २ क. घ. भभ्यज्य त॒द्रणम्‌ 1 द्‌ 1 `

४०८ व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- { ९७ परतपश्चारात्तमः -

भविष्यं स्लोणितपेकेन शोधनैाप्युपाचरेत्‌ 1
गतोष्माणं तथा चैनमुष्णामस्बुपरिषेचितप्र्‌ ।)
शाच्चेण च यथायोगमुत्कृलया ऽऽखावयेद्धत्रणम्‌ ।
इिल्पा तेजोवती चैव रोचना च रसाज्ञनम्‌ ॥
कच्छररेतैरम्टपिष्ठः शोधयित्वा वरणं ततः ।
हरिद्रागरुकाठेयकल्कैश्च सरप्ताज्जनैः ॥
सिद्धेन तिक्तेन तच द्ुवींत रोपणम्‌ ॥
इति क्वचित्पाठः) सुश्वतेन कुनखे चिप्यातिदेश उक्तः--कुनसरे तिधिरप्येष कार्या
वे भिषजा भवेदिति ॥ १७ ॥
स्वरसेन दश्दरायाः पाते कृष्णायसेऽभयाम्‌ ॥
धृष्टा त्नेन कर्फेन छिभ्पेचिप्यं पनः पुनः ॥ १८ ॥
पुगमम्‌ ॥ १८ ॥
निम्बोदकेन वमनं प्चिनीकण्टके हितम्‌ ॥ १९ ॥

[+ ण

निम्बोदकेन वमनमिति ¦ अचर वामनीयमदनफडादि योगमिच्छनिति | १९॥
निम्बोदकङतं सर्पिः सक्षौद्रं पानमिष्यते ।।

पुगमम्‌ ॥
निम्बारण्वधक्रकैवां गुहुरुदरतनं दितम्‌ ।। २० ॥

सुगमम्‌ ॥ २० ॥
अदिपूतनके धात्याः पूवं स्तन्यं विरोधयेत्‌ ॥

अदिपूतनक इति । बाङानां गुदपके । स्तन्य॑ विशोधयेदिति । सनतेमो क्त-
विधिना ॥

त्रिफलाखदिरङायेत्रंणानां धावनं दितम्‌ ।। २१ ।।
सुगमम्‌ | २१॥

करञ्जतनिफला तिक्तः सपि; सिद्धं शिशो शितम्‌ ॥।
(क्त पराहतम्‌ । करञ्चादिभिः कल्कः । द्रवं जम्‌ ॥

रसाञ्जनं विशेषेण पानाटेपनयोरितम्‌ ।। २२ ॥
पगमम्‌ ॥ २२ ॥

एधे गदं सेैरभ्यज्याऽऽश्च पवेशयत्‌ ।

मवि स््ेदयेचापि वद्धं गोःफणया भृशम्‌ ॥ २३ ॥

द्ररोगाधिकारः ] दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ८९

गोःफणयेति । गोःफणा बन्धविरेषः । उक्तं हि--
उच्वारनिगेमाथ सच्छिद्रेण चमणा चास्य गोःफणानन्धः कायं इति ॥ २३ ॥
कोमलं पव्विनीपजं यः खाद च्छर्करायुतम्‌ ॥।
एतनिधिट निर्दिष्टे न तस्य गदनि्मः ॥ २४ ॥
मुगमम्‌ ॥ २४ ।
दक्षाम्खानलख्चाद्करीविश्वपाठायवाग्रनम्‌ ।
तक्रेण शीख्येत्पायुश्र शार्ताऽनख्दीपनम्‌ ॥ २५ ॥
वृक्षाम्डे्यादियोगः 1 वृक्षाम्डं महद्रेकम्‌ । अनटध्ित्रकः ॥ २९ ॥
गुदं च गनव्य॑वसया प्रक्षयेद विशङ्कितः ॥
वुष्परवेशो गुद भ्रंशो विशल्या न संशयः ॥ २६ ॥ `
सुगमम्‌ ॥ २६ ॥
मूषिकाणां वसाभिवां गुदे सम्यक्मरेपनम्‌
सुगमम्‌ ॥
सृस्विन्नमूषिकामां सेनाथवा स्ेदयेद्ुदम्‌ ॥ २७ ।।
पुस्विन्नप्ूपिकामां सेनेति । क।ञ्जिकेन मूपिकरामां गोत्खेदनं ज्ञेयम्‌ ॥ २७ ॥
चाङ्गरीवृतमाह--
चाङ्गेरीकाठ्दध्यम्टनागरक्षारसंयुतप्‌ ।।
्रतपरुतककथितं पेयं गुद भरं शरुजापहम्‌ ।॥ २८ |
चङ्कयाः स्वरसः । कोटप्य क्राथः । अम्डं दभि दध्यम्म्‌ । एभिखिभिदधेवेमि.
छित्वा चातुर्भण्यम्‌ । किंच चाङ्धरीस्वपः स्रैदपततमः। स्वरसे क्षौरवद्विधिरिति पाठात्‌ |
दिको मिरित्वा त्रिगुणे | प्रथमस्यास्यानेन प्रचारः । क्षारना गराभ्यां कस्कः |
तथा च चक्रः--ररण्दक्षारावत्र कल्को ऋदोषं तदद्रवमिप्यत इति । चाङ्खेगी-
घ्रतम्र्‌ | २<।
मपिकरादं तैटम
्षीरे महत्पचमरटं प्रयिकामच्रवनलिताप्‌ ॥
पक्त्वा तरिमन्पचेत्तलं वातघ्नो पधसं युतम्‌ ॥
गुद भशयिदं तकं पानाभ्यङ्गालसस्राधयेत्‌ ॥२९ ॥
मपिक्रागडकमेकं ग्राह्यमन््रवनिता पिति विशेषणाच्छरकाये शशकवत्‌। बृहत्पञ्चम्‌-
स्यमि त रित्वा प्रस्थः । क्षीरस्यामि प्रस्थः । तोयस्य प्रस्थत्रयम्‌ । निक्राथ्ेषः सीरः

सशोणित तमि ७७ णो कको नमय मोकनमोणकान१

* दिष्टं त द्रबमिष्यत दाति पारश्वक्रस्य ।

म १) तमक मणा नयन त क 1, १1 1 सकत ते+ 6 कतः तकि रोये व

१ व्यप्रप्रमा म्र |
५५२

४१० व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो--[ ५७ पत्तपश्चारत्तमः-

प्रस्थः स्याप्यः । अनेन तैटष्ुडवः पत्यः । तेन क्राथपरिभाषयव पाक ईति गदाधरः ।
मूषिकामां सस्य परद्वयम्‌ । पञ्चमुलस्य पर्द्रयम्‌ । क्ारप्रस्थः । तायप्रस्यचतुष्टयम्‌ ॥
क्षीररोषः पाकः । एवं क्षीरपरिमाषान्यायात््ीरं साधयित्वा तरुडवो विपाच्य इति
कापिकः; । चक्रस्त्वाह--अन्रवजितामिति ग्रहणयोग्यतोपदशोनाथेम्‌ । तेन मूषिका
मांसस्य पलान्यष्टौ । मिलितिपञ्मृस्य पठान्यष्टौ | क्षरिग्रस्थः। तोयप्रस्य्रयम्‌। शेषः क्षीरः
प्रस्थः तेन तैलक्रडवः प्राध्य इति । एवं क्षीरेण पकरेन सेहप्राधने व्याख्याश्रंथभेवो पचारायो
चिता चरकेऽषीशानादिप्रामाणिकेदरशितत्वात्‌ | वातघ्नो मद्रदावादिगिणः 1 एष कल्कः |

मषिकतिटम्‌ ॥ २९ ॥
खेदोपनाहय परिवतिकायां कृत्वा समभ्यज्य प्रतेन पात्‌ ॥
प्वेशयेचर्म शनैः भविर मासैः सखोष्णेरुपनाहयेच ॥ ३० ॥
स्वेदोपनाहाषिति । वातहरमांप्रादिना स्वेदो ज्ञेयो वातप्रधानत्वात्पसिप्तिकायाः 1
प्वेशयेचमेति । प्ररिवर्तितचमे यथोक्तस्वदारिना मदूक्ृलय ्तम्यगाकषत्‌ । ६० ॥
लेदस्वेदेस्तथेषेनां चिकफित्सेदवपाटिकाम्‌ ॥ ३१॥
अवपाटिकायां तथेवेत्यनेनोपनाहनं चर्माकर्षणं चापिदि्ति ॥ ३१ ॥
चमेकी खाज्ञतुमणीन्मश्चकां स्िठकालकान्‌ ॥
उत्कृय शखेण दहेरक्षाराभिभ्यामशचेषतः ।॥ ३२ ॥।
त्षाराप्रिभ्यापेति । क्षारेणाभिना वा | अनवगादे क्षारः । अवगटेऽञ्चिः ॥६२॥
योवनपिटकान्यच्छनीखिकाव्यङ्गशरफराः ॥
विरपेषेः भरेपेश्च नयदभ्यञ्जनेस्तथा | ३३ ॥
शिराबधोरिति । यथान्यायं यथाम्याप्रं ठाछास्यादिरिराव्यधः । अभ्यज्खनैरिद-
म्यङ्गेः ॥ ६२ ॥
खोधपान्यवचाटेपस्तारुण्यपिरिकापहः ।
तदर्रोरोचनायुक्तं मरिच पखटेषनात्‌ ॥ ३४ ॥ `
सुगमम्‌ ॥ ३४ |]
सिद्धाथकवचाटोधरैन्धेश परेषनम्‌ ।।

वमन च बिहन्त्याश्र प्टकान्यावनाद्वान्‌# ॥ ३५ ॥
घुगमम्‌ ॥ ३९ |

मतीत (८,

-------------- _ __
न ॥ ख~ पुस्तकं -- खक्छाकरपछवचक्रमदैफच्छपः । शिरसि कृतो बहुदष्टो दारुणकशान्तिकर्‌
% ॥ फलवल्करल्येन नस्याभ्यासेन नरात्‌ । तस्य दारणकं प्यामानियतमाशऋव नुदश््यते ॥ २ ॥

तखसायत्‌ । भूतकेरीवरातेहौ मूलं चेवातिमुक्तकात्‌ । मास
मात्रं स्थितास्तेठे केदाद्द्धिकर
ए केर्‌ : प्राः ॥३॥

षुद्ररोगाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ४११

व्यङ्गेषु चाञ्नुनत्वगवा मञ्जिष्ठा वा समाक्षिका ॥
टेप सनवनीतो वा शेताश्वखुरना मषी । ३६ ॥
शेता सुरजा मीति । धेताऽपरानिता । अवप्य खुरस्तस्य मषी धवदटषोटक-
खुरस्य मषीलन्ये ॥ ३६ ॥
रक्त चन्दनमञ्ञिष्रकुष्रोधपिर्यंगवः ॥
वटाङ्छुरा मसरा व्यङ्कध्रा मुखकान्तिदाः ॥ ३७ ॥
वटाङ्करुरा वरस्यामिनवाः प्रमुदाः ॥ ३७ ॥
व्यङ्कानां टेपनं शस्तं रुधिरेण राक्षस्य बा ॥
सुगमम्‌ ॥ |
केवलान्पयसा पिष्ट तीक्ष्णाञ्चाट्मखिकण्टकान्‌ ॥।
आद्र ज्यहमेतेन भवेत्पदमोपमं पुखम्‌ ।। २८ ॥
पयपतेतयस्य स्थाने सर्पिषेति पाढन्तरम्‌ । तीक्ष्णानमिनवान्‌ ॥ ६८ ॥
पपररेः सपिषा पिषैहिभ्मास्यं पयोन्वितेः ॥
सप्तरात्रेण भवति प्ण्डरीकदरखपमम्‌ ॥ २३९ ॥
पुगमम्‌ ॥ ३९ ॥
प्रातुढुङ्गनटा सपि; शिटा गोशकृतो रसः ॥
पुखकान्तिकरो लेपः पिटिकातिरकालनित्‌ ॥ ४० ॥
पुगममर्‌ ॥ ४० ॥
कारीयकोत्पछामयद धिसरबदरास्थिमघ्यफिनीभिः ॥
लिए भवति हि वदनं श्रिप्रभं सप्ररत्रेण ॥ ४१॥,
दधिसरस्थाने दधिरपतेति पाठान्तरम्‌ } रथिरः कपित्थरप्र इत्याहुः ॥ ४१ ॥
रकोघशवरीदयमञ्िष्ठागेरिकाल्यवस्तपयः |
सिद्धन टिक्षमाननपु्यच्छरदिन्दुविम्बवद्धाति ॥ ४२ |
रक्ोघ्ः श्येतसषपः । आज्यं भरतम्‌ । बस्तपयद्छगक्षीरम्‌ । सिद्धेन सिद्धफटेन ।
अत्राननेति शेषः ॥ ४२ ॥
परिणतदधिरारपु्कैः कुवर्यद्कुष्ठचन्दनोशीरः ॥
गुखकमटकान्तिकरेभक्रीतिखकाटकाञ्ञयति ॥४३ ॥
परिणतदधीत्यादयोगस्य छेषः । शकुं रखे वाेह्पा ॥ ४३ ॥
इरिद्राद्ययष्याहकाटीयककु चन्दनः ॥
प्रपोण्डरीकपल्जिष्ठाप्पग्रक्कुरकमेः ।॥ ४४ ॥

तोन नि ेतोोितोभमोममणानभोवताकणसयय नभय धो ति ५.१६ १०५७. १ “मकः ५/०.

0
1

ड. धिरसब । २ क. ध. “न्तिकारी भकु ।

४१२ ग्यार्याकुसुमवल्यास्यदीकासमेतो--{ ५७ सप्तपश्चाशत्तमः-

कपित्थातिन्डुकष्ठक्षवरपतरेः पयोन्वितैः ।॥।
टेपपेत्कद्कितैरेभिस्तेटं वाऽभ्यञ्जनं पचेत्‌ ॥ ४५ ॥
पिष्टं नीणिकां व्यङ््‌ तिर्कान्मुखदषकान्‌ ।।
नित्यसेवी जयेस्क्िं परं कुयान्मनो हरम्‌ । ४६ ॥
कपित्यादीनां सवषां पत्रम्‌ । कलिकितैरेमिस्तेखमिति । हरिद्रादिमिः कर्कः ।
पयसा द्रवकार्यम्‌ । पिष्टं जदुटम्‌ ।॥ ४४ ॥ ४९ ॥ ४६॥
कनकतैटमाह-
मधुकस्य कषयेण तैटस्य डव पचेत्‌ ॥ ¦
कल्वैः भियंगमञ्जिषएटाचन्दनोत्परकेसरेः ॥ ४७ ॥
कनकं नामतस्तेरं गुखकान्तिकरं परम्‌ ॥
अभीटनीलिकाग्यङ्शोधनं परमाचितम्‌ ॥ ४८ ॥
केर नागकेप्रम्‌ । अभीष्टः । कनकतैटम्‌ ॥ ४५७ ॥ ४< ॥
मञ्जिष्ठा मपुकं क्षा पातुदुङ्क सयषटिकम्‌ ॥
कषथमागरेतेस्तु तैलस्य कुडवं तथा ॥ ४९ ॥!
आजं पयस्तु द्विगुणं शनेमरदरमिना पचेत्‌ ॥
नीरि कापिटिकान्पङ्कानभ्यङ्गादेव नाशयेत्‌ ॥ ५० ॥
मखं प्रसन्नोपचितं नीरीककंडवजितम्‌ ॥
सप्तरा्रपरयोगेण भवेत्कनकसंनिभम्‌ ॥ ५१ ॥
मातुलुङ्गख फलं मूं वा । सयष्टिकं यष्टीमधुयुक्तम्‌ । नीटीकर्वशवितमिति ।
नीङिकाङ्ृतककैदात्वरहितं मुखम्‌। मञ्जिष्ठ दितैकम्‌ ॥ ४९ ॥ ९० ॥ ५१ ॥
कुर्‌ डुमायं तैटमाह-- ि
ुङ्कुमं चन्दनं छाप्ना मिषा मधुयष्टिका ॥
काटीयकगुरीरं च पञ्चकं नीखयुत्पसम्‌ ॥ ५२ ॥
नयग्रोधपादाः ष्ठक्षस्य शुङ्गाः पदस्य केसरम्‌ ॥
दविपजमूटसहितेः कषायः पाचि; पृथक्‌ ॥ ५३ ॥
नलाहकं विपक्तव्यं पादशेषमथोद्धरेत्‌ ॥
मज्ञा मदुकं लाक्षा पत्त(जाङगं मधुयष्टिका ॥ ५४ ॥
कषभरमाणेरेतस्तु तैटस्य दडवं पचेत्‌ ॥ `
भनाप्तीरं ताद्विगुणं शनेगरदरभिना पचेत्‌ ।। ५५ ॥
सम्यक्पकं परं हचेतन्मुखवणेभसदनम्‌ ॥ `

[र क. घ. साधकम्‌ । ,

सुद्ररोगाधिकारः ] टन्दमाधत्रापरनामा सिद्धयोगः। ` ४१३

नी टिकापिटिकान्यङ्गानभ्यङ्गादेव नादयत्‌ ॥ ५६ ॥!
सप्तरात्रेण वदनं मवेत्कमलसंनिभम्‌ ॥
कुङ्मा्यपिदं तैं शेषं वेदे हनिपितम्‌# ॥ ५७ ॥
कषायैरिति । कषायसाधनैरुक्तकुड्छुमादिभिः । मञ्ञिषठादिभिः पञकल्कैरित्य्थः

कूङ्कुमाचं तेटम्‌ ॥ ९२ ॥ ९३ ॥ ९४ ॥ ९९ ॥ ९६ ॥ ९७ ॥
अरूषिकायां रुधिरेऽवसिक्ते शिराव्यघेनाथ जटोकसा वा ॥
निम्बाम्बुधिक्ते शिरसे परेषो देयोऽश्ववर्चोरिसधेन्धवाभ्याम्‌। ५८ ।।
निम्बाम्बुसिक् इति । निम्बाग्बु, अधेयतम्‌ । अरुषिकां तु पुननंडोकोभिः
दि राम्यधेन वा रक्तमवक्तिच्य निम्बोदकेन परतः पिकत्वाऽश्विष्ठारसेन प्रक्षिप्तबहुपैन्ध-
वचर्णेन ङेषयेत्‌ ॥ ९८ ॥ |
पुराणमथ पिण्याकं पुरीषं कुङ्कटस्य च ।।
पू्पिष्ठः परेपोऽयं सीध इन्यादरूपिकाम्‌ ॥ ५९ ||
पिण्याकप्िरखटिः ॥ ५९ ॥
हरिद्राद्रयम्‌निम्बत्रिफटा रिष्टचन्दनैः ॥
एतत्तेखमरूपीणां सिद्धमम्यज्ञने दितम्‌ ॥ ६० ॥
प॒गमम्‌ । हरिद्रां तेरम्‌ । ६० ॥
दारुणे तु शिरां षिध्यत्तिग्धास्विन्नां टखारनामर्‌ ॥
अवपीडदिरोबस्तीनभ्यङ्गांधावचारयेत्‌ ॥ ६१ ॥।
दारुणेति दारर्णपुष्पकरा(?) । अवपीडरिरोवस्तीनिति । अवगीड्य नस्ये दीयत
इत्यवपीडोऽवपीडकः । विरोबक्तिश्चाच हर्रायोटेन देयः ॥ ६ १ ॥
कोद्रवाणीं तृणक्षारपानीयं परिधावन ॥ ६२ ॥
पुगमम्‌ ॥ ६२॥
भियाटबीनमधुककष्मिश्रेः ससैन्धवेः ।।
कार्या दारुणके गधि प्ररेपो मधरुसंयुतः ॥ ६३ ॥
भियाटवीनमधुकृकुषमिभ्रेः ससेन्धवेरेति । मियाल्बोजादीनि च ताति
मिश्राणि चेति विरहं क्रत्वा प्रमाघेयं विङेष्यपदस्याभावात्‌ | मिश्रैरित्यस्य स्थाने मापै-
रिति पाठान्तरम्‌ ॥ ६३ ॥
> ख. एस्तके-ुङ्मं चन्दने साक्षा मलिष्ठा मधुयश्ठिका । कर्मप्माणैरेतैसतु तैलस्य कडवं पचेत्‌
॥ 3 \॥ अजाक्षीरं तदधगुण दानिग्द्रननिना प्रचेत्‌ । तम्यक्पक्ष परं दोतन्मुखवणंस्रसादनम्‌ ६ २ ॥
नीलिकापिडिकान्य्द्भनभ्यङ्गादव नाशयेत्‌ । सप्तरात्रप्रयोगेण भवेत्कनकतंनिमम्‌ ।३॥ कुद्करुमायभिदं
तेरमश्चिभ्यां निर्मितं पुरा । द्वितीयं कुट्करुमायं तेल्यप्‌ ॥ इतयाधैकमय ।

१६. णडटष्फका। २. णां तिटक्षा ।

१४ व्याख्याङसुमावल्याख्यदीकासमेतो-[ ९७ सपतपश्चाशत्तमः-

मारतीकरवीराभिनक्तमारेषिपाचितम्‌ ॥
तेखमभ्यज्ञने शस्तमिन्द्रटप्रापहं परम्‌ ॥
इदं दि त्वरितं हन्ति दारुणं नियतं नृणाम्‌ ॥ ६४ ॥
अभ्निश्वि्कः । माढलयादिभिः कर्कः द्रवमिह गोमूत्रं सप्रदायात्‌ । स्रेहपाककल्-
परिभाषया जात्यादिपिद्धेन कटुैटेन गोमूत्रचतुरुणिन रिरोऽम्यञ्यात्‌ । इदं तेरं वाता-
नुबन्धे देयमित्याह: ॥ ६४ ॥
सुद्याचं तेटमाह-- |
सुहीपयः पयोऽकेस्य माकंबो खाङ्गटीविषम्‌ ॥
मूत्रमाजं सगोमूत्रं रक्तिका सेन््रवारुणी ॥ ६५ ॥
सिद्धाथतीक्ष्णतेटं च गर्भ दा विपाचयेत्‌ ॥
वहिना मृदुना पकं तैं खारित्यनादानम्‌ ॥ ६६ ॥
कूमेषृष्समानाऽपि रहा या रोमतस्करी ॥
दिग्धा साऽनेन जायेत ऋक्षशावीव रोमशा ॥ ६७ ॥
माकंवो श्ङ्गराजः । ाङ्गखख्यं विषं किं वा छाङ्गी च विषं चेति द्रव्यद्रयम्‌ ।
रक्तिका गुज्ञा । तीक्ष्णगन्धा ज्येतिष्मतीफलं मूं च । सिद्धा्थतीक्ष्णतैकमिति पठे
सिद्धाथस्य भाितस्य तीक्ष्णतेटम्‌ । मूत्रमाजं गव्यं मित्वा द्रवः रोषः कल्कः । रूहा,
इनदरटप्म्‌ । रोमतस्करी रोमहरणे तस्करीव तस्करी । दारुणचिङित्साप्रस्ताविऽपााद्‌-
नुक्तमपि दारुणहरत्वमस्येति वृन्दाभिप्रायः ॥ ६५ ॥ ६६ ॥ १७ ॥
त्रिफटायोरजोमांसीमाकंवोत्पलसारिवैः ॥
ससेन्धैः पचेत्तेलमभ्यङ्गोऽरूषिकां जयेत्‌ ॥ ६८ ॥
उत्परसारिवाऽनन्तमूं छन्दोनुरोधाद्ध्रस्वत्वम्‌ । रिफल्ायं तटम्‌ ॥ ६८ ॥
चित्रकं दन्तिमूटं च कोशातकिसमन्वितम्‌ ॥
करकं पिष्टा पचेत्तेटं केशशघ्ुविनाशनम्‌ ॥ ६९ ॥
केदागनुविनाशनमिति । केराशत्ु उंष्किका(?) । जित्रकाय तैटम्‌ ॥ ६९ ॥
गुज्ञाफलेः श्रतं तैलं भङ्गराजरसेन तु ॥
. कण्डूद्ारुणहत्कष्टकपारव्याधिनाशनम्‌ ॥ ७० ॥ ।
, धज्ञतद्रानत शामते शङ्गवद्रनति कृष्णी करोति वा भृङ्गराजस्तद्रमेन । भद्गरा-
नतलम्‌ ॥ ७० | |
भङ्गरनच्तिफलोत्परसारिरोहपुरीषसमन्वितकारि ॥
वेरमिदं पच दारुणहारि ुश्ितकेशधनस्थिरकारि ॥ ७१ ॥

१ क. घ. क्ष्णगन्धा च।२क. घ. विपधिता। ३ ड. रुक्षा । ४ ध. उण्फिका ।

ुद्ररोगाधिकारः ] . हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ०४१५

भृङ्गरनाः स्वनामख्यातः । अस्य रम्रश्वतुगुणः पाकार्थम्‌ । उत्पसारे, उत्पखको-
टपतारिवाऽनन्तमृलम्‌ । समन्वितकारः सहकारः समन्वितशब्दस्य सहाथत्वात्‌ । तस्य
च फल्मध्यं ग्राह्यं केश्यत्वात्कृप्णीकरणत्वाचच । भृङ्गराजादिसमन्वितकारान्तं द्रव्यम-
स्मिननस्तीति मत्वर्थीय इति तैखविरोषणमिदमिति नरदन्तम्पाख्यासप्रदायः । प्रचारोऽ-
पत्यम्‌ । अन्यप्त्वाह-भृङ्गरनओदि द्रव्यं सवेकल्कः । द्रवं नरम्‌ । उत्परपारि,
अनन्तमुटम्‌ । भृङ्खरजःप्रश्ठतिभिः सह समन्वितं समन्वयं कतुं शीरमस्येति तैख्विशेष-
णमिति । भरङ्गरनःशब्दः सकारान्तोऽय सविक्षगेपाात्‌ । तथाऽन्यज्ापि दद्यते-
ये माप्तमेकं स्वरप्ं पिबन्ति दिने दिने भङ्गरजःसमुत्थमिति । कुञ्चितं दुरियम्‌ । भङ्गरा-
नतेरम्‌ ॥ ७१ ॥
पपौण्डसीकमधुकपिप्पटटीचन्दनोत्पेः ॥
काषिकैस्तेटकुतरस्तद्धिरामखकीरसः ॥ ७२ ॥
साध्यः स॒ पतिमह्ेः स्यात्सवेशीषगदापहः ॥ ७२ ॥
द्वि(तद्धि)रामरकीरस इति । तैठकुडवयिक्षया द्विगुणामलकीरपः । अनेन दविगुगे-
नेव पाकः । प्रतिमरो नस्यभेदः । प्रपोण्डरैकादं तैलम्‌ ॥ ७२ ॥ ७३ ॥
इन्दर गिरां बिदभ्वा रिखाकासीसतुत्थकेः ॥
टेपयेत्परितः कलकंस्तेटं चाभ्यञ्चने हितम्‌ ॥
कुटन्नरटरिखीजातीकरञ्नकरवीरके; ॥ ७४ ॥
शिरां विद्वा मूर्धीति शेषः । तें चाभ्यञ्जने हितमिति । कुटन्नयारिभिः !
कुरन्नरस्तगरः } दिखी, अपामार्गश्चित्रको वा ॥ ७४ ॥
अवगाढपदं वाऽपि भस्थयित्वा पुनः पुनः ॥
गञ्रागठेधिरं छिम्पेत्केशाभूमि समन्ततः ॥ ७५ ॥
स॒गमम्‌ ॥ ७4 ॥
इन्द्र्ुप्नापदो रेपो मधुना बहतीरसः ॥ ७६ ॥
बृहतीरस ईति । पक्ब्ृहतीफलरसः ॥ ७६ ॥
ब॒हतीफलरसपिष्ट गज्ञाफटमूरमिन्द्रटुप्रस्य ॥
कनक विघरष्स्य सता दातव्यं प्ररिथितस्य सदा ॥ ७७ ॥
गुञ्जाफटमूटामिति । गुञ्लायाः फं मृं वा । कनकाविधृष्टस्येति । कनकं सुवर्ण
धत्तूरफटं वा ॥ ७७ ॥
मधुकेन्दी वरमूबोतिखाञ्यगोप्षीरभृङ्गखेपेन ॥
अचिराद्धवन्ति केशा घनददमूखायता ऋजवः ।॥ ७८ ॥

0०

१. "ठवस्तैर्हिरा' । २ क. घ. प्रच्छयि'।

४१६ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो--[ ५७ सक्पचचारात्तमः-

इन्दीवरं नीोत्पलम्‌ । शङ्गा शङ्राजः ॥ ७८ ॥
वटावसोरक्शिन्योशरर्णेनाऽऽदिस्यपाचितम्‌ ॥
गडुचीस्वरसे तैकमभ्यङ्गात्केशरोदणम्‌ # ॥ ७९ ॥
वटावरोहकेशिन्योरिति 1 केशिनी मूतकेशो वा । गुदूचीस्वरससतेटप्तम इत्याहु
|| ७९, ॥ |
चन्दनाचं तैखमाह--
चन्दनं मधुकं प्रवी त्रिफला नीलमुत्पलम्‌ ॥
कान्ता वशवरोहथ गुडूची विस्मेव च ॥ ८० ॥
लोहचर्णं तथा केशी सारिवे द्वे तथेव च ॥
मावस्वरसेनैव तटं मृद्राभेना पचेत्‌ ॥ ८१ ॥
शिरस्यत्पतिताः केशा जायन्ते घनकुखिताः ॥
दमखाथ स्िग्धाश्च तथा रमरसनिमाः ॥
नस्येनाकारपलितं निहन्यात्तेटमुत्तमम्‌ । ८२ ॥
कान्ता प्रियंगु: । बिं सृणाछं शीतरत्वेन पटितह्रत्वानन तु विषं मारकद्रग्यम्‌ ।
माकेवस्वरसश्चतगेणः पाकम्‌ ॥ <° ॥ <१{॥ <२॥
तैठं सयष्टीमधुकैः क्षीरे धात्रीफटेः शतम्‌ ॥
नस्ये दत्तं जनयति केयाञ्दमश्रूणि वाऽप्यथ ॥ ८३ ॥
षीरे धात्रीफटेः दतमिति । क्षीरमेव चतु्गृणं द्रवान्तराभावात्‌ ॥ ८२ ॥
हस्तिदन्तमषीं कृत्वा मुख्यं चैव रसाञ्जनम्‌ ॥
रोमाण्यनेन जायन्ते छेपात्पाणितरेष्वपि+ ॥ ८४ ॥

मुख्यामेति श्रेष्ठम्‌ । हसिदन्तमषीरसाञ्जनाम्यां लेपः । तेटेन वाग्भरे भटे । छामक्षी

7 1

* ख. पुस्तके-- आदाय तिलपृष्पाणि सर्पिरश्वषुरं तथा । मधुना सद्‌ संयक्तं दारोलेपं ? तु कारयेत्‌
॥ १ ॥ तैलेनानेन जायन्ते केदा हस्ततकेष्वपि । आनूपदेराजं पृष्पं ग्रहीत्वा माक्षवं एाभम्‌ ॥ २ ॥
सुधातं जजरीकृलय रसं तस्य समाहरेत्‌ । चनुगुंभेन तेठेन तैठप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥ ३ ॥ क्षर्पिपरिमै
व्यैः संयोज्य मतिमान्मिषक्‌ । मज्ञि्ठा पद्मकं रों चन्दनं गैरिकं बच्छ 1 ४ ॥ रजन्यौ केसरं श्रव प्रिय
गुमधुयष्टिकः । प्रपौण्डरीक मांसी च पाटिकान्यत्र दापयेत्‌ ॥ ५ ॥ सम्यक्यक्त ततो ज्ञातया श्न भाण्डे
निधापयेत्‌ । केशदाते शिरोदःखे मन्यास्तम्मे हनम्रहे ॥ ६॥ दन्तकणः क्षिरागेप्र नस्यमेतत्थरथो जयेत्‌ ।
सुकृचताग्रान्युक्लिग्धान्केशान्कृयाट्ूहंस्तथा ॥७॥ चितं चन्द्रल्प्ं चत लमेत धराऽमृतेम्‌ (१) ॥ दन्द्रन्प्रप्‌।

+ ख. पुस्तके“ द्विपदशनः पुटदग्धः साजक्षीरो एसाज्नोपेतः ! दिनसक्तकप्रलेपात्वात्वतेष्यपि
करतचय कुरुते ॥ १ ॥ चतुष्पदानां लग्रोमसुरशृङ्गास्थिजा मषी । तैलाक्त धिता भमि्वद्नोमवती

पुनः ॥ > ॥ कासीसं नक्तमालत्य पष्ठवांश्चैव संहरे पित्थरसपिष्टश्च रोमसजन व
| त्‌ । कं पपिष्टश्च रोमसंजनने परग्म्‌ः”
गक ४ सजनने परम्‌ ३॥\

्षुद्ररोगाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४१७
रेण सह हरमेखछे दर्शितः । प॒टपाकेन च हस्तिदन्तमषी कायां । तथाच वाग्मटः--
“दुग्धो वारणदन्तोऽन्तप्रमसतैटं रसाञ्जनम्‌ ।
रोमपंनननो टेपो हस्त पादतदेप्वपि?, ।
चक्रसंग्रहे हरमेखरसमानः छोकः पठितः|
तथाहि--““छागक्चीररमाञ्नपरद्रधगनेन्द्रदन्तमपीडिताः ।
जायन्ते सप्तरात्रात्वह्छाश्चाऽऽकुञचिताश्िकूराः'' ॥ ८४ ॥
त्रिफला नीखिनीपत्रे रोहभृङ्करजः समम्‌ ॥
अविमूत्रेण संयुक्तं कृष्णीकरणमुत्तमम्‌ ॥ ८५ ॥
नीपत्रमिति । नीलिनीं टता नेहछोतिख्याता तदभावे शरपुङ्खा सदश्च विटपा मह्या ।

ह त्रिफलाच्रणसेयुक्तं सोहचूर्णं विनिक्षिपेत्‌ ।॥ ८६ ॥
इप्त्पक्‌ नािकररं भद्भराजरसान्विते ॥

मासक विनित्षिप्य सम्यग्गमात्तदुद्धरेत्‌ | ८७ |
ततः शिरा पण्डयित्वा चप द्रा भिषग्वरः ॥

। ८६ ॥ ८८ ॥ «८९ ॥

उत्पलं पयसा साध मासं भूमा निध्रापयेत्‌ ॥
कंञ्ञानां कृष्णक्ररणं स्लहन च पिधीयते ॥ ९० ॥
सुगमम्‌ | ९० |
लोहमलाम्करकरः सजपापष्पनरः सदरास्नायी

पलितानीह न परयति गङ्गास्नायीव नरकाणि ॥ ९१।

सजपापुष्परिति । नपपृष्पं टूट इति ॥ ९१ ।

निम्बस्य बीजानि विभावितानि भृह्नस्य तायन तथाऽसनस्य ॥

"ख. पुस्तके प्रन्धान्तरान्‌ --दृष्युरमा गिरिणिक्रमत मुद्करसामटपयिनिकन्द्म्‌ । भायसभाजन
मानिभिः रन्रा कशकपारमदन्ती' ।॥ १) इन्याधकमनत्र।
५५ |

व्याख्याकसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [५८अष्टपश्ाशत्तमः-

४१८

निम्बस्य तैलं भकृतिष्थमेव नस्यं विषेयं विधिना यथावत्‌ \
मासेन त क्षीरभजो नरस्य जरग्रदूतं पिते निहन्ति ॥ ९३ ॥
निम्बस्येति । निम्बवोजस्य } परदतिस्थमेवेति । भज्गरानरसादेभावनारदेतम्‌ ।
विधिनेति । नस्योक्तविधिना ॥ ९३ ॥
क्षीरात्समाकंवरसाद्र स्थे मधुकात्पठे ॥
तैटस्य कडवं पकं तन्नस्यं पलितापहम्‌ ॥ ९४ ॥
द्रे परस्थे इति । मिषत्वा ॥ ९४ ॥
कासीसरोचनातुत्थहरिताखरसाञ्जनः ॥
अम्छपिषटैः पटेपोऽयं मुष्ककच्छदिपूतयोः ॥ ९५ ॥
मुष्ककच्छरहिपतयारिति । मृष्कक्च्छढेषणङच्छरः | अहिपुतोऽदहिप्‌तनम्‌ ॥ ९९॥
परोट्प्रानिफलारसाञ्जनावेपा।चतम्‌ ॥
पीतं घृतं नाशयति ृच्छामप्यदिपूतनाम्‌ ॥ ९६ ।
गमम्‌ ॥ ९६ ॥ |
रजनी माकंवम्रं पिष्ट शीतेन वारिणा तुस्यम्‌ ॥
हन्ति वित्तपं टेपाद्रराहदश्षनाहयं घोरम्‌ ॥ ९७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९७ ॥
इति श्रीदन्दमणीतद्न्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री-
कण्ठदत्तदरतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां सप्तपश्चाङत्तमः
्द्ररोगाधिकारः समाप्तः ॥ ५७ ॥

अथाष्पचारात्तमो पखरोगाधिकारः ।

रागगणनत्वस्ावस्य।द्थ मखर गाधकारः | मखरागाः पञ्चषा ुद्ररोगाश्तुश्च-
त्वारिरादिति रोगगणनत्वराधम्यम्‌ । यद्यपि ल्लदाक्षिश्रवणगण्डोष्ठचिवुकसमुदरायो
बाह्यम्‌ । आष्ठदन्तमूखदन्नजिह्वःताद्ुकण्ठसमुदायश्व)म्यन्तरमिति द्विविधं मुखम्‌ ।
बाह्याभ्यन्तरमेदेन ततो वक्त्रं द्विषा भवदित्युक्तत्वाव््‌ । तथाऽप्यत्र बाह्यमुखावयवानां
नयनश्रवणादीनां एथक्चिकित्पितोक्तेरम्यन्तरमेव मुखं विवक्षितमिति ज्ञेयम्‌ ! तत्रोष्ठा-
दिमुखावयवरोगचिकित्तितेऽप्यवयवावयविनोरमेदान्मुखरोगचिकित्सितमिन्युक्तम्‌ ॥
आओषएपकोपे वातोत्थे सासणेनोपनाहनम्‌ ।। १ ॥

मः मा. मि ०५५०.

(मि 1 काप

१क..घ..- नं गोक्षीः।

मुखरोगाधिकारः ] हन्दमाधबापरनामा सिद्धयोग । ` “` ४१९

उग्येते तीक्ष्णद्रन्येरित्योष्ठो तयोः प्रकोपे 1 ओष्ठप्रकोपो दोषाणां कर्मेति प्रकोपश-
व्दादोष्ठ # ते स्वरूपावस्थितेरदोषाणां यथानिर्दिष्टपरकपेष्वेव वि$त्सितं कार्य न तु
मांसादिगतानां तेषामसाध्यत्वात्‌ ॥ १ ॥ [ि
मस्तिष्के चैव नस्ये च तें वातहरैः शतम्‌ ॥
स्वेदोऽभ्यङ्गः सेहपानं रसपानमपीभ्यते ।॥ २ ॥
मस्तिष्क इति । शिरोबस्तौ स्नेहाक्तापिचुधारणे वा । सेद इति । नाडीखेदः ।
अभ्यङ्ग इति । चतुर्षिधेन चतुष्प्रकारेण स्नेहेन दोषायपेक्षया छमस्तव्यस्तेन स्नेहपाक-
परिभाषया वातहरकषायमधूच्छिष्टकल्कशुतेनाम्यङ्गः । रसपानमित्यस्य स्थाने रसा-
यनमिति तु पठे च्यवनपराश्ारि ॥ २॥
श्रीवेष्टकं सजेरसं गुण्गुटं सुरदारु च ॥
यष्टीमधुकच्र्णं च विदध्यात्मतिसारणे ॥ ३ ॥
श्रीव्टकः परनिर्यासः । प्रतिसारण इति । अवचूरणे ॥ ३ ॥ |
वेधं शिराणां वमनं भिरेकं तिक्तस्य पानं रसभोजनं च ॥
शीतान्पेपान्परिषेचनं च पित्तोपसृष्ेष्वधरेषु कुयौत्‌ ॥ ४ ॥
वेधं रिराणामिति । ओष्ठे जिह्वायां वा रिराव्यधः । तिक्तस्येल्यतः परं तस्येति
शेषः ॥ ४ ॥
पित्तरक्ताभिषातोत्थं जरौकोभिरूपाचरेत्‌ ॥
पित्तषिद्रधिवच्रापि क्रियां कुयीदरोषतः ॥ ९ ॥
पित्तरक्ताभिषातोत्थमिति । पित्तोत्थ रक्तोत्थमभिधातोत्थं च । ओष्ठप्रकोपे
वज्योः स्युमाप्तर ्रा्दोषजा इत्यनेन रक्तनोष्ठप्रकोपो यद्यप्यस्ताध्य उक्तस्तथाऽप्यनति-
वृद्धे तत्र चिकित्सेयं ज्ञेयेत्याहुः । क्रियामरेषत इति संरोधनसंरमनरूपां बाह्यामा-
म्यन्तरीं च ॥ ^ ॥
शिरोपिरेचनं धूमः स्वेदः कवर्धारणम्‌ ॥
हूते रक्ते भयोक्तव्यमाष्कोपे कफालमके ॥ ६ ॥
धूमो वेट्वनिकृः कफे योगिकत्वात्‌ । कवछ्घारणं कटुरप्द्रव्पक्रतम्‌ ॥ ६.
त्रिकटु स्वनिकाक्षःरः क्षारश येवशुक्रजः॥
्षोद्रयुक्तं विधातवग्यमेतच्च भतिसारणम्‌ ॥ ७ ॥
पुगममम्‌ ॥७॥ |
भ्दोजे स्वेदिते भिन्ने शोधिते ञ्वखनो दितः ॥

का जानानो निमि पमन ॥ ^
कवत, क क्त -कजितेदतकक८ टपगमिरतमेरममनोतजीमनकणनेलो कृपठषतमतििमोकिि तरा न

#* ष्ुस्वरूपा इति भाति ।

व्याख्याङसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [१८ अटपञ्चारात्तमः-

४२० वरप +
शोधित इति । मेदोहरणेन च । ज्वटनोऽचिः । इदमुक्तं मवति मेदोने पनरजेह-
पू सेदिते मित्ता मेदसोऽपकषेणम्‌ । शोधिते चश्चिरवचारणं पथ्यम्‌ ॥
भियगुत्रिफलालोधरं सक्षौद्रं भतिसारणम्‌ ॥
हितं च त्रिफटावचू्णं मधुयुक्तं भरेपनम्‌ ॥ ८ ॥
पुगमम्‌ ॥ ८ ॥
अभ्र द्न्तमूठगतानां चिकित्ा-- |
शीतादे हृतरक्ते तु तोये नागरसषपान्‌ ॥
निष्काथ्य त्रिफणं चापि कुयोद्रण्डूषधारणम्‌ ॥
परियंगवश्च मुस्तं च भरिफडा च भररेपनम्‌ ।॥ ९ ॥
निष्काथ्य चरिफटां मुस्तं गण्डूषः सरसाज्जन इति पाठान्तरम्‌ ॥ ९ ॥
कुषं दावीं खोध्रमब्दं समङ्गा पाठा तिक्ता तेजिनी पीतिका च॥
चूर्णं शस्तं धषेणेन द्विनानां रक्तास्रावं हन्ति कण्ड्सजं च | १० ॥
तेजिनी चविका मृवी वा । पीतिका हरिद्रा ॥ १० ॥
चलदन्तस्थितिकरं कार्यं ब्ुरखचर्वणम्‌ ॥ ११ ॥
कुरु चवेणामिति । बद्धटफलास्थिचर्वणम्‌ ॥ ११ ॥
दृन्तपुष्पुटके कार्यं तरणे रक्तमोक्षणम्‌ ॥
सपञ्चलवणक्षारः सक्षौद्रः परतिसारणम्‌ ॥ १२ ॥
तरुण इतिं । उत्पच्चमात्रे । क्षारो यवक्षारः ॥ १२.॥
दन्तानां तोदं च जायेते वात्ततस्तयोः ॥
उण्णतेखाज्यवातश्चनियूहाः कवटग्रहाः ॥ १३ ॥
तयोरिति । शीताददन्तपुप्पुटयेरेतयोश्च रक्तहरणादिनातवातान॒बन्पेन तोदहर्षौ-
ग्वे कोष्णतेरादिमिः कवलग्रहा हिताः ॥ १३ ॥
माक्षिकं पिप्पलीसपिभिभितं धारयेन्पुखे ॥
दन्तशूलहरं मोक्तं भधानमिदमोषधम्‌ ॥ १४ ॥
सुगमम्‌ ॥ १४ ॥ ।
विस्नाविते दन्तवेठे व्ण तु पतिसारयेत्‌ ॥
रोध्पत्त(्ा)क्मधुकलक्षाचूरणमधृत्तरेः ॥ १५ ॥
वि्ावित इति । जठोकःप्रच्छन्नादिना इतरक्ते । रणं जोक प्रच्छनादिजम्‌ ।
पत्त(ना जञ रक्तचन्दनम्‌ । मधृत्तरमधुप्रधानैः ॥ १९ ॥

१ क. च. स्थिरक. ` न्ग 171

मुखरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` च२१

गण्डूषे क्षीरिणो योज्याः सक्षौदरघरतशकंराः ॥
गण्डूषे क्षीरिण इति। क्षीरिणो वटादयः ते च कथिता ज्ञेयाः ॥
सोषिरे हृतरक्ते तु रोधयुस्तरसाञ्जनैः ॥
सक्षोदरैः शस्यते केपो गण्डुषे क्षीरिणो हिताः ॥ १६ ॥
सुगमम्‌ ॥ १६ ॥
क्रियां परिदरे इयाच्छीतादोक्तां विचक्षणः ॥ १७ ॥
कीतादोक्तामित्यनेन परिदरे पित्ताखक्छफने कफरक्तजश्शीतादक्रियातिदेशः पित्त-
स्यापि रक्तग्रक्षमक्रियोपशयात्‌ ॥ १७ ॥
संशोध्योभयतः कायं चिरथोपकुशे ततः ॥
काकोदुम्बरिकागोजीपनेविस्रावयेद्धिषर्‌ ॥
पद्रयुक्तेथ रवणैः सव्योषैः पतिसारयेत्‌ ॥ १८ ॥
पंशोध्योभयतः कायं रिरश्चेति मन्थः पारेदर उपकु च योजयन्ति । तत्र पारिद्रे
कफहितं वमनं विरेचनं च रक्तपित्तहितं शिरोविरेचनं च तत्स्थानस्थकफजयाथम्‌ ।
एवमुपकरुरोऽपि । उपदशः पित्तास्रनो यदप्युक्तस्तथाऽपि कफोऽत्र तब्रान्तरप्रलययाद-
वगन्तन्यः ।
तथा च-- “षष्टे हि दाहपाको चनं दन्तेषु नासिकापतनम्‌ ।
कुयाोपित्तं रक्तं कफश्च कुपितस्तथोपक्ुशेः" इति ॥
शिरश्च संशोध्येति पबन्धः ! कायमियस्य स्थाने कायमिति पाठान्तरे कां श्ीता-
दोक्तं कमं॑पारेद्रे । उपकु तु रक्तविखावणं वक्ष्यमाणं कामिति प्रत्येतव्यम्‌ ।
काष्ठो(को)दुम्बरिका गोष्ठोदुम्बरिका । गोजी गोजिह्वा ॥ १८ ॥
पिप्पस्यः सषपाः श्वेता नागरं नैं फटम्‌ ॥।
सुखोदकेन संखज्य कवरं तस्य योजयेत्‌ ।॥ १९ ॥
फटमिति । निच हिज्जखो जख्वेतसस्तस्य फट नैचर्म्‌ ॥ १९ ॥
राख्रेण दन्तवेदमें दन्तमूखानि शोधयेत्‌ ॥
ततः क्षारं भयुञ्चीत क्रियाः सवौश्च शीतलाः ॥ २०॥
अभिघातजेऽपि दन्तवेदर्भे शसेण इन्तमृहमांसच्छेदनमप्यमिघातजदुष्ट गोणितक्ृतपा-
करीणमांसापनयनाथम्‌ । क्षारप्रयोगोऽपीह शोधितरेषपूतिमांप्तापनोदारथं ततः शीत-
क्रिया पित्तनिवापणाथम्‌ ॥ २० ॥
उद्धुत्याधिकदन्तं तु ततोऽभ्रिमवचारयेत्‌ ॥
कृमिदन्तकवचचाज् विधिः कायां विजानता ॥ २१ ॥

१ क. घ. काष्टोदु" ।

४२२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेती-- [4 <अष्टपश्चाशत्तमः-

उद्धत्यागनिदाहो रक्तादिलुतिनिर्वापणाथम्‌ । छृमिदन्तकतिधिरचरोद्धायङ्ृमिदन्तवि-
चिर्तेयः ! अचङत्वादनुद्धायकृमिदन्तकविधि्त्वसमानत्वान्नोचितः । कमिदन्तके . च
उद्धरणदाहावक्तौ । अधिदन्ते पुनरचछेऽपि तद्विधाना्थं कृमिदन्तकविधेरतिदे शङब्ध-
योरप्युद्धरणदाहयाराभेधानम्‌ ॥ २१ ॥
छिच्वाऽधिमांसं सकषद्िरेतशचर्णेरुपाचरेत्‌ ॥
पाठावचातेनवतीस्वनिकायावशूुकजेः ॥ २२ ॥
तेजवती चविका मूवो वा । यावश्ुको यवक्षारः ॥ २२ ॥
्ोद्रद्ितीयाः पिप्पस्यः कवार कीतितः ॥
सक्षौद्रः सपिप्पङीकश्च. सुखोदके कवख्यरहः ॥
परोरनिम्बत्रिफलाकषायश्ात्र धावने ॥ २३ ॥
सुगमम्‌ ॥ २३ ॥
शिरोविरेकश्च हितो धूमो वेरेचनथ यः ॥
सुगमम्‌ ॥
` ` नादीव्रणहरं कमं दन्तनाडीषु कारयेत्‌ ॥ २४ ॥
यदव वत्तरादनाडना कमाक्तं तद्व दन्तनाडना कायम्‌ ॥ २४॥
यं दन्तमभि नायेत नाडी दन्तं तयुद्धरेत्‌॥
छित्वा मासं तु शसेण यदि नोपरिजो भवेत्‌ ॥ २५ ॥
यं उन्तमाम नाड स्याद्यस्य दन्तस्य सरमां नाड स्यात्त दन्त चटमचट वा शसेण

ने ष्का (क

द्न्तधारणमांपं छिन््वोत्पाय्येत्‌ । यदि नोपरिनो भवेदिति) ऊष्वैगतदन्तपङ्किगतश्वे्न
भवति । उद्धरणस्यापवादः ॥ २५ |
रोधयित्वा दहेचापि क्षारेण ज्वटनेन वा ॥ २६ ॥
ततः क्षाराञ्दाहा रत्छारतयामानकारणाय । २ ६ ॥
अयागदन्तं गत्युपक्षाया दाषमाह-
गतिदिनस्ति हन्यस्थि दशने सयपेकिते ॥
तस्मात्सप्रूट द शनपुद्धरेद्धग्रमस्थि च ।॥ २७ ॥
हिनस्ति मारयति । दराने पमुपेक्षितेऽनुद्धरणेन । समं दशनमुद्धरेदिति । स्थिर-
दन्तमूखमाप प्मृद्धरत्‌ । भप्रमस्थि चेति । दन्तोद्धरणे म्शेषमस्थि । किं च गति
विद्गाषत इन्वास्थ भग्रमस्थोत्यच्यते | आगन्तुननाङ्या यद्धस्रमास्य भवत्तट्‌ दरादत्यु

च्यते विधिरिति कातिकः ।-भिनत्युपक्िते दन्ते हनुकास्थि गतिश्वैवम्‌ इति सुश्चते
पाठः ॥ २७ ॥ 1 ॥

मुलसेगाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ४२३
“ -उपरिनदन्तानुद्धारे हेवुमाह-- ।
उद्धृते तृत्तरे दन्ते शोणितं संप्रसिच्यते ॥
रक्तातियोगादपूर्वाक्ता घोरा रोगा भवन्ति च ॥
चखमप्युत्तरं दन्तमतो नापहरेदधिषक्‌ ॥ २८ ॥
उत्तर उपारिजे। उत्तम इति पाठे राजदन्तद्वये । शोणितं संप्रिच्यत इत्यत्र केचि-
त्तेमूढेऽस्थिरबन्धन इति पठन्ति तत्रास्थिरबन्धनेऽदढतरदन्तवेष्ट इति । पूर्वोक्ताः रोगा
इति शोणितवणनीयोक्ता रक्तातियोगनिमित्ताः रिरोभितापक्षिपकादयः । चकारात्का-
णादितौ सुश्ुतोक्तो रम्येते ॥ २८ ॥ | (र
कषायं जातिमदनकटुकस्वादुकण्टकैः ॥ २९ ॥
खोध्खदिरमञ्चिषए्टायष्टयाहंश्ापि यत्छृतम्‌ ॥
तेर संशोधनं तद्धि हन्ति दन्तगतां गतिम्‌ ॥ ३० ॥
कषायं परतः कृत्वा दष्टा सोध्रादि कल्कितम्‌ ॥
कण्टकी मदनो योज्यः स्वादुकण्टा विकङ्तः ।। ३१ ॥
जाल्यादिभिः स्वादुकण्टकान्तैः कषायं मुखधावनं कार्यम्‌ । छोधादिमिस्तु यघ्ाहान्तैः
स्कख्येस्ेटं विपाच्यम्‌ । किं वा कषायामित्यस्मात्परतः कृत्वेति पदं द्रष्टव्यम्‌ । तेन
जात्यादिभिः कषायं कृत्वा डोधादिकल्केन तैं विपक्तव्यम्‌ । इमां च व्याख्यां न्द
एव व्याकरिष्यति । अनयेव व्यारूथया प्रचारः । केचित्कषायब्दं समासेन निर्षिभ-
क्तिकं पठन्ति तेषां मते कषायमामं पूगफलम्‌ । मिश्रकोक्तशङ्धिन्यादिशोधनकषायद्र-
व्यनालादिरोधादीनां कस्केन तैरपाकः । कषायद्व्याणां तद्वतत्वेऽपि जात्याः प्रथ-
गमिधानं यथाङाभप्रयोगनिेधार्थं॑भागद्वयम्रहणार्थ वेति. कातिकम्याख्या । जेज्ञटस्तु
सुश्रुते धावने जातिमदनस्वादुकण्टकसादिरामित्याधिकं पठित्वा कषायमिति पदं धावन-
मित्यनेन सह योजयति । तेन जाल्यादिकषायेण मुखधावनं परेण तु जातिमद नादिना
कल्केन तैटप्ताधनमिति फति । कटुकं चिकटुकं रोदिणी वा । एषेवोचिता सुश्रुते
कापि कटकापाठात्‌ । खादुकण्टको गोध्चुरक इति उष्णः । कषायं परतः कृत्वा
दषटेति । कषायमित्यस्मात्परतः कृत्वेति पदं वाक्यरोषतच््रयुक्लया दृष्टेयथंः । क्ञङ्धि-
नयङ्कोरेत्यादिमन्थः कापि पठ्यते स॒ तु कषायदाब्दसमापरनिर्देरापक्षे कातिकम्याख्यात-
मिश्रकोक्तश्योषनकषायद्रव्याकारः ॥ २९. ॥ ६० ॥ ३१ ॥
इति दन्तमृ्रोगाधिकारः ॥
सप्रति दन्तरोगचिकित्मितम्‌ 1 दन्तरोगचिकित्सायां च दा्नमादिपठितमसाध्य-
तवात्परिलज्य निदानंगहोक्तकरमेण दन्तविकषित्सायां वक्तव्यायां परथमं दन्तदपेचि-

द । न
६२ व्याख्याक्रुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [९८ अष्टपञ्चाशत्तम~

कित्सामिधानं शर्कराकपाटिकयोरपि दन्तह पक्रियासाध्यत्वेन परघान्यादिति चक्र-
पाणिः । दाढनं वातिके प्र्ाख्याय दन्तहषैक्रियमिधानार्थमिति का तिककुण्डः ।
सुखोष्णाः क्ञेहकवलाः सपिषदचैदतस्य वा ॥
निर्युहाश्वानिलघ्चानां दन्तह्षपमदेनाः ॥
सैहिकथ हितो धूमो नस्यं लेहिकमेव च ॥ २२ ॥
सरेहक्वखा इति । लेहाः सर्षिसनैटवप्रामज्जानस्तेषां म्यस्तप्तमस्तानां कवलाः ।
सपिषसैद्ृतस्य वेति । चैवृतं सर्पिः सुशरुतेऽपतानकनिकित्सितोक्तम्‌ । निर्यूहाः
काथ; । सेहकवल्वातहरनिगृहपूमनस्यानि यथायोग्यावस्थायामृह्यानि ॥ ३२ ॥

आर्हिसन्दन्तमूलानि दाकेरामुद्धरेद्धिषर्‌ ॥
छाक्षावूर्गेमधृयुतैस्ततस्तं भरतिसारयेत्‌ ॥ ३३ ॥
दन्तमूरिंसयाऽमिवातदन्तनादी दन्तपातो वा स्यात्‌ । अतस्तत्परिहारार्थमुक्तमरहि-
सन्दन्तमलानीति । प्रति्तारयेद्वषेयेत्‌ ॥ ६६ ॥
| दन्तदषेक्रियां चापि कुर्यानिरवरोषतः ॥
सुगमम्‌ ॥ |
कपालिका ठृच्छरसाध्या तत्राप्येषा करिया हिता ।। ३४॥
कपाटिका छृच्रूाध्येलयनेनाऽऽदाविव कपाछिका प्रतिकर्व्येति रिक्षयति । एषा
क्रियेति । दन्तहर्क्ता । कपाठिकाया व।तजत्वाच्छर्करोक्तेत्यन्ये ॥ २४ |
०५००१४५ ; स्विन्नमचटं कृमिदन्तकम्‌ ॥ २३५ ।।
तथाऽवपीडेवोतत्ः सेहगण्डूषधारणेः ॥
॥ [ख्‌ ४, २ ५५
भद्रदावादिवषामूख्पेः सिग्धेथ भोजनैः । ३६ ।।
विस्रावणेरिति । छमिदूषितोणितनिरणेः । अवर्पीडि्वीत्रेरिति । वातहर-
न्यज्ृतत्वाद्वातप्नोऽवपीडः । भद्रदावादिवातहरो गगः ॥ ३९ ॥ ३६ ॥
शङ्क सोष्णं तु मतिमाःकृमिदन्ते मदापयेत्‌ ॥ ३७ ॥
सोष्णं किचिदुष्णम्‌ ॥ ६७ ॥
बहती भ्मिकदम्बकपश्चाङ्टकण्टकारिकाकाथः ॥
गण्डुषस्तेखयुतः कृमिदन्तकेद नोपशमः ॥ २८ ॥
भकदम्बोऽग्बुषः । पश्चाङ्गु एरण्डः ॥ ६८ ॥

चलमुदल वा स्थानं दहेतु सुषिरस्य षा ॥ ३९ ॥।

मुखरोगाधिकारः ] रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५२५

चखगुदलय वेति । वाश्चब्दोऽवधारणे । चलमुूलेवेतयन्ये । स्थानपिति । उदू-
तदन्तस्य समयं स्थानम्‌ । दहेच्छच्यथं रोणितस्रावनिषेधाथंम्‌ । सपिरिस्य वेति ।
छृतच्छिद्रस्य यावन्मात्रं स्थानं तावदेव वा दहेत्‌ । अत्र स्थानशब्द आवतेनीयः ]
मूरिदिशद्षौ सलयां समग्रस्थानदाह एकदेशस्थानदुष्टो तु सुषिरस्थानमा्दाह इति
व्यवस्था ॥ ३९ ॥
ततो विदारीयण्वाहश्ङ्ारककसे रभिः ॥
तैलं दशगणक्षीरं सिद्धं नस्ये तु पूजितम्‌ ॥ ४०
सुगमम्‌ ॥ ४० ॥
दनमोक्षे समुदिष्ठं कुर्याद दितवत्करियाम्‌ ॥
अर्दितवत्समदिष्टामित्यारईत इव समुद्दि्ां क्रियां कुयात्‌ 1 समुदिष्टग्रहणेनेतज्ज्ञा-
पयत्यर्दितोक्तामातिदेशिकीं वातव्याधिविषानेनोपचरेदिव्येवेरूपां वैरोपिकीं वातार्दैतोक्तां
मत्तिप्करियेबस्तिनस्यधमोपनादादिकां विविधामपि क्रियां करुयादिति । दनुमेोक्षे
दन्तस्रामीप्यादन्तरोगमध्ये परितः ॥
फटान्यम्खानि रतास्बु रुक्षानने दन्तघावनम्‌ ।।
तथाऽतिकटिनान्भक्ष्यान्दन्तरोगी विवजयेत्‌ । ४९॥
सुगमम्‌ । प्ताध्यानां दन्तरोगाणां चिकित्पितमुक्तं इ्यावदाटनमञ्जनानामपमाध्यत्वा-
सोदाहृतम्‌ ॥ ४१ ॥
इति दन्तयोगाधिकारः ।
अथ जिह्वागतरोगचिकि त्सितम्‌-
ओषएटमकोपेऽनिटने यदुक्तं भाकरिकिंत्सितम्‌ 11
कण्टकेप्वनिरोत्येषु तत्कायं भिषजा खलु ।॥ ४२ ॥
कृण्टकेप्विति । कण्टको नाईति क्रे ॥ ४२।
पित्तजेषु निघृष्ट निःस्युत दुषएटशोणिते ॥
प्रतिसारणगण्डूपनस्य च मधुरं हितम्‌ ।॥ ८३ 1
निधृष्ेप्विति । ककेशशाखोटकरादिपत्रण । मधुरगणङ्तत्वान्मधुरं प्रतिस्रारणारि
चयम्‌ । उद्टणस्तु प्रतिसरणं मधुरेद्रव्येः काकोल्यादिभिः। गण्डूपोऽपि तैरेव कथितः!
नस्यमपि द्‌ शगृणक्षीरं तत्कस्कसाधितमिवि व्याख्याति ॥ |
कण्टकेषु कफोत्थेषु छिखितेष्वसृजः क्षये ।!
पिप्पल्यादिमधुयुतः कार्यं तु प्रतिसारणम्‌ ॥ ५४ ॥
९५

८२६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-[ ^ ८अष्टपञ्चाशत्तमो-

छिखितेष्विति } मण्डलाग्रादिना । असृजः क्षयेऽवस्राने विराम इत्यर्थः । पिप्य-
ल्यादिर्मणः ॥ ४४ ॥
ग्रहीयात्कवलं वाऽपि गोरसषेपसेन्धवेः ॥
गौरसर्षपसैन्धवेरिति । गौरसषपः श्ेतसषेपः । कवरोऽयमुष्णास्बुयोगात्‌ ॥
पटोरनिम्बवातोकक्षारयुषैश्च भोजयेत्‌ ॥ ४५ ॥
पटोरादिमिः क्षारयुषेण वा भोजयेत्‌ क्षारप्रधानो यूषः क्षारयुषः । क्षारो यवक्षारः ।
वैकारणेऽप्युक्तम्‌-
“ुष्कमृलक्ुलत्थादियुषाः क्षारोत्तरा हिताः ।
कुरुकं निम्बपत्रं च वार्ताकं चाराने हितम्‌” इति ॥ ४९ ॥
उपजिहां तु संङिख्य क्षारेण प्रतिसारयंत्‌ ॥
रिरोविरेकगण्ड्षध्रमेश्वनागुपाचरेत्‌ ॥ ४६ ॥
प्षारेणेति । प्रतिसारणीयेन । गण्डूष इह कफद्रव्यहरकृतो ज्ञेयः। उद्टणस्तु गण्डूषः
कफव्रणहरद्रव्येण कफकण्टकहरणद्रम्येण वेति व्याख्याति । धूमश्च वैरेचनिक-
धूमेः।॥ ४६ ॥ + ४

0 =

व्योषक्षाराभयावदहिचृणेमेतत्घषेणम्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥
उपजिहोपशान्त्यथेमेभिस्तेलं विपाचयेत्‌ ॥ ४७ ॥
पुगमम्‌ । अप्नः पुनरत्र कफरक्तकृत आश्युकारित्वात्पत्यास्ययेव विरे-
चनशोणितमोक्षणकवरुशिरोविरेचनधूमवमनादिमिरूपचयेः । जिह्वागतानां साध्यानां
चिकित्सा ॥ ४७ ॥ |
अथ ताङ्ग्यानां चिकित्सा-- -
ताटुसमटे कफा सृग्भ्यां जायते गश्ाण्डिका |
छि तां म्योषसिन्धूत्थोग्राकषदरैः भतिसारयेत्‌ ॥ ५८ ॥
गल्ट्यण्डिकाचेदो यथा सुश्रुते दरितस्तथा कार्यः |
तद्यथा--“अङ्ग्ठाङ्कङिसंदंरोनाऽऽकृष्य गद्डुण्डिकाम्‌
छेदयेन्मण्डखाग्रेण जिह्ोपरि तु संस्थिताम्‌ ॥
नोल्छृष्टं नैव हीनां च त्रिभागं केदयेद्धिषङ्‌ । `
अलत्यादानात्छवद्रक्तं तन्निमित्तं नहाल्यपून्‌ ॥
हीनच्छेदाद्धवेच्छाफो लाटास्रानो भमस्तमः ॥

- -१ड..-चापि।

पुखरोगाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५२७
तस्माद्वैयः प्रयत्नेन दष्टकमी विशारदः । `
गल्ष्वण्डं तु संशि कुयातपराप्तमिमं कमम्‌"' इति ॥ ४८ ॥ `
गख्युण्डी क्षयं याति वजीक्षीरेण टेपनात्‌ ॥
वृजीक्षीरेणेति । वज्री खहीभेदो वानरा इति छोके ॥
कुष्रारुणावचासिन्धुषृष्णापागवेरपि ॥
सक्षोदरभिषजा कार्थ गरद्ुण्ड्यां प्रधर्षणम्‌ ॥ ४९ ॥ `
अरुणाऽतिविषा । छवं केवतेकमुस्तकम्‌ ॥ ४९ ॥
वचामतिविषां पागं रासां कटुकरोदिणीम्‌ ॥
निष्काथ्य पिचुमन्दं च केवरं तत्र योजयेत्‌ ॥ ५० ॥
सुगमम्‌ ॥ ९० ॥ |
्षारसिद्धेषु मुद्ेषु यूषश्ाप्यशने हितः ॥ |
्षारसिद्धेषिविति । क्षाराग्बुिद्धषु । क्षारश्च कफहरद्रम्यकरृतो ज्ञेयः। क्षारसिद्धेषु
देषु यूषथाप्यशने हित इति । मुद्धेन कृतो यूषो यवक्षारेण छवणीङृतो भोजने
पथ्य इति इद्टणः ॥

तुण्डिकेय॑रधरषे८?) क्म संघाते ताट्पुप्पटे ॥
एष एव विधिः कार्यो विकेषः श्रकमंणि ॥ ५१ ॥ `
कूर्मे कच्छपरोगे । संघाते मांससंहते । विशेषः शख्कमम॑णीति.। तुण्डिकेरीता-
प्पुटो मे्यावपरे छेद्या इति शखकमेणि विरोषः ॥ ५१ ॥
ताडपाके तु कतेव्यं विधानं पित्तनाश्चनम्‌ ॥
पित्तनाशनमिति । पित्तचणनारानम्‌ ॥
लेदस्वेदौ ताटुशोषे विधिशानिखनाश्नः ॥ ५२ ॥ `
तदटुशोषस्य निदानसंग्रहे ताटपाकादग्रे पठितस्यापि ताद्ुपाकानन्तरमिह चिकि-
तससोक्तिः पित्तनारनविधष्यर्थं पित्तेनापि ताटुशोषजननत्वात्‌ । तानानां चिकित्सोक्ता ।
अर रक्तार्बुदस्याप्ताध्यत्वात्कमं नोदाहृतम्‌ ॥ ५२ ॥
अथ कण्ठ्यानां चिकित्सा | `
साध्यानां रोहिणीनां तु हितं शोणितमोक्षणम्‌ ॥
छदनं धूमपानं च गण्डुषा नस्यकमं च ॥ ५२३ ॥
साध्यानां रोदिणीनामिति। वातपित्तकफरक्तनानां चतसणाम्‌ । तिदीषना पुनरसाध्या

तस्याशिकिंत्सितमिह न वक्तव्यम्‌ । शोगितमेक्षणादिकमंपश्चकमच्र व्याधिप्रत्यनीकतया
पर्वरोहिणीष्राधारणम्‌ 1 यथादोषं दोषग्रयनीकमेवेत्यन्ये ॥ ५३ ॥

४२८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो--[ ९८ अष्टपश्चारात्तमो-

वातिकी तु गते रक्ते खवणेः भ्रातिसारयेत्‌ ॥ ५४ ॥
गते रक्त इति । टेखनेन रोहिण्या टेख्यतवनो क्तत्वात्‌ । गते रक्त इति पदं पित्त-
जादिसोक्ष्णीतयेऽप्यनुवतनीयम्‌ । छवणेरिति बहुवचनमिरदेशाचयथाङामं सरवैखकणेः ।
छावणैीरेति पटे चूर्णैरिति रोषः ॥ १४ ॥
सुखोष्णांस्तैटकवखान्धारयेचाप्य मीक्णश; ॥
अभीक्ष्णशः पुनः पुनः ॥
| पत्ता) ङ्शकर क्षोदः पेत्तिकीं परतिसारयेत्‌ ॥ ५५ ॥
चेत्तिकी पत्त्रणङ्गादिमिः प्रतिसारयेत्‌ । पत्ता) रक्तचन्दनम्‌ ॥ ९९ ॥
द्ाक्षापरूषककाथो हितश्च कवलग्रहः ॥
द्राक्षापरूषककाथ इति । परूषकस्य मधुरं फम्‌ 1 अनयोः पएथगपि क्राथः
कवले हितः ॥
आगारथूमकटुकेः कफजां परतिसारयेत्‌ ॥ ५६ ॥ `
आगारध्ूमकटुकैरिति । कटुकं त्रिकटु ॥ ५६ ॥
शवेताविडङ्गदन्तीषु तैकं सिद्धं ससैन्धवम्‌ ॥
नस्यकमेणि दातव्यं कवर कफोच्ये ॥ ५७ |
श्वेतेति } कटमाऽपराजिता वा । कवलश्ेति । शेतादिसिद्धतैरमेव कवलः |॥९७॥
पित्तवत्साधयेद्रे्यो रोहिणीं रक्तसंभवाम्‌ ॥
पित्तवदिति । पित्तजनरोहिणीवत्‌ ॥
विस्राव्य कण्टश्ाटूफ साधयेततुण्डिकेरिवत्‌ ॥ ५८ ॥
विघ्लाव्य कण्ठश्चाटूकमिति । विखावणमिह इुषटशोणितापगमा्भम्‌ } तुण्डिके-
रिवदिति । अनेन तुण्डिकेयामपि ग्डुण्डिकविध्यतिदेशाद्रख्टयुण्डिवदित्यमिधानम्‌ ।
तुण्डिकेरीविध्यतिदेरो निःरोषोच्छेदनाथ न तु गद्द्युण्डिकावत्रिभागर्छेदः कायं इति
द्रोयति ॥ ५८ ॥ ।
एककाल यवान्नं च युज्ञीत सिग्धमरपश्ष; ॥
उपजिहक्वचापि सापयेदधिजिहिकाम्‌ ॥ ५९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥
उन्नम्य जिहामाकृष्य बडिदोनाधिनिहिकाम्‌ ॥
छेदयेन्मण्डलाग्रेण तीकष्णोष्णेधषणादिभिः ॥
व परमुपचरेदिति दोषः । आदिराब्दादिह कवडादिपारे-
ग्रहः ॥ क

मुखरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ४२९

एकटन्दं तु विस्राव्य विधिश्ोधनसाचरेत्‌ ।॥ ६० ॥
एकटन्दं तु विस्नाव्येति । विघलाव्यं नटोकादिभिः। विधिशोधनमिति । परति-
सारणरिरोविरेचनकवट्ग्रहादीनामन्यतमं दोषशोघनमाचरेत्‌। अन्ये तु सामान्येन शोध-
नाद्वमनविरेचने अपीच्छन्ति । तदुभयं हि रारीरशोधनद्वारा गखादिगतदोषमपहरति ।
इल्यणस्त्वेवं व्याख्याति-रिरोविरेचनधूमटेपक्षारादिभिः शोधनम्‌ । एकवृन्दस्य
व्याधिमाहि्ना रिरोविरेचनधूमकवट्प्रतिस्रारणादिभिः कफहरणेः रोधनविधिने तु
वमनविरेचनादिक इति ज्ञेयम्‌ ॥ ६० ॥
गिखायुश्वापि यो व्याधिस्तं च शसेण साधयेत्‌ ॥
तं च शख्ेण साधयेदिति । कठिनमस्पवेदनमपक्ं गिखायुं छेदयेत्‌ । अतिपक्त तु.
पुयनिर्गमा्थं भेदयेदिति । ततो द्विवणीयोक्तो विधिः शोधनादिर्ाथेतो कम्यते ॥
अमर्मस्थं सपक च मेदयेद् विद्रधिम्‌ ॥ ६१ ॥
अमर्मस्थं साघ्यमपि गख्विद्रधि प्रत्याख्याय भेदयेत्‌ । गख्विद्रधिखिदोषनविद्रधि-
तुल्यतया कथितोऽपि चिकित्सोपदेशात्तद्रनावद्यमसाध्यः । जयं च सवै गरं व्याप्य
समुत्थित इत्यभिधानेन मभव्यापकोऽपि गख्गतमेणि मृखास्पदविरहाद ममन इत्युच्यते ।
किं वाऽमरभस्थमिति करियाविन्ञेषणं ज्ञेयम्‌ ॥ ६१ ॥
कण्टरोगेष्वखच्ोक्षस्तीक्ष्णं नस्यादिकमं च ॥
काथपानं तु दावींत्वनिम्बताक्ष्येकटिङ्गनम्‌ ।॥। ६२ ॥
ताष्यकलिङ्गजनमिति । तार्यं रपराज्ञनम्‌ । किङ्ग इन्द्रयवः ॥ १२ ॥
हरीतकीकषायो वा पेयो माक्षिकसंयुतः । ६३ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६३ ॥
कृटुकातिविषापागदारुपुस्तकरिङ्ककाः ॥
गोमूत्रकथिताः पेयाः कण्ठरोगविनाशनाः ।॥ ६४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६४ ॥
काटकन्णमाह--
श्रहधूमो यवक्षारः पाठा व्योषं रसाञ्जनम्‌ ॥
तेजाहा भिफडा खोर चिच्रकशेति चरूणितम्‌ ॥ ६५ ॥
सक्षोद्रं धारयेदेतद्रखरोगविनाश्षनम्‌ ॥
` कालकं नाम चूण तु शदन्तास्यगररोगनुत्‌ ।॥ ६& ॥
तेनीहा वचा । खों कृष्णटोहच्रणेम्‌ । जातूकर्णे शाख्रपाठात्‌ ।
% दन्तनिह्ास्यरोगनुदिति चक्रपाठः। [शि
१ स्न. शस्तीकणरस्याः । २ घ. चवा ।

मातम । १ भधात मभनम क कलमो

४३०. व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-[ 4 ८अष्टपन्चारात्तमो- `

यथा--“"पाठारसाञ्जनग्योषतेनोह्ातिफटाथिकम्‌ ।
गृहधूमयवक्षारशरखं शस्त च कारकम्‌" इति । `
वाग्भटेऽप्ययःशब्द; पठितः ।
तथा हि--““गृहधूमताक््यपाठान्योषक्षारागन्ययोवरतिजेदः ।
उपदन्तग्विकारे सक्षोदधेः कारको धार्यः" इति ॥
चक्रव्याख्या--एतनेव छोधपारं व्युदस्तः । वेद्यप्रसारकऽपि खोहमगुरु विवृतम्‌ । `
युक्तं चेतच्छस्रशब्दस्याप्यगुरुविवृतदशेनात्‌ । तथा च धूमवर्तिप्रयोगे गन्धशाच्चम्‌-
“राज्ञा राखेण दर्धण दरिताजुनकेतुना ।
चतुभुनगद लेन इरेभित्वा निवर्त्यते" इति ।
अत्र राजा कूरम्‌ । राखमगुरु । दषः कस्तूरी । अञुनकेतुः िदटटकमिति। अयः-
शब्देनाप्यगुरु वक्तं शक्येत खोहपयोयस्याप्यगुरुपयीयत्वात्‌ । प्रचारोऽपि प्रायेणा-
गुरुणा । चर्णमिदं सर्वत्र मुखरोगे क्रियते । वैद्यानां हस्तदण्डकोऽयम्‌ ॥ ६९ ॥ ६१ ॥
मनःशिखा यवक्षारो हरितां ससेन्धवम्‌ ॥
दावींत्वक्रेति तच्ूण माक्षिकेण समायुतम्‌ ॥ ६७ ॥
मूछितं घृतमण्डेन कण्ठरोगेषु धारयेत्‌ ।)
मुखरोगेषु च शेषं पीतिकं नाम कीतितम्‌ ॥ ६८ ॥
पसगमम्‌ । पीतिकं चणम्‌ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥
यवाग्रजं तेजवतीं सपादं रसाञ्जनं दारुनिशां सकुष्राम्‌ ॥
द्रेण कयौद्रयिकां मुखेन तां धारयेत्सवेगखामयेषु ॥ ६९ ॥
तेजवतीमिति । चवी ॥ ६९ ॥
दशमं पिबेदुष्णं यूषं य॒द्रदुखुत्थयोः* ॥
स॒गमम्‌ ॥
सर्वष्वेव मुखरोगेष्वच्र दोषादिविभागेन कवानिदिशनाह--
्षरेशचरसगेोमूत्रदधिमस्त्वम्टकाञ्ञिकेः ॥
विदध्यात्कव खान्वीक्ष्य दोषं तैरघ्तेरपि ॥ ७० ॥

* ख. पुस्तके --पटोखदार्वौमधुकं प्रियग्वतिविषाघनम्‌ ॥ सन।गपृष्पं त्रायन्ती भनिम्बस्तिक्त-
रे्हिणी ॥ १ ॥ विभीतके दाडिमत्वरधरिताटं मनःरिका । समांशामि चिभागं . च सदौकेयरसाञ्ननम्‌
॥ २ ॥ परीतक चृणेमेतद्धि मध्वक्तं म्रतिसारणम्‌ । दन्तमृखगलाधुष्टजिहाताट्विकारिणाम्‌ ॥ ३ ॥ चश्चु-
त्येणाद्रलरोगे पीतकं चणैम्‌ । इध्याधेकमन्न ।

१ ड. पीतकं । २ क. घ, पकृष्णाम्‌ । ३ घ. क्षारे! ४ क. ध. "धं तिलः ।

मुखरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४३१

क्षीरादिभिः प्रलेकं यथादोषं कवलः । वीक्ष्य दोषं दोषकार्यमपि रोगम्‌ ॥ ७० ॥
पश्चकोटकताटीसपतरेटामरिचत्वचः ॥ ७१ ॥
पटारयुष्ककक्षारयवक्षाराश् चूणिताः ॥
गुड पुराणे कथिते द्विगुणे गुटिकाः कृताः ॥ ७२ ॥
ककेन्धुमाजाः सप्नाहं स्थिता युष्ककभस्मनि ॥
कण्ठरोगेष सर्वेषु धायः स्युरमृतोपमाः ॥ ७३ ॥
त्वगगुडत्वक्‌ । सवेचर्णा्टिगुणो गुडः । कक॑न्धुमा्राः कर्षमानाः ॥७१।७२॥७२॥
मुखावयवगता्नििर्य सकटवदनगताननिदिहनाह-
वातात्सवेसरं वरणे्छवणेः परतिसारयेत्‌ ॥
सवैसररो मुखपाकः । सवणा ज्योतिष्मती छ्वणं वा तद्धवं खावणं तेन रावणश:
पश्चरवणक्रतैः ॥
तरं वातहरः सिद्धं हितं कबटनस्ययोः ।॥ ७४ ॥
वातहरैः सिद्धमिति वातहरो भद्रदावादिगणः। भद्रदावादिकस्ककषायपि द्धं तैं
केवले नस्ये च हितमित्यथः ॥ ७४ ॥
पित्तात्मके सवसरे शद्धकायस्य देहिनः ॥
सवैः पित्तहरः कार्यो विधिम॑धुरशीतलः ॥ ७५ ॥
शुद्धकायस्योति । वमनेन विरेचनेन वा । कफस्थानगतस्यापि पित्तस्य वमनहायेत्वात्‌।
सर्व; पित्तहर इति । गण्टूषादिविषिः । पित्तदरमरहणङन्धस्य मधुरशीतख्स्य विशे-
पाथमभिधानम्‌ ॥ ७९ ॥
प्रतिसारणगण्डूषान्धूमं संसोधनानि च ॥
कफात्मके सवसरे क्रियां कुयात्कफापहाम्‌ ॥ ७६ ॥
प्रतिप्तारणेल्यादिविधानं कफात्मके ज्ञेयं धूमस्य पित्तानहेत्वात्संशोधनस्य पुनरुक्त-
त्वाच्च । क्रियां कु्यात्कफापहामिलयस्याशषकफहरविष्युपसंमरहा्थं कथनम्‌ 1 संशोधन-
मिह वमनं शिरोविरेचनं च ॥ ७६ ॥
अतः परं मुखपाके सामान्यचिकित्सितम्‌-
गुखपाके शिराषेधः शिरःकायविरेचनम्‌ ॥
कार्ये च बहुधा नित्यं जातीप्रस्य चवेणम्‌ ।। ७७ ॥।
रिरावेध इति । रिराग्यधस्ताटुन्यधोजिहायां वा ॥ ७५७ ॥
जातीपत्राम्रताद्राक्षवासादावींफलेकेः ॥
काथः प्षोद्रयुतः पीतो गण्डूषो पुखपाकनुत्‌ ॥ ७८ ॥
१६. क्षाराः। २ क. घ. क्षापाठदा ।

४३२ ` व्याख्याङयुमावरयाख्यदीकासमेतो-- [९ ८ अष्टपश्चारत्तमो-

सुगमम्‌ ॥ ७८ ॥
पटोटनिम्बजसम्ब्वा्नमारतीनवपटवाः ॥
पंश्चपट्टवकः श्रेष्टः कषाया मुखधावने ॥ ७९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७९ ।
पञ्चवस्ककषायो वा चिफटाकाय एव वा |
मुखपाकेषु सक्षोद्रः भयोज्यो मुखधावने ॥ ८० ॥
सुगमम्‌ ॥ ८० ॥
स्वरसः कथितो दाव्यां घनीभूतो रसक्रिया ॥
सक्षौद्रा युखरोगाखुग्दोषनाडीव्रणापहा ॥ ८१ ॥,
रसक्रिया ख्टोटेपोवा॥ <१॥
सप्तच्छदोशीरपगोमुस्तहरौ तकीतिक्तकरोहिणीभिः |
यण्चाहरानदुमचन्दनेश काथं पिबेत्पाकदरं मुखस्य ॥ <२ ॥
सुगमम्‌ ॥ ८२ ॥
पयललुण्टीत्रिफराविशाखा-
त्रायन्तितिक्ताद्विनिशामृतानाम्‌ ॥
पीतः कषायो मधुना निहन्ति
गख स्थितथाऽऽस्यगदानशेषान्‌ ॥ ८३ ॥
सुगमम्‌ ॥ ८३ ॥
कथितास्रिफखापागगरद्रीकाजातिपट्वाः ॥ `
निषेव्या मक्षणीया वा जिफखा युखपाकदा ॥ ८४ ॥।
निषेव्या इति पूर्वेण योज्यम्‌ । निषेवणं पानगण्डूषाभ्याम्‌ ॥ ८४ ॥
विदा नीलोत्पलं सपि; शकेरा क्षीरमेव च ॥
सक्षोद्रो दग्धवक्त्रस्य गण्डूषो दाहपाकनुत्‌ । ८५ ॥
द्ग्धवक्तस्येति । चणोदिना ॥ <^ ॥
सहचरा तैलमाह-
तलां तां नीटसदाच्रस्य दरोगेऽम्भसः सं्रपयेयथावत्‌ ॥
पूत्वा चतुभागरसे तु तें पचेच्छनेरथपटर्पयुक्तंः ॥ ८६& ॥
कल्कैरनन्ताखदिरेरिमेदजम्ब्वाप्रयष्ठीमधुकोत्पखानाम्‌ ॥
तत्तेटमाश्वेव धरत मुखेन स्थेयं द्विजानां विदधाति सथः ॥ ८७ ॥

१ क. पच्चवल्कलकः । २ क. मुखस्थितांखास्य ।

धखरोमाधिकारः } हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः } ४३६

. नीटसहचरस्येति । नीटश्चिण््याः ¦ संश्रपयेद्विपाचयेत्‌ । खदिरेरिमेदेति । इरि-
मेदो विट्खदिरः । तई मवे खदिर एव द्विगुणो मराह्यः ॥ ६६ ॥ ८७ ॥
इरिमेदाचं तेकमाह-- [र
द्रिमेदरेवक्पटशतमभिनवमापोथ्य खण्डशः कृत्या ॥
तोयाढठकेथतुभिनिष्काथ्य चतु्रोषेण ॥ ८८ ॥
कयन तेन मतिमां स्तैटस्याधीठकं शनैविपचेत्‌ ॥
कर्कैरक्षसमांशेमच्िष्ठाटोधमधुकानाम्‌ ॥ ८९ ॥
इरिमेदखदिरकट्फलखाक्षान्यग्रोधगुस्तसृष्ष्मेखा-
कपूरा गरूपग्मकल्वङ्गकङ्ो खजातीनाम्‌ ॥ ९० ॥
फएटपत्त(जा) ङ्गगेरिकवराङ्गगजकुसुमधातकीनां च ॥!
सिद्धं भिषगिदभ्यादिदं मुखोत्थेषु रोगेषु ॥ ९१ ॥
परिशीणदन्तविद्रधिसौषिरशीताददन्तदर्षेषु ॥
कुमिदन्तदरणचरितपरृष्मां सावश्षी्णेषु ।¦
मुखदौोगन्ध्ये कार्य पागुक्तेष्वामयेषु तेखमिदम्‌ ॥ ९२ ॥
जाती जातीकोषः । एं जातीफटम्‌ । गजङकुसुमं नागकेसरचूणैम्‌ । भकृष्टमांसा-
चरीर्णष्विति । प्रक्रष्टदन्तमांसेऽवशीर्णे मापे च। इरिमेदायं वेढम्‌ ॥ << ॥ ८९ ॥
॥ ९० ॥ ९१ ॥ ९.२५

तेखं लाक्षारस कषीरं एथक्मस्थसमे पचेत्‌ 11 ९३ ॥
चतुगणेरिमकाये द्रव्येश्च पलसंमितेः ॥
रोध्रकदफमञ्िषटापदमकेसरपदमकैः ॥ ९४]
चन्द्‌ नोत्पल्यथ्याहैस्तेरं गण्ूषधारणम्‌ ।॥ `
दान दन्तचारं च दन्तमोक्षं कपालिकाम्‌ ॥ २५ ॥
रपि तदं पूतिवक्तचे च अरुचि पिरसास्यताम्‌ ॥
हन्यप्दास्यगतानेतान्डुयादन्तानपि स्थिरान्‌ ॥ ९दे ॥
सुगमम्‌ । ढाक्षतैकम्‌ ॥ ९३ ॥ ९४ ॥ ९९ ॥ ९६ ॥
बकुला तेलमाह-- `
वद्ल्टस्य फर रोध्रं वजिवह्टीडुरण्टकम्‌ ॥
चतुर ङटबन्बखवानिकर्णेरिमासनम्‌ ॥ ९७ ॥ `
। + ते 9 &.
एषां कल्ककषायाभ्यां तैरं पकं युखे धृतम्‌ ॥

स्थेय करोति चलतां दन्तानां नाषनेन तु ॥ ९८ ॥
५५५

४३४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो--[ ९९. एंकोनपष्ितमः-

वजिवह्वी, अस्थिसंहारः । कुरण्टको नीाञ्निण्टी । वानिकणैः सामेदो गदेभाण्डो
या } अप्ननः पीतश्चाडः । बकुला तरम्‌ ।॥ ९७ ॥ ९८ ॥ |
स्वस्पखदिरवटिकामाह- |
खदिरस्य तुखां सम्यग्नख्द्रीणे विपाचयेत्‌ ॥
रोषाष्टभागे तत्रव प्रतिवापं प्रदापयेत्‌ ॥ ९९ ॥
जातीकपूरपगानि कङ्ोखस्य फलानि च ॥
इत्येषा गुटिका काया मुखसो भाग्यवधिनी ॥
दन्तोष्मुखरागेषु जिहातास्वामयेषु च ॥ १०० ॥
जाती जातीकोषः । पूगं गृवाकफटम्‌ । फलं जातीफलम्‌ 1 एषां चस्य प्रयेकं
पटम्‌ । खदिरवटिकान्तरेऽपि हि जातीफल्कङ्कोडजातीकोशानां एथक्पमानतोक्ता ।
यथा- छ्वङ्जातीकङ्कोहजातीकोषान्पलोनिमितानिति । कंच । माविखदिरवर्किायां
तुा्रयक्ताये यावचर्णं तावतो मित्य तृतीयमागेन मिरितानामेषां वर्णम्‌ । क्राथा-
चतुथा नेत्यन्ये । स्वस्पसखदिरगुटिका ॥ ९९ ॥ १०० ॥
बृहत्वदिरवटिकामाह--
गायजीसारतुख्या(ये) रिमवरकरखानां
` साधं तुखयुगुखमम्ब षटे्त॒भिः ॥
निष्काथ्य पाद्मवरेष्य सुवस्नपूतं
भूयः पचेदथ शनेमरदुपावकेन ॥ १०१ ॥
तस्मिन्धनत्वमुपगच्छति चणमेषां `
छक्ष्णे क्षिपेच कवटग्रहभागिकानाम्‌ ॥ १०२॥
एठामृणाटसितचन्दनचन्द नाम्बु-
स्यामातमारूविकसाषनखोदयष्टी-
टज्नाफटत्रयरसाञ्जनधातकीभ- ` १
श्रीपुष्पगेरिककरटंकटिकदफलानाम्‌ ॥ १०३ ॥।
पर्राकखोध्वटरोहयवासकानां
मांसीनिशासुरभिवर्कटसंयुतानाम्‌ ॥
कङोलजातिफलकोशटवङ्गकानि |
चूणीकृतानि विदधीत पखांशकानि ॥ १०४ ॥
शीतेऽवतायं धनसारचतुष्परं तु
क्षिप्त्वा कलायसदशीरटिकाः भकुर्यात्‌ ॥
दुष्का मुखे विनिहिता विनिवारयन्ति
रांगानारोषएरसनाप्रिनताद्ुजातान्‌ ॥ १०९ ॥

कर्णरोगाभिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ४३५
कुयगखे सुरभितां पटतां रुचि च

स्थेयं परं दरनगं रसनारघरुखम्‌ ॥ १०६ ॥

गायत्री खदिरः । षरदरोणेः । कवख्ग्रहमागिकानाभिति । प्रयेकं क्षमानानाम्‌। `
अत्र खणारमुरीरम्‌ | पितचन्दनं श्वे तचन्दनं रक्तपीतसारम्‌। चन्दनं पत्त(्रा)ज्गः । अम्ब
षाठकम्‌ । इयामा प्रियंगु; । तमां तमाख्पत्नम्‌ । विका मञ्ञिष्ठा । रोहमगुरु ।
खञ्जा वराहक्रान्ता समङ्गा वा । इमो नागकेसरत्रणम्‌ । श्रीपुष्पः पुण्डरीकं नवनीत-
खोरि । कटकरिदीरुहरिद्रा । पद्माकं पद्मकाष्ठम्‌) स॒रभिः शछकौवेष्टकं मुरेति स्यातं
रासा वा। वल्कं गुडत्वक्‌ । जातिफरुकोशेति । जातीफरं जतिकिशश्च । घनपतारः
कपरः । बरहत्खदिरवटिका ॥ १०१॥ १०२॥ १०३॥ १०४॥ १०९॥ १०६॥

इति भ्रीवृन्दभरणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां भीरी
कण्ठदत्तकरतायां व्याख्याकुस॒मावल्याख्यायामष्टपश्चाशत्तमो
गुखरोगाधिकारः समाप्तः ॥ ५८ ॥

अथेकोनषष्टितमः कर्णरोगाधिकारः ।
कणरुचिकित्सामाह--
कपित्थमातुलुङ्गाम्टशृङ्गेररसेः टुभेः ॥
पुखोष्णेः पुरयेत्कर्णं कणघ्रुखोपश्चान्तये ॥ १ ॥
कपित्थस्य मूखम्‌ । मातुलुङ्गाम्छं मातुचुङ्गकेप्रम्‌ । कपित्थादीनां प्रयेकं रसैः
कणपूरणम्‌ ॥ १ ॥
श्ङ्गवेररसः क्षौद्रं सेन्धवं तेखमेव च ॥
कदुष्णं कणेयोर्देयमेतद्रा बेदनापदम्‌ ॥ २ ॥
सुगमम्‌ ॥ २ ॥
लहुनाद्रकशिभ्रणां मुरङ्गया मृकस्य च ॥
कदर्याः स्वरसः श्रेष्ः कदुष्णः कणेपूरणे ॥
एषां षण्णां छटनादीनामपि खरमैः प्रयेकमथ वा समन्तः कर्णपूरणम्‌ 1 शिथुमे-
भुरिभ्रुः । मुरङ्गी रक्तसोभाञ्जनकः 1 कदुष्ण ईषदुष्णः ॥ |
समुद्रफेनचूर्णेन युक्तया वाऽप्यवचृणयेत्‌ ॥ ३ ॥।
स्मुद्रफेनचृणेन युक्त्या वेति । युक्लया तैटेन करणं म्रक्षयित्वा ॥ ३ ॥

४१९ व्याख्याङुसुमावल्याख्यदकासमेतो-[९९एकोनषितमः-

आ््रकसूयोवतेकसो भाञ्जनमटमूरकस्वरसाः ॥
मधसैन्धवतैखयुताः पृथगुष्णाः कणेशुखहराः ॥ ४ ॥)
प्रगमम्‌ ॥
सोभाञ्जनस्य नियोसस्तिरतेटेन संयुतः ॥
व्यक्तोष्णः पूरणः कर्णे कणेशुखोपशान्तये ॥ ५ ।)
पुगमम्‌ ॥ ९ ॥
अष्ानामपि पत्राणां मूत्रेणान्यतमेन वा ॥
कोष्णेन परयेत्कर्णं कणश्रखोपर्चान्तये ॥ & ॥
गवारीनामष्टानं मूचाणाम्‌ |
उक्तं च-“गोमाहिष्यव्यजाश्चानां रासभाष्रमतङ्गजात्‌ ।
मूतच्राष्टकमिति ख्यातं भिषभ्मिः शाख्लचिन्तकैः' इति
अन्यतमेनेकतमेन ॥ ई ॥
अश्वत्थपत्रखट्धं वा विधाय बहुपज्रकम्‌ ॥
तेखाक्तमङ्गारचितं निदध्याच्छवणोपरि । ७ ॥
यततेटे च्यवते तस्रात्खष्टादङ्गारतापितात्‌ ॥
तत्पापं भवणस्चोतः सचा गरह्वाति वेदनाम्‌ ॥ < ॥
अन्वत्थपच्रखह्टमिति । अश्वत्पत्रेषहमिसतेकाक्तेर्िकर्णिकाकारा खह्टी कायौ ।
विदेहे त्वर धताक्तत्वमपि दर्दितम्‌ । तयथा--विधायाश्चत्थपतरैवी खह्धमम्यञ्य सार्पं
षेति ¦ श्रवणघ्लोतं इति । कणंविवरम्‌ ॥ ७ ॥ ८ ॥ `
दीपिकतिलमाह--
महतः पञ्चमस्य काण्डान्यषटाङ्गलानि च ||
पषोमेणाःऽऽवे्य संसिच्य तैटेनाऽऽदीपयेत्ततः ॥ ९ ॥
यत्तेखं च्यवते तेभ्य; सुखोष्णं तत्पयोजयेत्‌ ॥
जञेयं तदीपिकातेरं कणश्रटनिवारणम्‌ ४ ।! १० ॥
काण्डानि खण्डानि । क्षौमेणातप्तीवखेण । अवेष्टय विभागमिति दोषः । तेम्योऽ-

धोमुखमिति शेषः । दीपिकतिटम्‌ ॥ ९. ॥ १० ॥

अकस्य पत्र परिणामपीतमाज्येन शितं शिखिनाऽभितप्तम्‌ ॥
आपीड्य तोयं श्रवणे निषिक्तं निहन्ति शूलं बहुवेदनां च ॥ ११॥
॥

* ख. पुस्तक--एवं कुयाद्धद्रकाष्ठे कुष्ठे कष्ठे च सारके। मतिमान्दीपिकातैरं कर्णशठनिवारणम्‌ ४१४
इत्यधिकम । ध

१ क्‌. घ्‌. गक्ताःकः। २ रपण नि ।

कर्णरोगाधिकारः डन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ४३७.
अर्कस्य पत्रं परिणामपीतमिति । परिणामपीतं पाकात्पीतवणम्‌ ॥ ११ ॥
तीवगूातुरे कणं सशब्दे छेदवाहिनि ॥ `
बस्तमूत्रं क्षिपेत्कोष्णं सेन्धवेन समन्वितम्‌ ॥ १२ ॥
सुगमम्‌ ॥ १२॥ ।
व॑शावलेख संयुक्त भूते वाऽऽजाविके भिषङ्‌ ॥
तें पचेत्तेन कणं पूरयेत्कणेशूखिनः ॥ १३ ॥
ॐ ` # ने ¢ $ श
धारयेत्पूरणं कर्णं कणेमूटं विमदेयन्‌ ॥
| रजः स्यान्मादेवं यावन्माजाश्तमवेदने ॥ १४ ॥
वंशावटेसो वशनीरी वंशावछेलः कल्कः । आनेन वाऽऽविकेन वा मूत्रेण पाकः |
कराटेऽप्युक्तम्‌-- र
“धवंदावटरेखकल्केन मूत्र आजेऽथ वाऽऽविके ॥
पचेततेटं रुजः शान्त्यै कर्णयोः पूरणं भिषक” इति ।
विदेहे तु योगेऽस्मिन्पाठेतं घ्रृतम्‌। गदाधरप्तु विदेहदर्शंनाव्याचष्टे--आजमूत्रवि-
पकरेन तेडेन वा पूरयित्वा कर्ण॑माविकम्‌त्रविपकेन पूरयेदेवमसक्ृदिति । |
तथा च विदेहः |
“अनाविमूत्रे पक्त्वा तु आद्रैवंशावटेखने ।
व्यत्यासात्सपिषा कार्य कणर तु पूरणम्‌” इति ॥ १६. ॥ १.४ ॥

रिङ्खतुम्बरूशुण्ठीभिः साध्यं तरं तु साषेपम्‌ ॥
कणेश्रे भणादे तु पूरणं हितयुच्यते ॥ १५ ॥
सुगमम्‌ ॥ १५॥
शारतेटमाद-

वाटमूककष्चुण्ठीनां क्षारो हिङ्कः सनागरम्‌ ॥
दातपुष्पा वचा इषं दारुशिप्ररसाञ्जनम्‌ ।॥ १६ ॥
सोवचेखं यवक्षारः स्वनिकोद्धिद सेन्धवम्‌ ॥
भूजग्रन्थिधिडं पुस्तं मधुषक्तं चतुरणम्‌ ।॥ १७ ॥
मातुटुङ्गरसश्चैव कदल्या रस एव च ॥
तेखमेभििपक्तव्यं कणेगरूखहरं परम्‌ ॥ १८ ॥
बाधिर्यं कर्णनादश पृयास्नावश्च दारुणः ॥
पूरणादस्य तैरस्य कृमयः कणंसंभिताः | १९ ॥

व्याख्याकुसुमावरयाख्यटीकासमेतो-[4९एकोानषष्ितमः-

क्षिः विनाशमायान्ति कृष्णात्ेयस्य शासनात्‌ ॥
्षारतेटमिदं भरषठं युखपाकासयापदहम्‌ ॥ २० ॥
छेदं मध्विति श्रत्यैव शुक्तकादि चतुगणम्‌ ॥
त्ैखातत्येकमन्ये तु मधुशुक्त छिखन्ति च ॥ २१॥
यवाम्भोमधुसंयुक्तं शङ्गवेरगुडान्वितम्‌ ॥
धान्यराशौ निरा्रस्थं मधुदुक्तमुदाहतम्‌ ॥ २२ ॥
उद्धिदं शाकंभरीटवणम्‌ । मघ्वन्तं द्रव्यं कल्कः । रक्तादिद्रव्यं प्रयेकं चतुगुं
णम्‌ । प्रचारोऽषीत्यम्‌। मातुलुङ्गकदलीरसौ ठु जातूक्णदशेनात्तेरपमौ युक्तौ । मधुप्र-
धानं जक्तं मधुशुक्तमित्यन्ये । तच जम्नारस्य फटरसमिल्याद्ना दशायतन्यम्‌ । जातु
कर्णेऽपि मधुन द्रव नाप कर्के पठितम्‌
तयया--“मटकमभस्मदहाताङ्कद्विक्षारवचाचतङ्वणकुष्ेः ।
दारूरसाज्जननागरसोमाञ्ञनहिङ्घनमूर्जैः ॥
पक्तफटं पृणकदीरपैः समांरोश्वतुगणश्चक्त ८) ।
तैलं विपक्रमश्रुतिनादश्रवणदुटजन्तुघ्रम्‌ः इति ।
मधुशुक्तमाह--' |
““जम्बीरस्य फलरसं पिप्पटीमृटसंयुतम्‌ 1
मधुभाण्डे विनिक्षिप्य धान्यराशौ निधापयेत्‌ ।
मासमेतज्जातरसं मधुशुक्तमुदाहतम्‌' ॥
जम्बीरफटरसपटं पिप्पटीगृलपलं मधुपट्मिति संप्रदायान्मानक्रमः । क्षारौटम्‌ ॥
॥ १६ ॥ १७॥ १८॥ १९ ॥२०॥२१॥२२॥
कणेनादे कणकष्वेडे कटुतेखेन पूरणम्‌ ॥
नादबाधियेयोः कुयौद्रातश्रूलोक्तमौषधम्‌ ॥ २३ ॥
सुगमम्‌ ॥ २६३ ॥
मागेक्षारजखेन तत्करृतकल्केन साधितं तिखजम्‌ ॥
अपहरति कणनादं बाधिय चापि पूरणतः ॥ २४ ॥
माग्॑षारजखेनेति । मार्गोऽपामाेः । तत्कृतकस्फेनेति । अपामार्गक्षारकृतकस्केन !
क्षारस्य तेरोपक्षयभयादम्भप्ता मोदयित्वा कर्कः कार्यः । अत्र च तैकं द्वा पाक-
ज्ञानाथमण्टनकं आह्यम्‌ । कल्कोऽयं न गारनीय इत्यन्ये । अन्ये तु क्षारकल्कत्वे
तक व॑ह मन्यमानाः समाप्तान्तगेतमप्यपामार्गशब्दमाकृष्यापामार्गमूटं कल्कमाहुः ।
प्रथमन्याख्यया प्रचरितव्यम्‌ । अपामार्गतेलम्‌ ॥ २४ ॥

१ ड. प्रं नारं तु गच्छन्ति । २ क. घ. 'खदन्तामः ।

ढेर.

सि

कणेरोगाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` 8३९

दशमूलीकषायेण तेटपस्थं विपाचयेत्‌ ।॥
एतत्कर्णे मदातव्यं बाधि परमौषधम्‌ ॥ २५ ॥
दरमृटीतेटम्‌ ॥ २९ ॥
निल्वतैलमाह--
फं बिर्वस्य मूत्रेण पिष्टा तकं विपाचयेत्‌ ॥
सक्षीरं तत्र वितरेद्वाधिर्ये कणेपूरणम्‌# ॥ २६ ॥
तच्रान्तरदशोनात्पाकार्थं गोमूत्रमपि देयं क्षीरं चाऽऽनं ग्राह्यम्‌ ।
त्यथा---““विल्वगर्भे पचेत्तेकं गोमूत्राजाप्योनितम्‌ !
वार्धिर्ये पुरयेत्तेन कर्णीं सकफवातजेः इति ॥
सक्षीरं तत्र वितरोदित्यत्न सज च सदुग्धं चेति पाठे पठति उद्वणः। पञ्चिकाका-
रस्तु पादिकं जछ्दुगधाम्यामिति पठति । बिल्वतैटम्‌ ॥ २६ ॥ `
एवमेव विधिः कायैः प्रणादे नस्यपूर्वकः ॥ `
गुडनागरतोयेन नस्यं स्यादुभयोरपि ॥ २७ ॥
उभयोरिति । बाधिर्यप्रणादयोः ॥ २७ ॥
चूण पञ्चकषायाणां कपित्थरससंयुतम्‌ ॥
कणेसखावे परशंसन्ति पूरणं मधुना सह ॥ २८ ॥
पथ्चकषायाणामिति । पञ्चकषायाणि सुश्रुते कणस्ञावचिकित्सितोक्तानि तिन्दुका
दीनि)
तयथा--““तिन्दुकान्यभया योधं समङ्गाऽऽमछ्कं तथा ।
पुरणं चान्न पथ्यं स्यात्कपित्थरसयोजितम्‌" इति ॥
अन्ये तु, आरश्धरिरीषनम्बूसनौश्चवकणान्पञ्चक षायशब्देनाऽऽहुः ॥ २८ ॥
तिन्दुकान्यभया खोधं समङ्गा चाऽऽमखक्यपि ॥ `
पचचकषायशब्देन प्राह्यमेतद्धवेदिह ॥ २९ ॥
समङ्गाऽज्ञखिकारिका वराहकरान्तेलयपरे । इदं पञ्चकषायचर्णम्‌ ॥ २९ ॥
सजेत्वक्चुणेसंयुक्तः कपासीफलनो रसः ॥
मधुना संयुतः साधुः कणेसराते प्रशस्यते ॥ ३० ॥
सभेत्वक्सजेः शाः । कर्पास वनकपीसी । म्रामजकर्पासस्यापि फलरसो मह्यः ।
तथा च विदेहः-

> ख. पृस्तके--क्षीरमाजं बिल्वतें मन्दपावकपाचितम्‌ । इ्यधिकमत्र ।

१ के. घ. (त्कत्कं प्रः २क.घ. एष एव।

४४० व्यास्याक्सुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ ५९ एकोनषष्ितमः-

““कपौप्ीतुण्डिकिरीणां स्वरसो मधुसंयुतः ।
युक्तः सर्जकषायेण कण॑स्रावस्य भेषजम्‌?! इति ॥
अव्र कपीीफटरस्याधं मधु मधुनोऽधं सर्जत्वकचू्णं वृदधवैयसंप्रदायादिति काति
कङ्ण्डः | २० ॥
जम्ब्वाम्रपनं तरुणं समांशं कपित्थकापांसफठं च सप्रम्‌ ॥ ३१ ॥
श्चा रसं तं मधुना विमिश्रं स्राबापहं त भ्रवदान्त तच्ज्ञाः ॥
"भिः चुतं निम्बकरञ्जतेटं ससाषपं सावहरं दिष्टम्‌ ॥ २२ ॥
मारम्‌ ! पभिरिति । जम्ब्वादिभिः कल्कः । पाकोत्तरकाछं
1 तडं मित्वा पक्तव्यम्‌ } नम्ब्वाद्य तरम्‌ ॥ ३१ ॥ ६२ ॥
वेधिस्विन्नहस्तिविडनातक।टजः ॥
सतेखसिन्धत्थः कणेखावहरः परः ॥ ३३ ॥
नरम: कोष्णः कायः ॥ र. |
कस्य तु मांसेन कटुतैलं विपाच्य (९
तदय पूरणमानरेण कणेनाडी प्रशाम्यति ॥ ३४. ॥
२४ ॥
चूर्णेन गन्धकरिखारजनीभवेन
मष्यराकेन कटुतेटपरषकं यत्‌ ॥
धत्तरपचरसतुल्यमिद विपक्‌ं
नाडीं जयेचिरभवामपि कणजाताम्‌ ॥ ३५ ॥
एवं शकेनेति । मिलितानां पलेन त्विति । गन्धकरिलारजनीं भवेनेति । गन्धक-
गन्धको न तु शिटा मनःशिङा तच्रान्तरप्रल्ययात्‌ । तथा च तच्रान्तरम्‌-
“रिदागन्धपरं पक्तं कट्तैरपलाष्टकम्‌ ।
धत्त्रपत्रजरसे कणनाडीनिदुत्तमम्‌' इति ॥
अतो मिहितानां पटेन विति वृन्द्रिप्पणिकायां बहुवचनमपंगतमेव प्रतिमाति ।
:षवंदाकेनेति । मिरित्वा पटेन ॥ ३९ ॥
कणेप्रतीनाहविधिमाह--
अथ कणेपतीनारे सेहस्पेदौ भरयोजयेत्‌ ॥
ततो विरिक्तरिरसः क्रियां मापनां समाचरेत्‌ ॥ ३६ ॥

घ णरुलजि |

कणरोगाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ४१

क्रियां भाप समाचरेदिति । खेदस्वेदादिविधरं कृत्वा दोषोवितां क्रियां श्या
दित्यथैः ॥ ३६ ॥

कणंपाके चिकित्सामाह--

कर्णपाकस्य भेषञ्यं कुयार्षतविसरपवत्‌ ॥
शीताङेपपरीषेकार्दसचिकित्सितोक्तान्कृयोत्‌ ॥
कणकण्डूचिकित्सामाह-

नाडीस्वेदोऽथ वमनं ध्रमो मूधेविरेचनम्‌ ॥

विधि कफहत्सः कणेकण्डूमपोदति ॥ ३७ ॥
खहस्वेदोऽयेति पाठं पठति उद्धणः 1 वमनं सस्वेदवमनम्‌ । धृमोऽ वैरेच-

निकः ॥ ६७ ॥

कणेगुथचिकित्सामाद-

क्टेदयित्वा त॒ तैखेन स्वेदेन भरविखाय्य च |

शोधयेत्कणेगरथं दु भिषक्सम्यक्शखाकया ॥ ३८ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६८ ॥ |
पूतिकणचिकित्सामाह--

निर्ण्डीस्वरसस्तैलं सिन्धुधषरनो गुडः ॥१

पूरणात्पूतिकणेस्य शमनो पधुसंयुतः ॥ ३९ ॥
निगुण्डीस्वरसस्तैरमिति। निगुण्डीखरससतेरप्तमः। धूमरनोऽमारधूमचूरणम्‌ ॥९९॥

जातीपत्ररसे तें विपक्ष पूतिकणैजित्‌ ।॥ ४० ॥
सुगमम्‌ ॥ ४० ॥

वरूणाकेकपित्थास्रजम्बूपट्टवसाधितम्‌ ॥

परतिकणापहं वेक जातीपत्ररसोऽ्य वा ॥ ४१॥
सुगमम्‌ ॥ ४१ ॥
कृमिकणेचिकित्सामाह--

सूयोवतैकस्वरसं सिन्दुवाररसं तथा ॥

छाद्गटीप्रटकरसं चयूषणेनावचूाणितम्‌ ॥

पूरयेत्टरृमिकणं तु जन्तूनां नाशनं परम्‌ ॥ ४२ ॥
मूयौवतेकादीनां प्रसेकं खरसो व्योषयोगात्कार्यः ॥ ४२ ॥

कूमिकणेविनाशार्थं कृमिध्रै योजयेद्विधिम्‌ ॥ ४३ ॥

क्रमिघ्नो विधिः कृमिचिकिस्सितोक्तः ॥ ४३ ॥
५६

१७२ व्याख्याकुसुमावदयाख्य्दीकासमेतो-- [६ °०षष्टितमो-

अपरामपि विदोषचिकेत्सामाह-
ताकषपथ दितः सा्षपस्तेह एव च ॥ ४४ ॥

वार्तीकधूष इति । वातीकफटनर्णं साङ्गारररावसंपुटे दत्वा नचिकया कणघरूपौ
ग्राह्यः । उद्टुणस्तु वातीकधूमश्चेति पाठं पठित्वा परिणतशुप्कवात्तीकधुमस्य पानं कर्ण
धूपनं चेति व्याख्याति । प्ता्पपन्ेहेन कणपूरणं तच्रान्तरोक्तत्वात्‌ ॥ ४४ ॥

कृमिक्रतदो्गन्ध्यविकित्सामाह--
पूरणं हरितारेन गवां मूतच्रयुतन च ॥
धूपनं कणेदागन्ध्ये गुग्गुः भ्रेष उच्यते ॥
कृमिघ्नं हरिताटेन गवां मूज्रयुतेन च । ४५ ॥
गगः कणदोगन्ध्ये धूपनं श्रेष्ठमुच्यत इति पाठं पठित्वा उद्णो व्याख्याति । कमिप
विडङ्गप्तारचणं तच हरितालच्र्णेन संयुतं गोमूत्रेण पूरणं गुगगुटुना ध्रूपनम्‌ ॥ ४९ ॥

कर्णस्रावपूतिकणेपुरणं कभिकर्णकानां समानं कर्माऽऽह--
राजटक्षादितोयेन सुरसादिजरेन वा ॥
कणभक्षानं कुयोचेरितस्तु पूरणम्‌ ॥
राजवृक्षादिरारग्वधमदनगोपोटेत्या्भिकः । सुरसा धेतपुरसा फणिजक्रेलादिः सुर-
सादिः ॥
विद्र चापि वीत विद्रधयुक्तं च भेषजम्‌ | ४६ ॥
भेषजमिति । अन्तरविद्रध्युक्तं भेषनम्‌ । उद्टणस्तवेवं व्याख्याति । विद्रधौ
चापीति । चकारात्सुश्रुतोक्तं कणक्षवेडे यत्पार्षपं तैर प्रण उक्तं तद्धिद्धावपि करवीत
न केवह तदेव कुर्वीत विद्रध्युक्तं भेषनमपि दुर्वतित्य्थः । वातज अमे सवेदने विद्धौ

क ७

तिरतेरेनाऽऽसेकः कफजे पुनः सार्षपतेटेनेति ॥ ४६ ॥

~ (५

पूतिकणस्य विशेषचिकित्ामाह--

ष्ठं रसाञ्जनं नायाः क्षीरेण क्षोद्रसंयुतम्‌
परशस्यते चिरोत्थेऽपि सास्रावे पएतिकणेके ॥ ४७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४७ ॥

कषटदिङ्खवचाद्‌रशताहाविच्वसेन्धवे ¦ ॥
पूतिकणोपहे तें बस्तमूत्रेण साधितम्‌ ॥ ४८ ॥
सुगमम्‌ । कृष्टां तेटम्‌ ॥ ४८ ॥

नजो णनो ३0०७०७४० ०७.) ५७११४ चमार वः १५

१ डः, "धूमश्च ।

नासारोगाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। . ` 4.

रतावरी वानिगन्धापयस्येरण्डवीजकैः ।
तें विपकं सक्षीरं पाीनां पुष्टिकृत्परम्‌ ॥ ४९ ॥

पयस्येरण्डबीजकैरिति । पयस्या क्षीरकाकोटी । एरण्डवीनकमेरण्डबीजं न तु
मीजकं पीतश्रारः ॥ ४९ ॥

कर्केन जीवनीयेन तें पयसि पाचितम्‌ ॥
आनरपमांसकाथेन पारिपोषणवधनम्‌ ॥ ५० ॥

सुगमम्‌ ॥ ५० ॥

इति श्रीहन्दभरणीतन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्री
कण्टदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्या ख्यायामेकोनषषटितमः
कणरोगाधिकारः समाप्रः ॥ ५९॥ |

1 111

अथ षष्टितमो नासारोगाधिकारः।

न ननित

अथेद्धियाधिष्ठानगतविकारात्रासारोगारम्भः--

पक्चमृटीद्य॒तं क्षीरं स्याचित्रकंहरीतकी ॥
सपिडः षडङ्गश्च यूषः पीनसशान्तये ॥ १ ॥
पश्चमरीरातक्षीरादयः पकपीनसे । पश्चमू्टी महती स्वल्पा वा । चित्रकदरीतक्रयत्र
वाधिकारे वक्तव्या । सर्पिगंडः षडङ्श्च युषो यक्ष्माधिकारोक्तः ॥ १ ॥

ठ्योषचिजरकतारीसतिन्तिडपैकाम्खवेतसम्‌ ॥
सचनग्याजाजितुल्यांशमेखात्वक्पत्रपादिकम्‌ ॥ > ॥
व्योषादिकमिदं वर्णं पुराणगुडसंयुतम्‌ ॥
पीनसश्वासकासघ्रं रुचिस्वरकर परम्‌ ॥ ३ ॥
एखात्वक्पतपादिकमिति । एटदिकं प्तमुदितमभागपिक्षया मर्त पादिकम्‌ ।
गुडः सरवसु्णप्तमः 1 म्योषाये चणम्‌ ॥ २॥ ३॥

पाटाद्विरजनीम्वापिप्पटीजातिपह्वेः ॥
दन्त्या च तेरु संसिद्धं नस्य॑ पीनसशान्तये ॥ ४ ॥

पुगमम्‌ } पाटाद्य तटम्‌ ॥ ४॥

(न, माता म न त १ ॥

शरिद पर २ क. घ. "स्ये सपक्रपीनसे पु !

७४४ . व्याख्याकुसुमावस्यास्यदीकासमेतो-- [ ६० षष्टितमो-

व्यापघ्रीदन्तीवचाशिसुरसव्योषसेन्धवैः ॥
पाचिते नावनं तें पूतिनासागदं हरेत्‌ ॥ ५ ॥
पुरसः सिन्दुवारः ! एवं वक्ष्यमाणेऽपि योगे । व्याघ्रीतेरम्‌ ॥ ९ ॥
त्रिकटुकविडङ्सन्धवबहतीफररिच्रसुरसदन्तीभिः ॥
तें गोजलाधिद्धं नस्यं स्यात्पूतिनासस्य ॥ ६ ॥
पुगमम्‌ । त्रिकटुतेरम्‌ ॥ ६ ॥
कलिङ्गदिङ्कमरिचं खाक्षासुरसकरफम्‌ ॥
कुष्ठोग्राशिग् जन्तुप्रमवपीडः परशस्यते ॥ ७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७ ॥
तैरेव पएतरसंयुक्तैः कटुतें विपाचयेत्‌ ॥
अपीनसे पूतिनासे शमनं कीतितं परम्‌ ॥ ८ ॥
पुगमम्‌ ॥ < ॥
नाप्तापके भेषजमाह--
नासापाके पित्तहत्स॑विधानं कार्यं सर बाह्यमाभ्यन्तरं च ।
हुत्वा रक्त क्षीरद्क्षत्वचश्च साज्याः सेके योजनीयाश्च खेपे ॥ ९॥
बाह्ममाभ्यन्तरं चेति । वाद्यं टेपाम्यज्गपरिषेकादि । आभ्यन्तरं पुनरिहोष्वैनेह-
पानविरेचनादि । क्षीरवृक्षत्वचश्वेलस्य पित्तहरविधानभित्यनेनैव रन्धस्य पुनरभिधानं
विरेषेण दितत्वप्रतिपादनाथंम्‌ । साज्यः(ज्याः) सप्रृतः(ताः) ॥ ९ ॥
पूयास्लरक्तपित्तघ्राः कषाया नावनानि च ॥
सुगमम्‌ ॥
शण्टीकुकणावित्वद्राक्षाकट्ककषायवत्‌ ॥
साधितं तेरमाञ्यं वा नस्यं क्षवथुरोगयुत्‌ ।॥ १० ॥
विसस्य मूलम्‌ । शुण्ठीतेटम्‌ ॥ १० ॥
दीप्रोगस्य चिकित्सामाह-- `
. दीपे रोगे पैत्तिकं संविधानं कुयीत्सर स्वादु यच्छीतलं च ॥
संनिधानं करमल्थेः । सर्वं बाह्यमाभ्यन्तरं च ॥
नाप्ानाह चिकित्सामाह--
नासानाहे सेहपानं पधानं लिग्धा प्रूमा मृधबस्तिश्च नित्यम्‌ ।॥ ११ ॥
._ सेहपानमन्तरमक्तकम्‌ रवसतशेति। चकारात्साखणोपनाहादयो गृषठन्ते ॥११॥
१ ड. दरेद्रत्तं। २ ड, योज्याः \ ड. "के सघुताशव प्रदेहाः । बा" ।

#

नासारोगाधिकारः। डन्दमाधवापरनामां सिद्धयोगः | ४४९९
वातिकप्रतिहयायस्य चिकित्सामाह-- 4.
वातिके तु भतिहयाये पिवेत्सधियंथाक्रमम्‌ ॥ १२ ॥
पञ्चमिटवणेः सिद्धे प्रथमेन गणेन वा ॥
नस्यादि षु विधि कृत्मवेक्षेतादितेरितम्‌ ॥ १३ ॥
पिबित्सपियथाक्रममिति यथाक्रमं पाचनशिरोविरेचने कतवेलर्थः । किंवा खेदो-
पयोगिकाध्यायोक्तक्रमेण । प्रथमेन गणेन वेति । नस्यादिषििलनेन योज्यम्‌ । तेना-
यमर्थः | प्रथमेन गणेन विदारिगन्धादिना भिद्धं सर्षिनंस्यादिषु प्रयोक्तव्यमिति । न चेवं
कल्पनीयं यत्प्रथमेन गणेन कल्करूपेण प्ञ्चख्वणेन च कस्केन सिद्धं सर्षिः पिबे-
नरस्यादिष्वर्दितेरितं विधिं कुयौदिति। कराे केवर्पञ्चर्वणेनेव घरतसाधनस्योक्तत्वात्‌ ।
त्यथा--“सपिवौतापरैः सिद्धं ख्वणेवीऽपि पञ्चमिः ॥
प्रतिरयाये प्रहसन्ति संपा्य८चं) मारुतोद्धवे" इति ॥
किंवाऽदिते सामान्येन नस्यादिकमुक्तं न तु विशिषठषव्येर्नस्यारेषिषिः । तेन
नस्यादिष्वि्यस्य परेण योजनोचिता ॥ १२ ॥ १६ ॥
पित्तरक्तक्रतयोः प्रतिदरियाययोधिकित्सामाह - । ~
“ पित्तरक्तोत्थयोः पेयं सपिमरधुरकेःः ब्रतम्‌ ॥
मधुरकेरिति । काकोल्यादिभिः । केचिपिपत्तरक्तात्थयोसतिक्तैः कषायमधूरेधृत-
मिति पटान्नि न्यारूयानयन्ति च तिक्तैः कषायमधुरं सिद्धमिति देषः । तप्र
तिक्तानि पटखादिगणपठितानि । कषायाण्युत्पखादिगणोक्तानि। मधुराणि काकोल्यादरीनि॥
परिषेकान्पदेहांथ कुयौदपि च दीतखान्‌ ॥ १४ ॥
प्रदेहाः प्ररेपाः । परिषेकादीनि हीतखानीति शीतटानि न्यममोधादयुत्परादिशीतर-
गणङृतानि ॥ १४ ॥
कफजप्रतिश्यायचिकित्सामाह-

कफजे सपिषा स्िग्धं तिरमाषविपकशया ॥

¶ ऋ | =
यवाग्वा वामयित्वा वां छेष्मघरं करममाचरेत्‌ ॥ १५ ॥
तिरमाषविपक्या यवाग्वा कृरारया वामयेत्‌ । तिर्माषसिद्धविपक्रयेति वामनी-

व

यद्रव्ययुक्तयेति क्षेयम्‌ । तथा सति वमनस्य सुकरत्वात्‌ । वान्तश्च कफं क्रमामिति,
अत्र संममाचरेत्‌ ॥ १९ ॥

दावीङ्दनिकुम्भैथ किणिश्चा स॒रसेन च ॥
वतेयोऽथ पृथग्योज्या धूम्रपान यथाविधि ॥ १६ ॥

[व 1

१क. घ. "म्येद्रान्ते शैः । २ क. घ. वा कफघ्र।

४४६ व्याख्याकुसुपावस्याख्यरीकासमेतो- [६ गषष्ितमो-

निकुम्भो दन्ती । किणिही कटभी । सुरसा निगण्डी पन्नाश्लो वा सुरसेनेलयस्कः
स्थाने सरटेनेति पाठान्तरम्‌ । यथाविधि धूमपानोक्तविधिना ॥ १६ ॥
घृततेटेन संयुक्तं सक्तधूमं पिवेन्नरः ॥
परतिर्यायहरं प्रोक्तं कासदिकानिवारणम्‌ ॥ १७ ॥
सुगमम्‌ ॥ १७ ॥
अथवा सधृतान्सक्तन्कृत्वा मह्धकसंपुटे ॥
नवपतिद्यायवतां ध्रमं वैः भयोजयेत्‌ ॥ १८ ॥
सुगमम्‌ ॥ १८ ॥
पटपक्ं जयापच्रं सिन्धुतेरसमन्वितम्‌ ॥
परतिदयायेषु सर्वेषु शीटितं परमोषधम्‌ ॥ १९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥
` भिरसोऽभ्यज्ञनस्वेदनस्यकटुम्टभोजनेः ॥
वमनेधृतपानेश्च तान्यथास्वगुपाचरेत्‌ ॥ २० ॥
तानिति ) प्रतिदयायान्‌ । यथास्वमिति } यथायोभ्यम्‌ । तेन शिरोम्यङ्कनस्य-
घतपानानि पके परिरिष्टविधानमपके ॥ २० ॥
ऊषणं गुडसंयुक्तं सिग्धदध्यम्छखभोजनम्‌ ॥
नवप्रतिर्यायहरं विशेषाप्कफपाचनम्‌ ॥ २९ ॥
उषणमित्यादियोगो मिरितः ॥ २१॥
ततः पकं कफं ज्ञात्वा दरेच्छीषपिरेचनेः ॥ `
` सुगमम्‌ ॥
पिष्पल्यः शिभ्रूबीजानि विडङ्मरिचानि च ॥
अवपीडः भ्रशस्तोऽयं प्रतिशयायनिवारणः ॥ २२ ॥
पिषटाऽवपीञ्य दीयत इत्यवपीडः ॥ २२ ॥
समग्रनपिष्टा्ोदिष्टाः क्रियाः कृमिषु योजयेत्‌ ॥
धावनानि कृमिघ्रानि भेषजानि च उुद्धिमान्‌ ॥ २३ ॥
समूत्रपिष्ठा इति । समूत्राः पिष्टाः । प्रतिश्याये कृमिपंमवेऽवषीडादीन्गोमून्रपि-
षट न्प्रयञ्ज्यात्‌ ।
““समूच्पित्ताश्चोदिष्ठाः क्रियाः कृमिषु योजयेत्‌ ।
यापनाथं छृमिघ्रानि मेषजानि च बद्धिमान्‌" ।

इति पाठान्तरं सुश्चत इदशं व्याख्यानयन्ति । समूज्रपित्ता इति । सह गोमूत्रेण गोपि

नासारोगाधिकारः} हन्दमाधर्वापरनामा सिद्धयोगः। ०८४७

तेन चेति । सम्पित्ताः क्रिया गोशब्दस्य टुप्त्वात्तन्रान्तरदशेनाद्वा । कमित्रा या
क्रिया उदिषटास्ता गोमूत्रपित्तयुक्ता यापनार्थं कतेव्याः । तथा कमिजरिरेरोगपडि-
तानि कृमिघ्रानि मेषनानि सुरसरादीनि कतेव्यानि । बुद्धिमान्मिषगुहापोहवित्‌ । य तु
सवषामेव प्रतिरयायानां कृमिसंमवं मन्यन्ते तेऽमुं -शछोकमीदशं म्यास्यानयन्ति प्रत्येकं
वातादिप्रतिदयायेषु याः क्रिया उदिष्टस्ता एव गोमूत्रपित्तयुक्ता यथास्वं कृमिषु

योजयेदिति ॥ २६ ॥
दोषाणां तु विकाराणां स्वं स्वं का चिकित्सितम्‌ ।॥ २४ ॥
शेषाणां तु विकाराणामिति । नासरागतानामबुदशोफाशोरि क्तपित्तानां स्वं खमिति
॥ २४ ॥
करवीरायं तैरमाद--
रक्तकरबीरपष्पं जालयाऽसनमदटिकायाश्र ॥
एतेः समं तु तें नासार्शोनाश्चनं श्रेष्ठम्‌ ॥ २५ ॥।
जालयादिपुष्पम्‌ । जाल्याऽप्ननेति संहितया निर्दैशोऽसिद्धविधेरनित्यत्वात्‌ । अनं
मद्िकाऽप्फरमष्िका । सममिति सह थ सह पक्रमिलय्थः । करवीरायं तरम्‌ ॥२५॥
चिच्रकहरीतकीमाह-

चिजरकस्याऽऽपरखक्याश्च गुट्च्या दशमूखलनम्‌ ॥
शतं शतं रसं दत्वा पथ्याचूण।ढकं गुडात्‌ ॥ २६ ॥
दातं पचेद्धनीभूते पर्द्रादशकं शपेत्‌ ॥
व्योषत्रिजातयोः क्षारात्पाधमपरेऽहनि ॥ २७ ॥
परस्थाधं मधुनो दा यथौभि पाश्येदथ ॥
खद्र येऽगरः क्षयं कासं पीनसं दुस्तरं कृमीन्‌ ॥
गुरमोदावतेदुनोमश्वासान्हन्ति रसायनम्‌ ॥ २८ ॥
चित्रकमृटस्य पलानि पञ्चाशत्‌ । तोयं तस्माचतुगुणम्‌ । चत्वारि पररातानि
साध्यानि । शेषः सपादद्वयद्वादश्च शरावाः । एवं चिच्रकरमस्य प्रातं मवति । आम-
ख्क्याः स्वरसतः } तस्याभावे चित्रकवद्विधिः । एवं गुड्च्या अपि । दशमूटस्य च मिि-
तस्य क्राथः 1 परुद्ादशकं व्योषत्निजातयोर्िरित्वा । चिचकरहरीतकी ॥२६।२७॥२८॥
शिखरितिलमाह--

ग्रहधूमकणादारक्षारनक्ताहसेन्धवेः ॥
सिद्धं शिखरिबीजे् तें नासाश्च॑सां हितम्‌ ॥ २९ ॥

१090 ५ मत १,१५.००० ७१४ १, ५१७०१५५१४५१ १५ क 6५०७०५७५

जामिम मो ५७ त न -ेनः भ

१के.घ्‌. ट्टम्‌ । २ क. प, "थागन्यद्यादयश्मणः । नरः ।

८ व्याख्याङसमावल्यास्ययैकासमेतो-- [६१ एकषष्ितमो-

नक्ताहयस्य बनम्‌ । रिखिवीनमपामार्गस्य बीनम्‌ । शि खरितेरम्‌ । २९ ॥
इति रहन्दमणीतदृन्द्माधवापरनामकसिद्धयोगन्या ख्यार्या श्रीभरी-
कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याढुसुमावल्पाख्यायां षितमो
नासारागाधिकारः समाप्तः ।। ६० ।।

अथेकषषणटितमो नेत्ररोगापिकारः ।

इन्द्ियाधिष्ठानगतरोगपारििष्याचक्षरोगः । भ्रायेण स्वै नयनामयास्तु मवन्त्यभि-
प्यन्दनिमित्तमृटाः' इति वचनात्मथममभिष्यन्दस्य प्रतीकारमाह--
खङ्घनाटेपनस्ेदरिराव्यधविरेचनेः ॥
उपाचरेदभिष्यन्दानञ्जनाधोतनादिभिः॥ १॥
टड्वनमुपवापरो ठष्वन्नं वा ! यदाह विदेहः-- |
“श्रागेवाक्ष्यामये भक्तं चरिरा्रमगुरु स्मृतम्‌ ।
उपवाप्तस्यहं वा स्यात्तिक्तं वाऽप्यशानं हितम्‌”, इति ॥
सवेदः पित्तनं विहाय प्त च नयनोपान्ते मृदुः । यदुक्तम्‌-डदयं वृषणो दृष्टी
खेदयेन्मृदु वा न वेति । शिराव्यधो रक्तोत्क्छेशे पति । रिराग्यपेति । अत्र रिरो
पनासिका ठ्खास्याऽपाङ्गया वा । जीर्णेऽमिष्यन्दे विरेचनम्‌ । जीर्णेऽञ्जनाओतना-
दिकं च । आश्ोतनम्िप्रणम्‌ ॥ १ ॥
अक्षि्क्षिमषा रोगाः परतिद्यायत्रणज्वराः ।।
पचेते पचरात्रेण रोगा नदयन्ति ठङ्घनात्‌ ।। > ॥
नस्वेदः पर्पस्तिक्तान्रं सेको दिनचतुष्टयम्‌
लद्यनं चाक्षिरोगाणामामानां पाचनानि षट्‌ ॥ ३ ॥
कृलिभवा रोगा अतीप्तारादयः । नन्वत्र पश्चरात्रेणगेति) विरुद्धं यतो विदेहे,
उपवासरूयहं वा स्यादित्यनेन यहं रुङ्पनगुपदिष्टम्‌ । तथा तत्रान्तरे चतुरहम्‌ 1
तयथा--“स्ेद : प्ररेपसिक्तान्नं सेको दिनचतुष्टयम्‌ ।
टङ्घनं चाक्षिरोगाणामामानां पाचनानि षट्‌” इति ॥
उच्यते । यथाक्रमं वातपित्तकफपक्षया भिचतुष्पञ्चाहन्यवस्थिेर् दोष इति ।
त्यहादिरुङ्घनविधानं चेह सामतापद्धावात्‌ ॥ २ ॥ ३ ॥ ।
श्रीवासातिविषाटोत्रेषूणितेरस्पसैन्धवैः ॥
_ अव्यक्तेऽक्षिगदे कार्यं एोतस्थैगण्डनं बहिः ॥ ४ - अ्यक्तेऽक्षिगदे कार्थं शोतस्यगृष्डनं बहिः ॥ ५
* सयं रको बहुषु पुस्तकेषुपरभ्यते क. घ. पुस्तक्वोर्नास्ति । `

नेचरोगाभिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः 1 शेधं

प्ठोतस्थेरिति । करषटबद्धैः 1 गुण्डनमवचुणनं तच्च मुकुलितनेत्रे न तु विस्तृते॥ ४॥
वज्य॑माह--
अञ्जनं पूरणं काथपानपामे न शस्यते ॥
तथा च तन्रान्तरम्‌--
“अञ्जनं स्ापिषः पानं कषायं गुरुमोजनम्‌ ।
नेन्नरोगेषु पामेषु स्नानं च परिवजेयेत्‌" ॥
यद्यक्षिरोगं मन्यत सरुजं व्यक्तटक्षणम्‌ ॥
बेदनानिग्रहाथ तु कुयोदाश्वोतनं सदा ॥ ५ ॥
व्यक्तरक्षणमिति । पामतालिङ्गन्यपगमाकेवख्दोषलक्षणं मिराममिति यावत्‌ । साम-
तानिरामतारक्षणे च त॒त्रान्तरम्‌-
(“उदीणवेदनं नेतं रागदोषसमनिवितम्‌ ।
घषेनिसतोदशुङाश्चुयुक्तमामानिितं विदुः ॥
मन्दवेदनता कण्डुः संरम्भाश्चुप्रशान्तता ।
परप्तनवर्त्मता चाक्ष्णोः सपक दोषमादिरोत्‌ः इति ॥
आश्वोतनमक्िमेकः । एतच निरामे । आश्वोतनविधानं वातजे पित्तजे च ज्ञेयम्‌ ।
कफजे पतरादावेवाऽऽओोतनम्‌ । विदेहविहितं यथा--
(“अभिष्यन्देऽधिमन्थे च नेयो; कफर्समवे ॥
उत्पत्तावेव कतव्य नेखयोः कफनाशनम्‌ ॥
तीकष्णश्ाक्ष्णोः प्ररीषेकस्तीधष्णं चाऽऽश्वो तनादिकम्‌? इति ॥ ५
आश्चोतनं मारुतजे काथो विल्वादिभि्ितः ॥
कोष्णः सेरण्डबृहतीतसौरीमधघुिग्रमिः ॥ ६ ॥
पिस्वादिभिरिति } निवारि मदतश्चमटम्‌ । चेरण्डेत्यारि बिस्वादिभिरि्यप्य
विशेषणं तेनैक एवायं योगः 1 तथा च नातूकणेः--महापञ्चमृरोस्तरकरिग्रुतकरी ति-
हीक्ताय इति । ब्रहती कण्टकारी ॥ ६ ॥
एरण्ड पटे मूले तचि चाऽऽजं प्रयः शृतम्‌ ॥
कण्टकायो मेषु सुखोष्णं सेचनं हितम्‌ ॥ ७ ॥
एरण्डेलयादिोगे ारसाधनं काथ्यादष्टगुणं क्षीरं श्षीरात्तोयं चतुगुणमिद्यारिक्चीर-
पररिमाषयेव । गदापरः सुश्रुते, एतद्योगान्तरोक्त-
“पैन्धवोदीच्ययश्चाहृपिप्पलीमिः शुतं पयः ॥
हितमर्पोदकं सेके तथाऽऽगयोतन एव च ।}
` १क.घ.तदा |

५५९७

४५० व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [६१ रकषष्ितमो-

-्न्तयोगेऽर्भोदकमिलेतत्सर्वाश्चोतनक्षीरसाधनार्थं परिभाषास्थानीयमित्याचक्षाणोऽ-
घ्राप्य्धोदिकक्षीरसाधनमाह । युक्तं तु विदे षनि्दशामावादच् क्षोरपरारमाष्यवं सापनम्‌ ।

एरण्डपद्छवादिकण्टकारीमूान्त एका यागः ।
तथा च विदेह “कण्टकारीशिकफरण्डमृखत्वक्पन्नसाधितम्‌ ।
सरमां हितं सेके रश्षु स्यन्दाधिमन्थयोः'" इति ॥
सेक इत्यत्र चकारो टुतो द्टम्यः । तेन न फेवं सेक आश्चोतने चेत्यर्थः । तच सेके
प्रलोप्णमाश्रे्तने च रीतमेव ॥ ७ ॥
इदानी मञ्जनस्याऽऽवस्थिकं काटमुदिर बाह--
ततः संपकदोषस्य पाप्रमञ्जनमाचरेत्‌ ॥ ८ ॥
प्राप्तमञ्जनं यक्तमञ्जनं ठेखनादिभेदेन विप्रकारम्‌! तथा च सश्चत; खनं रोपणं
चापि प्र्ादनमथापि वा इति । अत्र सृक्ष्ममृामिष्यन्दनयनामयहरत्वातप्रागेव टेखना-
ञ्लननिर्देखः । तद्धेखनाञ्जनं मधुररसवाभताम्ादिरसपञ्चकेनेव पञ्चप्रकारम्‌ ।
तथा च सुश्रतः--“^त्र पञ्चरसान्व्यस्तानायेकरसवनितान्‌ ।
पश्चा रुखन युञ्ज्याद्यथाद्‌ाषमतान्द्रतःः' ॥
अस्याथेः । पश्चरप्तन्पश्चरसवद्रन्याणीव्येः । आयेकरसवनितान्मघुररपवर्भितान्‌ ।
पञथधेति। वातपित्तकफरक्तसंनिपातमेदेन। यथादोषं दो षानतिक्रमेण | तच्च वातेऽम्डङ्वणो।
पितते तिक्तकषायौ । कफे कटुतिक्तकषाया: । रक्ते पित्तवत्‌ । संनिपाते रसदं चयं वा।
संनिपातेनैव संसर्गोऽवरुद्धः । अतः एथ्नोक्तः। तत्र मधुररसमपि क्षौद्रं ेखनं स्यात्क-
षायरसत्वादरक्ष्यात्मनावाद्रेति । रेखनं दोषघ्लावणान्नयनस्य रिक्तीकरणम्‌ उेखनस्य
दोषस्रावणे प्रकारः सुश्रुत उक्तः |
तथा च--“नचवत्मेक्षिराकाश्चस्रोतःगुज्खाटकाभरेतम्‌ |
मुखनाप्ताक्षिमिरदोषिमोजसा स्रावयेन्न तत्‌" ॥
जस्याथंः । नेतरवत्मेनो याः दिश यश्च कोशो यानि च घघोतातनि तत्र स्थितं दषं
पया शृङ्गाटक मम्ितं सदो त्े्नाज्ञनं पुलादिभिरोनप्रा शक्त्या ल्नावयेदिति
पिण्डायः । रोपणाज्ञनं कषायतिक्तरपमरम्‌ ।
ता च घुश्चेतः- “कषायं तिक्तकं चामि सेहं रोपणं मतम्‌ ।
तत्लहरालयद्ब्ष्यं स्यादृष्टेश्च बछ्वधेनम्‌ः इति ।)
परतादनाज्ञनं मधुररपरम्‌ । तथा च सुश्रत;
मधुरं ल्ेहसप्नमञ्चनं तु प्रसादनम्‌ ॥ `
दष्टिदोषप्रसादार्थ सेहना्थं च तद्धितम्‌” इति ।

ने्ररोगाधिकारः ] ` हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोग । . . द९ १

तच पृहे टधाश्रयाणां कफात्मकानां रोगाणां प्रतीकाराय रेखनाज्ञनप्रयोगः
पायाद्व वातात्मकानां राचौ पित्तात्मकरानाम्‌ । अथ वा श्रोधनस्याज्जनस्याञऽदो तते
रोपणस्यान्े प्रसादनस्येति 1
तथा च सुश्चतः--“यथादोषं प्रयोज्यानि तानि रोगविद्यारदैः । `
अञ्ञनानि यथोक्तानि प्राह्तायाह्राधिषु" ॥ ८ ॥
चऋतुमेदत्पुवोह्वादिष्वज्ञनोपयोगमाह --
हेमन्ते शिशिरे चेव मध्यादवेऽञ्जनमिष्यते ॥
पूर्वा वाऽपरह्नि च ग्रीष्मे शरदि चेष्यते ॥ `
वपोस्वनभ्रे नात्युष्णे वसन्ते च सदैव रि ॥ ९॥
आह च सादयकिः-
“वपन्ते नातिक्षीतोप्े प्रातर्रीप्मे घनात्यये |
वषौखनप्रे मध्याह्न हेमन्ते शिरिरे तथा ॥
पित्तोपचयद्ान्लर्थ पृवरात्रे च दास्यते" इति ।
मापवोऽचाऽऽह--
“आदित्ये ऽनदिते नणामञ्चनं न हितं मतम्‌ ॥
तिमिरारूपिकारोगज्च्छरोन्मीटनवेदनाः ।
निस्तोदतोदशयोफादं तेषां कुयांत्तदज्ञनम्‌? इति ॥
टेखनायेवैकमञ्ञनं गटिक्ारसक्रियाचरणमेदेन विप्रकारं तत्न महाबहानां रोगाणां
गरुरिकाल्लनम्‌ । मध्यानां रसश्ियाञ्जनम्‌ । हीनानां चणांञ्चनम्‌ |
तथा च सुश्चुतः--'शृटिकारसनू णानि तिव्िधान्यञ्चनानि तु
यथापूवं बर तेषां प्रष्ठमाहुमेनीपिणः' ॥ ९ ॥

तेषां प्रमाणमाह--
हरेणुमात्रां कुवीत वर्मं तीणा ज्जने । भिषक्‌ ॥
प्रमाणं मध्यमेऽध्यर्ष द्विगुणं च मृदो भवेत्‌ ॥ १० ॥
ठ्रेणुमात्ा ्व्विरेकवासेपणयेज्या । हरेएुख्िपुटः कडायः । तीकष्णाञ्नने टेल-
नाज्ञने । मध्यमे रसाज्नने प्रसादने ऽध्यर्षध्रमाणं साधैकलयग्रमाणम्‌ । मृदौ रोषणा-
जनने द्विगुणं प्रमाणं द्विकल्यं प्रमाणमित्यथः | १० ॥
गुटिकाञ्चनप्रमाणममिधाय रसक्रियाञ्चन प्रमाणमाह -

मा भतिन
॥ कामे तिति भमभ५ ॥

# "वर्तिर रोपणे इति भाति ।

न 1 0.०५

५५२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [६१ एकषष्ठितमो-

विडङ्गमाचं त्ववरं मध्यं द्राबुत्तम चयम्‌ ॥
रसक्रियायां वतीनां पमाणं परिकीरितम्‌ ॥ ११॥
परमतेन रसक्रियाप्रमाणमाह-रसक्रियायां वतीनामिलयादि ।
(“गृहीत्वा क्राथकस्पेन क्राथं पृतं पुनः पुनः ।
क्राथयेत्फाणिताकारमेषा प्रक्ता रसक्रिया ॥
वरतीनां प्रमाणं विमितं रसक्रियायां प्रकीर्तितम्‌ । यथास्ववतिप्रमाणमात्रेत्यथः ।
त्र टेखनरसक्रियाञ्जनस्य ङेखनवर्विप्रमाणं रोपणस्य रोपणवर्तिवत्प्रसादनस्य प्रसादन-
वर्तिवत्‌ । ११॥ -
चृणाञ्ञनप्रमाणमाह-
वैरेचनिकचर्णं तु द्विशखाकं विधीयते ॥
शदो तु त्रिशखाकं स्याचतस्ः सररिकेऽञ्जने ॥ १२ ॥
वेरेचनिकचृण छेखनचूणं शखाकाद्वयम्‌ । मृदो रोपणे चर्ण चिशङाकं शङाकाच्रयं
प्रमाणम्‌ । सहिकेऽज्जने प्रसादने चतस्तः शाकाः ॥ १२ ॥
इदानीं तान्यञ्जनानि किमयराकानील्याह-
सुवणरूप्यताग्रायःकास्यारमास्थिमयाः कृताः ॥ १३ ॥
शलाका अज्ञने शस्ता अष्टाङ्कखमिताः श्चुभाः ॥
पक्त्रयोयुकुराकाराः कायपरिमण्डखाः ॥ १४ ॥
पुवणादिमयाः शाका अञ्जने शस्ताः । अयो टोदम्‌ । अरम वैड्यीदि तन्मयाः।
अस्थिमया दान्ता शाङ्गी च । तत्र मधुरे कटुके वेड्योयदममयी । क्वणेऽस्थि मयी
शङाका शस्ता । एवं सुव्णादिमयानि भाजनान्येषां कार्याणि । मधुरेऽज्ञने हैम भाजनं
हितम्‌ । अम्डे राजतमित्यादि
तथा च सुश्चतः-- “तेषां तुल्यगुणान्येव विदध्याद्धाजनान्यपि ।
सोवर्णं राजतं शाङ्ग ताम्रं वेदुयैकांस्यनम्‌ ॥ `
आयम्तानि तु योज्यानि शटाकाश्च यथाक्रमम्‌" ॥
सुवणादिमयानां शाकानां मध्ये ताम्रनाऽदमना शारीरं च हिता| तथा च
सुश्वतः--ओदुम्ब्दमजा वाऽपि शारीरी बा हिता भवेत्‌ । ओदुम्बरी ताम्रमयी ।
जदमजा वेडूयादिपाषाणजा । अपिशब्दात्सुवर्णजाऽपि हितित्यर्भः ।
तथा च निभेः--“आयपती रोपणे तारी टेष्ये हैम प्रादने ।
रोषा अपि यथादोषं प्रयोज्या रप्रकोविरैः” ॥
शरीरी शृङ्गास्थिना । केचिच्छारीरीशये नाङ्खरिमाचक्षते । तन्नेच्छति गयी |

ने्नरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ९९५३

तासां शाकानामाकारमुदिशनाद-- अष्टाङ्कुरमिता इत्यादि । शुभाः करकशादि-
दोषरहिताः । मुक्कुखाकारा मदिकादिमुञ्ुखत्येव निग॑च्छतो यद्न्मृखं तदाकारा: ।

(क

कटायपरिमण्डरत्वेन वीक्ष्णाय्रत्वनिषेधः ॥ १३ ॥ १४ ॥

वामे करतले कृत्वा सजलं निकषापलम्‌ ॥
दक्षिणेनाञ्जनं शरद्य करेण निकषेच्छनेः ॥ १५॥
तेन कर्केन मतिमाञ्शराकाग्रं पटिप्य च ॥
उत्थाप्य चोत्तरं वरमे वामेनाङ्क्रपवेणा ॥ १६ ॥
वत्मंशु्कान्तरे चार्पं(ल्पां) श्रखाकां सुभवत॑येत्‌ ॥
परथमं सन्यमञ्ञ्यात्त पश्ादजञ्ज्यात्त दक्षिणम्‌ ॥
शखाकाङ्कष्देशिन्या न चान्तनेयनं स्पृशेत्‌ ॥ १७ ॥

सुगमम्‌ ॥ १९॥ १६॥ १७॥

सुगमम्‌ ॥

सुगमम्‌ ॥

बृहलयेरण्डमूरत्व कलियुगं ससैन्धवम्‌ ॥
अनाक्षीरेण दिष्ट स्याद्रतिबोताक्षिरोगतुत्‌ ॥ १८ ॥
१८ ॥

हरिद्रे मधुकं द्राक्षा देवदार च पेषयेत्‌ ॥

आजेन पयसा श्रेष्ठमभिष्यन्दे तदञ्जनम्‌ ॥ १९ ॥
१९ ॥

मपोण्डरीकयण्याहनिशामलकपग्रकंः ॥
रीतेमधुसमायुक्तः सकः पित्ताक्षिरोगनुत्‌ ॥ २० ॥

प्रपोण्डरीकादीनां कथेन सेकः ॥ २०]

द्राक्षामधुकमञ्िष्ठाजीवनीयेः श्तं पयः ॥
प्रातराश्ोतनं पथ्यं शोयद्ूखाक्षिरोगिणाम्‌ ॥ २१॥

सुगमम्‌ ॥ २१॥

कफजे रद्घनं स्वेदो नस्यं तिक्तादि भोजनम्‌ ॥
तीक्ष्णैः प्रधमनं कुयोत्तीक्ष्णैथेवोपनाहनम्‌ ॥ २२ ॥

पुगमम्‌ ॥ २२॥
कफाभिप्यन्दे खेद द्रग्याण्याह-

0 त 1 1 प 71

फणिन्नकास्फोतक पित्यविल्वपत््रपी टसुरसाजंभङ्गः ॥

र क) ५) 11
व 17 11 11111 1 1 भनि

१ क. घ. 'रुपिषटैः। फः।

कणिकः पणीसमेदः । उष्वणस्तु फणि्जकसतीक्ष्गन्धः स्वनाश्नैव प्रसिद्ध इत्याह ।
अन्ये निरण्डीमाहुः । आस्फोता, अफरमद्टिका । पृतूरः शिखार्किा ॥ षीलुरोत्तराप-
यिकसतरः । छम्दोतुरोधादिह शेद्पागे युक्तः । पुरोऽपि पण।पभदः । अर्जोऽजेकः ।
घ च परणीपमेदः । अर्जस्थानेऽकेपाठो युक्तः । तच्रान्तरे रूयिकपाठात्‌ ।
त्यथा--“कपित्थसुरपास्फोतापीट्पत्तरखूयिकाः ।
फणिजविस्वच्छद्नैः खेदः स्यन्दाधिमन्धयोः ॥
कफोत्थयोः प्रलेपस्तु दारुरुषिश्चवाख्कैः" इति ।
भङ्गाः पह्वाः । अन्ये मङ्गदाब्देन पत्रभङ्गानाहुः । अनुखपद्रव्याण्याह---अथ
वाऽनटेपं बर्षुण्ठीसुरका्ट(दारू) शष्ठैरिति । वर्हषठं वाल्कम्‌ ॥ २६ ॥
्ण्ठीनिम्बदछै; पिण्डः सुखोष्णैः स्वरपसेन्धवेः ॥
पार्यशक्चषि संक्षेपाच्छोफकरण्डून्यथापहः ॥ २४ ॥
शण्ठीनिम्बदलेरिति । शुण्ठी निम्बदङपिक्षया स्वरूपा ॥ २४ ॥
वल्कठे पारिजातस्य तैककाञ्जिकसेन्धवैः ॥ `
कफजाताकषिषरघं तरपं छुटि यथा ॥ २५ ॥
वल्कङं पारिजातस्थेल्यादिनाऽज्जनं ताप्रपात्र धृष्ट कार्यम्‌ । एवं प्रचरति । ेपोऽय-
मिदलेके ॥ २५९ ॥ | क
ससैन्धवं छोधमथाऽऽज्ययृष् सौवीरपिष्टं सितवस्रबद्धम्‌ ॥
आश्चोतनं तन्नयनस्य इुयौदहाहं च कण्डं च रुजं च हन्यात्‌ ॥ २६ ॥
आश्चोतनपेकयो रोगहरणे विशेषं सुश्रुतो वक्ति ।
तथा च--“यथादोपषोपयुक्तं तु नतिप्रबर्मोजसा ।
रोगमाश्चोतनं हन्ति सेकस्तु बर्वत्तरम्‌ः ॥
अस्यार्थः ! यथादोषोषयुक्तमिति । वातादिने नेघररोगे वातादिहरद्रव्यसिद्धमाश्ची-
तनमिलयथैः । नातिप्रबहं नात्युत्कटं रोगम्‌ । ओनता शक्त्या रोगं इन्तीति संबन्धः ।
सेकस्तु बलवत्तरमिति । यथादोषोपयुक्तः परिषेकः पुनबेख्वत्तरमतिप्रनकं रोगं इ न्ति ।
तो चाऽऽश्वोतनसेको चतुर्थेऽहनि गते वेगेऽक्षि प्रयोक्तव्यौ ।
तथा च विदेहः- |
कै “श्राणवाक्ष्यामये कायं चिरा टुप्तमोजनम्‌ ।.
उपवासरत्यहं वा स्याचनक्तं वाऽप्यशानं ज्यहम्‌ ॥

> प्रायेणाक्ष्यामय इति माति 1 - `

ह १. क्‌, "ण्डूविषाप ~

नेत्ररोगाधिकारः 1 हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४५९९

ततश्चतुर्थे दिवसे ग्याधिं संजातटक्षणम्‌ ।
समीक्ष्याऽऽश्ोतनैः सेकैर्यथास्वमुपपादयेत्‌" ॥
आश्चोतनपरैकावपि सरहटेखनरोपणमेदेन प्रकारो । तौ तु यथासंख्यं चत्वारि
द्वे पश्च षड्वाकशतान्यवचार्यौ ।॥ २६ ॥
खोधं सपिषि संपकं खदिराजाजिसषपैः ॥
नागरारिष्टसिन्धरत्थेगु्तं दषदि चूणितम्‌ ॥ २७ ॥
सिते वाससि तद्भद्ं न्यसेत्स्वच्छाम्टकाह्िकेः ॥
तेनाक्ष्णोः पूरणं कार्यं कण्टूरोगाश्चषपजित्‌ ॥ २८ ॥
सुगमम्‌ ॥ २७ ॥ २८ ॥ |
निम्बस्य पत्रैः परिरिप्य खोधं खेदामिना चूणैमथापि कल्कम्‌ ॥
आश्चोतनं मानुषदुग्धयुक्तं पित्तास्रवातापहमण्न्ययुक्तम्‌ ॥ २९ ॥
सुगमम्‌ ॥ २९ ॥
लिग्धोप्णेवातजः पित्तरक्तनो मृदुशीतरैः ॥
तीक्ष्णरूक्षोप्णविशषदेः प्रणह्यति कफात्मकः ॥ ३० ॥
सुगमम्‌ ॥ १० ॥
तीक्ष्णोष्णमृदुशीतानां व्यत्यासात्सांनिपातिकः ॥
तस्य कारो दिवा स्वो यामश्च प्रथमो निरि॥ ३१॥
सुगमम्‌ । आश्चोतनप्रमाणं क्रापि पल्यते--
(प्रकशः छेप्मिके भ्याधौ पाणिद्ुक्तिश्च घातने ॥
आश्चोतने प्रमाणं स्याद्र शुक्तौ चाख्येत्तिकेः ।
रकश मृमाङ्खरिचतुयपरिमितः । द्वे ए्ती पाणिष्कक्तिः । शक्तिश्वत्वारिशषि-
न्द्वः ॥ ३१॥
अथ वाऽऽश्ोतनं यावदीयमानं सदेननरः ॥
अहोरात्रे तच्च सकृद्धिस्चिवो देयमुच्यते ।॥ ३२ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३२॥
टेखनादीनामाश्रोतनानां तिन्दुसंख्यामाह--
टेखने सप्त चाषा षा विन्दवः स्नैहिके दक्ष ॥
आथोतने पयोक्तव्या द्वादशैव त रोपणे! ३३ ॥
टेखने टेखनाश्वोतने सप्ताष्टौ वा बिन्दवः ॥ ३३ ॥

४५ व्याख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [६ १एकषशितमो-

सम्यगाशरोतने युक्ते बैमस्यं नेयोभेवेत्‌ ।

बेदनोपशषमो म्याधिनिवृ्तिर्नेत्रटाघवम्‌ ।¡ २४ ।।
सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥

मिथ्याते म्याधिष्दधिरगोरवाबिनेनता ॥

अती वाऽऽथोतिते नेतरे रागदोषपरिघवाः# ॥ ३५ ॥

पुगमम्‌ ॥ ३५ ॥
तिसीरत्रिफरायष्ठीशकेराभद्रपुस्तकैः ॥
पिष्टः शीताम्बुना सेको रक्छाभिष्यन्दनाश्नः ।। २६ ॥
पुगरमम्‌ ॥ ६६ ॥
कसेरमधुकाभ्यां च चूणेमम्बरसंवृतम््‌ ॥
न्यस्तमप्स्वान्तरिक्नासु दितमाश्चोतनं भवेत्‌ ॥ २७ ॥
अभ्बर्सष्रतमिति । वखबद्धम्‌ । न्यस्तं क्िप्तम्‌ । अप्स्वान्तरिक्षास्विति )
अन्तस्किजखामवे दिवाककिरणेजंष्टमिल्यादिना कथितं तङ्धणं जलं म्राद्यम्‌ । उद्यण -
स्त्वेवं व्याख्याति-आन्तरिक्षोदकाराम आकाङगणभयिष्ठं भमिस्थमडकं गृह्यते ।
आह च चरकाचायं
“किंचित्तृवरानुरमं तनु खरुरीतं सुगन्धि सुरसं च ।
अनभिष्यन्दि च यत्तत्क्षितिस्थमप्येन्द्रवन्त्ेयम्‌' इति ॥
कैचित्परिषेकमप्यनेनेवेच्छनम्ति ॥ २७ ॥
रक्तामिष्यन्दे सपिष्पानारिक्रेयाकटापमाह--
तिक्तस्य सपिषः पानं बहुशश्च विरेचनम्‌ ॥ ३८ ॥,
अकष्णोरपि समन्ताच पातनं च जछोकसाम्‌ ।
पित्तामिष्यन्द्शमनो विधिधधाप्युपणादितः ।। ३९ ।,
वातावृताद्रक्तनातायां रुनायां सर्पिष्पानं महत्या मा्या। पित्तदष्टरक्तजायां विरेकः
बदुद्ोणितजायां सुजायां नटोकःपातनम्‌ । अस्पश्चोणितजायां पिन्ताभिष्यन्द हामनो
विधिः ॥ ३८ ॥ ३९ ॥
रि्ुपजरसेः सेकः स्ैनेत्ररुजापहः ॥
वियु्वनियासः पघषटस्ताम्रपंपुटे ॥
धृतेन धूपितो हन्ति चोथघषीश्चवेदनाः ॥ ४० ॥
सुगमम्‌ ॥ ४० ॥ `

[0

नेत्ररोगाधिकारः ] - दन्दमाधवापस्नामा सिद्योगः। १५७

पथ्यागेरिकसिन्ध्रत्यदावीतार्यैः समाचरेः ॥
नरुपििवेटिर्टेपः स्नेत्रामयापहः ॥ ४१ ॥
पुगमम्‌ ॥ ४१ ॥
पिषटिनिम्बस्य पतरेरतिवियलत जातिसिन्धत्थमिभरै-
रन्तगंभं दधाना प्टुतरगुरिका पिष्खोप्रेणं भ्रण ॥
तूः सोवीरसान्दररतिशयग्रहभिर्वेष्ठिता सा सगन्ता-
चष्टुष्कोपोपशा न्ति चिरपुपरिट्शो चाम्यमाणा करोति ॥४२॥
जातिसिन्धृत्थमि श्रीरिति । जातिसिन्धूत्थं सारतैन्धवम्‌ । जातिजीतिकका वा |
अन्तगंर्भे दधानेति । निम्बपच्चकर्कमध्ये छोधकस्कं दच्छ( गुडकां कृतेलर्थः । भृष्टा
पूते ॥ ४२॥
यथास्वमोपधं चूण मारं वद्रसंमिताम्‌ ।। ४३ ॥
विद्धे मृदुनि क्रोमे बद्ध्वा चक्षि स्पृरेत्पुनः ।।
तेन दादाश्रुपाकाश्च रागः शोफ श्ञाम्यति । ४४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥
नित्वाञ्चनमाह--
विस्वप्रसः पृतं; साञ्यसिन्धुकणान्वितः ॥
शुखे वरादिकाषरृष्टो ध्रूपितो गोमयाधिना ॥ ५५ ॥
पयसाऽऽखछो ित्ाक्ष्णोः पूरणाच्छेफशगूखसुत्‌
आभिष्यन्देऽधिमन्थे च घ्रा रक्ते च शस्यते ॥ ४६ ॥
शुख्वे ताम्रे । पयसा स्रीस्तन्येन ॥ ४९ ॥ ४६ ॥
सरवणकटुतैं काञ्चि कां स्यपाजे
घनमुपरुमघरष्ं ध्रपितं गोमयाम्रौ ॥
सपवनकफकोपं छागदुगधावसिक्तं
जयति नयनशुरं सावशोफं सरागम्‌ ।। ८७ ॥
उपटसृधूष्टमिति । उपटः प्रस्तरः । वराटिकाप्रघष्णं यचरति ॥ ४७ ॥
अयमेव विधिः सर्वो मन्थादिष्वपि शस्यते ॥
अयमेव पिभिरिति । बातायभिप्यन्दो क्तः ॥
अशान्त सवैथा मन्थे शरुषोर्पारि दाहयेत्‌ ।। ४८ ॥
पुगमम्‌ ॥ ४८ ॥

1 १५,८. त कासा मिपि ति नैजन

तक ता सति मो ४६ 0. ५ ॥ र सत प केन ५ । नि ५ क ॥ च ८५०५९
१क.ध्‌. प्रण । २फ.ष, तः सर्तान्यरल्वान्व्त्तः ।
५५८

क, व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [ ६१ एकषषटितमो-

जटोकःपातनं संधो नेत्रपाके विरेचनम्‌ ॥
रिराव्यधंवा कु पां शुक्रवत्‌ ।॥ ४९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४९ ॥
विमीतकरिवाधात्रीपगोखारिष्टवासकेः ॥
काथो गुगगुदुना पेयः शोफदखाक्षिषाकहा ॥ ५० ॥
पिष्टं च सत्रणं जुक्र रागादीश्चापि नाशयत्‌ ॥
एतेरपि घृतं पकं रोगां सानाशयेद्भहून ॥ ५१॥
एतैरपि धृतं पकमिति । गुगयुदः कल्कः । विभीतकादिक्राथो द्रवम्‌ । षडञ्चो
गुग्गुः ॥ ५०॥ ५१॥
आटरूषाभयानिम्बधात्रीयुस्ताक्षक्रकः ॥
रक्तसरावं क्फ हन्ति चक्चष्यं वासकादिकम्‌ । ५२ ॥
आट्षेलयादिना योगः क्राथः 1 अक्षमिह्‌ बेहडकम्‌ ॥ ५२ ॥
पथ्यास्तिस्रो विभीतक्यः षडधाच्यो दादसेति च ॥
परस्थाधेसखिरे काथमषटमागावरोषितम्‌ ॥ ५३ ॥
पीत्वाऽभिष्यन्दमास्रावं रागं च तिभिरं जयेत्‌ ॥
संरम्भरागङरराश्चनाशनं दक्मसादनम्‌ ॥ ५४ ॥
पीत्वेति सायमिलयाहः ॥ ९३ ॥ ५४ ॥]
नेत्ाभिघातो मूर्तेन दण्डादिनाममूर्तेन खेदाग्न्यादिना भवति तत्र मूतदण्डादिनाभि
घात्तजाया र्जाया चाकत्पामाह-
नेत्रे स्वभिहते ुयाच्छीतमाश्चोतनादिकम्‌ ॥
हृषटिमिसादजननं विधिमाञ्च कुया-
त्सिग्धेर्दिमेथ मथुरे तथा प्रयोगैः | ५५ ॥
आश्चोतनादिकमिति । आदिशब्दाननस्यास्यङेपपरिषेचनतपंणानि गृह्यन्ते ॥
दृष्िपिसादजननपिति । नयनावरकदोषनारानं विधिमाद्यु कुयादिति पिण्डाथेः 1
केदष्टिप्रपादनमित्यत उक्तम्‌ सिग्धेरियादि ॥ ९५ ॥
नेत्रे त्वभिहत इत्यादिना मृतानां दण्डादीनाममिधाते यञच्िकित्ितमृक्तं तदेव
चिकिल्षितममृतौनामपि स्वेदादीनामभिषतिऽतिदिशनाह-- ` ॥
स्वेदाभिधूमभयश्ोकरजोपतापे
रभ्याहतामपि तथेव भिषक्रिकित्सेत्‌ ॥ ५६ ॥

१क. घ. रस्तं । २ क. घ. "गस्तास्तान्दरेद्ुशम्‌ ।

नेतरोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ४५९

सेदारिकृता रुजा एवोपतापा रोगा रोगकारकत्वाद्च्यन्ते ! अम्याहतामिलयतः परं `
दृष्टमिति द्रष्टव्यम्‌ । तथेवेत्यनन्तरोक्तविधिना ॥ ९६ ॥
आगन्तुदोषे प्रसमीक्ष्य कायं वक्तरोष्पणा स्वेदितमादितस्तु ॥
आश्चोतनं स्रीपयसा च सदयो यच्चापि पित्तक्षतजापहं स्यात्‌ ॥ ५७ ॥

(कका भप ९

आगन्तुदोषमिति। धृमादयुप्ठवम्‌ । वक्त्ोप्मणा वन्ञपुरगृहीतेन । यच्चापि पित्तक्ष-
तजापरमिति । पित्तजे रक्तजे चामिष्यन्दे यदुक्तं भेषनं तदपि हितमित्यथेः ॥ ९७ ॥
सूर्यापरागानखविद्य॒तादिविखोकनेनोपहतेक्षणस्य ॥।
संतपेणं लिग्धदहिमादि कार्यं सायं निवेव्यान्िफराभयोगाः ॥ ५८ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९८ ॥
निशाब्दत्रिफटादावीसितामधुकसयुतम्‌ ॥
अभिघाताक्षिशूखपच नारीक्षीरेण पूरणम्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥
इत्कटाङ्करजस्तदस्स्वरसो नेजपूरणम्‌ ॥ ५९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ५९. ॥
आजं धरत क्षीरपा मधुकं चोत्पखानि च ॥
जीवकषेभको चैव पिष्टा सपिषिपाचयेत्‌ ॥
सवेनेजाभिषातेषु सपिरेतत्यशस्यते ॥ ६० ॥
आनं धतं प्रस्थमानं पाकार्थं क्षीरपाचश्चतेः । द्विरुचारणामिह धृतस्य नस्ये तर्पणे च
हितत्वप्रतिपादनाथम्‌ । श्चीरं गभ्यमविरोषणत्वात्‌ ! जेज्नटस्त्वानं धूतं कस्कमेवाऽ.ऽह्‌
॥ ६० ॥
इदानीं परलावगाहनविङेषणामिषातस्य साध्ययाप्याप्ताघ्यविशेषमाह--
प्रथमे पटर दोषः साध्यः स्यादभिघातनः ॥
षितीये पटटे याप्यस्तरतीये च न सिध्यति ।॥ ६१॥
सुगमम्‌ ॥ ६१ ॥
सेन्धवं दारु शुण्ठी च मातुट्ुङ्गरसो घृतम्‌ ॥
स्तन्योदकाधं कतेव्यं शरुष्कपाके तद्‌ ञ्जनम्‌ ॥ ६२ ॥
स्तन्योदकाधमिति । खीक्षीरनल्यो्भिटितयोः समुदायतोऽधेमानम्‌ । सेन्धवा-
दीनां घृतान्तानां समो भागः । सेन्धवदारूनागराणां कल्कं मातुदङ्गरसादिद्रम्यचतुष्टये-
नाऽऽछ्न्याज्ञनं कायं रसक्रिया वा । स्तन्यदकाम्यामिति पाठान्तरं सुगमम्‌ ॥ ६२ ॥

१ क. घ, स्वेदनमाः ।

ॐ६०. व्याख्याकसमावद्याख्यदीकासमेतो-~- [ ६ १ एकषटितमो~

(6 च क, ®

वाताभिप्यन्दक्रियामन्यसिच्नपि वातजेऽक्षिरोगेऽतिदरिशन्राह-- `
वातामिष्यन्दवचान्यवाते मारूतपयये ॥

पगममर्‌ ।

अन्यतोवातमारुतपयंययोः सामान्यां चिकित्पाममिधाय विदो षचिकित्तामाह--

@) ॐ

पूवेमक्तहितं सपिः क्षीर वाऽप्यथ भोजनं ॥ ६३ ॥
पर्मपक्तमिति 1 मक्तासपूर्वम्‌ । अन्यतोवति वातपथेये वा क्षीरं भोजने पित्तरक्ता-
स्वयादुक्तम्‌ ॥ ६३ ॥ |
वक्नादन्यामित्यादिना तदेव घृतमाह--
टृक्षादन्या कपित्थे च पचम्ररे महत्यपि ॥
सीरं ककेटरसे सिद्धं चात्र पृतं पिबेत्‌ ॥ ६४ ॥
वृसादनी वन्दाकः } वृक्षफर्न्ुकेत्यन्ये } वृक्षादन्यादिमिः कल्कः । क्षीरं लेहस्त-
सम्‌ 1 ककैटरपश्चिगुणः । एवं षतं साध्यम्‌ । अन्ये त्वेवं व्यास्यानयास्ते } वृक्षादन्या-
दीनां पप्तद्रम्याणामन्न कषायः । अगतघ्रतमिदम्‌ ॥ ६४ ॥
अम्छध्यवितशान्यथं कुयह्धपाच्च (तखन ।। 2५ ॥।
सुगमम्‌ ॥ ६९ ॥
तलवक ब्रफटं सपिजौणं वा केवरं पिवेत्‌ ॥

(िराग्यध धिना काये; पित्तस्यन्दहरां विधिः ॥ ६६ ॥

तेस्वकघ॒तं वातव्याधिचिकि्सितोक्तम्‌ । अेफरं तिषराक्राथकल्कप्राधितम्‌ । केव-
ठमपतस्छतम्‌ । चिराव्यधृं विनेति । हिराव्यववजनं च म्याभिस्वामाग्यात्‌ ॥ ६६ ॥
रिरोत्पातचिकित्सामाह--

सपिः क्षौर चाञ्जनं स्याच्छिरोत्पातस्य भेषजम्‌ ॥
रे, क

सपिगेव्यं घृतम्‌ । अन्नं परीवीराञ्नम्‌ 1 रप्राञ्जनमित्यन्ये ¦ मेषनमज्ञनरूपम्‌ ॥।
तद्रसन्धवकासीसं स्तन्यधृष्टं च पूजितम्‌ ॥ ६७ ।।
तद्रदिति । शिरोत्पति भेषजम्‌ । काीसं धातुकारीपरमर्‌ ॥ ६७ ॥
शिराद्ष॑ऽञनं कुयोत्फाणितं मघुसंयुतम्‌ ॥ `
मधुना ताश्ष्यशेकं वा कासीसं वा समाक्षिकम्‌ ॥!
पेतपाम्र स्तन्ययुक्तं फाणितं तु ससेन्धषम्‌ ॥ ६८ ॥
फाणितं द्रवगुडः ! तक्षं रसाञ्नम्‌ । ससैन्धवमिल्यस्य स्थने घमाक्षिकमिति
पाठान्तरम्‌ नतम्‌ । सपन्धवमिति पदेऽपि मधुनेवा्न्‌ । वेतताम्डं सम्ययुक्त भिलयस्य स्यान । समेन्धवमिति पाठेऽपि मघुनेवाञ्जनम्‌ । वेतप्ाम्डं स्न्ययक्त मित्यस्य स्थाने
१३, “वेषं । २ क. घ. सैन्धव ! `

ने्ररोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः॥ टद

वेत्राम्छं स्तन्यप्तयुक्तमिति पाठान्तरम्‌ । वेचम्टमम्ट्वेतस्तम्‌ । अन्ये वें वे्नकरीरम्‌ ।
अम्ढमम्डवेतप्तं धान्याम्डं वा 1 अम्डीका वेति भ्याष्यानयन्ति । तत्त नेजटाचायेण
षितम्‌। फाणितं मधूयुक्तमेकमञ्ञनं मधुयुक्तं ताक्ष्भरोठं द्वितीयमज्ञनं कापीसं सैन्धवं
मधूयुक्तं त्रतीयमज्ञनं वेतपताम्डं सन्ययुक्तं ससैन्धवं फाणितं चतुथमज्ञनम्‌ ॥ ६८ ॥
व्यक्तीरोत्थितं सपिस्तपणार्थं विधीयते ॥
टष्टिपसादनं अष तिभिरस्यापकषेणम्‌ । ६९ ॥
अभिष्यन्द्ाधिमन्थाभ्यां कषतेऽस्णि वरखावदम्‌ ॥
दोपानुत्सादयलाश्र तथेवाश्रु नियच्छति ॥ ७० ॥
सुश्रुतेन त्ेणविधौ भृतमण्ड उक्तः । व्रुतप्योपपच्छो भागे परतमण्डस्तौ च परृतमण्डं
स्वभावतो विदीनमपि -शृकषणवरतदकंरापममार्थं विनं पाकातिकरमस्य परिहारार्थमष्णो
द्केन कृत्वा नागन तथा यथा स्वदो पोषघपस्कृतमप्कतं वा दोषावस्थ पिक्षया श्नीतमुष्णं
वा प्रयोनयेरिदयाचायेः ॥ ६९ ॥ ७० ॥
तपेणं कथं कार्यमियाद--

उत्तानकश्रायिनः कायं निथरुस्य यथासुखम्‌ ।। ७२ ॥
प्रतिसूयाभिरटिते नीरनोधूपमास्ते ॥ |
ग्रहे सुते निरावापे दतक्रोधभयस्य च ॥ ७२ ॥
पाषपिष्टमयापारं ददी एृलापरिसवप्र ॥
अधाीङ्कखोध्वैविस्तारं गे व्यङ्गरपेव च ॥ ७३ ॥
प्पाणनाक्षिकोरशस्य यथा स्यानाक्ि णेधक्ृद्‌ ॥
पर्माणि याव्रन्मज्नन्ति रोमान्ताद्‌ाश्रुवस्तथा ॥ ७४ ॥
ततो वघेण पीतेन नीटेन हरितेन बा ॥
पत्रवोऽऽच्छाद्य नयने ततः परयेद्यथासखम्‌ ।। ७५ ॥ |
पाषपिषटमयाधारं मापपिषटमयपादिम्‌ । जपरिघ्ठवं छिद्रराहितम्‌ 1 प्रमाणेनाक्षिको
दास्येति । अनेन ति्क्प्रणे लेहस्य माघोक्ता । पक्ष्माणि यावदित्यादिनोष्वेपूरणन्नेहस्य
मात्रत भवति ॥ ७१॥ ७२।] ७३ ॥ ७४ ॥ ७4॥
तपणं कियत्काट स्थाप्यमिति दश्चेयवाह-
वाचां सहस्रमा वा धारयेन्मारुतामये ।।
पित्ते रक्तजे चाटौ कफजे षट्शतानि च ॥
संनिषातात्मकरे सप्र प्रच स्वस्थविधो तथा ॥ ७ |)
वावृद्ाठ्देनात्र माचा प्रोच्यते | एतचोत्तमं प्रमाणम्‌ ! दोपचलपक्षया हासोऽपि
पर्मव्यः । केचित्संध्यारिरोगस्सानपिरेपण काटि शेपमाहुः 1 तयधा--त्रीणि वाक्श-

०६२ व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [ ११ एकषष्टितमो-

तानि संभिरेगेषु । एकं शतं वर््मरोगेषु) पश्च शतानि शुशरोगेषु। सप्त शतानि करष्णजेषु |
ददा शतानि सर्वनेषु। दृष्टावपि दराष्टौ वेति ॥ ७६ ॥
ततश्चापाङ्गतः सेहं स्रावयित्वाऽक्षि शोधयेत्‌ ॥
पायोगिकेण धूमेन कफमस्य विज्ञोधयेत्‌ ।॥ ७७ ॥
अपाङ्गतोऽपाङ्गाद्भरषुच्छान्तम्रदेशादिवयथेः । सेहं स्रावयित्वा शाखाकाङक्तद्वारण|
||७७ ||
दिनानि तर्पणप्रयोगस्तमाह--
स्वस्थवृत्ते विधातव्यं अन्तरं तपेणं भवेत्‌ ॥
अहन्यहनि वातोत्थे पित्तरक्ते दिनान्तरम्‌ ॥ ७८ ॥
तपेणं संनिपातोत्थे यन्तरं ज्यन्तरं कफे ॥
कदुष्णं कफवाय्योस्तु शीतं पित्तश्चोणिते ॥ ७९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७< ॥ ७९ ॥
सुखस्वम्ावबोधत्वं वैश्यं वणेपाटवम्‌ । ८० ॥'
निवरैतिव्योधिसंशान्तिः क्रियाखाघवमेव च ॥
पणे तक्भिङिङ्गानि सम्यगेतानि रक्षयेत्‌ ।॥ ८१ ॥
वेशवं मलाभावः । वर्ण॑पायवं श्वेतपीतादेर्वर्णस्य यथा्थग्रहणम्‌ 1 अन्ये तु ने्रगत-
स्येव शुङ्कृष्णादेर्वर्णस्य नैर्मल्यमाहुः । निर्वृतिः सुखम्‌ । व्याधिशान्तिन्यौपेरभावः ।
क्रियाराघवमिति 1 क्रियाणां निमेषोन्मेषादीनां खघवं शीघ्रता । अन्येतु क्रिया
निमेषोन्मेषणादिकाः । छाघवं ने्रयोरेव खघरुतेति । निर्वतिसतात्काछिकं सुखमा्म्‌ ॥
व्याधिशान्तिसतात्कारिकोर्दत्वाचि2) 1 इति सर्वजेष ॥ <° ॥ ८१॥

ॐ
क क

वणङुक्रमशान्त्यथं षडङ्गं गुग्ां पिबेत्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥
इदानीं रक्तविस्रावणविरेचनदि रोविरेचनप्रदेहपरिषचननस्यधूमाश्चोतनाम्यजञ्चनतरपण-
पुटपकेर्ययाखं संपादितस्य पुंसः शुक्घान्यञ्जनान्याह--
कतकस्य फं शङ्कं तिन्दुकं रूप्यमेव च |
कांस्ये निष्ठं स्तन्येन क्षतङ्क्रातिंरोगनित्‌ ॥ ८२ ॥
तिन्दुकं तिन्दुकस्य फलम्‌ । रूप्यं स्प्यचूर्णम्‌ । स्तन्यं यद्यपि सरक्चीरवाचकं
तथाऽपि स्तन्यमन् ने्रोगहितं नायां एव ग्राद्यम्‌ ॥ «८२ ॥
चन्दनं गेरिकं क्षा माटतीकटिकान्विता ॥
वरणशुक्रहरा बात; राणितस्य प्रसादनी ॥ ८३ ॥
१ घ. दक्वाचेत्‌ । इ । २ ड. "तरागः ।

नेजरोगाधिकारः ] हन्द॑माधवापरनामा सिद्धयोग$। ८६३

इयं वतिगगनाम्बुना शीताम्बुना वा पिष कार्या । एवमन्यत्रापि द्रवविशेषानुक्तौ ।
छायाविडोषणं च सववार्तियोगे ॥ «८३ ॥
शिरया वा हरदरक्तं जरोकामिथ् रोचनात्‌ ॥ ८४ ॥
सुगमम्‌ ॥ <४ 1 |
एकं वा पुण्डरीकं च चछागक्षीरेण सेवितम्‌ ॥
रागाश्चषेदना दन्यातक्षतपाकाययानकाः ॥ ८५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ८५ ॥
धात्रीफं निम्बकपित्थपत्रं यण्याहरोधं खदिरस्तिखाथ ॥
काथः सुशीतो नयने निषिक्तः सवैभकारं विनिहन्ति शुकम्‌ ॥ ८६ ॥
सर्मभकारमिति । सत्रणमत्रणं च ॥ ८६ ॥
तुत्थकं वारिणा युक्तं शुक्रं हन्त्यक्षिपूरणात्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥
समुद्रफेनदक्षाण्डस्वकिसिन्धूत्थैः समाक्षिके; ॥
शिग्रूबीजयुतेवेतिः चुकी शिथुवारिणा ॥ ८७ ॥
दक्षाण्डत्वगिति । दक्षाण्डः कुटः । समाक्षिकैरिति । मािकं धातुमाक्षिकम्‌ ।
शिग्युवारिणा रि्युप्वरसेन । दक्षाण्डत्वगित्यादियोगन्रूणं मध्वक्तराराकया च गृहीत्वाऽ-
घ्नं कायम्‌ ! एवं सर्वत्र चूणीञ्चने ॥ ८७ ॥
दक्षाण्डत्वक्शिखाशङ्काचचन्दनगेरिकेः ॥
तुल्येरञ्जनयोगोऽयं पष्पामादिविेखनः ॥ ८८ ॥
पुगमम्‌ ॥ ८८ ॥
अन्रणे तथैकपटलगते द्विजारिपय्टगते वा ककैडो वा सन्रणे हके धर्षणमाह--
रिरीषवीजमरिचपिप्पटीसेन्धवचेरपि ॥
शुक्रस्य घेणं कायेमथवा सेन्धवेन च ॥ ८९ ॥
सैन्धवेनेति । छक्ष्णखण्डेन ॥ ८९. ॥
ग्रहीत्वा नक्तमास्य फटचूर्णं सुभाषितम्‌ ॥ ९० ॥
रसेन टि पलाशस्य कुसुमोत्थेन धीमता ॥
वतिर्नेजाञ्जने योज्या अशेषदुसुमापदा ॥ ९१ ॥
` सुगमम्‌ ॥ ९० ॥ ९१॥
सेन्धवन्निफराकृष्णाकटुकाशङ्भनाभयः ॥
सताम्ररनसो वतिः पिष्ट श्ुकविनारनी ॥ ९२ ॥
पुगमम्‌ ॥ ९२ ॥

४६४ व्याख्याक्कसुमावद्याख्यठीकासमेतो-- [ ६१ एकषष्ितमो-

क्षण्णपरनागपतरेण परिभावितवारंणा ॥
रयापाकाथाम्बना वाऽय सचन इुसृमापहम्र्‌ । ९३ ॥
स्यापाक्चाथम्बमेति । द्यामक्राथ एवास्बु तेन । र्यामा इयाभङ्ता । अत्र मध्वपि
पम्‌ । कुस॒मापहमिति । कुसुम शङ्खन्डडन्दङपुमसमव्णशुहं तन्नाशनम्‌ ॥ ९३. ॥
दह्स्य भागाधत्वारस्तताऽधन मनःशिखा ॥
मनःचिलार्थं मरिचं परिचार्धेन सेन्धवम्‌ | ९४ ॥
एतचणोञ्जनं शेषं गुकखेखनपुत्तमम्‌ ॥।
पिचटे पुना योज्यमषृदे मस्तुना तथा ॥ ९५ ॥
शहस्येति । राह्कनामिः (भः) | एवं सवत्र माद्या एरात्तरमात्रया द्विगुणमान्रया वा
न्यनाधिकमाचया वा । योगानां काचिद्िशिष्टा शक्तिः पर॑पयते | ऋषय एव जानन्ति
युरुषात्प्रप्ाणामगम्यत्वात्‌ ॥ ९४ ॥ ९ ^ ॥
ताप्यं मधुकसासे वा वीजं चाक्षस्य सैन्धवम्‌ ॥
पध्नाऽञ्लनयोगाः स्यधत्वारः उुक्रशान्तये ॥ ९६ ॥
ताप्यं स्वणेमाक्षिकम्‌ । बीजं चाक्षस्येति । विभीतकस्य फरमध्यम्‌ ॥ ९६ ॥
वरक्षीरेण संयुक्ते क्ष्णं कपूरजं रजः ॥
क्षिपरमज्ञनतो हन्ति शकर चापि घनोान्नतम्‌ | ९७ ॥।
सुगमम्‌ ॥ ९७ ॥
तारस्य नारिकटस्य तथेवारष्करेस्य च |
करीरस्य च वंशानां कृत्वा क्षारं परिखुतम्‌ ॥ ९८ ॥
करभास्थिकृतं चूणं क्षारेण परिमावितम्‌ ॥
सप्ङृतोऽ्कृत्वो वा पृष्ष्मचू्णं तु कारयेत्‌ ॥ ९९ ॥
एतच्छुक्रष्वसाध्येषु कृष्णीकरणयुत्तमम््‌ ॥
पान खत्राण सध्याने तेषां प्रममञ्जनम्‌ ॥ १०० ॥
तादृत्तस्य चछया | नारिकंठस्य फछस्थि । जरुष्करफटम्‌ । वंराकरीरस्य प्राक्स्य
ण्डकम्‌ 1 एतत्परं दर्ध्वा भस्म ग्रह्यम्‌ । तच माल्यद्रुव्यसमं गृहात्वा चतुगुणिन षङ्ु-
व वारम्बुना [नष्काथ्याधशेषे पुनरेकविरातिवारान्परिस्ञाव्य सच्छेन तेनाम्बना
पाटो ता वरन्करमास्चणं भाव्यम्‌ । एतच्ूणं मध्वक्तरादाकया संगृह्य रा्-
देदो वर्षयेत्‌ । ततलिफटाक्ायेनिप्क्षादनाभति कमेमागैः । प्ारेणेति | क्षाराम्बुना ।
शुकरेप्वसाष्येषु ष्णीकरण मित्यननाप्ताध्यशुक्रस्य विवणेनाशनं पसेतत्र नः बकना
ते दशेयति । अत शुक्राणि पताध्यानीति पाठ एव युक्तो न तु र॒क्राण्यपताध्यानीति

१ परममन्ञनभित्यभिधानात्‌ 1 अज्ञनस्य हि परमत्वं साध्यराक्रस्य साधनेन पतम्‌ |
॥ €< ॥ ९९ | १०० | |

ने्रोगाधिकारः1 छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ४६५
पयेदाचं घृतमाह-- |
परोटं कटुकां दार्वीं निम्बं वासां फटतिकम्‌ ॥ `
दुराखमां पपेटक जयन्ती च परूोन्मिताम्‌ । १०१ ॥।
प्रस्थमापरकानां च काथयेन्नल्वणेऽम्भसि ॥
पादकेषे रसे तस्मिन्घ्रतभस्थं विपाचयेत्‌ ॥ १०२ ॥
करफेभूनिम्बकटनयुस्तय्वाहचन्दनेः ॥
सपिपटीकेस्तर्सिद्धं चश्ुष्यं शुक्रयोरितम्‌ । १०३ ॥
प्राणकर्णाक्िवत्मत्वट्युखरोगत्रणापहम्‌ ॥।
कामराञ्वरवीसषगण्डमाखाहरं परम्‌ ॥ १०४ ॥
फूटनस्य फठम्‌ । शुक्रयोरिति । सव्रणाक्योः ॥ १०१॥१०२॥१०३।१०५॥
कृष्णाविडङ्मधुय िकसिन्धूनन्म-
तिश्वौ पधे; पयति सिद्धमिदं रगस्याः ॥
तें नृणां तिमिरगुकररिरोक्षिशल-
पाकालययाञ्यति नस्यविधो प्रयुक्तम्‌ ॥ १०५ ॥
घुगमम्‌ ! कृपणां तेटम्‌ ॥ १०९ ॥
सन्धं वाजिपादं च गोरो चनसमनितम्‌ ॥
सेुखग्रससंयुक्तं परणं चानकापटम्‌ ॥ १०६ ॥
याजिपादमपराजिताऽश्वसरो वा । अनेन प्रचारः । सेदुवहुवारः ॥ १०१ ॥
शरकस्य शिरःकस्के शोषाङ्गक थिते जरे ॥
घतस्य कुडवं प्र्‌ पूरणं चाजकापहम्‌ ।। १०७ ॥
सोषाङ्ष्ाथिते जट इति । शेपा्धपाकाथं पानीयशरावाः षोडश । रेषश्रावाअ-
स्वारः । शशकाद्य घ्रृतम्‌ ॥ १०७ ॥
शशकस्य कषायेण सर्पिषः ठुडवं पचेत्‌ ॥
यष्ीपोण्डरीकस्य कस्केन पयसा समम्‌ | १०८ ॥
छागरयाः पूरणान्छुकरक्षतपाकालययानकाः ॥
हन्ति श्रशङ्खगकं च दाहरागों विशेषतः ॥ १०९ ॥
शश्ञकस्य कपायेणेति । आकृ तिमानाच्छशकस्य गुडकमेकम्‌ । अत्र क्ाथाथं
जस्य हरावा द्वादश रेषशशरावाख्यः करिव श्रावाः पोडड दोषाश्चत्वारः | अनेन
प्रतारः | १०८ | {०९ ॥

(712 श श १४४६

३ 1 8 1 गोफलकः

५ ध्र +. £ # ८ #
) घ्र वेण ।१क.घ. प्रपेतुतत ।
५५ ९,
# न

५६६ व्याख्याुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [६१ एकषष्ितमो-

न विना शोणितं ्ुक्रक्षतपाकालययाजकाः ॥
भवन्ति रुधिरं तेषु जखोकोभिरतो हरेत्‌ ॥ ११० ॥
सुगमम्‌ । कष्णजेषु ॥ ११० ॥ |
अतः परं दष्टिजानां रोगाणां चिकित्षितम्‌--
गरं दष्टिविनाश्स्य तिमिरं समुदाहृतम्‌ ॥
ऋषिभिस्तवरितं तस्मात्तस्य कुयोलिकिस्सितम्‌ ॥ १११ ॥
पुगमम्‌ ॥ १११॥
एकदेशे तु यो दोषो च्या तिष्ठति पिण्डितः ॥
यतसंस्थानः स भवति तादशं तेन पतयति ॥
तृतीये पटे काचश्चतुथं नीलिकाहयम्‌ ॥ ११२ ॥
सुगमम्‌ ।॥ ११२ ॥
इदानीं मन्दधियां सुखस्मरणाय साध्यादिमेदमाह--
सोध्यपपराप्तरागं स्यात्तिमिरं च क्रियावतः ॥
याप्यं संपाप्ररागं स्याद्रज्यं पटतां गतम्‌ ।॥ ११३॥
आद्यं पटल्माधितं तिमिरमरागि साध्यं द्वितीये रागिकृतं तृतीये संप्राप्षरामं
याप्यम्‌ ॥ ११६३ ॥ |
्िफलाधूतं मधु यवाः पादाभ्यङ्गः शतावरीगूद्याः ॥
च्चुष्यः संकषेषाद्रगैः कथितो भिषम्भिरयम्‌ । ११४ ॥
तरिफलाधृतमिति । निफाचूणेकाथादिना ब्रूतं षक्तम्‌ । अथवा फटा चक्षुष्या
तथा प्रतं चद्ुष्यं तच्च पुराणं ग्राह्यमिति भिन्ना पदद्वयी । `
तथा च सुश्रतः--
“शृतं पुराणं िफटां शतावरी पटोटमूद्रामल्कान्यवानपि ।
निषेवमाणस्य नरस्य यत्नतो भयं सुघोरात्तिमिरान्न विद्यते' इति ॥ १ १४।॥
आहारोपयोगिचक्षुष्यद्याकान्याह--
जीबन्तिशाकं सुनिषण्णकं च सतण्डुटीयं वरवास्तुकं च ॥
. चिद्टी तथा मूलकपोतिका च दष्टेहितं शाङुनजाङ्गटं च ॥ ११५ ॥
जीवन्तिकं कणाय्देशे प्रसिद्धं डोडीका, इति रोके ! सुनिषण्णकं चतष्पत्राः ।
अन्ये शिखििकामाहुः । वरवासतुकं य(प)कवासतुकम्‌ । चिी विहछाशाकम्‌ ! चिी
ो उवासतकम्‌ । पकपोतिका चेति। चातिका । शाढुनिकं च जाङ्गलं शकुनिमां सम्‌ 1

+ के, घ. साध्यं . किचिस्सय' ।

नेतररेमाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा स्िद्धयोगः । ४६९७

ह(शा)कुनजाङ्गरमिति पाठान्तरे मांसमिति रैषः । शाङ्कनं छकार्दिकम्‌ ] जाङ्गला
एणहरिणादयः । तद्धवं जाङ्गलम्‌ ॥ ११५ ॥
पटोरखकर्कोटककारबे्धवातांकतकांरिकरीरजानि ॥
शाकानि शि्वातंगखानि चैव हितानि दषटषैतसाधितानि ॥ ११६ ॥
तरकार, अरणिका । करीरो गृढपत्रो मरुनस्तरुः 1 शिमुः सौभाञ्जनकः । आर्तगरों
नोरसहचरः ॥ ११६ ॥
तिमिरं रागतां याति सागात्काचत्वमेति च ॥
काचात्संनायते नीटी तदाजन्धो जायते नरः ॥ ११७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ११७ ॥
सद्रामनमाद--
रिष्यात्सदा वा तरिफटां सुच्रणितां
धूतमगादां तिमिरेऽथ पित्तजे ॥
समीरने तैटयुतां कफात्मके
मधूप्रगादां विदधीत युक्तितः ॥ ११८ ॥
सदेति निलयग आतस्थिक्रे च काट इत्यथः । छृतप्रगाहामिति । टेहो्तमाना-
धिकं भरते युक्तम्‌ । पित्तन इत्यत्रानुक्तमपि रक्तजतिमिरे बोद्धव्यम्‌ । तापि प्रेतेन
त्रिफप्रयोगः ।
केचित्‌--““सदाऽवरिदयात्रिफलां पूचू्णितां प्रतप्रगादां तिमिराितो नरः |
कफाभिभूतः खट तेरसरयुतां मधूप्रगाढामपि वा प्रयोजयेत्‌? ॥
इतीददा पादं पठन्ति । स च जेजटाचार्येण दूषितः 1 तस्मातू्वपाठ एव न्याय्यः ।
युक्तित इति । मात्रया मात्रया त्रिफटानर्णं गृरीत्वा चिद्यादित्थेः ॥ {१८ ॥
कर्कः काथोऽथ वा चणखिफराया निपेवितः ॥
मधरना हविषा वाऽपि समस्ततिमिरान्तङ्रत्‌ ।॥ ११९ ॥
पुगमम्‌ ॥ ११९ ॥
यच्चेफलं च गमवथ्यवजीं सायं समश्नाति हवि्धुमभ्याम्‌ ॥
स मुच्यते नेघरग्तेविकारे्ृलयैथा क्षीणधनो मतुष्यः | १२० ॥
मुगमम्‌ | १२० ॥
सघृतं वा षराकाथं शीटयेत्तिमिरामयी ।। १२१ ॥
सुगमम्‌ ॥ २२१ ॥

१६. रानुरौनः |

४६८ व्याख्याछुसुमावस्यास्यरीकासमेतो-- [६१ एकषष्टितमो-

त्रिफलायाः कषायेण भरातनेयनधावनात्‌ ॥
जाता रोगा विनर्यन्ति न भवन्ति कदाचन । १२२ ॥
पुगमम्‌ ॥ १२२ ॥ |
` जकगण्टूषः प्रातवहुशोऽम्भोभिः पपूयं मुखरन्धम्‌ ॥
निदयपक्षत्रक्षि क्षपयति तिमिराणे ना सद्यः ॥ १२३ |
पुगमम्‌ ॥ १२३६ ॥ |
भक्त्वा पाणितलं धृष्टा चघ्ुषोयदि दीयते ॥
अचिरेणेव तद्रारि तिमिराणि व्यपोहति ॥ १२४ ॥

सुगमम्‌ ॥ १२४ ॥
रविरिव भूगततिपिरं विनिहन्ति नार्घनात्सपिः ॥
दीतवषेस्थितकठिनं सप्तादादञ्जनानियतम्‌ । १२५ ॥
सुगमम्‌ ॥ १२९ ॥
सुखावतीवर्तिमाह-
कतकस्य फं शकं सेधवं अयूषणं सिता ॥
फनां रसाञ्जनं क्षोद्र विडङ्गानि मनःशिला ॥ १२६ ॥
सवेमेतत्समं कृत्वा छागक्षीरेण पेषयेत्‌ ॥
तिमिरं पटं काचममे शक्रं व्यपोहति ॥
कण्डूक्लेदावुदं हन्ति मटं चाऽऽ सुखावती ॥ १२७ |
इयं वति; सपित्तान्वये तिमिरे भद्रा । क्षोद्रमघ्राञ्चनार्थम्‌ । समेतत्पममित्यादि-छो-

० क क

कस्य स्थने कुककयण्डकपादानि वर्िरिषा व्यपोदतीति पाठान्तरम्‌ ॥ १२६ ॥ १२७
चन्द्रादयां वातिमाह--

हरीतकी वचा कृष्टं पिप्पली मरिचानि च ॥ १२८ ॥

विभीतकस्य मला च शहनाभिर्मनःशिखा ॥ `

: , सवमतत्सम कृत्वा छागक्षीरेण पेषयेत्‌ ॥ १२९ ॥

.. नाश्येत्तिमिरं कण्टूपटलान्यदैदानि च ॥
आधकान च मासानि यश्च रातां न पश्यति ॥ १३०
अपि त्रिवापिकं पुष्पं मासेनेकेन नाशयेत्‌ ॥
चन्द्रोदया नाम वतिनृणां दष्टिविशोधनी ॥ १३१ ।
(1
१क. घ. वनं सर्पिः \ २. शरव । ३ क. घ. "श्टिप्रसादनी ।

-नत्रोगाभिकारः ] इहन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४६९

इयं वातिः कफ़वातनतिभिरे मद्रा । अचराज्ञनं नलेन । चन्द्रोदया नाम वर्तिः ॥
॥ १२८ ॥ १२९ ॥ १३० ॥.१३१॥
दिवा न तु भयोक्तग्यं ने्रयोस्तीव्रमञ्जनम्‌ ॥
विरेकदुबेखं चघ्ुरादिल्यं पाप्य सीदति ।॥ १३२ ॥
तस्मात्स्राव्यं निराया तु ध्रुवमञ्ञनमिप्यते |
राः स्वमगुणाचक्चः पुप्यत्यञ्जनकपितम्‌ ।॥ १६३३ ॥।
सुगमम्‌ ॥ १६२ ॥ १३३ ॥
यथा हि कनकादीनां मणीनां विविधात्मनाम्‌ ॥
पोतानां 'वित्रिधा श्रद्धिस्तेखचेलकरादिभिः । १३४ ॥
एवं नेतेषु मलयीनामञ्नाश्चोतनादिभिः ॥
दृिनिराद्कुखा भाति निमेरे नभसीन्टुवत्‌ । १३५ ॥
सुगमम्‌ ॥ १३४ 1 १३५९
ह्रीतक्यादिवतिमाद--
हरीतकी दरिद्रा च पिप्पल्यो रवणानि च ]
कण्डूतिमिरमिद्र्षिन कचित्मतिहन्यत ॥ १३६ ॥
दयं वर्तिः कफजे तिमिरे हिता । रुवणानि चेति । तत्र चक्षुप्यत्वात्सैन्धवम्‌ ।
जाती (व्यक्तो) चहूवचनम्‌ । अत्र क्रचिन्न प्रतिहन्यत इत्यनेन पित्तादप्यनिवार्यतामस्य
द्र ति | १३६
त्रिफला कुष्कुटाण्डत्वक्सकासीसमयोरजः ॥
नीलोत्प विडङ्गानि फेन च सरितां पतः ।॥ १३७
आजन पयसा पिष्रा भावयत्ता्रभाजने ॥
सप्तराच्स्थितं भयः पिष्टा क्षीरेण वतयेत्‌ ॥
एषा दषटिमदा बतिरन्धस्याभिन्नचक्वपः । १३८ ।
भावयेदिति } स्थापयेत्‌ । श्चीरेणेति १३७ ॥ १६८ ॥
क. मक्र व्रानमाह-

; पिप्प ला; || १२९ ॥
जातीपुप्पा 7 रानि च पाञ्च ॥
एपा कुसु भिकावातगतं चकषुनिवतयत्‌ ।॥ १४० ॥
कुमुमिक्ावरतिः प्रचरति ॥ १६२. ॥ १४० ॥

१, श. विमा ।

५७० व्याख्याङकसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [ ६! एकष्टितमो-
चन्दनन्निफटापगपलाश्षतरुशोणितेः ॥
जखपिषहठैरियं वतिरशेषतिभिरापहा ॥ १४१ ॥
पटाशतल्योणितं पलाशपुष्पस्वासः ॥ १४१ ॥
व्योषोत्पलाभयाङुष्तार््येवेतिः कृता हरेत्‌ ॥
अवदं पटलं काचं तिमिरामाश्चनिखुतिम्‌ ॥ १४२ ॥
सुगमम्‌ ॥ १४२ ॥
उ्यषणं जिफछावक्रसेन्धवाटपनःक्िखाः ॥।
ढेदोपदेहकण्डूघ्री वतिः शस्ता कफापहा ॥ १४३ ॥
व्रं तमरपादिका ॥ १४६ ॥
एकगुणा मागधिका द्विगुणा च हरीतक सखिरणिष्टि ॥
विरियं नयनसखा रिभिराम॑पटल्काचाधहरी ॥ १४४ ॥
सुगमम्‌ । १४४ ॥
न्वन्द्रधरभमार्‌- |
अञ्जनं श्वेतमरिचं पिपली मधुयष्टिका ॥
विभीतकस्य मज्जा तु शडनाभिमेनः्चिखा ॥ १४५ ॥
एतानि समभागानि अजाक्षीरेण पेषयेत्‌ ॥
छायाद्ुष्कां कृतां वति नेत्रेषु च मरयोजयेत्‌ ॥ १४६ ॥
अवदं पटलं काचं तिमिरं रक्त राजिकामू ॥
अधिमांस मटक यश रात्रो न पश्यति ॥
वतिधन्द्रमभा नाम जात्यन्धमपि शोषयेत्‌ ।॥ २५५७ ॥
जञ्जनं रपताञ्चनम्‌ । श्वेतमरिचं परौमाञ्ञनवीजम्‌ 1 एवं सर्वत्र १४९॥१४६॥ १४७
नागाञुनपादानामञ्ननमाह--
त्रिफएखान्योपतिन्धरत्थयष्टीतुत्थरसाञ्जनम्‌ ॥
पपोण्डरीकं जन्तं लोधं ताम्रं चतुर्दशम्‌ ॥ १४८ ॥
्र्याण्येतानि संचृण्यं वतिः कायौ नभोम्ुना ॥
नागाञ्ुनेन छिखिता स्तम्भे पारखिय॒जके ॥ १५९ ॥
नारनी तिभिराणां च पटछानां तथैव च ॥ `
सयः पकप स्तन्येन सिया विजयते धुवम्‌ ॥ १५० ॥
किशुकस्वरसेनाथ पेय पुष्पकरक्तताः ॥
अञ्जनाष्ोधतोयेन आसम्नतिमिरं जयेत्‌ ॥ १५१ ॥

१ क. घ. मध्यं । २क. नादयत्‌ ।

नेघ्ररोगाधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ४७१

क छ, । क,

चिरं संखछादिते नेर वस्तपूत्रेण संयुता ॥
उन्मीट्यल्यट्ृच्छरेण भसादं चापिगच्छति ॥ ५५२ ॥
जन्त॒घ्रं विडङ्कम्‌ । सन्यादिविशिष्टद्रवो पादानमञ्नार्थम्‌ । वर्विस्त॒ सर्वत्रेव नभो-
म्बना कार्या । विंद्राकस्वरसेन किंडकपुष्पस्वरसेन । नागाजेनव्तिः ॥ १४८ ॥१४९॥
॥ १९० ॥ १९१ ॥ १९२ ॥
पिप्परी सतगरोत्पछपत्रां वतयेत्समधुकां पहरिद्रामर्‌ ॥
एतया सततमञ्नयितव्यं यः सुपणसमपिच्छति चक्चः ।। १५३ ॥
तगरं तगरपादिका ॥। उत्पदपन्नमुत्पर्पुष्पपन्नम्‌ । स॒पणंसमभथिति । सपर्ण
गरुडः ुपणस्षमत्वं नयनस्य दूरदङनलेनोक्तम्‌ ॥ १९३ ॥
व्योषायथुणेसिन्धूत्यत्रिफटाञ्जनसंस्कृता ॥
गुटिका जखपिषटियं कोफिटा तिपिरापदा ॥ १५४ ॥
सुगमम्‌ । १५४ ॥
हरिद्रामरकीकृष्णकेतक्वेतसपपेः ।।
व्योमवारियुता वषि; सवनेज्रामयापहा ॥ १५५ ॥
सुगमम्‌ ॥ १५५ ॥
व्याप्रीयुस्ताम्बयष्यद्ेः पिप्पछीसेन्धवान्वितैः ।
अजाक्षीरोषितेस्ताग्रे वतिः स्ाक्षिरोगनुत्‌ ॥ १५६ ॥
पुगमम्‌ ॥ १९६ ॥
हरिद्रा निम्बपत्राणि पिष्पस्यो मरिचानि च ॥ १५७ ॥
पिङ्ग मद्रपुस्तं च सप्रमं विश्वमेषनम्‌ ॥
सवांणि समभागानि गवां मूत्रेण पेषयेत्‌ ॥ १५८ ॥
कारास्थिमात्रां गुटिकां छायाशुष्कां भरकारयेत्‌ ॥
वारिणा तिपिरं हन्ति मध॒ना पटलं तथा ॥ १५९ ॥
सिन्ध्वम्भसा च कण्डूं च श्रीस्तन्येन तु वेदनाम्‌ ॥।
सद्यः कोपं तु क्षीरेण किरुकेन च पेचरम्‌ । १६० |)
पुगमम्‌ ॥ १५७ ॥ १५८ ॥ १५९. ॥ १६० ॥
जीणि कटूनि करञ्फ़खानि दे रजनी सह सेन्धपफेन ॥
विर्वतरोषेरुणस्य च प्रं बारिधरं दशमं प्रवदन्ति ॥ १६१ ॥
हन्ति तमरस्तिपिरं परर च पिचटञ्चुक्रगमथाज्नक च ॥
अञ्ञनक्र जनरञ्जनक च रक न नस्याते वषरत च ॥ १६२ ॥

मत नामना भा

१कृ. ध्र. रिच |

9७२ ` व्याख्याङसुमावरयाख्यटीकासमेतो-- [ ६१ एकषटितमो-

द्रे रजनी इति प्रयोगो रननीशन्द्स्य॒दसकारान्त्व सद्धावात्सापुः । वारधर-
पठे एस्तकम्‌ । तमस्तिमिरमिति ॥ अन्ध्यकरतेन तमन सथमेकं तिमिरम्‌
६१ ॥ १६२ ॥
नीखोखछं विडङ्ानि पप्पी रक्तचन्दनम्‌ ।।
अञ्जन सैन्धवं चैव सद्रस्िमिरनाशनम्‌ । १६२ ॥
सुगमम्‌ ॥ \६९२॥
पत्रौरिककप्रयष्टीनीं रो त्पलाञ्ञनम्‌ ॥
नागकेखरसंयुक्तमरेषतियिरापदहम्‌ ॥ `
नियैवाञ्ञनसंयोगो गटिकारसचणेतः ॥ १६४ ॥ `
पुममम्‌ ॥ ९६४ ॥
संग्रह्योपरतानरुक्करसेनाऽऽगृल्य गण्डुषदा-
दप्षारञ्िततूखबतिनिरितान्यषठीमधून्मिभ्चितान ॥
प्रञ्वाद्योत्तम्तापिषाऽनटिखासतानज कज्जङ
दरासन्नदिवानिक्ान्धतिमिरमष्वंसकृचादितम्‌ ।॥ १६५ ॥
उपतान्मतान्‌ । आम॒ज्य भनीय । गण्डुपदांश्वूणितान्‌ । छक्षारञ्जततूरमर्क्तकम्‌ ।
उत्तमप्र्पिषा गव्यघ्रतेन ॥ १६९५ ॥
भूमो निधष्टयाऽङ्कस्या चाञ्जनं शमन तयोः ॥
तिमिरकाचामेहरं धूमिकायाश्च नाङ्शनम्‌. । १६६ ॥
एतत्कजरेन कोष्णेनाज्जनम्‌ । तयोरिति । दिवान्ध्यराच्यान्ध्ययाः ॥ १९६ ॥
त्रिफलाभृङ्गमरौषधमष्वाज्यच्छागपयसि गोमूत्रे । `
नागं सप्तनिषिक्ते करोति गख्डोपम च्चः ॥ १६७ ॥
अन्न त्रिफलायाः कथः 1 शरृङ्गराजस्य स्वरप्तः । महौषधस्य क्राथः कल्को वा ।
नामं सीप्तकम्‌ । निफलाक्राथादविकप्मिन्तप्तधा भावयित्वा सीपरकशाकां कुयौत्‌ ।
तया तिभिरहराञ्जनट्प्तिया केवख्या वा चृष्टयाऽञ्नं मावेग्रयोगानुकारत्‌ ॥ १६७ ॥
निफर्परिरतोये भङ्राजद्रवे च॒ ` `
हविषि च विषकत्के क्षीर अने मपरे ॥
अतिदिनमथ तश्र समधा सीस्ेकं
प्राणाहितपथ पश्ातकास्यत्तच्छखाकाम्‌ ॥ २६८ ॥।
सवितुरुदयकाठे साञ्जना व्यञ्जना वा
करिकरिकसमेतानमेपेच्छिस्य रोगान्‌ ॥
असितसितसमुस्थान्सधिपत्मोभिजाता- |
न्हरति नयनरोगान्सेव्यमाना शाका ।। १६९ ॥

१क. घ्‌. रान्तक्रत्‌ापत्र।

०

ने्रोगाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ७३

्िषकर्क रति । विषं मारकद्रग्यम्‌ । मधूम्र इति । प्रवरे मधुनि व्यवहारात्‌ ।
पाज्ञना तिमिरहराञ्चनप्तहिता । व्यञ्जना तद्रहिता ।॥ १६८ ॥ १६९ ॥
दय्यादु्ीरनियूहे चूणितं कणसेन्धवम्‌ ॥ १७० ॥
तत्ख॒तं सघृतं भूयो यावतकं भिषेद्रने ॥ `
शीते चास्मिन्हितिमिदं सने तिमिराञ्जनम्‌ ॥ १७१ ॥
उक्ञोरषट्स्य काथः | पर च कणािन्धवप्रेतानि मित्वा पादिकान्यष्टमांे वा दच्ा
पुनः पाकाद्धनः कायः । शति तत्र पादिकमधूप्रक्ेपः । वैयपसारफते तु छिलितम्‌--
उदीरपरुद्रयम्‌ । जक्दारावाः ४ इदोषशरावः{ पूते प्रक्षेपः कणातैन्धवयो; प्रत्येकं
परलेकं माषाः ८ प्ृतकषैः१ पुनः पके घने मधुकैः { रसक्रियाज्ञनमिति ॥ १७० ॥
| १७१ ॥
धात्रीरसाञ्जनक्षोद्रसपिभिस्तु रसक्रिया ॥
पित्तानिखाक्षिरोग्री तेमियपटला पहा ॥ १७२ ॥
धात्रीक्रथे रसाज्ञनच्‌रणं घतं च पुनः पाकद्रसक्रिया साध्या इति मध्रप्र्ेपः ।
मानं पूर्वेयोगवत्‌ ॥ {७२ ॥
शृङ्गवेरं भङ्गराजं यष्ठीतेरेन मिधितम्‌ ।।
नस्यमेतेन दातव्यं महापरलनारनम्‌ ॥ १७३ ॥
यष्ठीमपुप्राथिततेकेन मिश्रितं शङ्गवेरशङ्नराजतूर्ण नस्यं कंवा भृङरानस्य स्र
परपमेन तैठेन भिधितेन शुङ्गवेरयष्टोश्र्ण प्रक्षिप्य नस्यम्‌ ॥ १७६ ॥
ऋणिके िङ्नासे शखकर्म निर्दिशत्राह--
रिङ्गनाओे कफोद्ुते यथावदुबुद्धिपूर्वेकम्‌ ॥।
विद्भ्वा दैवते दद्र नें स्तन्येन सेचयेत्‌ ।॥ १७४ ॥।
रिङ्गयते ज्ञायतेऽनयेति व्युत्पत्त्या दिद्धङ्रब्देन दृष्टिर्च्यते । तस्या नारो रिङ्क.
नाश सिन्‌ । कफोद्रूत इत्यनेन च तेनःपित्तनश्च विद्धो न सिध्यतीति ।
सुशुतेऽप्युक्तम्‌--
““दछेप्मिके टिङ्गनशे तु करम वक्ष्यामि सिद्धये ।
न चेदर्भेनदुघमाम्बुनिन्द्रमुक्ताकृतिः स्थिरः ॥
विषमो वा तनुमध्ये राजिमान्वा बहुप्रमः।
टष्टिस्थो रक्ष्यते दोषः स्रुनो वा सरोहितः” इति ॥
देवदते छिद्र इति । अपाङ्वार्तिनः दाक्टमागस्य मध्ये यत्तरैवकृतं च्रं
तप्मिन्‌ । यदुक्तं सुश्वेते--
“मतिमञ्जरुमागो दो कृष्णान्मुक्त्वा ह्यपाङ्गतः ।

उन्मी्य नयने पम्यक्रिदारा जाटविवनिते ॥
६ ©

9

४७४ व्याख्याकुसुमावरयाख्यदीकाप्मेतो-- [€ एकषष्टितमा-

नाधो नोष्वं न पार्वाम्यां छिद्रे दैवक्कते ततः ।
शलाकया ऋताग्रमय्या म्यधयेयववक्तयाः” इति ॥ _
अम्यायः ) कृष्णात्क्ृप्णमण्डलत्यरश्रति द्रो दाङमागौ लयक्त्वा ऽपाङ्गपन्षः एक
मागं त्यक्तवा मध्ये दैवकृतं यच्छिद्रमसि | चद्रमिव च्छ कणच्छिद्रवन् 49
माथनव्िद्रमम्ति तम्मिनिध्येदिति । व्यश्च तथा कर्तव्यो यथेकेव परं विद्यते त्वक्‌।
पम्यनिद्धटिद्भं च स॒श्रुत एवोक्तम्‌ । त्था-- वारिचिन्दरागमः+सम्यक्शब्दस्य व्यधने
भ्दति । अमम्यविद्धे तु शोणितागमारि ॥ १७४ ॥
ततो टेषु रूपेषु शराकामाहरेच्छनेः ॥
मगमम्‌ ॥ ॥
शख कामादत्य किं कुयादिव्याह-- |
नयनं सपिषाऽभ्यज्य वस्रपटेन वेष्टयेत्‌ ॥
बह्मपटेन वेष्टयेदिति} सयः क्षतरोपणं छोधरक्तचन्दनश्रिफलािण्डं दत्वा वल्ेण
वेष्टनम्‌ । महाराष्ट्काम्तु धततूरमृकपिण्डं दत्वा वन्नेण वेष्टयन्ति ॥
ततो ग्रहे निरावधे श्यीतोत्तान एव च ॥ १७५९ ॥
निरात्राघे धूमवातातपरहिते 1 उत्तानशयनं दष्टे कैनुकरणाथम्‌ ॥ १७५ ॥
उद्वारकासक्षवथुष्ीवनोत्कम्पनानि च ॥
तत्काङं नाऽऽचरेदूध्वं यत्रणा सदपीतवत्‌ ।। १५७६ ॥
वयुः क्त्‌ } तत्कामिति । यावच्छटाका नेत्रे तिष्ठति । तत॒ ऊध्वं यन्छ्रणा
पोतन्नहम्येवाऽऽहाराचारनियमः ज्नेहपानोक्तः कायं इत्यर्थः ॥ {७१ ॥
त्यदातरयहाच धावेत कषायेरनिटापैः ॥
धावेत प्रसाख्येत्‌ । अनिखपहैरेरण्डमूटादिवातापहचभुष्यद्रग्येः श्रीराम्बुाधितैः ॥
मर्षाटनानन्तरं किं कतेन्यमित्याह- |
बायोभेयायहादर््व स्रेदयेदक्षि पूर्ववत्‌ ॥ १५७७ ॥
पूषैवदिति । अखेद्यामपि दृष्टिं वल्ञेणाऽऽच्छाय बाह्यतो मृदु स्त्ेदयेद्वात-छेष्मन-
यायेल्थः |} {७७ ॥ व.
द्‌ जाहमर्वं संयम्य हितं दष्टिपसादनम्‌ ॥
पातकं तु सेवेत रष्वन्नं चापि मात्रया ॥ १७८ ॥
एवमृत्तानशयनादिना दशां नियम्य तदनन्तरं टष्टिप्रसादनमञ्जनादि रहितम्‌ |
पातकम तु सेवेतेति 1 वदाहात्परो न्यथासनद्धावि वातहरक्राथधावनस्वेदनादि सेवेत
किवा यदृषटपरपादनं हष्िनेम॑स्यनननं पश्चात्कर्म नावनतेकाश्चोतनतर्पण पटपाकदिरोब-
स्यम्यञ्ञनप्र ति तत्सेवेतेति योज्यम्‌ ठष्वन्नं चापीत्य्र चकारो ददाहाम्यन्तरेऽपि
रष्वन्नवि षिप्मु्चयार्थः | १७८ ॥ [र ।

+ प्रयत्नेन विश्वस्तमिति सृशरुतपारः ! + भयेच्छब्द्स्तथा न्यथे, इति सुश्चुतपाठः ।

नेप्रतोगाविकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ।. ४७८
$ € |
इदानीं वुष्टव्यधाहाराचारजान्योमानाह-

रागः शो फोऽबदं चोषो वुदवुदं केकराक्षिता ॥
अधिमन्थादयश्वान्ये रोगाः स्युदेष्वेधजाः ॥
हताचारतो वाऽ
अबरुदममैदाकारः शोफः । चोष आचष्यत इव वेदनाविदोषः । बहदं बहदाकार
दाफः । केकरा्षिता वक्रहष्टिता । सूकराक्षितेति पागन्तरे पुकरस्येवाधोदष्टिता ॥
त॒त्र चिकित्सामाह-
यथास्वं ताूपाचरेत्‌ ॥ १७९ ॥
यथास्वं यथात्मीयं यथादोषमिस्यथैः ॥ १७९ ॥
इदानी ककेशशलछकाजनिते दरे तथा दुष्टव्यधने च "रोगे चिकित्सामुदिशन्राह-
रुजायामक्षिरोगे वा भूयो योगान्निबोध मे ॥ १८० ॥
निबोध जानीहि । बुधिर्गोधन इति भोवादिकस्यायं प्रयोगः । न तु दैवादिकस्य
युध अवगमन इत्यस्य ॥ १८० ॥
कठ्किता सघत दूब यकौरिकपसारिवाः ॥
मुखणेपे प्रयोक्तव्या रुजारागोपशान्तये । १८ १ ॥
सारिवोसरृप्तारिवा । मुखणेप इति । नेत्रसमीपे ॥ १८१ ॥
पयस्यासारिवापत्रपञ्िष्ठामधुकरपि ॥
अजाक्षीराचिवतेरखेषः सुखोष्णः प्रभ्य उच्यते ॥ १८२ ॥
पयस्याऽर्कपुष्पी क्षीरकाको रीव्यन्ये । पत्रं पत्रकम्‌ ॥ १८२ ॥
वातघ्रसिद्धे पयसि सिद्धं सपिथत्गेणे ॥
काकोस्यादिभतीवापं तद्युङयात्सवेकमेसु ॥ १८१३ ॥
वातघ्नानि मद्रदार्वादीनि 1 सवैकृमेखिति । नस्यटेपपानादिषु ॥ १८३ ॥
रुनारागयेद्रैयोर्दयपि प्रतीकारः प्रस्तुतस्तथाऽपि प्रल्यानाधकरत्वेन केवटशुरस्येव
प्तीकारं व्रते | [व
शाम्य्येवं न चेच्छररं सिग्धस्विन्नस्य मोक्षयेत्‌ ॥
ततः शिरां ददेखापि मतिमान्कीतितं यथा ॥ १८२ ॥
शिरापिति 1 र्यम्‌ । दहेचापि मतिमान्कीतितं यथेति । रिरामेव दहेद्‌
ुबोरुपरि क्षौदरादिना । उक्तं च सुश्रमो--ोद्रगुडन्नेहास्तु शिरास्नायुसंध्यस्थिगताना
मेति ॥ १८४ ॥
दृष्तः प्रादाथमञ्ञने शृणु मे शुम ॥ १८५ ॥

१. रागे ।

४७६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [११ एकषष्टितमो-

अञ्जने इति । अज्ञनद्वयम्‌ ॥ १८९ ॥
मेषद्यङ्कस्य पुष्पाणि रिरीषधवयोरपि ॥
माटत्याभैव तस्यानि युक्त वैडयंमेव च ॥ १८६ ॥
अजाक्षीरेण संपिष्य ताम्रे सप्ताहमावपेत्‌ ॥
प्रविधाय च तद्रतं योजयेदञ्जने भिषर्‌ ॥ १८७ ॥।
मेषशयुङ्गस्य पुष्पाणीति । मेषशृङ्गी मेदापिङ्खी । माटती जाती । अवोत्स्थाप-
येत्‌ ॥ १८६ ॥ १८७ ॥
स्रोतों विद्धुमं फेनं सागरस्य मनःशिखा ॥
मरिचानि च तैद्रतीः कारयेद्राऽपि पूतवेवत्‌ ॥ १८८ ॥
स्रोतसि यत्समुल्थितं सिन्धुस्रोतसि वणोप्ास्रोतपि वा यत्मरमुत्थतं तस्छाताञ्जनम्‌ ।
तल्क्षणं विदेहेनाक्तम्‌-
“'वल्मीकरिखराकारं भङ्के नीरोत्पर्दयुति ।
सरोतोञ्नं प्रशंसन्ति चक्र्ेदाथचिन्तकाः'” इति ॥
तद्गुणानाह--
“अञ्जनं मधुरं सिग्घं कषायं ठेखनं हिमम्‌ ।
पित्तरक्तविषच्छर्दिहिक्षां हन्ति पुरृष्टिदम्‌ ॥
तत्र सोतोञ्नं श्रेष्ठं तस्मात्सोवीरकाज्ञनम्‌? इति ॥
ल्ञोतोज्जनं सोवीराज्नमित्यन्ये । विद्धुममिति । प्रवारम्‌। पृवैवदि ति । अजाक्षीरेण
पिष तास्नपात्रेण सपाहं स्थापयित्वा वर्ती; कुयादिल्थः । मेषशृङ्गस्येत्यायेकं स्रोतो-
जमिति द्वितीयम्‌ ॥ १८८ ॥
इदानीं दिवन्धे सूणाज्ञनमाह--
रसाञ्जनं रसक्षोद्रतारीसस्वणगेरिकिः ॥ `
गोशकृद्रससंयुक्तं पित्तोपदहतच््टये ॥ १८९ ॥
रसेति । जातीपत्नरमर इत्यथः । आमल्कीपच्ररस इत्यन्ये । खणोरिकं दक्षिणा-
पथभवमुत्तमरोहिते रवकदमटोरिकं वा । अच्र द्रवद्रव्यैः कठिनद्धन्यमावनां विधाय
चृणाज्ञनं कतन्यम्‌ । पित्तोपहतदटये पित्तविद्ग्धदष्टये 1 अन्ये गुटिकाञ्ञनमिदं
वणैयन्ति ॥ १८९ ॥ |
इदानीं दिनराभ्यन्धयोगेटिकाज्ञनमाह--
नखिनोत्पटकिञ्ञखं गोशङद्रससंयुतम्‌ ॥
गुटकाञ्जनमतःस्यादिनरात्यल्धया दितम्‌ ॥ १९९ ॥

भम ५७५८ 11111

नि 11

१ ध. मद्दूद्गी । २घ.च.ता दर्तः

ने्ररोगाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ४७७

` नछिनादिमिगशकृद्रसपिरर्मटिकाञ्ञनं दिनराञ्यन्धयोः पित्तकफविद्ग्पदश्यपर पर्य -
ययोः प्रभावाद्धितम्‌ । किच पित्तविदग्धायां रात्रावञ्चनं छेष्मविदग्धायां दिवेति
काटमेदः । नङिनमीषद्रक्तं पद्मम्‌ । उत्पलं नीखोत्पम्‌ । किंञ्चस्कः केसरः । स च
नरिनोत्पल्योरेव । गोशकृद्रसो गोमयरप्तः । केचिद्भोशङृद्रसस्थाने गोयक्रद्रसेति
पठन्ति । गोद्राब्दस्य पद्रावाचित्वादजनादयो गृह्यन्ते । यकृद्रसः कारखण्डरस इति
व्याख्यानयन्ति ॥ १९० ॥
ददानीं रज्यन्पे छेष्मविदग्धदश्चपरपयाये दिवान्ध्ये(न्धे) पित्तविदग्धदृ्यपरपयौये
चाञ्ननमाह-
नदी जशम्बित्रिकटून्यथाञ्जनं मनःशिा दे च *निशेऽगवां य॑कृत्‌ ॥
सचन्दनेयं गुरिकाऽय वाऽञ्जनं परशस्यते राजिदिनेष्वपर्यताम्‌ ॥१९१॥।
नदीनं सैन्धवं ख्वणम्‌ } शभ्बिशब्देना्र हरिता मुद्रा ्राह्याश्वधरुप्यत्वात्‌ । अन्ये
दाम्निस्थाने रिम्बेति पाठं पठन्ति तत्रापि पर एवार्थः । अञ्चनं रप्ताञ्जनं सोवीराज्ञन-
मित्यन्ये । अगवां छामादीनाम्‌ । यकृदिलस्य स्थाने हाक्रदिति पाठान्तरम्‌ 1 चन्दनं
रक्तचन्दनम्‌ । गुटिकेति। वटीकृत्य। अथवाऽञ्ननमिति 1 चृणाञ्ञनमथ वेत्यथेः॥१९.९१॥
कणा छागयद्रन्मध्ये पका तद्रसपपिता ॥
अचिराद्धन्ति नक्तान्ध्यं तद्रत्सक्षौद्रपूषणम्‌ ॥ १९२ ॥
करोत्खिन्ना । तद्रपपेपिता तदृत्खदाम्बुना पिष्टा । तद्वदिति । उागयज्घन्मध्य
उच्छिन्नं तद्रस्पिष्टं च | ऊषणं मरिचम्‌ ॥ १९२
इदानीं नक्तान्ध्ये कफव्रिद्ग्धदरृश्यपरपयीये प्रयोगमाह--

पचेत्तु गोधं हि यषृत्पकर्पितं सुप्ररितं मागधिकाभिरमरिना ॥
निषवितं तद्मदृद ञ्जनेम वा निहन्ति नक्तान्ध्यमसश्ञयं खलु ।॥ १९३ ॥

क्तः । निषेवितं तद्यकृदिति । तथाभूतं यछ्कत्तादितमञ्नने तु सा पिप्पषी नक्तान्ध्य
न्तीति गदाधरः । तथामृतं यङ्ृद्धाक्षितमञ्जनेन वा विहितं नक्तान्ध्यं शमयतीति
कातिकः | प्रचारस्तु यङ्ृत्कणाम्यां मिदित्वाऽञ्ननमात्रेण । शाकृदिति पाठान्तरम्‌ ।
खट्ङज्द एवक्रारार्थं । अपंशयमवेत्यथः ॥ १९६ ॥

अतः परं व्रृतानि कथ्यनन--

५ अव्‌ सः प्रामादिकः ।

११. दाष्।

४७८ व्याख्याङकसुमावल्याख्यरीकासमेतो--[ ११ एकषष्टितमो-

त्रिफटाकाथकर्काभ्यां सपयस्कं श्तं धृतम्‌ ॥
तिमिराण्यचिरादढन्यात्पीतमेतन्निश्रागुखे ॥.१९४ ॥
नरिफटाकाथकर्काभ्यामिति । तरिफलाक्रायच्िगुणश्चतुगृणो वा । चतुगणस्तु
प्रचरति । निष्टं धतम्‌ ॥ १९४ ॥
महानरैफटाय प्रतमाह--
नरिफकाया रसप्रस्थं भरस्थं भङ्गरसस्य च ॥
षस्य च रसप्रस्थं शताव्ाश्च तत्समम्‌ ॥ १९५ ॥
अजाक्षीरं गुदुच्याथ आमर्क्या रसं तथा ॥
परस्थं भस्थं समाहत्य सर्वैरभिषैते पचेत्‌ ॥ १९६ ॥ `
कल्कः कणा सिता द्राक्षा जिफरा नीलमुत्पलम्‌ ॥
मधुकं क्षीरकाकोटी मधुपणी निदिभिका ॥ १९७ ॥
तत्साधुसिद्धं विज्ञाय श्रमे भाण्डे निधापयेत्‌ ॥
उ्वपानमधःपानं मध्येपानं च शस्यते ॥ १९८ ॥
यात्रन्तो नेत्ररोगास्तान्पानादेवापकपषेति ॥
सरक्ते रक्तदुष्टे च रक्तं चातिखुतेऽपि च ॥ १९९ ॥
नक्तान्ध्ये तिमिरे काचे नीरिकापटखादवुदे ॥ .
अभिष्यन्द्‌ ऽधिमन्थे च पक्ष्मकोपे च दारुणे ॥ २०० ॥
नेत्ररोगेषु स्वेषु वातपित्तकफेषु च ॥
अष्टि मन्ददृष्ट च कफवातपदूषिताम्‌ ॥ २०१ ॥
सवतो वातपित्ताभ्यां सकण्डासन्नदूरदक ॥
्र्ृष्टिकिरं सद्यो बरवणांभिवधेनम्‌ ॥
| सवेनेत्रामयान्हन्याज्चिफखायं महाघृतम्‌ ॥ २०२ ॥
मधुपणीं गुडूची । ऊष्वेपानादिविधिर्भोजनापेक्षया । नेचरोगेषु सर्वेषु वातपित्त-
केफेषु चेति । वातादिकृतेषु नेघ्रोगेष्वि्य्थः ॥ १९९ ॥ १९६ ॥ १९.७॥ १९८॥
॥ १९९. ॥ २०० ॥ २०१ ॥ २०२॥
त्रिफटा चयूषणं द्राक्षा पधुकं कटुरोहिणी ॥ २०३ ॥
प्पोण्डरीकं सूक्ष्मेखा विडङ्ग नागकेसरम्‌ ॥
नीरोत्पटं सारिषे द्वे चन्दनं रजनीद्रयम्‌ ॥ २०४ ॥
कापिकैः पयसा तुल्यं त्रिगुणं त्रिफरारसम्‌ ॥
धृतपरस्थं पचेदे तत्सवनेत्ररुजापहम्‌ ॥ २०५ ॥
तिमिरं दोषपास्रावं कामलां काचमबुदम्‌ ॥
वीसपं प्रदरं कण्ट रक्तं श्वयथुमेव च ॥ २०६ ॥

नेत्रोगाधिकारः ] इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ७९,

खाछिलयं पठितं चैव केशानां पतनं तथा ॥
विषमज्वरम्मांणि शुकं चाऽऽड व्यपोहति ॥ २०७ ॥
अन्ये च बहवो रोगा नेत्रजा ये च ममजाः ॥
तान्सर्वाननादायत्यान्च भास्करस्तिमिरं यथा ।॥ २०८ ॥
न चेवास्मात्परं किचिदषिभिः कार्यपादिभिः ॥
दृ्टिपिसादनं टं यथा स्यात्रेफटं धतम्‌ ॥ २०९ ॥ `
सुगमम्‌ । तरिफलावरृतम्‌ ॥ २०३ ॥ २०४ ॥ २०१ ॥ २०६१ ॥ २०७ ॥
॥ २०८ ॥ २०९ ॥
फलत्रिकाभीरुकषायसिद्धं कल्केन यष्ठीमधुकां शयुक्तम्‌ ॥
सपिः समं क्षोद्रचतुथभागं हन्यात्रिदोषं तिमिरं भवन्तम्‌ ॥ २१० ॥
अभीरुः श्रतावरी । सममिति । पदार्थ । यथोक्तकपषायादिना सह सिद्धमिलयभथेः |
तिमिरं मवन्तमितिनिर्देशात्तिमिरशब्दः पुंटिज्ञोऽप्यस्तीति गम्यते । हुरन्तमिति पाठः
पाधुः । त्रेफटाघतम्‌ ॥ २१० ॥
भरङ्गराजरसमरस्थे यष्ीमध्ुपेन च ॥
तैरस्य कुडवं पकं सद्यो दष्ट प्रसादयेत्‌ ॥
नस्याद्रटीपरितघ्रं मासेनेतन्न संशयः ॥ ६११ ॥
सुगमम्‌ 1 भङ्गराजौम्‌ ॥ २११ ॥
गवां शङृतकाथविपकमुत्तमं हितं च तैं तिमिरेषु नस्यतः ॥
घृतं दितं केव रमेव पैत्तिके तथाऽणुतेखं पवनाश्रगुत्थयोः ॥ २१२ ॥
गवां शकृत्काथविपकमिति । गोशकृत्काथोऽष्टगुणाग्बुना पद कायैः । मृदोशचतुः
गुणं देयमिल्यादिपरिमाषाग्यवहारसाधितम्‌ । घृतं हितं केवलमिति । केवल्मसंस्कतम्‌ ,
अत्रापि नस्यत इति योज्यम्‌ ।. अणुतैलं सुश्रुते वातव्याधिधिकित्ितोक्तम्‌ ॥ २१२॥
राजवह्मं तेर घृतं चाऽऽह--
जी वकषेभकमेदा द्राक्षां ऽद्ुमती निदिग्धिका ब्रहती ॥
मधुकं बा विरङ्गं मञ्ञिष्रा शकरा रास्ना ॥ २१३ ॥
नीलोत्पलं ्वदं्रा भपौण्डरीकं पुननैवा खवणम्‌ ॥
पिप्पस्यः सर्वेषां भागेरक्षं शकं; पिष्टैः ॥ २१४ ॥
तेटं वा यदि वा सपिदंखा क्षीरं चतुरोणं पकम्‌ ॥
आत्रेयनिमितमिदं तेल गृपव्ट भे. सिद्धम्‌ ॥ २१५ ॥
तिमिरं पटं काचं नक्तान्ध्यं चावुदं तथाऽन्या ॥
श्वेतं च रिङ्गनाश्चं नाशयति नीटिकान्यङ्गम्‌ ॥ २१६ ॥

४८० व्याख्याकसमावस्याख्यदीकासमेतो-- [६ एकषषितमो-

। ।

ग्रनासादोगेन्ध्यं परित चाकाटन दनु स्तम्भम्‌ ॥
श्वासं कासं शोषं रिका स्तम्भ तथाऽत्यय नेत्र ॥ २१७ ॥
मखंनाङ्यम्भेदं रोगं बाहृग्रहं शिरस्तम्भम्‌ ॥
रोगानथोर््वजनोः सर्वानचिरेण नाशयति ॥ २१८ ॥
अद्रामती श्ाकिपणी । अक्षां शकैरिति । कषचतुथमागकैः । तेन द्रभ्याणां द्वादश-
माषकाधिकं परं भवति । अनेनैव तैलक्रुडवः साध्यः । नस्या तैखक्रुडवः पच्यत इति
संप्रदायात्‌ । न च कल्कश्च सेहपादिक इत्यनेन विरोधः कल्कपरेनापि तैककरुडवपाकः-
ददीनात । तथाञवोक्तं ्रङ्गराजतैरे । यष्टीमधुपठेन कल्क उक्तः । अनजितनाश्नि
तेटेऽपि तत्रान्तसीये कल्कस्य पल्मेवीक्तम्‌ ।
यथा--'कतैटस्य पचेत्कुडवं मधुकस्य पटेन कर्कपिष्टेन |
आमल्करपप्रस्थं क्षीरप्रस्थेन स्यतं कृत्वा ॥
अनितं नाम्ना तैरम्‌'” इत्यादि ।
कुडवश्च द्रवद्रव्याणामष्टपर एवेति बहुमतः पन्थाः । कंवा, अक्षांशकेरिति ।
पभागिकैः । अस्मिन्पक्षे तैरप्रस्थ एव साध्यः । पू्वैन्याख्यया प्रचारः । यदि षा स्ि-
रिति । पैत्तिकि तिमिरे सर्पिः पक्तव्यम्‌ । नुपवह्धमे तैघृते । इति दष्टिजेषु॥ २१३ ॥
॥ २१४ ॥ २१९५ ॥ २१६ ॥ २१७॥२१८॥
अतः परं श॒ङ्जानां रोगाणां चिकित्सामाह-
पिप्परी तरिफडा क्षा रोहनचूर्णं ससेन्धवम्‌ ॥
भृङ्गराजरस घृष्टं गुटिकाञ्जनमिष्यते ।॥ २१९ ॥
अम सतिमिरं काचं कण्डं शुक्रं तथाऽज्गनम्‌ ॥
अनकानेत्ररागांथ हन्यान्निरवशेषतः ॥ २२० ॥।
सुगमम्‌ ॥ २१९ ॥ २२० ॥
चन्दनं सेन्धवं पथ्या पलाश्चतरूशोणितम्‌ ॥
ऋमषद्धामिदं चूर्णं शुक्रामोदिविरेखनम्‌ ॥ २२१ ॥
सुगमम्‌ ॥ २२१॥
पुष्पा ख्यताक्ष्यजसितोदधिफेनशङ्-
सिन्धूत्थगेरिकरशिखामरिचेः समांशैः ॥
पिष्टस्तु माकषिकरसेन रसक्रियेरयं
त्यमेकाचतिमिराजुनवत्मरोगान्‌ ॥ २२२ ॥
पष्पाख्यं पुष्पकासीसं रीतीमटं वा । अमुना प्रचारः 1 ताक्ष्यन रसाञ्जनम्‌ । सिता

9 क. खजिहुयमः । घ. “खजेष्ण्यम* । २ क. घ. अमं सः । ३ क. गैरिकं ।

नेत्ररोगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः १८१

राकैरा । गेरिकशिखा ओेरिकमेव । माक्षिकरसेन माक्षिकरूपेण रसेन रसक्रियेयं न
पारिभाषिकीत्याहः ॥ २२२ ॥
पिष क्षोद्रेण चाऽऽखोख्य स्थापितं वेणुगद्वरे ॥
रसेन मधुना यस्मात्क्रियते तु रसक्रिया ॥ २२३॥
सुगमम्‌ ॥ २२३ ॥
टक्तिकाचिकित्पामाह-
कोप्णस्य सपिपः पानविरेकारेपसेचनेः ॥
स्वाटुशीतेः भरशमयेच्छक्तिकामञ्जनैस्ततः ॥ २२४ ॥
कोप्णप्र्षिःपानं विरेचनाङ्गत्वेन विहिते भनान्येव ॥ २२४ ॥
स्वादुशीतद्रव्याण्याह--
प्वालयुक्त विडुय॑शङरफटिक्रचन्दनम्‌ ॥
सुवण रजतं क्षाद्रमञ्चनं गुक्तिकापदहम्‌ ॥ २२५ ॥
सुगमम्‌ ॥ २२९ ॥
अने शकरामस्तकषद्रेधाऽऽशयोतनं हितम्‌ ।॥ २२६ ॥
सुगमम्‌ ॥ २२६ ॥
शङ्धः क्षौद्रेण संयुक्तः कतकः सैन्धवेन वा ॥
सितयाऽणवफेनो वा पृथगञ्जनमञने ॥ २२७ ॥
कतकं रादापुरीपानुकारि" अम्बुप्रसादनं फटम्‌ ॥ २२७ ॥
सितामधुककट्वङ्गमस्तुकषोद्राम्टसेन्धवेः ॥
पूरणं हन्ति खादितं रक्तराजीमथाज्नम्‌ ॥
सुगमम्‌ |
पत्तं विधिमशेपेण कुयादसेनशान्तये ।॥ २२८ ॥
पत्त विधिमिति । पित्तनाभिप्यन्द क्तं विधिम्‌ । अन्यत्राप्युक्तम्‌--पित्तामिष्यन्द्‌-
शमनो विधिरननशान्तिक्ररदिति ॥ २२८ ॥
वदे हीसितमरिचं नागरं सन्धं समम्‌ ॥
मातुलुङ्करसः पिषएमञ्ननं पिष्रकापहम्‌ ।॥ >२९ ॥
ही पप्पी | सितम माभाञ्जनव्रीनम्‌ । इति शक्टनेपु ॥ २२९ ॥
उपनाहचिकित्सामाह-
मिचापनाहं कफ़न पिप्पटीमध्रसन्धतेः ॥

ववतििमतकनोतभकणणकरकनमभनः णि नल तभजा वायम त
गक (समीपम. मोम मत्‌ ००१०नजि तमा ५१५ भम सिकनी 0५१५५ (0 +

[व
= नान्प्रनाते भारते
५ ५ ९५१ ५ 2. ॥ ^ त ८११४५ न, ५ रोः 6 धतििनभत्
1 1 11 11 1 1111 + फमजतो)द + कहत भोः कोन 11१1? शः सातो ४.११ १४४। ' ०4 नितः" >" + ४०५५४ "शितिः "८४ तान प्रर 4.
घ “ 1 + |
भै ¢ शै | ॥ |

७८२ व्याख्याङुसुमावरयाख्यटीकासमेतो -[ ९६१ एकषष्टितम--

उपनाहस्य केवछकफजत्वादिह कफजमिति खरूपपरम्‌ । पिप्परीमधुतैन्धवैरितयतः
परं प्रतिसारयेदिति द्रष्टव्यम्‌ । मेदनप्रतिप्ारणाम्यामप्रशमेऽप्य ठेखनं प्रच्छनं(स्थन.)
च । डल्टणस्वेवं व्याख्याति--किंचित्पक्रः छेष्मोपनाहो भयः । महान्न रुजश्च ठेख्यः ।
रक्तानुबन्धश्च प्रस्थनीयः । छेष्मोपनाहे भिने ठिखिते प्र्थितेऽपि च पिप्पल्यादिभि-
रकमेव प्रतिप्रारणमिति ॥
विरिखिन्पण्डलाग्रेम पभरस्थयित्वा समन्ततः । २३० ॥
सुगमम्‌ ॥ २६० ॥ .
पथ्याक्षपाजीफलमध्यवीजेसिद्येकभागेषिदधीत वतिम्‌ ॥
तयाऽञ्जयेदश्रुमतिप्रृदधमक्ष्णोहरेत्कष्टमपि प्रकोपम्‌ ।। २३१ ॥
निद्वयेकभाभैरिति । यथाक्रमेण ॥ २६१ ॥
सवेषु त्रिफछाकाथं यथादोषं प्रयोजयेत्‌ ॥
्षोद्रेणाऽऽज्येन पिप्पल्या मिश्रं विध्येच्छिरां तथा ॥ २२२ ॥
खवेषु निफलक्राथः पेयो न तु सेकैः । क्षौद्रेण पित्ते, आज्येन वाते पिप्पस्या
कफे ॥ २३२ ॥
करमिमन्थिचिकित्सामाह-
त्रिफलामूच्रकासीससेन्धवेः सरसाञ्जनेः ॥
रसक्रिया करिमिग्रन्थो भिन्ने स्यालयतिसारणम्‌ ॥ २२३३ ॥
खोचनोचितखेदखिन्नेऽनन्तरं मेदने सति । परतिस्तारणमिति । अनुक्तमप्यञ्जननामि-
कोष्ठं वक्ष्यमाणं रसाञ्चनमधुम्यां प्रति्ारणम्‌ । तदनन्तरं रिफटाक्राथमोमृन्रयोः
काप्तीसादिगरकषेपेण रसक्रिया । सुश्रुते कृमिथन्थिचिकित्पायां विशेषः पाठः--
“म्यक्खिने कृमिगन्थो भिन्ने स्यास्मरतिसारणम्‌ ।
| त्रिफलातुत्यकासीसमेन्धवेश्च रसक्रिया” ॥
तप्र त्रिफलाकाथेन तुत्थकापरीपसेन्धवावापेन रसकरियेति । इति सरंयिजेषु ॥२३३॥
स्वयं भिन्नाया अञ्चननामिकायाश्चिकित्सामाह--
सिन्नां भिचा विनिष्पीड्य भिन्नामञ्जननामिकाम्‌ ॥
रिेलानतसिन्धरत्थेः सक्षौद्रः भतिसारयेत्‌ ॥ २२४ ॥
भिन्नां खयम्‌ । स्विन्नां मिवा विनिष्पीख्येति । सखेदखेदपू वेकं निष्पीडनं
ङृत्वा । शिखा मनःरिा । एडा पहषमेडा । नतं तगरम्‌ । सिन्धूत्थं सैन्धवम्‌ 1 प्रति-
सारयेत्‌, वषयेत्‌ ॥ २२४ ॥ |

क क

अमिन्नाञ्ञननामिकाचिकित्पामाह-- `
` रसाञ्जनमधुभ्यां तु भिन्ना) वा भरदकमेवित्‌ ॥!
प्रतिसायाज्ञनेयुञज्यादुष्णेदीपशिखो दैः ॥ २३५ ॥

ने्नरोगाषिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ५८३

स्वयमभित्तामञ्ञननामिकां पूववत्सिवां शख्कमेविद्धित्वा रसाज्ञनमधुम्यां प्रति-
साये तदुत्तरकारं दीपरिखोद्धवैः कजटास्थैरञ्नैरयोजयेदिति पिण्डार्थः । बहुवचनमश्र
पोनःपुन्येनाज्नकरणाय ॥ २३९ ॥
खेदयेद्‌धृष्टयाऽङ्कस्या हरद्रक्तं जटोकसा ॥।
रोचनाक्षारतुत्थानि पिप्पल्यः ्षोद्रमेव च्‌ ॥ २३६ ॥
सुगमम्‌ ॥ २६६ ॥
रगणत्य चिकित्ामाह--
प्रतिसारणमेकेकं भिन्ने खगण इष्यते ॥
रोचना गोरोचना ! क्षारो यवक्षारः । एतानि प्रतिसारणान्यस्पे चगणभिन्ने सति
पोज्यानीति ज्ञेयम्‌ । महार्गणस्य भिन्ना चिकित्सा सुशचुतेनोक्तां ।
तद्था--“'महत्यपि च यु्चीत क्षाराग्नी विधिकोविदः ।
प्रतिसारणमेकेकम्‌ः इति |
एकवचनेन गोरोचनादिभिरेकेकशः प्रतिसारणं विघेयमित्यर्थः । रोचनादिषु क्षोत्र-
योगः प्रयेकम्‌ । प्रतिप्रारणमेह रणमुखे दानं न तु घषणम्‌ ॥
निमिषे नासया पेयं सपिस्तेन च पूरणम्‌ ॥ २३७ ॥
पुगमम्‌ ॥ २६७ ॥
स्वेदयित्वा विसग्रन्यि दिद्राण्यस्य निराश्रयम्‌ ॥
पकं भिखा तु शसेण सेन्धवेनावचूणेयेत्‌ ॥ २३८ ॥
विप्तम्रनथि पकं स्वेदयित्वाऽनन्तरमस्य पक्रस्य विसमरन्थेः सिस्य च्छिद्राणि निरा-
धयं भित्त्वा मेन्धवेनावनच्‌र्णयेत्‌ । निराश्रयमित्नि क्रियाविशेषणं निराश्रयं निरत्सङ्गं यथा
भवति तथा मिच्वेयथैः । आश्रयेऽस्पेऽपि पतति व्याधेरस्य पुनः संभवात्‌ ।
उक्तं हि--"थनिसमरन्थि तथा मिन्याद्यथा स्यान्नाऽशऽश्रयः कचित्‌ ।
पुनः प्रवते यस्मादल्पोऽप्याश्रयसंस्थितः” इति ॥
निराशयमिति पठेऽयमेवार्थः । सेन्धवेनावचूणयेदिखस्याग्रेऽपिको न्थः सुशुते
पटितः- |
“कासी प्रमागधीपुप्पनेपास्येखायुतेन तु ।
ततः कषोद्रधृतं दत्वा सम्यण्बन्धमथाऽऽचरेत्‌ ॥
अचर पाठे काभीपतादियुक्तेन सेन्धवेनावचूणयेत्‌ । ततः प्रतिप्तारणादनन्तरं संधानार्थं
सेद्रयृतं दच्वा बन्धं सम्यगाचरेत्‌ । सभ्यक्शब्देन शियथिरूता बन्धस्य म्याख्याता \
प्प पुप्पाञ्चनम्‌ 1 नपारी मनःशिखा ॥ २३८ ॥
वत्मोचेखं वहु शस्तदरच्छोणितमोक्षणम्‌ ॥
पुनः पुनपिरेकं च प्िह्टरोगातुरो भजेत्‌ ॥. २३९ ॥\

०८४ व्याख्याकुमुमावस्याख्यदीकासमेतो--[ ६१ एकषष्टितमं

वत्पवटेखमिति । कर्कशशाखोटकादिपत्रेः प्रेखनम्‌ ॥ २३९ ॥
पद्य लिग्धो वमेत्पूव शिराव्यधसतेऽसनि ॥

रिलारसाञ्जनग्योषगोपित्तशक्चरञ्जयेत्‌ ॥ २४० ॥
जग्धो वमेदिलत्र स्वेदस्याप्यथेवश्चादाक्षेपः । नेचबुदुदगतरोगेषु वमनं नेष्टं वर्त्म-
रोगेषु बुदवुदानामबाधकरत्वेन हितमेव । रसाज्ञनव्योषगोपित्तेरित्यत्र गो पित्तामावे
गोरोचना ह्या । एवमन्यत्रापि । अञ्ञयेदिति । प्रति्तारयेत्‌ ॥ २४० ॥]
हरिताठवचादार सुरसारसपेषितम्‌ ॥
अभयारसणष्टं बा तगरं पिदनाशनम्‌ ॥ २४१ ॥
सुरसारसपेषितमिति । सुरसा पणासमेदः। सुरमह्ीति रके । प्रति्तारणमिदम्‌ ।
तगरं तगरपादिका खनामस्यातो वा तरुः ॥ २४१ ॥
भावितं बस्तमूत्रेण सेहं देवदार च ॥ २४२ ॥
ससह देवदार चेति । सेहोऽ घुतं चक्षुष्यत्वात्‌। एतदपि प्रतिप्तारणम्‌।२४२॥
काकपाचीफटेफेन धतयुक्तेन बद्धिमान्‌ ॥
धूपयतिपष्टरोगातं पतन्ति कृमयोऽचिरात्‌ ॥ २४३ ॥
काकमाचीफलेकेनेति । काकमाच्याः फटेन केवेन भावनारहितेनेतयर्थः । चक्ुषी
भाच्छाद्य धूपनं कायैम्‌ ॥ २४६ ॥
रसाञ्जनं सभ॑रसो जातीपुष्पं मनशशचिखा ॥
समुद्रफेनो टव्णं गेरिकं मरिचानि च ॥ २४४ ॥
एतत्समांशं मधुना पिष्टं पकटि्नवत्मनि ॥
अञ्जन केदकष्टू्ं पक्ष्मणां च प्ररोहणम्‌ ॥ २४९५॥
पुगमम्‌ ॥ २४४ ॥ २४९ ॥
ताज्रपाे गुहागरढं सिन्धूत्थमरिचान्वितम्‌ ॥
आरनालेन संघरृष्टमञ्ञनं पिल्नाश्चनम्‌ ॥ २४६ ॥
गुहामूलमिति । पएभिपणीमूं सुहा वा । प्रभिपर्ण्या व्यवहारः ॥ २४ ६ ॥
हद विफला रोध्रं मधुकं रक्तचन्दनम्‌ ॥
धङ्गरानरसे पिष्टा पषयेष्धोहभाजने ॥ २४७ ॥
तथा ताम्रे च सप्ताहं कृत्वा वति रजोऽथ वा ॥
पिचचटी प्रमद च तिमिरोपहेक्षणः ॥
भातनिर्यञ्जयज्नित्यं स्नेतरामयापहम्‌ ॥ २४८ ॥
पषयेहोहमाने तारे वा वयेत्‌ ॥ २४७ ॥ २४८ ॥ `

नेतरोगाधिकारः ] हृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः { ` ०८५
मञ्ञिष्ठापधुकोत्पलोदधिकफत्वश्सेव्यगोरो चना-
, मांसीचन्दनशहृपनगिरिमृता टीसपुष्पाञ्जन ¦ | `
सर्वैरेव स्मांशमञ्ञनमिदं शस्तं सदा चश्ुषः
कष्डूकेदमखाश्रुशोणितरुजापिद्टामलु क्रापहम्‌ ॥ २५९ ॥
= च्रणीज्ञनम्‌ । उदधिकफः समुद्रफेनः } गिरिखदैरिकम्‌ । पृष्पाज्ञनं स्वनामख्यातं
किवा पुष्पकापीसम्‌ । अञ्जनं रसाञ्जनम्‌ । वर्तिरेषा चूणाज्नं वा ॥ २४९. ॥ .
तुत्थकस्य एर श्वेतमारिचानि च विरतिः ॥
तरिशता काञ्चिकपेः पिष्ट ताम्रे निधापयेत्‌ ॥ २५० ॥
प्टिनप्हिन्कुरुते बहुवर्षोत्थितानपि ॥
तत्सेकेनोपदे हश्चकण्डशोथां ध नाशयेत्‌ । २५१ ॥
सुगमम्‌ ॥ २९० ॥ २९१ ॥
करञ्जबीजं सरसं सुमनःकोरफाणि च ॥ २५२ ॥
संश्च सापयेत्काथ पूते तत्र रसक्रिया ॥
अञ्जनं पिष्ठभेषज्यं पक्ष्मणां च परोहणम्‌ ॥ २५३ ॥
सुगमम्‌ ॥ २५२ ॥ २५३ ॥ |
पष्पकासीसचूर्णं वा सुरसारसभावितम्‌ ॥
ताम्रे दशाहं तिह्धपक्ष्मरोगजिदञ्जनात्‌ ॥ २५४ ॥
सुगमम्‌ ॥ २९४ ॥
याप्यः पक्ष्मोपरोधस्तु रोमोद्धरणलक्षणेः ॥
रोमोद्धरणटक्षणेरसिखयतः परं कममिरिति रोषः ॥
वरमन्युपाचेतं टेख्यं स्राव्यगुक्किटष्शोणितम्‌ ॥ २५५ ॥।
सुगमम्‌ ॥ २९९ ॥
प्रद्धान्तयुखं रोम सदिणोरुद्रेच्छनेः ॥
सुगमम्‌ ॥
संद॑शेनोद्धरेदरश्वारक्ष्यरोमाणि बुद्धिमान्‌ ॥
सूच्यग्रेणाभ्रिवर्णेन सोमकरूपं विनिददेत्‌ ॥ २५६ ॥
दृष्यारक्ष्यरामाणीति } दश्रभिमुखगतरोमाणि ॥ २९६ ॥
प्रदेहाः शीतला नस्यं क्रिया पक्ष्मापरोपहूत्‌ ॥ २५७ ॥
पगमम्‌ ॥ २५७ ॥
रक्षन्नक्षि दहेत्पक्ष्म तप्रहेमरशखाकया ।।
पश्ष्मकोपे पुनर्नवं कदाचिद्रोमसगव्ः ।॥ २५८ ॥

१६. 'दहाद्रक्ः |

न व्याख्याकुमुमावल्याख्यगीकासमेतो-- [ ६२ द्विषितिः-

„ सुगमम्‌ । इति वत्मजेषु ॥ २९८ ॥
तरिफटाग्योषसिन्धूत्थेधृतं सिद्धं पिवेन्नरः ॥

चक्नुष्यं भेदनं हवं दीपनं कफनादनम्‌ ॥ २५९ ॥

वरिफायाः काथः ! व्योषपिन्धृत्येः कस्कः किंवा त्रिफटादिभिः स्वः कस्कः ।
जटं द्रवम्‌ ॥ २९९ ॥
इति भ्रीटेन्दमणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकुघुमावस्याख्यायामेक षष्टितमो
नेत्ररोगाधिकारः समाप्तः ॥ ६१॥

अथ द्विषष्टितमः शिरोरोगाधिकारः

आधितकणनाप्रानयनगतान्रोगानमिधाय संघ्रलयाश्रयभतिरोरोगणाममिधानम्‌ §

वातिके तिरसो रोगे सेहस्वेदान्सनावनान्‌ ॥
पानानएपनादहध सयादरातापयापदन्‌ ॥ १ ॥

पुगमम्‌ ॥ १॥
कुएमेरण्डमलं च टेपात्कान्ञिकपेषितम्‌ ।।
शिरोति नाश्यलाश्चु एष्पं वा युचङुन्दजम्‌ ॥ २ ॥
कृष्टमित्यादिको रुपः कोप्णः प्रयोज्यः । मुचुकरुन्दनपििति । गुच॒कुन्दो मुचि
इति ॥ २॥
पचमृींदधतं क्षीरं नस्यं दद्ाच्छिरोगदे ।। ३ ॥
पश्चगरदीशृतं क्षीरमिति । पच्चमी त्वत्पा महषी वा ॥ ६॥
शिरोनम्िमाह--
आरिरो व्यायतं चमे षोडशाङ्कखपुचदतम्‌ ॥
तेनाऽऽवेषठ रिरोऽधस्तान्माषकस्केन ठेपयेत्‌ ॥
नि टस्योपबिष्स्य तेडेरुष्णेः प्रपूरयेत्‌ ॥ ४ ॥
धारयंदारुनः शान्त्य यामं यामाभैमेव च ॥
रिरोषस्तिनययेष शिरोरोगं मरुद्धवम्‌ ॥ ५ ॥
इनमन्याक्षिकणातिमदतं मूधकस्पनम्‌ |
तर्नाऽपये परधानं पश्च मात्राशतानि च ॥ £ ॥

१ क. घ, "ठविस्तृत' \

थ भि शा , ५
1 1

शिरोरोगाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` 4८७.

` तैरैरिति । यथाव्यापिसाधितै पुरयेदङ्‌छेच्छरयेण । यावदङगुं धार येच तमिति
तत्रान्तरदरेनात्‌ । पञ्चषडड्गुरोच्छयेण पूरणं चरति । आरुजः शान्तौ षारयेद्भाते
याम पित्ते यार्थ कफे | पञ्च मात्राशतानील्यमिधानं परतच्रानुवादादविरुद्धं बोद्ध
य्यम्‌ । मारा तु निमेषोन्मेषणादिः कारविरोषः ।
तथा हि-- “निमेषोन्मेषणं पुसां स्फाटनं वा तथाऽङ््ेः ।
अक्षरस्य र्वोवोऽपि माचा तृच्चारणं मवेत्‌ इति ॥
छोरिकामाच्रा(्या) तु प्रचारः । कफजे तु रिरोबस्तिर्नस्यादिमिरवरोषिते कफे
वृतानुबन्धे ज्ञेयः । केवटकफे तस्य योगिकत्वात्‌ ॥ ४ ॥ ९ ॥ १ ॥
तिष्ठच्नरेष्मणि पित्तेऽष्टौ दश्च वाते रिरोगदी ॥
एष एव्‌ विधि; कायेस्तथा कणाक्षिपूरणे ॥ ७ ॥
पुगमम्‌ ॥ ७ ॥
पित्तात्मके चिरोरोगे स्िग्धं सम्यज्विरेचयेत्‌ ॥
मृरीकातरिफलेक्षणां रसैः श्षीरेथतेरपि ॥ ८ ॥ `
मद्रीकादिभिः प्रलेकं तिव्रृदारि द्रभ्ययोगाद्भिरेचनम्‌ ॥ ८ ॥
स्कैराक्षीरसटिषेः शिर प्रतिषेचयेत्‌ ॥
मुगमम्‌ ॥
सविषः शतधोतस्य रिरसा धारणं हितम्‌ ॥
निम्नं च रिरसः शीतले शस्यतेऽम्भसि ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥ |
कुप्रदोत्परपबानां श्ीतानां चन्दनाम्बुभिः ॥
स्पदाः सुखाथ पवनाः सेव्या दादातिशान्तये ॥ १० ॥
चन्द्नोरीरयण्ाहव राव्याघ्रनखोत्पषेः ॥
ध्रीरणििः पदेहः स्यच्छतैवा परिषेचनम्‌ ॥ ११ ॥
व्याघ्रनखं नखमेदः ॥ १० ११ ॥
प्रणारबिसशादट्कचन्दनोत्पर्केसरः ॥
लिग्धरीतैः रिस दिश्ात्तदरदामर्कोत्पटेः ॥ १२ ।।
सिग्धक्गीतैरिति । स्िग्षत्वं घरृतयोगात्‌ ॥ १२॥
य्ाहचन्दनानन्ताप्तीरसिद्धं हितं धृतम्‌ ॥
नावनं शर्कर द्राक्नामधुके वाऽपि पित्तजे ।॥ १३ ॥

१ घ, खात्सुते" ।

४८८ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ ६२ द्विष्ितमः-

रक्तजे पित्तवत्सर्वं भोजनारेपसेचनम्‌ ॥
शीतोष्णयोध व्यत्यास विशेषो रक्तमोक्षणम्‌ ।॥ १४ ॥
श्रीतोष्णयोश्र व्यत्यास इति । रीतां क्रियां कत्वा, उष्णा क्रिया, उष्णां च
कृत्वा दीतिर्थः । अयं च विधिव्यौधिप्रल्यनीकतया बोद्धव्यः ॥ १३ ॥ १४ ॥
इदानी कफनरिरोरोगचिकित्सामाह--
कफने छङ्नं स्वेदो रूक्षोष्णैः पाचनातमकेः ॥
ती््णावपीडा धूपा तीणा क्वखा हिताः । २५ ॥
अच्छं च पाययेत्््पिः पुराणं स्वेदयेत्ततः ॥
मधूकसारेण शिरः स्विन्नं चास्य विरेचयेत्‌ ।। १६ ॥
अच्छं केवलम्‌ । पुराणं सपिरत्र संवत्सरस्थितं दशावषस्थितं वा । केचिच्विरकार-
स्थितं पुराणमाहः । तथा च भद्ररौनकः-
('अस्पाभिष्यन्दि मधुरं बल्यं संवत्रोषितम्‌ ।
अर्पक्छेदं च दोषाणां पुराणं स्पिरुच्यते ॥
द्रावषस्थितं प्रायः कटुकानुरसं स्थतम्‌ । `
स्थितं वषशतं श्रेष्ठं करुम्भपपिरुदाटतम्‌ ॥
पाययेत्पर्पिः पुराणमिल्यनेन कफने पुराणघृतपानस्योपदेशः काटप्रकषपंस्कारेण
कृफप्रत्यनीकत्वात्‌ । किंच कफजे जीर्णे वातानुबन्धे विधानमिदम्‌ । स्वेदयेदिति ।

ई ९

तापोप्म्ेदादिभिः शेपम “५ १९॥ १६॥
कपथ्याहद्ुण्ीमधुकरतादहोतपरपाकेः ॥
जरूपिष्टः चिरोटेपः सदः भूरनिवारणः ॥ १७ ॥
देवदार नतं कुषं न्दं विश्वमेषजम्‌ ॥।
टेपः काञ्चिकसंपिषटस्तेखयुक्तः शिरोतिनुत्‌ ॥ १८ ॥
संनिपातभषे कायां दोषच्रयहरी क्रिया ॥
सपिष्पानं विरेषेण पुराणं बा दिशन्ति हि ।॥ १९॥
# निकटुकपुष्करबीनकरज्ञरालातुरङ्गगन्धानाम्‌ ||
` काथः रिरोतिजाटं नासापीतो निवारयति ॥२० ॥
नागरकल्कविधिभ्र प्ीरं नस्येन योजितं प॑ंसाम्‌ ॥
नानादोषो्धतां शिरोरुजं इन्त तीव्रतराम्‌ ॥२१ ॥ `
॥ १७ ॥ १८ ॥ १९॥ २० ॥ २१ ॥
ध ` > पण्बहितिसतदा्ेकमारम्य नर ङशिज्नय ननन पथ्यद्वितिसप्तदशशरेकमारभ्य नक्ताद्रिप्रवीजश्च नावनितिद्रा्रतनक्नकन्तं अन्थः
सको वहु पुस्तकेषु नोपकभ्यते । अतः केवलं मृल्मेवात्र छिखितप्‌ । + छरष्रावदेति चक्रपाठः,

०५

7" पुस्तकऽप्यचम्‌ । * तरिकटुकजीरकरजनीपुष्कररलञेति चक्रपाडः ।

शिरोरागाषिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ४८९

दाताहैरण्डमूखोग्रावक्रव्याघी फेः श॒तम्‌ ॥
तेर नस्यं मरुच््रेष्मातिमिरोध्येगदापहम्‌ ॥ २२ ॥
जीवकषंभको द्राक्षासितायष्टीदयोत्परैः ॥
तें नस्य पयःपकं वातपिच्तशिरोगदे । २३ ॥
॥ २२ ॥-“" `" “` जीवकायं तटम्‌ 1 २६ ॥
जीवकषभकों द्राक्षा मधूकं मधुकं वख ॥
नीटोत्परं चन्दनं च विदारी शकरा तथा ॥ २४ ॥
तेरपस्थं पचेदेभिः शनेः पयसि षडगुणे ॥
जाङ्गरस्य तु मांसस्य तुखाधस्य रसेन तु ॥ २५ ॥
सिद्धमेतद्धवेनस्यं तेरमधोवमेदके ॥
वाधिर्यं कणेशृकं च तिमिरं गरबुण्डिकाम्‌ । २६ ॥
वातिकं पत्तिक चैव शिरोरोगे नियच्छति ॥
दन्तश्रं शिरःशलमदितं चापकषेति ॥ २७ ॥
जीवकाद्ं तैटम्‌ ॥ २४ ॥ २५ ॥ २६॥२७॥
एरण्डमखं तगरं राताहा जं(वन्तिरासा खवणोत्तमं च ॥
थृङ्ग विडङ्गं मधुयष्टिका च विश्वोपधं कृषणतिरस्य तेलम्‌ ॥ २८ ॥
आजं पयस्तेखुविमिभधरितं च चतुगुणे भङ्गरसे विपकम्‌ ॥
प्विन्दवो नासिकया च शीघं सवोनिहन्युः शिरसो विकारान्‌।॥।२९॥
च्य॒तां थ केशांश्वखितां श्र दन्तान्दुवद्धमूखां् ददी करोति ॥
सप्णरष्टिभितिमं च चसुवादोवेकं चाभ्यधिकं दद्‌ाति। ॥ ३० ॥
पटूनिन्दुतैटम्‌ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥
क्षये क्ष्य॑मासाव्र कतेव्यो ब्हणो विधिः ॥
पाने नस्ये च सपिः स्यद्रातघ्रमघररेः तम्‌+ ॥ ३१.॥
“| ३१ ॥ ॥
कृमिजे व्योषनक्ताह्(ङ)तरि्रूवीजेथ नावनम्‌ ।। ३२ ॥
क्ण "` नक्ताङरिद्रवीजरिति । नक्ताङ्कस्यापि बीजम्‌ ॥ ३२ ॥

{ ख. परस्तक्र-- एतत्कृतं यत्नत एत्र तरुं निदन्ति सवा स्श्िरसो विकारान्‌ । इद्यधिक्रमवे ।
+ ग. प्रस्तके क्षयकासापहं चात्र सार्पिः पथ्यतमं सदा । इदययधिक्रमत्र।

मिसितितेभतन तपतत मितिताककतिपोगतता ताप त 01५११६१ सपण ।५१५९; गअ तलत तात) पनः १७१ पकक 46 कणत तिपत भो 1 तिरति मि ते) ककि भतस (५१७4

२ क. नापतिक्रया त्रिधेयाः शीघ्रं निद्न्मुः ।

1 त्प

१ क्‌. द्राक्षासिताय्रीबलोत्परखगिते चक्रपाहः ।
चक्रपाटोऽप्यवम्‌ । ३ ग. यसामान्यः कर |

र ।
#।

४९० व्याख्याङसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ६२ द्विषष्टितमः

॥

अजापूतरयुतं नस्यं कृमिजे कृमिजित्परम्‌! ॥
छमिजे यन्नस्यसुक्तं॑तदजामू्रयुतमत्यथ कृमिनित्स्यात्‌ । तदुक्तम्‌--समू्पिषटा-

वि की क

श्ोदिष्टाः क्रियाः कृमिषु योजयेदिति । अन्यस्त्वाद-कमिनद्िडङ्गमजामूचयुत
नस्यमिति
नावनं सगडं विष्वं पिप्पलं वा ससेन्धवा ॥
भजस्तम्भादिरोगेषु सर्वेषुध्वेगदेषु च ॥ ३३ ॥
सगं विश्वं वातानुबन्षं नस्य सरषन्धवा . पिप्पटा कफानुग ॥ ३२ ॥
म॒यवतेकनचिकित्सामाह--
सूयीवते विधातव्यं नस्यकर्मादिभेषजम्‌ ॥
पाययेत्सगुढं सपिधेतपूरां च भक्षयेत्‌ ॥ ३४ ॥
नस्यकर्मादिमेषजमिति । कारणभतदोषप्रल्यनीर्कं न्यपरिषेकरेषकवलग्रह शिरो-
बस्ादिमेषजमित्यथः । अन्ये तु नस्यकमे, अदो यस्य॒ तन्नस्यकमांदि
वमनं विहाय विरेकादिकर्मचतषटयम्‌ । ये त॒सयीवर्तकविपर्ययं पठन्ति तत्नापोदमेव
चिकित्सितम्‌ ॥ ३४ ॥ |
सूयावतं रिरावेधो नावनं क्षीरसपिषा ॥ ३५ ॥
दितः क्षीरघताभ्यासस्ताभ्यां चैव विरेचनम्‌ ॥
षीरपिष्टेस्तिखेः स्वेदो जीवनीय सस्यते ॥ ३६ ॥
यथोक्तकमणां पुनरम्रदामे रिराव्यधः । क्षीरसपिषेति । श्षीरोत्येन सर्पिषा )
ताभ्यामेति । क्षोरघ्रतामभ्यां विरेकदरव्ययुक्ताभ्यां विरेचनम्‌ ॥ २९ ॥ ३६ ॥
सरकं कुङममाज्यभृष्टं नस्यं विधेयं पवनाख्गस्ये ॥
श्रूरङ्कणाोक्षित्रिराधशूरे दिनाभिष द्धिप्रभवे च रोगे ॥ ३७ ॥
सराकरं कुङ्कमं घते श्यष्ट्वा घतेनेवाऽऽखोञ्य नस्यम्‌ ॥ ३७ ॥

शिरीपषमरूटकफरेरवपीडं च योजयेत्‌ ॥

दरीं षमूरुकफटेरिति । रिरीषमृठकयोवीजम्‌ । अयं च वीक्षगेऽवषीडः 1 अव-
दीयत इृत्यवषीडो नस्यमेदः ॥

अवपाडा हिता वा स्या्रचापिप्पयिभिः कृतः ।॥ ३८ ॥

तथा वकचापप्पलाभिः क्तश्च सृयावर्ते वातपित्तोत्तरे विकारप्रल्यनीकतया वा
हि तः ॥ २८ ॥ |
9 1
1 स. पुस्तके--अपामार्गफरुव्योषनिराक्षवकरामडैः । सविड््धैः शतं मतरे तैटं नस्यं मीज्ञ-

येत्‌ \॥ 9 ॥ इदधिकमच ।

{कप

शिरोरोगाभिकारः ] हन्दपाधरवापरनामा सिद्धयोगः। . ५४९१

जाङ्गखानि च मांसानि कारयेदुपनाहनम्‌ ॥
तेनास्य शाम्यते व्याधिः सूयोवतैः सुदारुणः ॥ ३९ ॥
महोषधं सस्वरसं बचापिष्पछिभिः छतम्‌ ॥
अवषीडं भदातव्यं सूयांवतनिषदनम्‌ ॥
एष एव विधिः इत्लः कायशाधीवमेदके ॥ ४० ॥
॥ ३९ ॥ 8० ॥

क, क

इदानीं रियटेपमाह-
सारिबोत्पख्कुष्ठानि मधुकं चाम्खपेषितम्‌ ॥
सपिस्ते क धं ५ क ।
तेखयुतो खेपः सूयोवतौधमेदयोः ॥ ४१ ॥
सारिवा प्रिद्धा । उत्पटं नीटोत्पटम्‌ । अम्टपेषितमिति । काञ्चिकपिष्टम्‌ ।
भयमपि शिरोडेषो वातपित्तोत्तरावस्थायां प्रयोक्तव्यः | ४१ ॥

श ५

एष एव भयोक्तव्यः शिरोरोगे कफात्मके ।४ ४२ ॥
यद्यपि कफनशिरोरोगस्य चिकित्सोक्ता तथाऽप्यवस्तरप्राप्षत्वात्पुनरुक्ता । अन्ये
शरोरोगे कफात्मक इत्यत्र क्षयात्मक इति पठन्ति । तन्नेच्छति जेजटाचार्यः । अपरे
--एभिरव प्रयोक्तव्यः रिरोरोमेऽनिखात्मके, इति पठन्ति । एमभिरेवेति । अनन्तयोक्त
रिवोत्पलरष्टादिभिः ॥ ४२ ॥
पिबेत्सशकरं क्षीरं नीरं बा नारिकेरनम्‌ ॥
सशीतं वाऽपि पानीयं सपिवां नस्ततस्त(नासया तयोः ॥४३।४
योरिति । प्रयीवतीर्थावभेदकयोः ॥ ४३ ॥
अनन्तवाते कतेव्यः सूयौवतैरितो विधिः ॥
रिरावेधश कतेव्योऽनन्तवातपश्ञान्तये ॥ ४४ ॥
शिरप्रेध इति । विष व्यघ(विधा)ने, इयस्य घातोरये न पुनन्यैषेः ॥ ४४ ॥
आहारश विधातव्यो वातपित्तविनाश्चनः ॥।
मघ्रुमस्तकसंयावहविष्पूरेथ यः क्रमः ॥ ४५ ॥।
पाकपघनीकृतमधुगर्भो गोधरूमपिष्टकवेष्टितः पक्रः स चतुजातकादिभक्षविशेषो मधुम-
तकः । अन्ये तु गोधूमदामितां धृतयुक्तां तोयेमेद॑यित्वा वृत्तमपुपं कृत्वा पतेन पक्त्वा
पेतायुक्तं कुयादिलेष मधुमस्तकः । स च लोकेषु मण्डकरापरनामा } संयाव भक्ष्यवि-
पः । तद्यथा-गोध्रमरमितां नल्््ेन मदैयित्वा प्रृतोत्तरे खण्डे पक्त्वा मस्चिटांख-
उकपुरयुक्तां कुर्यादियेष संयावः । एषां मेदा बह्वः सृदशखादविततेयाः ।. गोधूमपट-

क व्याख्याङुसुमावस्याख्यरीकासमेतो -- [ ६३ त्रिष्ितमः-

शद्धिकां क्षरण संमर्यं सपिषा विस्तार्य पक्त्वा सितायुक्तं छ्यादि त्येष हविप्पूरः› वेवर
इति कि । करम आहारक्रमः ॥ ४९ ॥ |
सूर्यावर्ते हितं यचच शङ्धकं स्वेदवाभितम्‌ ।।
प्ीरसरपिः प्रशंसन्ति नस्ये पाने च ङ्के ॥ ४६॥
स्गणमम्‌ ॥ ४६ ॥
रि रोट्पमाह--
शतावरीं प्रष्णतिखान्मधुकं नीटमुत्पटम्र्‌ ॥
दूवा पुननवां चापि टेपं साध्ववचारयेत्‌ ॥ ऽ ॥
दाताव्यादिभिः क्षीरपैः रिरोचेपः ॥ ४७ ॥
शीततोयावसेकां थ प्रीरसेकां शीतखान्‌ ॥
पुगमम्‌ ॥
कल्कं प्रीरिक्षाणां शहकस्य प्रखेपनम्‌ ।। 9८ ।।
को्चकादम्बहसानां शरायाः कच्छपस्य च |!
रसं: संवृहितस्याथ तस्य शड्स्य संधिजाः |
उधवर तिसः रिराः आज्ञो भिन्यादेव त ताडयेत्‌ ॥ ४९ ॥
भिन्यादिति । सूच्या । तादयेन्न द्ुठारिकया संधिमेदमयत्‌ । ४८ ॥ ४९ ॥
यष्ीमधुवरखारास्रादशमलाम्साथितम्‌ ॥
पुरे घृतं सिद्धगरध्वेजन्रुगद्‌ापहम्‌ ।। ५० ॥।
यघ्याचं घ्रृतम्‌ ॥ ९० ॥
मयूराचं वृतमाह--
दरामख्वटारास्रामधुकेसिएटैः सह ॥
मयर पक्षपित्तात्रशकृत्पादास्यवनितम्‌ । ५१ ॥।
जे पक्त्वा धृतपरस्थं तस्मिन्क्षीरसमं पचेत्‌ ॥
मधुरः कापिकेः कलक; शिरोरोगादिंतापहम्‌ ।। ५२ ||
कणनासाप्षिजिहास्यगरूरोगविना यनम्‌ ॥
मयूरा्यमिदं रूयातमष्वेनचुगदापहम्‌ ॥ ५३ ॥
द्रामूढाद्नां प्रयेकं पलत्रयम्‌ । पक्षपित्तान््रादिवभनितं मयूरगुडकम्‌ { नटद्रोणः
१ काथम्‌ । पाददोषः कषायः } चक्रस्वाह-
दरामूरा दिमांमेन सममच्र प्रदीयते )
श्रृतमा नानुप्रारण माप्तमानातक्ल्पना ॥
अन्ये त्वा्तिमाने तु मय्रमरहण व्रिडः'' |

हन्दपाधवापरनामा पिद्धयोगः । ` ४९

ˆ दशमृला दिभिस्त॒ल्यमाय॒रमांपं मिरित्वा तु यावत्कराथ्यं मवति तत्र (क्राथ्याच्चतर्मणं
वारि' इत्यादि परिभाषया जरादिव्यवस्थेति प्वव्याष्यया व्यवहारः । परैरिति ।
जीवनीयदश केन । अन्यान्यपि यपालामं मधघुरद्रम्याणीति त॒ वेद्प्रसारफे ॥ ५१॥
॥.4२ ॥ ५३ ॥
प्रपोण्डदीकमधुकपिप्पलीचन्दनोत्परै; ।। ५४ ॥
सिद्ध धाजीरसे तें नस्येनाभ्यञ्जनेन वा ॥
सवनध्वेगद्‌ान्हन्ति प्रङितानि च शीलितम्‌ ।॥ ५५ ॥
प्पाण्डीकादयं तेरम्‌ ॥ ९४ ॥ ९९ ॥
इति श्रीटन्दमाधवापरनापक्सिद्धयोगनव्याख्यायां ओ्रीश्रीकण्डद्‌-
त्तदरृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां द्विषाणितमः
रिरोरोगाधिकारः समाप्रः ॥ ६२ ॥

अथ जिषषणटितिमः प्रदराधिकारः

पंखीसाधारणरोगानमिधाय पु्र(स्प्र)तिनियतस्योपदरादेरुक्त्वात्सप्रति खीप्रतिनिय-
तप्रदरारम्भः।

दध्रा सोवचैखानाजीमधुकं नीटमुत्पटम्‌ ॥
पिवेत्क्षाद्रयुतं नारी वाताषटग्द्रपीडिता ॥ २ ॥
पिबिदेणेयकं रक्तं इकेरामधुसंयुतम्‌ ॥
बासकस्परसं पेते गुडूच्या रसमेव च । २॥
पििदैणेयकं रक्तमिति । एण्या इदमेणेयं खार्थे कः । रक्तपानं चाऽऽपिवाति-
छतो । एतच्च कुदामृढेना “पेयं तेन स्त्यानता न स्यादित्याहुः । शरकएमदुसंयुत-
मिति । वापस्रकस्वरमेन गुड़ चीरमेन च योज्यम्‌ ॥ १॥ २॥
रोदीतकान्मृककल्कं पाण्डुरेऽसु्द्रे पिषेत्‌ ॥
जरुनाऽऽमरकारद्वनकर्क वाससितामधु । ३ ॥
पाण्डुर इति ॥ कफ्ने ॥६॥
घातक्याश्नाक्षमाज् वा आमखक्यां मुद्रवम्‌ ।}
घातक्याः कर्कमक्षमात्म्‌ । मधघुद्धवमामर्क्या वा कल्क तथा मधुद्रवं फितरत ।
मधु द्रवे यतेति विग्रहादन्यषद्ाथता ॥
काकजान्धकमृलं वा रुं कार्पासमेव वा ॥
पाण्टुप्रदरशन्त्यथं पिवेत्तष्डुकबारिणा ॥ *॥

४९.५४ व्याख्याङुसुमावटयाख्यरीकासमेतो-- [ ९३ िष्टितमः~

. काकनान्धकः काकजङ्घा ॥ ४ ॥
अशोक्वरकक्ाथद्यतं दुग्धं सुशीतलम्‌ ॥।
यथाव पिबेत्मातस्तीवासृग्दरनाश्नम्‌ ।॥ ९९ ॥
अदोकवस्कखकाथरतं दुग्धमिति । षडज्गकल्पनयाऽधेशुतक्षाथं कृत्वा क्षीरं
साध्यमिलयके । पेयक्ताथपरिभाषयाऽधपलादिद्रग्यक्रथेन यथाहं क्षीरं साध्यमिल्यन्ये ।
क्षीरपारेमाषया द्रव्यदुग्धतोयानां मानं व्यवस्थाप्य द्रव्यतोयाभ्यां कस्पितक्राथेनेत्यपरे ।
व्यवंहारस्तु प्रयेण क्राथमक्ृत्वैव क्षीरपारेमाषया षडङ्गकस्पनया पुनः प्रचारो
युज्यते ॥ ‰ ॥

दाषीरसाञ्जनकिरातदटषाब्द तिक्ता-
भटातकारविकृतो मधुना कषायः ॥
पीतो जयत्यतिबरं प्रदरं सशरं
पीतासितारुणविखोदितनी खुम्‌ ॥ ६ ॥
भट्टातकारविकृत इति । कारवी ईृष्णजीरकम्‌ । केरवपटे तु कुमुदम्‌ । इदं च
युक्तं शोत्यात्‌ । अनेन प्रचारः ॥ ६ ॥
रसाञ्जनं तण्डुलकस्य मूलं ्ोद्रान्वितं तण्डुरतोयपीतम्‌ ॥
असृण्दरं सवेभवं निहन्ति श्वासं च भागीं सह नागरेण ॥ ७॥।
तण्डुखकस्येति । टोहितप्य । सवेभवमिति । वातादेकदोषजं स्वं न तु जिदो-
धनं तस्याप्ताध्यत्वात्‌ । वचनं हि-
“सक्षोद्रपपिहरिताख्वर्णं मनज्जप्रकाहौ कुणपं त्रिदोषम्‌ ।
तं चाप्यप्ताध्यं प्रवदन्ति तज्ज्ञा न तत्न कुर्वीत मिषकिकित्साम्‌ इति॥
` श्वाप्तं च मर्गीं सह नागररेणेदतः-छोकपूरणातुरोधाष्धिखितम्‌ । सनागरभार्गीकल्क-
शरप्णाम्बुना पेयः 1 श्वासी दिकी किविदधारगी सविश्वामुष्णवारिणेति तव्रदृर्शेनात्‌ ॥ ७ ॥
छुरमूटं समाहत पेषये्तण्डुराम्बना ॥
एतत्पीत्वा यहं नारी प्रदरात्परिपृच्यते ॥ < ॥
सुगमम्‌ ॥ < ॥ |
क्षोदरयक्तं फलरसं काष्ोदुम्बरजं पिवेत्‌ ॥
असृग्दरविनाश्ञाय सश्कंरपयोन्नथुक्‌ ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥

१क. घ, नवृषराब्दकिरातवित्वभमः। २क. घ समुद्र्य ।३क. घ. व्यहान्नारी ।

परराधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ४९५

प्रदरं हन्ति बाया मं दुग्धेन मधुय॒तं पीतम्‌ ॥
कुदावाव्यारकमृटं तण्डुरुसलिकेन रक्ताख्यम्‌ ॥.१० ॥
"= रक्ताख्यापमिति । वातक्ततं प्रदरम्‌ ॥ १० ॥

शमयति मदिरापानं तदुभयमपि रक्तसज्ञबुक्ाख्या । ११ ॥
मदिरया पीयत इति मदिरापानम्‌ । तदुभयमिति । इुंशवाय्याटकमृटम्‌ ॥११॥

गुडेन बदरीचूणं मोचमाजं तथा पयः ॥
पीता लाक्षा च सध्रता परथक्शोणितनाशिनी ॥ १२ ॥
सुगमम्‌ ॥ १२॥ |
` यस्या यूपं यादृशेन प्रकारेणोपचरणीयं तदाद--
तरुण्या दितसेविन्यास्तदल्पोपद्रवं भिषक्‌ ॥

रक्तपित्तविधानेन यथावत्समुपाचरेत्‌ ॥ १३ ॥

तरुण्याः षोडडवषप्रमाणायाः । हिततेविन्याः पथ्यपेविन्याः । रक्तपित्तविधाने-

नेति । अधोगतरक्तपित्तविधानेन ॥ १३ ॥

पष्यानुगं चू्णमाह--

पागजम्ब्बाम्रयोमेध्यं शिराभेदं रसाञ्जनम्‌ ॥
अम्बष्ठकीमोचरसं समङ्गा पद्मकेसरम्‌ ॥ १४ ॥
बादटीकातिविषे मुस्त विस्वं खोधरं सगेरिकम्‌ ॥
कटफरं मरिचं शुण्टीमूद्रीकारक्तचन्दनम्‌ ॥ १५ ॥
कटङ्वत्सकानन्ताधातकीमधुकाञ्जनम्‌ ॥
पुष्येणाद्ुलयय त॒ल्यानं सृक्ष्मचूणाने कारयेत्‌ ॥ १६ ॥
तानि क्षोद्रेण संयोज्य पाययेत्तण्डुखाम्बुना ॥
अस्सु चातिसारेषु रक्तं यञ्ापवेरयते ।॥ १७ ॥
दोषागन्तुकरेता ये च बाखानां तांश्च नाश्रयेत्‌ ॥
योनिदोषे रजोदोषं श्वेतं नीरं च पीतकम्‌ ॥ १८ ॥
सीणां इयावारुणं यच्च तत्मसह्य निवतेयेत्‌ ॥
चृणं पृष्यानुगं नाप हितमात्रेयपूजितम्‌ ।॥ १५. ॥
अम्बष्ठा दक्षिणे ख्याता गृहणन्त्न्ये च लक्ष्मणाम्‌ । रिटमिदः पाषाणमेदः । अम्ब-
की दक्षिणापथे ख्याता 1 तदमावे पाठेव द्विगुणा 1 बाहरीकं कुड्करुमम्‌ । मूद्रीका-

स्थाने माचीक इति पाठान्तरे । माचीकं देवदारु । पुष्यंणेति । पुष्यनकषत्रेण । पृष्या-
तुगं चणम्‌ ॥ १४ ॥ १५९ ॥ १६ ॥ १७॥ १८ ॥ १९॥

४९६ व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [६४ चतुःप्ितैम

मद्धाचं घ्रतमाह--
मटदमाषस्य नियेहे राखल्लाचित्रकनागरेः ॥
सिद्धं सपिष्पखीविन्व॑ः सपिः जषएठमसृग्दरं ॥: २० ॥
सुगमम्‌ । मद्धाचं घृतम्‌ ॥ २० ॥
करातावरीरसपस्थं क्षोद पित्वाऽव पीडयेत्‌ ॥
घतपरस्थसपायक्तं क्षीरद्िगुणितं भिषक्‌ ॥ २१॥
अतः कल्कानिमान्दव्ात्स्थूलो द्ुम्बरसमितान्‌ ॥
जीवनीयानि यान्यष्टौ यष्टी चन्दनपदमकेः ॥ २२ ॥
श्वद॑ष्र चाऽऽत्मगाप्ता च बा नागब तथा ॥
ह्ाटिपणीं प्ष्टपणीं विदारी सारिबाद्रयम्‌ ॥ २३ ॥
शकेरा च समा देया कार्मयोश्च फलानि च ॥
सम्यक्सिद्धं च विज्ञाय तद्रतं चावचारयेत्‌ ॥ २४ ॥
रक्तपित्तविकारेष वातपित्तकृतेषु च ॥
वातरक्तं क्षयं श्वासं हिकां कासं च दुस्तरम्‌ ॥ २५ ॥
अद्कदाह शिरोदाहं रक्तपित्तसमु द्वम्‌ ॥
अ्ग्द्रं सवेभवं मूत्रकृच्छ्रं च दारुणम्‌ ॥
एतातनोगाञ्शमयति भास्करस्तिांमेरं यथा ॥ २६ ॥
स्थुखादुम्बरसपितानिति । प्रलेकं कषेप॑मितान्‌ ॥ २१॥ २२॥२३६॥२४॥
॥ २९॥ २६॥
दीतकल्याणकं धृतमाह--

कुमुदं पद्मकोशीरं गोधूमा रक्तशाख्यः ॥ २७ ॥
गृद्पणीं पयस्या च कार्परी मधयष्टिका ॥
वङातिवलयोगूलयुत्परं तालमस्तकम्‌ ॥ २८ ॥
विदारी शतपु(पोत्री च शालपर्णीं सजीवक्ा ॥
फर जयपुसबीनानि पत्यग्रं कदी फलम्‌ ॥ २९ ॥
एषामधपखान्भागानाव्यक्षीरं चत॒गेणम्‌ ॥
पानाय द्विगुणं दा घृतप्रस्थं विपाचयेत्‌ ॥ २३० ॥
भद्रे रक्तगुल्मे च रक्तपित्ते हटीमके ॥
बहुरूप च यतिपत्त कामखायां सश्ोणिते ॥ ३१ ॥
अराचके ज्वरे जीर्णे परण्डुरोगे मदे भ्रमे ॥

तरुणी चास्पपुष्पा च या च गर्भं न विन्दति ॥ ३२ ॥

, योभिरौगाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५९७

। ह अहन्यहनि च खीणां भवति भ्रीतिवधंनम्‌ ॥
< - शीतकस्याणकं नाम परगुक्तं रसायनम्‌ ॥ ३६ ॥

---- रक्तशारनां मृङं फलं वा । पयस्या क्षीरकाकोरी, अक॑पुप्पी वा } फं त्रिफला !
प्रलग्र परिणतम्‌ । रीतकशष्याणकं पतम्‌ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥६३१॥
॥ ३२ ॥ २६ ॥

दितश्चाज विशपेण दो यः दुटनाष्टकः । ३४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥
ति श्री्न्द माघवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीश्रीकण्ठ-
दत्तकरतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां निपषटितिमः
प्रद्राधिकारः समापनः ॥ ६२ ॥

अथ चतुःषष्टितमं योनिरोगाधिकारः।
प्रद्रस्य योनिः प्रवृत्तिमाभे ईसितोऽतो योनिन्यापटुच्यते ॥
योमिव्यापत्स॒ भूयिष्ठं शस्यते कमे वातजित्‌ ॥
वस्त्यभ्यङ्गपरीपेकमटेपपिचधारणम्‌ ॥ १ ॥
सुगमम्‌ ॥ ! ॥
वचोपकुश्विकाजाजीकृष्णाहृषकसेन्धवम्‌ ॥
अजमोदायवक्षारचित्रकं शकंरान्वितम्‌ ॥ २ ॥
पिष भसन्नयाऽऽलोख्य खादेतद्घतभाजितम्‌ ॥
योनिपाश्वातिहदोगगुत्मार्शोविनि्ट त्ये ॥ ३ ॥
सुगमम्‌ ॥२॥३॥
रास्नाश्वदंष्राटपकंः शृतं श्रटहरं पयः ॥
दतं पयः परिपेकार्थं पानार्थं वा ॥
गुट चीतरिफटादन्तीकाथेश्च परिपेचनम्‌ ॥ ४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४ ॥
नतवातीकिनीकुसेन्धतामरदाराभेः ॥
तेखाससापिताद्धायः पिचुर्योनो सुनापहः ॥ ५ ॥
नतवार्ताक्रिनीति । कण्टकारी वृहती ॥ ९ ॥ |

कानता तककालानीरकापतती न कवतदता०. थ माण वतत सनतत तवति ५१. ततमत लािनोयोततपभतततकण काकरन्ति ततनन नेमि भ सोमम

५ ट “पभ; श
\ ड. "पभ: शरु" ३

दू
२२

१९८. ग्याख्याङकसुमावल्याख्यटीकासमेतो - [ ६४ चतुःषषितैमो

पित्तखानां तु योनीनां सेकाभ्यङ्गपिचुक्रियाः ॥
शीतपित्तहराः कायाः सरेहनारथं घृतानि च ॥६॥

सुगमम्‌ ॥ ६॥ ` ४
योन्यां बरासदुष्टायां सर्वं रुक्षोष्णमोषधम्‌ ॥ ७\॥ `
सुगमम्‌ ॥ ७ ॥ |

पिप्पल्या मरिचेमाषेः शताहाकुष्सेन्धवेः ॥
वातिस्तुस्या प्रदेशिन्या धाया योनिविशोधनी ॥ ८ ॥ ` `
तुर्या भदे शिन्येति । परिणाहेन दै्येण च प्रदेशिन्यङ्गुि्तमा ॥ ८ ॥
लष्ष्मणारक्षणे तद्विधानं चोच्यते-- `
पुष्योद्धतं लक्षणाया पं पिष्टं च कन्यया ॥
ऋस्वन्ते घृतदुग्धाभ्यां पीत्वाऽऽग्रोदयवरा सुतम्‌ ॥ ९ ॥
¢ पु्रकाकाररक्तास्पनिन्डुभिखीञ्छितच्छदा ॥ `
लक्ष्मणा. पुत्रजननी बस्तगन्धाकृतिभतरेत्‌ "' ।
तां च शारत्काठे पुष्पफलोपेतां दृष्टवा रानिदिने सेध्यायां तस्याश्वतुषु भागेषु खादर-
कीरकाक्निखाय .परेघुहेस्तमूखपुष्येर्योगं गते दिवाकरे मन्रवदहीला समानवर्णवत्स-
गोक्षीरेण यथाविषि नस्यं दद्यादिति तत्रान्तरे ॥९॥ ` `

कायेन हयगन्धायाः साधितं स्रत पयः ॥
ऋतुसल्ाताअटखा पाला गभं धत्ते न संशयः; ॥ १० ॥
परगमम्‌ ॥ १०॥ 1.
फटयुतमाह-- ।
मञ्जिष्ठा मधुकं कुष्ठं भिफला शकरा बला ॥ `
मेदा पयस्या काकोटी मूलं चैपा्गन्धजम्‌ ॥ ११ ॥
अजमोदा हरिद्रे दे दिङ्गुकं कटुरोहिणी ॥
उत्पल कुम द्राक्षाकाकोस्यो चन्दनद्रयम्‌ ॥ १२ ॥
एतेषां कार्िकं भोगेषतपस्थं विपाचयेत्‌ ॥
रतावरीरसं क्षीरं घतादेयं चतुगणम्‌ ।॥ १३ ॥
सपिरेतन्नरः पीत्वा सखीषु नित्यं ृषायते ॥
` धुत्राञ्जनयते नारी मेधाल्यान्पियदशनान्‌ ॥ १४॥
या च वाऽस्थिरगभां स्याद्या वा जनयते मृतम्‌ ॥
असपायुषं च जनयेद्या च कन्यां प्रसूयते ।॥ १५ ॥

/
यो्निरगाधिकारः ] हृन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः । ` ४९९

योनिदोषे रजोदोपे गभस्वरे च शस्यते ॥ `
प्रजावधेनमायुष्यं सवैग्रहनिवारणम्‌ ।॥ १६ ॥
नान्ना फएटघरृतं चतदशिभ्यां परिकीतितम्‌ ॥
अमुक्तं छक्ष्मणापढं क्षिपन्त चिकित्सकाः ॥ १७ ॥
पयस्या श्चीरविदारी । द्राक्षाकाकोर्याविति । काकोस्यच्र क्चीरकाकोडी काकोस्या
उपात्तत्वात्‌ । शतावरीरसक्चीरयोः प्रसयकं चात॒गण्यम्‌ | अनुक्तं रक्ष्मणामटं क्षिषन्यत्र
1 चैकित्ततका इति हन्द टिप्पण्या । चक्रः पुनराह--
` ¢ जीवद्भत्सेकवणोया ब्रृतमच् तु गृह्यते ।
रण्यगोमयेनेह चा्िन्वाां प्रदीपयेत्‌ ? इति । `
पर्वतम्‌ ॥ ११ ॥ १२॥ १६॥ १४॥ १९॥ १६॥ १७ ॥
कुष्ठं मस्तं हरि दरे पिप्प्छी कटरोरिणी ॥
काकोटी क्षीरकाकोटीं विशाखा तरिफटोत्पलम्‌ ॥
मेदारास्लाविडङ्गानि देवदारु सदिङ्गुकम्‌ ॥ १८ ॥
दरे सारि शताहा च वचा यष्टी परियंगुका ॥)
अजमोदा महामेदा चन्दनं रक्तचन्दनम्‌ ॥ १९॥
जातीपुष्पं तुगाक्षीरी कटूफङं सितशकंरा ॥ `
एतेरक्षसमेः कर्कैघेतपस्थं भिषक्तमः ॥ २० ॥
चतुगुणेन पयसा विपचेद्धोमयाभिना ॥
श्भेऽहि पष्यसंयुक्ते भाण्डे ताम्रमये दृष्टे ॥ २१॥
करशे हेमकल्याणे ढरतकोतुकमङ्कखे ॥
स्पिरेतन्नरः पीत्वा स्रीषु नियं एषायते ॥ २२ ॥
या च बन्ध्या भवेन्नारी या च कन्याप्रजायिनील्या प्रसूयते) ॥
याच वाऽस्थिरगभां स्याद्या च सखा पुनः स्थिता ॥>३॥.
अल्पायुषं च जनये्या वा जनयते मृतम्‌ ॥
तादशं जनयेत्पुत्रं वेदवेदाङ्गपारगम्‌ ॥ २४ ॥
रूपखावण्यसंपन्न रताय विगतज्वरम्‌ ॥
नाम्ना फटघरृत हयेतद्धारद्राजेन निमितम्‌ | २५ ॥
व्रहत्फलटप्रतम्‌ । सुगमम्‌ ॥१८॥१९॥२०॥२ १।२२॥२३।२४॥२५॥

सिद्धाथकं वचां ब्राह्मी शङ्कपुष्पी विषाणिकाम्‌ ॥
पयस्यां मधुकं कुं तथा कटुकरोदिणीम्‌ ॥ २६ ॥

[वक

१६. सत्या)

५०८०
सारिवां जिफलां चेव चोर सुमनोटताम्‌ ॥
टृषपपष्पं समञ्ञि्ं देवदार प्रहोषधम्‌ ॥ २७ ॥
पिप्पल्यौ रङ्गराजं च निशां श्यामां सुवचखाम्‌ ॥
द्श्ष्टमपाफगेमश्वगन्धां चवता क्रीम्‌ ।॥ २८ ॥
जनट्द्रोणे पचेदे तान्भागेद्विपटिकेः पृथङ्‌ ॥
तत्कषायं परिस्राव्य घतस्याधोढकं पचेत्‌ ॥ २९ ॥।.
युक्त्या प्रदापयेदेतद्वायत्या चामिमत्रितमर्‌ ॥
द्विमासगभिणी नारी उष्टमासान्मयोजयेत्‌ ॥ ३० ॥
सर्वज्ञं जनयेत्पुरं खकोमयविवलितम्‌ ॥
अस्य प्रयोगा्कुक्षिस्थः स्फुटवाग्व्याहरत्यपि ॥ २३१ ॥
योनिद्ष्टाय या नायः दुदु ये नराः ॥
वन्ध्या च भते धृक शूर पण्डितमानिनम्र्‌ ॥ ३२ ॥

जडगद्वदमुकं च पानदेव परशाम्यति॥ `

सप्तरा्रभयागण सस्वरं रुतं नरम्‌ ॥ २२॥
मासत्रयोपयोगेन याच्छतिधरं नरम्‌ ।
नाभिदेहति तद्ेश्म न वजरमुपहन्ति च ॥

© ९

ग तत्र ल्रयत बाट यत्राऽऽस्तं सामसात्तमर्‌ ॥ ३४ ॥

समिवृतम्‌ ॥ २९ ॥ २७॥ २८४२९ ॥६०॥३६१॥३२२॥३२॥
॥ ३४ ॥

नल त्पद्यद्यं वतमाह--

नलात्पलोशारमधूकयष्टीद्राक्षाविदासीकरपञ्चमरयेः ॥
स्याजावनायश्च शतं विपकं दतावरीकारसदुग्धमिश्र्र्‌ ॥ ३९ ॥
तच्छकेरापाद एतं भरशस्तमखग्दरे माख्तरक्तपित्तजे ॥
क्षण वट रतातत च प्रनष्टे कृच्छर च पित्तभमवे च गस्ये ।॥३६॥

भध्कस्य कलम्‌ । जुरा पच्चमूट त॒णपञ्चमृलम्‌ । शतावरी सस्य प्रस्थाशत्वारः ॥
ह ।्स्यकः प्रस्थः । द्विगुणं वा प्रत्येकम्‌ । नीतां घृतम्‌ ॥ ३९ ॥ ६ ॥

आखामांपं सपदि बहुधा खण्डखण्डीक्कतं य~ `

चेलं पाच्यं द्रवति नियतं यावदेतन्न सम्यङ्‌ ॥
तत्तराक्त बसनमनिरं योनिभागे दथाना

इन्त त्र(डाकरभगफरं नात्र संदेदष्ुद्धिः ॥ ३७ ॥१

आखोमाीसमिति । मूषकगुडकस्यैकस्य मांसं इत्वा तैं कुडव मात्रमेव मन्दं पचेत्‌
+ २७ ॥
इति श्रीरन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्यास्यायां शरीश्रीकण्ठद्त्त- `
छृतायां व्याख्याङ्कुघ्ुमावल्याख्यायां चतुः षष्टितमो
योनिच्यापद्पिकारः समाप्तः ॥ ६४ ॥

अथ पथ्चषणितमः घ्वीरोगापिश्ारः।
संप्रति स्ीरोगस्तदधिकारात्‌ ॥

मधुकं शाकबीजं च पयस्या सुरदार च |)
अमन्तकः ष्णतिरास्तास्रषरह्टी शतावरी ॥ १ ॥
दक्षादनीं पयस्या च तथेवोत्प्मारिवा ॥
अनन्ता सारिवा रासला प्या मधुकपवच॥२॥
बृहतीदयकाश्मय्षी रिुङ्गास्स्वचो धतम्‌ ॥
पृथक्पणीं बटारि्रश्वदंष्रामधुयष्टिकम्‌ ॥ ३ ॥
दङ्भाटक विसं द्राक्षा कसेर मधुकं सिता ॥
मासेषु सप्र योगाः स्युरषशछछोकास्तु सप्तसु ॥
यथाक्रमं पयोक्तव्या गर्भ॑स्ावे पयोयुताः ।॥ ४ ॥

राको महावृषः कर्करामहापचः प्रपिद्धः । तप्य बीजम्‌ । पयस्या, अकंपुषपी
स्ीरविदारी वा क्षीरकाकोटी वा । अदमन्तकः कोविदारपतदटरो ऽम्टपत्रोऽग्डलोेहितः ॥

मादु आवा, इति रोके । ताम्रवद्धी रामतरुणी मलिष्ठा वा । वृक्षादनी वन्दाकः ।
वृ्षफंपुकेत्यपर । तथैवेलयस्य स्थाने सुश्रुते छता वेति पाढन्तरम्‌ 1 रता दूवां मज्ञिष्ठा
वा । प्रियंगुरिति ब्रह्मदेवः । उत्पटप्ताशिा स्यामता । अनन्ता यासकः । सारिवा
उत्पङुसारिवा । पद्या पञ्मचारिणी । मार्गीलपरे प्द्यावा । बृहतीद्रय्थाने कापि
फटपाटो न युक्तः सुश्रुते बृहत्यो कादमरी चापीति पाठात्स्यूफला चणकबृहतीः च ।
धारिराङ्गाः क्चीरिघृक्षाणां वटादीनामविकसिताः प्रवालाः । त्वचः स्षीरिणामेव । एते
योगाः कर्करूपाः । यथाक्रमं प्रथममासादारम्य सप्तमाप्तान्यावदनुकमेणे्यथेः 1 पयो-

नीर भाविकारः] इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ` ५०१

यता इति । चृणीदिप्रयोग एते योगाः पयप्ता युताः प्रयोज्या इलथंः ॥ ६ ॥ २ ॥

| ६ ॥ ४ ||

वोन सवम

१ख, 'र्नश्योक्सयापनाः। य

कपित्यवेल्ववृहतीपगोटीञ्नि दिग्काः ॥।
प्र्रानि क्षीरमिद्धानि दापयेद्धिषगष्मे ॥ ५ ॥
क वे्याशचैनां सर्वषां मूल्यानि क्षीरसिद्धान्यष्टमे माति ॥ ९ ॥
नवमे मधुकानन्तापयस्यासारिवाः पित्‌ ॥! ५
अगं योगः कायः ॥ क्रिवा मधुकादीनां कल्कं क्षीरेण पिनेत्‌ । प्रयस्या स्षीर-
त्रिदारी ॥ 4
पयस्तु दशमे दुण्व्याः बरृतशीतं प्रशस्यते ॥६॥
पयस्तु दस्म इति । शरं शुण्ठपयस्याम्यां सिद्धं खाद्‌शमे हितमिति सुश्तपठे
ददाम मामि शष्टीपयस्याम्यां क्षीरपाककल्पनया सिद्धं क्षीरं हितं भवति । अथवा
स्तीर: श्रण्ठ्याद्यः प्रशस्यन्ते । वाग्भटेऽप्येतैः सिद्धं कीरं प्रतिपादितम्‌ ॥
तया च--'कपित्थविल्ववृहतीपटोटेक्निदिगिकाः ।
मृवरतं प्रयुज्ञीत क्षीरं मापे तथाऽष्टमे ॥
नवमे सारिवानन्तापयस्यामधुयष्टिमिः |
योज्येदशमे मपि सिद्धं शीरं पयस्यया ॥
अथवा यष्टि मधुकनाग्रामरदारमिः" इति ॥ £ ॥
सक्षीरा वा हिता शुण्ठी मधुकं देवदारु च ॥
एवमाप्यायते गभस्तीत्रा रर्‌ चोपाम्यति ।॥ ७ ॥

स्ीरत्यादियोगेऽपि दङाममाप्रक इति । नमदशममाप्तकयोप्तु गभरुघर्थमोषधं

क्न

वरिप्रीयत ॥ ७ |
समधुच्छागदुग्धेनकुलाटकरकर्दमः ॥
अवद्यं स्थापयेदर्म चितं पानयोगतः !! ८ ॥
सुगमम्‌ | ८ ॥
कराकाशोर्रकाणां मरैर्गोक्षरकस्य च ॥
त छ सितायुक्तं गभिण्याः शूलनुत्परम्‌ ॥ ९ ॥
सगमम्‌ ॥ ९
कूषरग्रङ्गाटकनी वनीयेः पयोतपरेरण्डशतावसेमिः ॥ :
सिद्धं पयः शफैरया विमिश्रं संस्थापयेद्रभगुदीर्णश्रखम्‌॥ १०॥
सुगमम्‌ ॥ १० ॥ ।
क स्र्ाटकपद्मकोतपटं समुद्य्ठीम धकं सरा्वरम्‌ ॥
सत्रन्ाभेखुतिषीडिताङ्गना पयो विमि पयसाऽनभुक्पिषेत्‌ ॥ ११ ॥

धिकारः ] दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | ५०३
` शुहूयष्टीमधुकमिति । मुद्र पुद्रपणीं । समुहपणीमधुकमिति तु पाठ पुगम एव

पाठसुरससिरास्यमयूरछटजेः पृथक्‌ ॥
| नाभिवस्तिभगाटेपात्युखं नारी प्रसूयते ॥ १२ ॥
: ` रपरा निशुण्डी । मयुरोऽपामारमः। कटनः खनामल्यातस्तरः । मयृरकजरिति पाठे
जरीमृटम्‌ ॥ १२ ॥
परूषकरिफारेषः स्थिरागप्रटक्रतोऽथवा ॥
ना मिवस्िभगाघेषु मृहगमापकरषणः ॥ १३ ॥

पएगमम्‌ ॥ !(३६॥

मातुदङ्गस्य मूखानि मधुकं मधुसंयुतम्‌ ॥

घछतन सद पातव्य सुखं नारीं असूयते, ॥ १४ ॥
सुगमम्‌ ॥ १४ ॥

ईन्द्रोऽप्रतं च सोमश चित्रमानशथ भामिनि ॥
उच्चैःश्रवा तुरगो मन्दिरे निवसन्तु ते ॥ १५ ॥
इदममृतमपां समुदतं वे त खघ गर्भमिमं बिमुश्चत सि ॥
तद्नलपवनाकैवासवास्ते सह लवणाम्बुषरैिदन्तु शान्तिम्‌ ॥ १६॥
युक्ताः पाशा विपाराश्च युक्ताः सूर्येण रमयः ॥
मुक्तः सवेभयाद्रभ एह्येहि मा चिरं स्वाहा ॥ १७॥
केचिदाचायां मच्नव्याख्यानं न कूवनि केचित्दुनि तदाह--अमृतं प्मुद्रमथनो
द्रुतम्‌ । चि्रभानुरादिदयः । भामिनि हे वरचि । उच्चैःश्रवा अमतमथनोत्पन्नस्तरग
राक्रवाहनः | ठु सघ्म्‌ । दशन्तु प्रयच्छन्त ॥ १९॥ १६॥ १७॥

जरं च्यावनमनत्रेण सप्नवाराभिमत्रितम्‌ ॥।
परीता असूयते नारी दषट्रा चोभयतिशकम्‌ ।॥ १८ ॥।

जटं च्यावनमत्रेण सप्रवाराभिमवितम्‌ । पीत्वेति । म्रचारोऽयं दन्देन
ठ्सितिः | सुश्रुते तु च्यावनमन््रानुषशुणुयादित्युक्तम्‌ ॥ १८ ॥

व 1

+ ख. पुस्तके--तुषाम्बुपरिपिष्टेन मूलेन परिलेपयेत्‌ । खाङ्कत्याश्वरणौ सूते क्षिप्रमापन्नगभिणी

॥ १ ॥ सुदशना प्रशि(न्नि)पर्णी अपामागस्य वा पृथक्‌ । नाभियोनि प्रलेपात्सा स्िप्रमेव प्रसूयते ॥ २ #
दयधिकमत्रे ।

१ ड. इद्धम । २ ड. "ठे च्यव |

५०४. व्याख्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-[ ६९ पच्चषर्टितिनः-

भनाडधतुवसुभिः पक्षदिगषटादश्भिरेव च ॥
अकेभुवनाव्धिसहितेरभय्चिङकमाश्च्यम्‌ ॥ १९ ॥

नाञ्यः षोडश । ऋतवः षट्‌ । वयोऽ । पक्षौ द्रौ । दिशो दहा खरूपतः ,
अको द्वादश । भुवनानि चतुदश । अन्धयश्चत्वारः । एतेऽङ्ा गणकस्य(केनै)व नव
कोष्ठकान्करत्वा तदभ्यन्तरे छख्याः 1 उमयपञ्चदशकमपि चक्रेण दर्दितम्‌-
| “'वसगणाल्ष्येकबाणनवषट्सप्तयमेः क्रमात्‌ ।
सवैः पञ्चदशा द्विस्तु विशकं नवकोष्ठके' इति ।
एतद्रयं फट्क।दौ टडिसित्वा दरीयितम्यम्‌ ॥ १९ ॥

कटुतुम्ब्यहिनिमाकिङ्रतवेधनसषपेः ॥
कटतेखान्वितेयोनिधूपः पातयतेऽपराम्‌ ॥ २० ॥
कचवेष्टितयाऽङ्कस्या धृष्टे कण्ठे सुखं पतलयपरा ॥!
मटेन खाङ्गटिक्याः संख पाणिपादे वा ॥ २१॥
उपकुधिकां पिप्पखीं च मदिरां खातः पिबेत्‌ ॥
सौवचैरेन संयुक्तां योनिशटनिवारिणीम्‌ ॥ २२ ॥
सूताया हच्छिरोषस्तिशरूटं मकट्ट संज्ञितम्‌ ॥
यवक्षारं पिबेत्तत्र सपिषोष्णोदकेन वा ॥ २३ ॥
पिप्पस्यादिगणकाथ पिबेद्रा खवणान्वितम्‌ ।॥ > ॥
पारावतशचकृत्पीत शाटितण्डुखवारिणा ॥

गभेपातानन्तरोत्थरक्तस्रावनिवारणम्‌ ॥ २९ ॥
सुगमाः ॥ २० ॥२१॥२२॥२६॥२४॥२५॥.
| अमृतानागरसहचरमद्रत्करपश्चम्ूलनल्दजख्म्र्‌ ॥
छतशीतं मधुयुक्तं निवारयति सूतिकातङ्कम्‌ ॥ २६ ॥

भद्रेत्कटो मद्रवेकड इति ख्यातस्तरूः । किंवा भद्रं मस्तकम्‌ । इत्कय, इत्कया- `
ङ्ङरः 1 सृतिकातदङ्क गजाडिकामाहुः ॥ २६ ॥ `

* ख. पुस्तके- नाडु १६तु६ वसुभिः ८ पक्ष रदिग १ टादश १ भिरेव च । (२ ६ 1 |
अकं १ रमुवना१ शन्धि*सहितैरुमयनतिशकेनाऽऽशर्म्‌ ॥१॥ | र्‌ [२० [१८ .
नागथरामारेन्धि४मिर्यच्रं तथा चन्द्र १ दार प्रहैः९ । १२ | प्छ | ४
रसा६ध.पक्षःरसूते खी दृष्टवा पक्चदरोभयम्‌ ॥ २॥ ` ॥
< | ३ | ४| इति पाठः ॥.
8

तिम ००८००४००००८०अ ७

६ | ७ | २

मै6ीगाधिकारः } इृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५०८

सहचर एष्करवेतसमूकं वेकङ्तदारुकुखत्थसमम्‌ ॥
जलम॑त्रससेन्धवटिङ्कयुतं सद्यो ज्वरसूतिकाशखहरम्‌ । २७ ॥

क (भ (न अ न

बैकङ्हं विकङ्कतमृटम्‌ ! विकङ्कत वैकङ्क डिरिति छोके । जरं काथः ॥ २७.॥
द्रमूटीरसः पतः सदः सूतीरूजापहः ॥
पश्चमूरस्य वा रथं तप्ररोहेन संयुतम्‌ ॥
सूतिकारोगनाशाय पिबेद्वा तद्धितां राम्‌ ॥ २८॥
तञ्चरोहेन संयुतमिति । तप्षरोहसंयोगत्काथीकृतम्‌ । तद्धितामिति । तेन

प्रकारेण हिताम्‌ । तेनेहापि तक्ठोहयोगः कायं इति ॥ २८ ॥
` क्जकाञ्चिकमाह-

पिप्पटी पिप्पटीग्रटं चव्यं शुण्ठीं यवानिका ॥
जीरके द्रे हरिद्रे द्रे बिडं सोवचं तथा ॥ २९ ॥
एतेरेवोषधेः पिष्ैरारनारं षिपाचयेत्‌ ॥
आमवातहरं ष्यं कफं वहिदीपनम्‌ ॥ ३० ॥
काञ्जिकं वज्रकं नाम स्रीणां बखयिवधेनम्‌ ॥
मकटश्रूरशमनं परं क्षीराभिवधेनम्‌ ॥ २१ ॥
पिप्पल्यादिद्रन्यस्य कषचयम्‌ । काञ्चिकस्य राराव एकः! पानीयमप्यरमेवं प्रचारः।

शक्रस्त्वाह--क्षीरपाकविधानेन काज्ञिकस्यापि साधनमिति ॥ २९ ॥ ६० ॥ ६१ ॥

वनक्पासिकेक्षणां मरं सोवीरफेण वा ॥ ३२ ॥
. विदारिकन्दं सुरया पिबेद्रा स्तन्यवधनम्‌ ॥।
ह्रादि वचादिं वा पिबेतस्तन्यविदयद्धये ॥ ३३ ॥
पुगमम्‌ ॥ ३२ ॥ ३६ ॥
तत्र बातात्पके स्तन्ये दशग्रटीजटे पिषेतर्‌ ॥
पित्तदुष्ेऽग्रताभीरूपरो टीनिम्बचन्दनम्‌ ॥

धात्रीं कुमारश्च पिबेत्काथयित्वा ससारिवम्‌ । ३४ ॥
सप्तारिवमित्यत्र स्थाने सश्यक॑रमिति पागन्तरम्‌ । कफदुष्टस्तन्ये तु कफदरो विधि-

₹ुच्यते॥ ३४ ॥
शोफं स्तनोत्थितपवेक्ष्य भिषणगिदध्या-
द्द्विद्रधावभिदहितं बहुधा विधानम्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥

११. सधुयै" ।
&४

दण्द व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ६९ षट्षशितभो>
आमे विदद्यति तथेव गते चग्राकं ` भ
तस्याः स्तनौ सततमेव हि निहत ॥ ३५}
आमे विदग्धतापरिहाराय विदद्यति विदाहिनि पाकपरिहाराय पके नारीन्रणपरि-
हाराय सनो निदुरीत ॥ २५ ॥
विशालापूलरेपस्तु हन्ति पीडां स्तनोत्थिताम्‌ ॥ ३६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६९ 1 |
इति शीबन्दप्रणीतवन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगग्याख्यायां श्रीश्री
केण्ठदत्तङ्कतायां व्याख्याकुस॒मावस्याख्यायां पञ्चषष्टितमः
रोगाधिक्रयरः समाप्तः ॥ ६५॥

` ` अथ षट्षष्टितमो वालरोगाभि कारः ।
दष्टसतन्यपानादूयखानां रोगप्तंमवादनन्तरं बा्रोगाधिकारः | तत्र प्रारास्त्यादादौ
सस्य एव बटे विधिमाह्‌-- `

कुं वचाऽभया ब्राह्या कनकं क्षद्रसपिषा ॥ ।
. वणीयुष्कान्तिनिननं छेदं बाटस्य दापयेत्‌ ॥ ` म
कनकं स्वणेच्रृणम्‌ । ठेहोऽयं जातदिने तदपारे च प्रचरति । हिरण्यास्यवणाडि-
करखेहान्तरस्य संवत्सरं यावहुपयाग उक्तः ।
यथा--“ब्राह्यन्ता(न्त) हेमच्ण च समं कृत्वा निधापयत्‌ ।
घृतन पाययन्मात्रा तस्य सवत्र रिरुम्‌ इति ॥ .
बाटस्य भैषज्यमा्ां विश्वामिनः प्राद-- |
4विडङ्गफटमातरं तु जातमाचस्य मेषम्‌ ।
एतेनैव प्रमाणेन मासि मापि प्रवते ॥
कोटास्थिमात्रं क्षीरादं दयाद्धेषञ्यकोविदः ।
क्षीरान्नादे कोट्मातरं कुमारे भेषजं हितम्‌ ॥
अन्नाद्‌ मधुत्तापम्या हस्वादुम्बरसमेतम्‌ः” इति ॥
स्तन्याभावे पयद्छागगं गव्यं वा तदुणं पिबेत्‌ ॥
तद्ुणमिति । संस्कारेण द्घरुतमम्‌ ॥ १ ॥

मृदपिष्डेनाभितपन क्षीरसिक्तेन सोष्मणा ॥
सवद्यदुच्छिां नामि .शोफस्वेनोपशाम्यति ॥ २॥ ,

बरौगाधिकारः 1. देन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ५१७.

1... `, नाभिपाके निशाखोधरपियङ्खमधुकेः शृतम्‌ ॥
तंटमभ्यञ्जने शस्तमभिवोऽप्यवचूणितम्‌ ॥ ३ ॥
॥२॥२॥ [ि
हरिद्वाद्रययण्वाहसिदीशक्रयवः कृतः ॥
शिशोञ्वेरातिसारघः कषायः स्तन्यदोषनजित्‌ ॥ ४ ॥
सिही परषिपणीं | हरिद्रादिगणो ह्येष -छोकेन निम्बस्तत्र कृटक्ीति परिता?) ।
यस्तु क्षारपः कषाय परातुमक्षमस्तस्य वात्न षाययत । कषायाक्तद्रव्यस्य कल्केन सिप
स्तनपानमाप द्‌(रातं सश्चतन। |
तद्यथा--येषां गदानां ये योगाः प्रवक्ष्यन्तेऽगरदंकराः ।
। ; , तेषु तत्कल्कपंटिो दुमारं पाययेतस्तनोः' इति ।॥ ४ ॥
धनङ्रष्णारुणाशृङ्गीचूणं क्षेद्रेण संयुतम्‌ ॥
शिशोज्वंरातिसारघ्रं कासश्वासवगीहरम्‌ ॥ ५ ॥
अरुणाऽतिविषा ॥ ९ ॥
धातकीविल्वधान्याकलोपरेन्द्रयववारकः ॥
छः क्षद्रेण बाखानां ञ्वरातीसारवान्तिनुत्‌ ॥ ६ ॥
छोघ्रं रतावस्फरं तनुत्वक्त(न तु त)रुवस्कं तस्य विरेचकत्वात्‌ ॥ £ ॥
रजनीदारुसरलभ्रेयसींबृहती द्यम्‌ ॥
पृचिपर्णी शताह्वा च रीदं माक्षिकसपिषा ॥ ७ ॥
` श्रहणीदीपनं दन्ति मारुता सकामखाम्‌ ॥
ज्वरातीसारपाण्डुत्वं बाङानां सवेरोगजित्‌ ॥ ८
प्रेयसी हस्िपिपडी ॥ ७ ॥ ८ ॥ |
मिरिकृष्णाज्ञनेरोजगङ्गीमरिचमाक्षिकेः ॥ `
॥ि टेः शिशोषिधातन्यश्छदिकासञ्वरापहः ॥ ९ ॥
मिशिकृष्णाञ्जनेरिति । मिरिमेधुरिका ॥ ९ ॥ व
ठाङ्ी सपस्तातिषिषां विचृण्यं ठेहं विदध्यान्मधूना शिश्नाम्‌ ॥

कासज्वरच्छदिभिरदितानां समाकिकां बाऽतिषिषामयेकाम्‌ ॥ १० ॥
सुगमम्‌ ॥ १०॥ |
आम्रास्थिखाजसिन्धूत्र्टहः क्षोद्रेण च्छदिभुत्‌ ॥ ११॥
पीतं पीतं वमेद्यस्तु स्तन्यं तं मधुसपिषा ॥
द्विाताकीफटररसं पश्चकाटं च रहयेत्‌ ॥ १२॥
[षि के शिङाछो" \ २ ड. द्रायव्रपथ्याह । |

५०८ व्यार्याङुसुमावस्यारूयदीकासमेते-- [ ९६ प्ठैष्ितमो-
द्विवारताकीफटरसं पञ्चकं चेत्येको योगः | द्विवातौकी बृहतीद्वयम्‌ ॥११।।१२ ॥ ~.
ज्वरे विशेषमाह-

एकद्विवाणि घस्राणि वातपित्तकफज्वरे ॥
्षीरपस्यादितं सपिरन्ययोमंध्यदेहवत्‌ ॥ १३ ॥
स्तन्यपयाहितं परषिरितराम्यां यथात इति उष्टणपाठः । सन्यपौयाहितं सर्पि.
धात्या दत्तमिति वाक्यशेषः । इतराम्यां क्षीरादान्नादाम्यां यथार्थतो यथाप्रयोजनतो
हितं सर्षिरि््थः ॥ १६॥
बित्वं च एष्पाणें च धातकीनां जटं-सटोधं गजपिप्पली च ॥
काथावरेहौ मधुना विमिभ्रौ बारेषु योल्यावतिसारितेषु ॥ १४ ॥।

(५ क

जं सरोध पिति । जरं वाल्कम्‌ ॥ १४ ॥
समङ्गाधातकीरोध्रसारिवाभिः शृतं जलम्‌ ॥
द्धरेऽपि शिशोर्देयमतिसारे समाक्षिकम्‌ ॥ १५ ॥
नागरातिविषायुस्तावाखकेन्द्रयवेः शतम्‌ ॥
छमारं पाययेत्मातः सवोतीसारनाशनम्‌ ॥ १६ ॥
मोचरसः समङ्गा च धातकी पञकेसरम्‌ ॥
पिषटैरतेयवाग्‌ः स्याद्रक्तातीसारनारिनी ॥ १७ ॥
करकः भियङ्ककोखास्थिमध्ययुस्तरसाञ्जनेः ॥
प द्रलीढः कुमारस्य च्छदिस्तृष्णातिसारयुत्‌ ॥ १८ ॥
ठेदस्तेरसिताक्षौद्रतिखयश्वाहकक्ितः ॥ `
| वास्य रुन््यान्नियतं रक्तास्रावं परवारिकाम्‌ ॥ १९ ॥
रक्तास्पं परवादहिकापिति। प्रगाहिकायामेव यत्र रक्तन्नुतिस्तत्रायं योगो नतु
केवटर््तखवि तैरतिल्योसीक्ष्णयोस्तथा(द)नहत्वात्‌ ॥ १९॥ १६॥ १७॥ १८॥ १९॥
लाजा सयष्टिमधुकं सार्करा क्षौद्रमेव च ॥
तण्डुलोदकर्सयुक्तं क्षिपं हन्ति प्रवाहिकाम्‌ ॥ २० ॥
गृुदपाके तु बालानां पित्तघ्रीं कारयेत्कियाम्‌ ॥
रसाञ्जनं विशेषेण पानाभ्यञ्नयोदितम्‌ ॥ २१॥
कणोषणसिताकषोद्रसृष्मैखासैन्धतैः कृतः ॥
मतग प्रयोक्तव्यः शिशूनां ठेह उत्तम; ॥ २२ ॥
१ इ. पस्यदहिः।२ड. पायदिः। ३ ङ. श्पायु हि ।४क्‌, "नेषन ॥

अ्रिगाधिकारः ] इडन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५०९

घृतेन सिन्धुविश्वैरारिङ्कभागीरजो रिहन्‌ ॥
आनाहं वातिकं शट जयेत्तोयेन वा शिद्ः ॥-२३ ॥
सुगमम्‌ ॥ २० ॥ २१॥ २२॥२३॥
हरीतकीवचाकुषएकलकं माक्षिकसयुतम्‌ ॥
पीत्वा ऊुमारः स्तन्येन युच्यते ताटपातनात्‌ ॥ २४ ॥
सुगमम्‌ ॥ २४॥
गरहधूमनिशाकुषएटराजिकन्द्रयवेः शिशोः ॥
रेपस्तक्रंण हन्दयाग्रु सिध्पपामामिचविकराः ॥ २५ ॥
सुगमम्‌ ॥ २९ ॥ |
पथ्चमलीकषायेण सघ्रतेन पयः भृतम्‌ ॥
सशङ्गवेरं सगुडं शीतं दिकादिंतः पिबेत्‌ ॥ २६ ॥
पश्वमूी महत्यत्र । कफवातहरत्वात्‌ । परतमिह पानकाे प्रयोक्तव्यम्‌ ॥ २९ ॥
दरक्षायासाभयाकृष्णाचर्णं सक्षोद्रसर्पिषा ॥
दं श्वासं निहन्याद कासं च तमकं तथा | २७ ॥
सगमम्‌ ॥ २७ ॥
पष्करातिविषाशृङ्खीमागधीधन्वयासफः ॥
चण तु मधुना रीं बांखानां पञ्चकासनित्‌ ॥ २८ ॥
पुगमम्‌ ॥ २८ ॥ १
भेषल्यं पूरमुदिषटं महतां यज्ज्वरादिषु ॥
कायं गदेषु वाटानां तेषु दादादिकं विना ॥ २९॥
दाहादिरक विनेति । अथिक्षारवमनविरेचनरिराग्यधनादिकं विनेयः । अति-
यातिनि रागे तु दाहादिकमपि कतैव्यम्‌ । यदाह सुश्चुतः-““न दय्याहसिवमनविरे-
कांश्चात्ययारते"" इति ॥ २९ ॥ |
त एव दोषा दृष्याश्च ज्वराद्ा व्याधयश्चते॥
अतस्तदेव भेषज्यं माजरा त्वस्य कनीयसी ॥ ३० ॥
पुगमम्‌ ॥ ३० ॥ [त
इति श्रीवन्दपरणीतवन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां भीश्री-
कण्टदत्तरतायां व्याख्याकुञुमावल्याख्यायां षट्‌षशितिमो
वाररोगाधिकरारः समाप्रः ।॥ ६६॥

| 0 1

भ रनननलावत-म१७१गििित ] ०. १०५१०००५००.५

१६. प्र्ेप्तव्यम्‌ । २घ रिचुनां।

९१० व्याख्याकुयुमावस्याख्यदीकासमेवो-[ ९० दलग्रहमधिकारः ]
अथ सप्तषष्टितमो बालग्रहाधिकारः 1

अतः परं ्रहोपतर्गचिकित्सामाह-- ` =.
सदायुण्डितिकोदीस्यकाथस्रान ग्रहापहम्‌ ॥
सहायुण्डितिकेति । सहा माषपणीं । ग्रहप्रमविण ग्रहाविष्टे बाछे वाथ्वादिदोषाः
कुप्यन्तीति तत्परतिषेधार्थं सहादिक्राथस्नानं कायैम्‌ । अथवा सहादिक्राथः स्वभावेनः
गरहविश्षमपि निवर्तयति । अचिन्त्यशक्तेत्वात्‌ । यतोऽचिन्त्यो हि मणिमनच्रोषधीनां
प्रभाव इति } सवेग्रहाणां सरामान्यविषिः सुश्रुतोक्तो यथा--
“प्रहे पुरान हविषाऽम्यज्य बां दाचो शुचिः ।
सेपान्प्रकिरेत्तेषां तेठे दीपं च कारयेत्‌, ॥
राचो पवित्रे ःदेशे । श॒चिभिषमिति रोषः । तेषां तेरे स्षपाणां तैडे दीपं प्रन्वाल-
दित्यः ॥
सप्रच्छदामयनिशाचन्दनेायुखेपनम्‌ ॥ १ ॥ `
सुगमम्‌ ॥ १॥
सर्पत्वग्टशनं मूवी सषपारिष्पटवाः ॥
बिडारविडनाखोम मेषद्यङ्गां वचा मधु ॥
धूपः शिशोज्ेरघ्रोऽयमरेषग्रहनाश्चनः ॥ २ ॥
मेषशुङ्गयनशुङ्गी छगरविषाणिका । उत्तरवारुणीति टोकं ॥ २॥

बखिान्तीष्टिकमांणि कार्याणि ग्रहशान्तये ॥ ३ ॥
बलिश्चान्तीष्टिकमो णीति । बहिकमे शचिना वैयेन कृतस्नानेन रखहस्तेन रा्रौ
तव्यम्‌ । तदुक्तम्‌--“पोपवासः दुचिरमक्तं सशो निरे छिम्‌" इति ॥ ३ ॥
मव्रश्वायं भयोक्तव्यस्तज्ाऽऽदो सार्वकामि(मि)कः ॥
ॐ नमो भगवते गरुडाय च्यम्बकाय ॐ सलं सत्यवते स्वाहा ॐ . `
कंटंयं शे वैनतेयाय नमः। अ दहींदीक्षः॥ 9॥
सावेकाभिमि)क इति । मन्राणामचिन्त्यशक्तित्वात्‌ । तत्राऽऽदावित्यस्य स्थाने
सूत्रादाविति पाठान्तरे बार्प्य हस्ते कय्यां च सूत्रबन्धादाविव्यथः ॥ ४ ॥
बारदेहममाणेन पष्यमाखां त स्वतः ॥
प्रग्रह गुष्टिकाभक्तं बखिदियस्त शान्तिकः ॥
आक्णरीं स्वणपप्ती बाखकं रक्ष रक्ष स्वाहा ॥ ^ ॥

॥ ति 1 पी गमि

: १ड. न्तीष्क । २ क.ष्क । ३षघ.र्‌ं। ४ स. कञ्चा सुवर्णः ।

[१८ विषाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ५११
अपरोऽप्ययं भक्तररावदानमन्रः सद्धिः स्त इल्यधिकंः कापि पाठः ॥ 4 ॥

वचाकुष्टं तथा ब्राह्मी सिद्धाथकमथापि वा ॥
सारिवा सेन्धवे चेव पिप्प्ीं घूतमष्टमम्‌ ॥ ६ ॥
मेध्यं ध्रृतमिदं सिद्धं पातव्यं च दिने दिने॥
टदस्मृतिः क्षिपरमेधाः कुमारो बुद्धिमान्भवेत्‌ ॥ ७ ॥
न पिज्ञाचान रक्नासिन भूतान च मातरः॥ ..
मरबाधन्ते कुमाराणां पिषतामष्टमङ्खम्‌ ॥ < ॥
सुगमम्‌ । अष्टमङ्गरं वतम्‌ ॥ ६ ॥ ७॥ < ॥
पादकल्केऽ्गन्धायाः क्षीरे दशगुणे प्रचेत्‌ ॥ `
घतं पेयं कुमाराणां पुषटङद्धरवधेनम्‌ ॥ ९ ॥ ..
सुगमम्‌ ] अश्वगन्धा घ्रृतम्‌ ॥ ९ ॥
खाक्षारससमं सिद्धं तें मस्तुचतुरगुणम्‌ ॥
रासाचन्दनकृष्टाब्दवाजगन्धानिक्चायगेः ॥ १०.॥
रताहादारुय च्चाहमबातिक्ताहरणभिः ॥
बालानां उ्वररक्षोघमभ्यद्गाद्रख्वणटृत्‌ ।॥ ११ ॥
. सुगमम्‌ । ठाक्षाचं तैरम्‌ ॥ १०॥ ११ ॥
पिष्टा ककैटकं तैकं सक्षीरं साधितं तु तत्‌ ॥
पाद्‌ाभ्यङ्गन बालस्य दन्तध्वनिनिवारणम्‌ ॥ १२ ॥
सुगमम्‌ ॥ १२ ॥
इति श्रीहन्दभणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री
केण्ठदत्तकरूतायां व्याख्याकुसमावल्याख्यायां सप्तषष्टितमो
वाटग्रहाधिकारः समाप्नः ॥ ६७॥

अथाषएषष्टितमो पिषाधिकारः ।

बारस्याज्ञानाद्धिषोपघातस्यापि संभवाद्धिषचिकित्सितम्‌-
मूं तण्डुलवारिणा पिवति यः प्रलयङ्गिरासंभर्वं
निष्पिष्ट श॒चिभद्रयोगदिवसे तस्याहिभीतिः कुतः ॥
दपोदेव फणी यदा दशति तं मोदान्वितो भर्पं `
स्थाने तत्र तदेव याति नियतं वक्व यमस्याचिरात्‌ ॥ १॥
१कृ. च ।.२\ ड. प्रभवान्त। ३ मृल्ध। ४ कध, न यन्रसख।५ ङ, चर्त ।

५१२ व्याख्याकुयुमावल्याख्यरीकासमेतो-[ ६८ अष्टषश्ितमो-

~

प्रलङ्गिरसंभवमिति । प्रयज्धिरा कण्टकरिरीषः । स्वर्पहिसेत्यन्ये । पूर्वेण `
प्रचारः 1 जुचिभद्रयोगदिवसर इति । शुचेराषाटस्य शुमयागनक्षत्रादिके दिने ॥ १॥
मयूरं निम्बपाभ्यां खादेन्मेषगते रवौ ॥
अब्दमेकं न भीतिः स्याद्िषातेस्य न संशयः ॥ २॥
मयूरं निम्बपत्राभ्यापमिति । मयूरगुडकमेकं निम्बस्य दवे पत्रे संस्याविरोषस्यापि ¦
प्रयोनकत्वात्‌ । तृतीया च सहयोगे । मेषगते रवौ वैशाखे मासि ॥ २॥

दशस्यापरि बधीयात्त्षणाचतुरङ्गले ॥
क्षोमादिरभिर्वेणिकया सिद्धमेव मच्रवित्‌ ॥ ३॥
सुगमम्‌ ॥ २ ॥ |
अम्बुवत्सेतुबन्धेन बन्धेन स्तम्यते विषम्‌ ॥
न वहन्ति शिराधास्य ममसंधिगता अपि॥
न जनायते विषद्रेगो बीजनाशादिवाङ्करः ॥ ४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४॥
समालम्ब्य दष्व्यस्ततक्षणादुरगो रिपः ॥
श्कोपटं वा यदन्यच्च पेयं शीतं घृतं गवाम्‌ ॥ ५ ॥
दृष्टेन पुरुषेण सत्तवमाटम्न्य हस्ताम्यामुपसंगरद्य पुच्छे वक्रे च सपः स्म्यदष्ट-
व्यक्तद्धक्षणं तु तत्रैव सक्रमणेतुरित्यर्थः। तथा चाऽऽछम्बायनः-
'भगृह्य सर्पं हस्ताम्यां पुच्छे वक्ते च साक्तिकः |
स दष्टव्यस्ततः सर्पो द्वितिश्चतुरथापि च ॥
तत्र संक्रामति विषं दष्टो नैव विषायते ।
स्यवसायद्वितीयानां नास्त्यप्ताध्य कृतात्मनाम्‌ इति ॥
कोमलं यद्न्यदपीति । कूष्माण्डफटादि । पेयं शीतं गवां घृतम्‌ ॥ ९ ॥
वाच्यो वा नीटकण्ठोऽदं ध्येया वा गारुडी तनुः ॥
सुगमम्‌ ॥
गन्यताध्यानमात्रेण शून्यतां याति तद्विषम्‌ ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६ ॥
देष्पणः कणेगृथस्य वामानामिकया कृतः ॥
रेपो हन्याद्विषं घोरं दमूजासेचनं तथा ॥ ७ ॥
-शेप्मणः कणैगुयकस्य पएरथ्डेपः ॥ ७ ॥

पि 9" 11 व थिनी नज मिनामि भ केक 1 91111 मयेन सययमिनमयो ४ ५ पनसपकोम = भे तण रतय्नतननणयय

विषाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५१३
कुङिकमूखनस्येन कालदष्टोऽपि जीवति ॥ ८ ॥
कुचिकमृषनस्येनेति । कुलिकः स्वल्प्हिस्रा ॥ ८ ॥ `
पिण्डीतगरकमृखं पुष्येणोत्पाय्य योजितं द॑से ॥
एूतमपि दष्टकपुरूषं चाख्यतीत्यत्र नो चित्रम्‌ ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥
शिरीरपतरस्वरसे सत्ताईं मरिचं सितम्‌ ॥
भावितं सपदष्टानां पाने नस्याञ्जने हितम्‌ ॥ १० ॥
नक्तमाखफरव्योषविल्वमूलनिश्चाद्रयम्‌ ॥
सीरसं पुष्पमार्जं च मूत्र बोधनमञ्नम्‌ ॥ ११ ॥
सरसं पुष्पमाजं च मूजमिति । सुरसः सिन्दुवारः। आर्जः शेतपर्णासः ! अस्यापि
पुष्पम्‌ । मूत्रं तु मानुषम्‌ । मानुषं तु विषापहमिति वचनात्‌ ॥ १०॥ ११॥
वन्ध्याककोटकीमलं छागमूत्रेण भावितम्‌ ॥
नस्य काञ्जिकसं पिष्ट विषोपहतचेतसः ॥ १२॥
सुगमम्‌ ॥ १२॥
इदानीमगदकोरामाह--

तरिद्विशस्या मधुकं हरिद्रे माञ्ञिष्टवर्गो टवणं च सवेम्‌ ॥

कटुत्रिकं चैव विचूणितानि शृङ्गे निदध्यान्मधुसंयुतानि ॥ १३ ॥

एषोऽगदो हन्त्युपयुञ्यमानः पानाञ्नाभ्यञ्जननस्ययोगैः ॥

अवाय॑वीयो विषवेगदन्ता महागदो नाम महापभावः ॥ १४ ॥

तिवत्रिमण्डी । विशल्या दन्ती काष्टपटेडा वा । विशाङेति पाठान्तरं सुबोधम्‌ ।

मञ्ञिष्ठासहितो वर्गो मान्ञिष्ठवगः । अत्रोक्ततिवृतादिरेव वैः । रक्ता नरेन्द्रो लवणश्च
वगे इति तु पाठः सुरते । तत्र रक्ता मञ्जिष्ठा नरेन्द्रः कतमाछ्कः । शृङ्ग इति ।
गोशृङ्धे प्रधानकल्पनया शृङ्गेऽवस्थापनं च पक्षम्‌ । अतः परस्मिन्योगे पक्षमुपेक्षिते
वेति वचनात्‌ । अवा्यवीर्योऽप्रतिहतरक्तिः । महाप्रमावग्रहणेनेतज्जापयति न कदाचि-
दस्य प्रतिहन्यते शक्तिः ॥ १३॥ १४॥

> १

कटभ्यजुरन॑सेरेयशेदुक्षीरिदुमत्चः ॥
कषायकर्कचृणाः स्युः कीटटूताव्रणापहाः ॥ १५ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥

१ क. घ. "वपुष्पस्व" । २९ क. घ. वन्ध्यकर्कोटजं मू" । ३ ड. “नरैञेय' ।
६५

५१४ ` व्याख्याकुयुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [ ६९ एकोनसप्ततितमो-
आगार्रूमम्ञिटारजनीलवणोत्तम ¦ ॥
टेप जयत्याखुविषं कणिकाया पातनम्‌ ॥ १६ ॥
कणिकायाश पातनमिति । कणिकाऽऽलुविषङ्ता मांप्तकन्दी वरस्यादिकीखक्च-
राज्ञो वा ॥ १६ ॥ |
यः कासमदंमटं वदने प्रक्षिप्य कणेफूतकारम्‌ ॥
मनुजो ददाति शीध्रं जयति विषं हषिकानां सः ॥ १७ ॥
सुगमम्‌ ॥ १७ ॥
रजनीसेन्धवक्षोद्रसंयुक्तं घ्रतयुत्तमम्‌ ॥
पानं मूरुषिषातेस्य दिग्धविद्धस्य चेष्यते ॥ १८ ॥
: : दिग्धविद्धस्येति । दिग्धो विषक्तो बाणः ॥ १८ ॥
चतुष्पाद्धिद्विपाद्धिवां नखदन्तक्षतं तु यत्‌॥
यते पच्यते चापि स्वति उ्वरयद्यपि ॥ १९ ॥
द्िपाद्धिरितिः (वचनं) । मानुषवानरादिभिः ॥ १९ ॥

क, (५.

सोमवल्कोऽनश्वकणे गांनिहा हंसपाच्पि ॥
रजन्यां गेरिक टेपो नखदन्तविषापहः-॥ २०.॥ |
सो मवस्कोऽन्वकर्णश्चेति । सोमवस्कः कटफटः । अश्वकर्णः राख्मेरो गर्दभाण्ड
वा । गोनिहा दार्वीपिननिका } हंसपादी स्वनामख्याता ॥ २० ॥
दशाङ्गमगदमाह--,
" वचादिङ्कविडङ्गानि संन्ध्वं गजपेष्पदा ॥
पाठा प्रतिविषा व्योषं काश्यपेन विनिमितम्‌ ॥
दशाङ्गमगदं पीत्वा सवेकौटविषं जनयेत्‌ ॥ २१॥
अयमगदः कच्कश्चणावा।) २१)
कीटदष्क्रियाः सवाः समानाः स्युजंरीकसाम्‌ ॥ २२॥
जलोकसापिति । सविषाणाभिन्द्रायुधादीनां षण्णाम्‌ ॥ २२ ॥
छत्री ्ंदैरपाणिश्च चख्रा्ौ तथा दिवा ॥
` तच्छायाशब्दसंचस्ताः प्रणदयन्तीह्‌ पन्नगाः ॥ २३ ॥)
+ इदमयिक्रम्‌ ।

कपि पि पि 1 य नवकााककतणा

१.क, जञरपाणिश्च । घ. सज्वारपाणिशे । २ ड, 'ब्दवित्रः।

-रप्ायनाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` . ६१९
वृल्याि '““ ` चरेदिति बुवते सञ्वारः “इति ख्यातः। तच्छायाशब्दसत्रस्ता इति।
` छत्रस्य च्छाया इद्मैरस्य शब्दस्ताम्यां संचस्ताः प्रणदयन्ल्यपयान्ति ॥ २३ ॥

सोत्कम्पः पुष्टकातः भरति युहुवेक्तरं समाोकते

दन्तेनाधरपट्टवं दशति चेत्सीत्कान्वितं कूजति ॥
यस्तापं जडतां च याति नितरां दष्टः सर उत्कण्ठते
(गोन्तुं त्वस्थिशखामखाम्बरवतीं रद्रा समशानस्थखींम्‌ ॥(२४॥
सीत्कानितं कूजतीति । सीत्काराचितं यथा स्यात्तथा कूनतीद्यभैः ॥ २४ ॥
विरद्धाध्यश्चनकरोधक्षद्धयाष्णं च मेधुनम्‌ ॥
वजेयद्विषगुक्तोऽपि दिवास्वप्नं विशेषतः ॥ २५ ॥
"` विषदूषितस्य वज्योनि सश्चतेनोक्तानि।
तचययथा--'“देवास्वग्र व्यवाय च व्यायामं क्राधमातपम्‌ ।
सरातदकृटत्थाश्च वजयाद्वषदट्‌ार्पतः ॥
फाणत दिद्युप्ावरमजाणाव्यशन तथा ।
वजये समासेन नवधान्यादिकं गणम्‌? ॥
कुरत्थाश्रेल्यत्र चकरेण पिण्याकमूटकल्ानकायङुसुम्भातसीरिशमारकूमनिप्मा-
वनण्ब्वा्रातकचतादिकानि च वजेयेत्‌ ॥ २५ ॥
इति श्रीवृन्दमणीतवृन्दमाधवापरनापकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीश्री
कण्टदत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायामष्रष्टितमो
विषरोगाधिकारः समाप्रः ।॥ ६८ ॥

1

अथेकोनसप्रतितमो रसायनाधिकारः।

रिरि

^ क

इदानी रपायनाधिकारः प्रारम्यते | द्िविघमोषथे व्यापितस्य व्यापिहरं स्वस्थ
स्योजस्करं च । स्वस्थस्योजस्करमपि द्विविधं रसायनं वाजीकरणं च ।
यदाह चरक;-“्वस्थस्यो जस्करं किंचित्किचिदातंस्य रोगजित्‌ ।
स्वस्थस्योजे्करं यत्त॒ तद्वृष्यं तद्रसायनम्‌? इति ।
व्याधितन्याधिहरस्योक्तत्वात्सप्रति स्वस्थस्योजस्करविधिः । -तत्राप्यायुरादिपकष-
करत्ेन प्राधान्यादमे रसायनमाह-- `

यज्नराव्याधिविध्वंसि भेषजं तद्रसायनम्‌ ॥

विमािनानोनेोयकयोेिभे भ) काकिणि मि भेन भेन न १, ०५००७०५० ११०

१ ड. (त्कारमृत्कून' । २ च. "द्वयायासते' ।

भाता ८८७)

९१द्‌ व्याख्याकुयुपावस्याख्यटीकासमेतो--[ ९९ एकोनसप्ततितमो-

जराव्याधिवि््वमि जराव्याध्युत्पत्तिप्रतिबन्धकम्‌। आयुरमेधाप्रकपषकराणां रसादीनाम-
यनमुपायो रसायनम्‌ । तदुक्तं चरके--“छमोपायो हि धातूनां रसादीनां रप्रायनम्‌'इति।
अच भश्रीब्रह्मदेवव्याख्यानम्‌-- श्रेष्ठानां रमरादीनां शुक्रान्तानां घातूनामयनमाप्या-
यनम्‌ । अथवा भेषजाश्चितानां रसवीयेविपाकग्रभावाणामायुवणवीयंदाख्यैवयःस्थेयकरा-
णामयनं छाभोपायो रसायनं वधकं स्थापकमम्राप्तप्रापकं चेति । द्विविधं रसायनं कुटी-
मावेरिके वातातापिकं च } पुनश्च चिविधं काम्यं नैमित्तिकमाजसिकं च । मेधाकामः
श्रीकाम इत्यादि काम्यम्‌ । नेमित्तिकं व्याधे्निमित्ते रिखाजतुमह्टातकतुवरकादि । आन-
सिकं क्षीरघताभ्यासादिकमिति ॥
पूरवे वयसि मध्ये वा शुद्धकायः समाचरेत्‌ ॥ १॥
पूवे इति । यौवनप्रवेश एव मध्ये योवनोषे । बालो हि मेषनवेगापरहत्वेन रपा
यनस्याविषयः। वृद्धस्य (श्च) जरापक्तशरीरस्य व्यथेमेव रप्रायनमिति वचनादविषय: । पूर्वं
वयो मध्यं च मुख्यो विषयस्तेन क्रापि ब्रद्धोऽपि विषयः । यदुक्तमू-- अस्य प्रयो
गादयवनः स॒वृद्धोऽमृत्पुनयुवा' इति । डद्धकायः कृतवमनविरेचनः ॥ १ ॥
अव्िश्ुद्धक्षरीरस्य य॒क्तो रासायनो विधिः ॥
न भाति वाससि हिष्ट रङ्योग इवापितः ॥ २ ॥
न माति न दीप्यते यथा मनं वख रङ्गः । मलिनं हि वखे न रज्यते ॥ २ ॥
सिन्धूत्थशकंराुण्टीकणामधुरडेः मात्‌ ॥
वष।दिष्वभया सेव्या रसायनगुणेषिणा ॥ ३ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३॥
जफटेनाऽऽयसीं पात्रीं कल्केनाऽऽखेपयनवाम्‌ ॥
तमाहोरा्िकं खेप पिबेत्स द्रोदकाष्डुतम्‌ ॥ ४ ॥
भरभूतसेहमरनं जीणे तस्मिन्परयोजयेत्‌ ॥
अजरोऽरूक्समाभ्याप्ताज्ीषेचापि समाः शतम्‌ ॥ ५ ॥
आयसीं पाज्ीपिति । कान्तडेहमयीं पा्चीम्‌ । नवां विमराम्‌ ॥ ४ ॥ 4॥.
मण्टुकपण्याः स्वरसः प्रयोज्यः क्षीरेण यष्टीमधुकस्य चणम्‌ ॥
रसो गृड्च्यास्त॒ सम्रखप॒ष्प्याः कल्कः प्रयोज्यः खल शङ्गपष्प्याः ।६॥
आयुष्पदान्यामयनाशनानि बखाभिवणेस्वरबधनानि ॥
मध्यानि चेतानि रसायनानि मध्या विरशेषेण तु शहपष्पी ।॥ ७ ॥
मण्डूकपण्यौ इत्यादि योगचतुष्टयम्‌ ॥ मण्डूकपणीस्वरस : प्रयोन्यः । दुग्धेन मधु-

१६. समाम्‌ । २ ड. "याभ्याते रः ।

रप्रायनाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५१७

यष्ठोचूणं प्रयोज्यम्‌ । समूटपुष्प्या इति विरषणं गुङ्च्थाः शङ्खपुष्प्या वा । अर्‌-
णद्‌त्तस्त्वेवं व्याचष्टे } गुद्च्या रसं प्रयुञ्जीत 1 तथा सह मृटपष्पाभ्यां वतैते समृल-
पुष्पा तस्याः शङ्खपुष्प्याश्च कर्के प्रयुञ्जीत । एतानि रम्रायनान्यायुष्प्रदानि रोगघ्नानि
बटादिवधनानि मेधाये हितानि च । अतिशयेन शङ्कपुष्पी मेध्या । उपनातिवृत्ते ॥
॥ ९ ॥ ७ ॥ |
ये मासमेकं स्वरसं पिबन्ति दिने दिने भरङ्रनःसयुस्थम्‌ ॥
क्षीरारिनस्ते बख्वणेयुक्ताः समाः शते नीवितमाग्रुवनि ॥ ८ ॥
ये माकेवस्वरप्तमनुदिनं मासं यावत्पिबन्ति दुग्धमोजनाः सन्तस्ते बलवर्णयुक्ता
वषशतं जीवितमश्रुवते । शरङ्गरनःसमुत्थमिति निर्देशो भद्गरनःशब्दस्य सकारान्त
त्वात््धुः ॥ < ॥ |
असिततिरखरिमिश्रान्पह्टवानभक्षयेद्यः
सततमिह पयोशी भरङ्गराजस्य मासम्‌ ॥
भवति स चिरजीवी व्यांधिभिविप्रयुक्तो
श्रमरसदशकेशः कामचारी मनुष्यः ॥ ९ ॥

सुगमम्‌ ॥ ९ ॥
पीताऽश्वगन्धा पयसाऽधंमासं घतेन तैखेन स॒खाम्बुना बा ॥
कृशस्य पुष्टि वपुषो बिभति बार्स्य सस्यस्य यथाऽम्बुषष्टिः ॥ १० ॥
सुगमम्‌ ॥ १०॥
धात्रीतिलान्धृङ्गरजोविमिश्रान्ये भक्षयेयुमेनुनाः कमेण ॥
ते ृष्णकेशा विमरेद्धियाश् निव्यांधयोऽप्यामरणाद्धषेयुः ॥ ११ ॥
मनुजाः क्रमेणेति । करमेण रसायनविधिक्रमेण ॥ ११ ॥
पासं वचापप्युपसेवमानाः क्षीरेण तेखेन ध्रतेन वाऽपि ॥
भवन्ति रक्षोभिरघृष्यरूपा मेधाविनो निमेटमृष्टवाचः ॥ १२ ॥
वचां च माप क्षारा्न्यतमेनोपयुज्ञाना राक्षपैरनुपदुतषटपा मेधावन्तो नि्म॑रष्ष्ट-
वाचश्च स्युः॥ १२॥ |
टृदधदारुकमूलानि सृ्ष्मचृणानि कारयेत्‌ ॥
दातावयां रसेनेव सपषवारांध भावयेत्‌ ॥ १३ ॥

मप पनि 9८

[1

१ क. "त॒घनपः' ।

९१८ व्याख्याङ्ुसुमावस्याख्यटीकासमेतो--[ ९९ एकोनप्ततितमो-

अक्षमात्रं तु तच्णं सपिषा सह योजयेत्‌ ॥
मासमात्ोपयोगेन मतिमाज्ञायते नरः।॥ `
मेधावी स्परतिपांैव वीपलितवजितः ॥ १४॥
सुगमम्‌ ॥ १६।। १४॥ +
हस्तिकरजः खादेरपातरत्थाय सिषा ॥
ययेष्टाहारचारोऽपि सहसरायुभेवे्रः ॥ १५ ॥
मेधावी बट्वान्कामी स्ीशतानि व्रजत्यसौ ॥
मधुना लश्ववेगः स्याद्राटिष्ठः स्ीसहस्रगः ॥ १६ ॥
हस्तिकिणैरनः खादेदिति । हस्तिकणे[रनः] पठाशमृखचूणम्‌ ॥ १९ ॥ १६॥
अयं मन्रः योक्तव्यो भिषजा चाभिमत्रणे ॥
ॐ नमो विनायकाय अमृतं रक्ष रक्ष मम फटसिद्धि
देहि देहि शुद्रवचनेन स्वाहा ॥ १७ ॥
ॐ नम इत्यादिमन््रो हसिकर्णेल्यादियोगविषय एव । १७ ॥
पुननेवस्याधपरं नवस्य पिष्टे पिबे्यः पयसाऽथमासम्‌ ॥ `
मासरं तत्रिगुणं समां वा जीर्णोऽपि श्रयः स पुननेवः स्यात्‌ ॥ १८॥
पुनमवायारछन्दोनुरोधाद्धखत्वम्‌ । मासद्रय तत्रिरणमिति । तत्रिगुणं षण्मा-
सात्र ॥*८<॥. |
धानीचरृणेस्य कंसं स्वरसपरिगतं क्षौद्रसपिः समांशं
कृष्णामानीसिता्टमखतियुतमिदं स्थापितं भस्मराौ ॥
वरषान्ते तत्समश्न्भवति विपरितो रूपवर्णप्रभावै-
निच्पांधिवुद्धिमेधास्मृतिवचनवटरस्येयसच्चेरपेतः ॥ १९ ॥
कंसं चतुःषष्टिपलानि । स्वरमपरिगतमामख्कस्य रप्तमावितं भावना चेकविंशातिवा-
रान्‌ । शषोद्रसपिः समांशं मधुपरतयोः प्रयेकं कंपमिलयर्थः । स्थापितं भप्मरा्ञौ प्रा्र-
डारम्मे वर्षान्ते दारदि । अत्र योगे चरकः---''आमलख्कनूणीटकमेकविंदातिरात्रमाम-
ङकस्रदकछलस्वरसपरिपीतं मधुवृता[दका]म्यामेकीकृत्याष्टमागपिप्पडीशकैराचूणचतुर्मागतत
युतं ध्रृतमाजनस्थं प्रावृषि मस्मराशो निदध्याततद्रषान्ते प्रयोजयेदिति ॥ १९ ॥ `
गुडु च्यपामागेविडङगश्िनीवचाभयाङुण्डिश्तावरीसमम्‌ ॥
घतेन लीढं मकरोति मानवं रिभिदनेः शोकसदस्चधारिणम्‌ ॥ २० ॥
` विडङ्कशहविनीति । रङ्खिनी शङ्खपुष्पी ॥ २० ॥

+ ©

,१ कर. “मो महावि।

` रप्ायनाधिकारः .] ` हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोमः। ‹ ` ५१९.

ब्राह्मी वचा. अश्वगन्धापिप्परयो मघुसंयताः ॥
आसा प्रयागास्सप्राहात्किनरेः सह गीयते ॥ २१ ॥
सुगमम्‌ ॥ २१ ॥ ४ ॥
तीवेण कुष्टेन परीतदेहो यः सोमराजीं नियमेन खादेत्‌ ॥
संवत्सरं कृष्णतिल द्वितीयां स सोमराजीं बपएषाऽतिशेते ॥२२॥
सोपराजी पिति । सोमराज्यवस्ुनस्तस्य वीजं ग्राह्यम्‌ । सोमराजीं चन्द्रप-
ङ्किमति्ेते कान्त्याऽ[भि]मवति ॥ २२॥

पश्च भट्ठातकारिख्त्वा साधयेद्विधिवललले ॥ २३ ॥
कषायं तु पिविच्छीते धृतेनाक्तोष्ताटकः ॥

प्रश्वषृद्धया पिवे्यावस्सप्नति हासयेत्ततः ॥ २४५ ॥
जीर्णेऽद्यादादनं शीतं घृतक्षीरोपसंहितम्‌ ॥

एतद्रसायनं मध्यं बलीपलितनाशनम्‌ ॥ २५ ॥

कुष्ठाशेःकमिदोषघ्र दुष्शुक्र विशाधनम्‌ ॥
भट्टातक्काथपाने मत्रोऽयं पठ्यते कचित्‌ ॥ २६ ॥
वरुण त्वं हि देवानाममृतं परिकस्पसे ॥

आयुरारोग्यसिच्छर्थमस्माक्रं वरदो भव ॥ २७॥

: पश्च मटातकारिख्चा साधयेद्विधिवजल इति । एकमछातके सुश्रुते कषा-
यशुक्तिमानमुक्तम्‌ । तचथा-- एकं भह्ातकमादाय द्विषा चधा चतुरी वा छेदयित्वा
कषायकल्पेन विपाच्य कषायहुक्तिमनुष्णां घ्रताभ्यक्तताटजिद्लोष्ठः प्रातः म्रातरूपरेवे-
तेति । कषायशुक्तिश्च जर्पटद्वयक्थितपादसतषे मवति । शुक्तिरधेपटम्‌ । पञ्चमहा-
तकैप्वपि तदनुपारेण दश्नट्पलानि दत्वा कषायः पादशेषः कायः । कषायस्य तु
वृद्धिणौपुररक्ितेन चतुष्पं यावदुक्ता |

तद्यथा--“ीनं मह्धातकस्येके पृते निक्षिप्य वारिणि |

॥ काथयेत्पोडरागुणे डक्तिरोषं हिमं पिवेत्‌ ॥
एकेकं वधेयेी जमा पञ्चभ्यो विचक्षणः ।

आ स्तते: पञ्चवृ्या वधेयेन्मतिमां स्ततः ।

शुक्तिवृद्धया कषायं च वधेयेदा चतुष्पात्‌ " इत्यादि ॥

+ एतदमे ख. पुस्तके-हन्त्यम्ख्पित्तवमनारचिदादहमोहखालित्यमेहतिमिरत्रणशुकदोषान्‌ ।
भक्त्वा नरः सततमामल्कीरसेन ब्द्धोऽप्यनेन च .भवेत्तरणीरिरंसुः ॥ १ ॥ इत्यधिकम्‌ ।

१ क, शचाभयाधात्रीपिप्पव्यो मधुपैन्धबम्‌ । अस्य त्र | २क.ते। .

९५२० व्याख्याङुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- { ७० पप्ततितमो-

अत्रोत्तरो(र)मह्टातकवरद्धिक्रमेऽपि कषायस्य चतुष्पत्वं तरतमभावेन सान्द्रकर-
णात्प्येतव्यम्‌ । अत्र योगे मन्त्रोऽपि कचिदुस्यते । यथा वरुण त्वं हि देवानामि
त्यादि ॥ २३ ॥ २३४ ॥ २९ ॥ २६ ॥ २७॥

तैलं भट्टातकानां त पिबेन्मासं यथाबलम्‌ ॥
सवेपिद्रवनिभक्तो जीवदरषशतं दः ॥ २८ ॥
तेटं भ्टातकानामिति । मह्वातकतैरस्य कर्षः पेयः ॥ २८ ॥

कासश्वासातिसारज्वरपिटककदीकोटङुप्ुभमेहा-
सूत्राघातोदराश्चैःश्यथुगटरिरःकणेशङ्ञाकिरोगान्‌ ॥

ये चान्ये वातपिततक्षतजकफकृता व्याधयः सन्ति जन्तो
स्तां स्तानभ्यासयोगादपनयति पयः पीतमन्ते निशायाः ॥ २९ ॥

पिटककटी[कोठङकष्ेति । पिटकः पिडिका । कटीशब्देन कटीगता गृध्रस्यादय
उच्यन्ते । पयः पीतमिति । पयः पानीयं क्षीरं वा । सुश्रुते प्रातः क्षीरेण नस्यस्यापि
द्रितत्वात्‌ ।

यथा--““श्ीतोदकं पयः कषोद्रं सषिरित्येकशो द्विशः ।

चिशः प्मस्तमथ वा प्राक्पीतं स्थापयेद्रयः इति ।

अस्याथेः । प्रकृतिमेदेन चतुर्विधं वयःस्थापनमाह-- शी तोदकमित्यादि । शीतो-
दकपयःोद्रसर्पिषामेकशाश्चत्वारः प्रयोगा द्विशः षट्तरिशश्त्वारश्वतुभिरेकः । एवं
पञ्चदश प्रयोगाः । उदकं पयः कोद्र सपिरित्येकराश्चत्वारः । उदकपयसी उदकक्चौदर
उदकपतपिषी पयःक्तोदे पयःस्पिषी क्षोद्रसपिषी एवं द्विशः षट्‌ । उदकपयःश्नौदराण्यु-
दकपयःपर्षष्युद ककषोद्रसर्पीषि पयमक्षोद्रसर्पौप्येवं चिश्ञश्चत्वारः प्रयोगाः । उदकपयः-
कषद्रपर्पीषीत्येक एव प्रयोगः। मानविरुद्धानामिषां विषमाणामुपयोगः कार्यं इति ज्ञेयम्‌।
शीतोदकं समपित्तकफवातप्रकृतो । पयः पुनरथिकपित्तप्रकृतवेव । षोद्रं कफप्रक्रतौ ।
सपिः पुनरधिकवातप्रकृतो । अत्रेवेकद्धितिचतुदरैव्यसंयोगा हिताहितविभागमवेक्ष्य वाता-
दिदोभमेदप्रक्रातिषु स्वबुद्या विभजननीयाः । प्रागिति प्रातः । आजल्सिकाशचेते

भ

प्रयोगाः ॥ २९ ॥
विगतघननिश्ीये प्रातरुत्थाय नित्यं `
पिबाति खट नरो यो धराणरन्प्रेण वारि ॥
[५९ €~ _ ५
स भवति मतिपणेशश्चुषा ताक्ष्यतुर्यो
वलिपलितविहीनः सवेरोगेिमुक्तः ॥ ३० ॥

१.च।२घ. पतापनिः। ३ ख. "रकुक्षिगूलाक्षिः। ४ क. क्षयजः)

कानीकरणाधिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। - ५२१.
विगतघननिश्षीथ इति । अपगतधनान्धकारि । एतच्च प्रातरित्यस्य स्वरूपकी
तनम्‌ ॥ ३० ॥
अम्भसः परखतान्यष्टों रवावनुदिते फिन्‌ ॥
वातपित्तगदान्हन्ति जीषेद्रषेशतं नरः ॥ ३१॥ `

अम्भसः भख वान्यष्टाविति । अम्यासक्रमेणाष्टप्रसृतादपिकं तु न पेयम्‌ | आक-
तिमानमिदम्‌ ॥ ३१ ॥

चयङ्गव दी पठितघरै पीनसवेखखयेकासशोषध्रम्‌ ॥
रजनीक्षयेऽम्बुनस्यं रसायनं दृषटिजननं च ॥ ३२ ॥
तद्ज्ञिफङाम्बु निरशिस्थं वटिपटितदरं दष्टिदं श्रेष्ठम्‌ ॥
परयतिद्रय तु पातव्यं नासया नाधिकं पतम्‌ ॥ ३३ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६२॥ ६३ ॥
न केवरं दीेमिहाऽऽयुर्ते रसायनं यो विधिवन्निषेवते ॥
गति स देवपि निषेवितां शुभां परपद्यते ह्म तथैव चाक्षरम्‌ ॥ ३४ ॥१
न केवमित्यादि-छोकश्वरकेणामयामरकीये रसायनपादे पठितः । इन्दस्तु सकल-
रप्रायनसाधारणोऽथं इति मन्यमानः सामान्यरप्रायनदषे पठितवान्‌ । पपद्यते ब्रद्येति।
ब्रह्म मक्षः । अक्षरमविनारि । मोक्षावापिश्च रपायनेन विशुद्धसत्वनननात्‌ ॥ २४ ॥
इति श्रीहन्दमणीतहन्दमाघवापरनापरुसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्रीक-
ण्ठदत्तकरतायां व्याख्याकुसुमावर्याख्यायामेकोनस्रतितमो
रसायनाधिकारः समाप्रः ॥ ६९ ॥

अथ सप्रतितमो बाजीकरणाधिकारः।

तेसौ भावेरहधरैस्तु रिरसोमनसि क्षते ॥
ध्वजः पततत्यथो नृणां व्यं समुपजायते ॥ १ ॥
प्ोक्तदिव सेबन्धादनन्तरं वाजीकरणमुच्यते वाजीवात्यथेमेधुनमामथ्याद्राजी । कि
घा वाजः शक्रं तदस्यास्तीति बाजी वाजी क्रियते येन पुरुषस्तद्वानीकरणम्‌ ।
यदुक्तं चरके--“ येन नारीषु सामथ्यं वाजिवङ्खमते नरः!
येन चाभ्यधिकं बीजं वाजीकरणमेव तत्‌ › इति ।

१ कं, °तित्रयं ! २ क. श्यतो न ।
६६९

५२२ व्याख्याकुयुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [ ७० पपतितमो-

तच्च तरिविधः प्रवर्तकं +ननकं जनकग्रवर्तकं च |
उक्तं हि-“ शुकच्युतिकरं फिचित्किचिच्छुक्रविवरधनम्‌ |
च्युतिवृद्धिकरं किचित्रिविधं वृष्यमुच्यते ?' इति ।
तत्र शीति युवतीस्पशीदि च्युतिकरं क्षीरादि वृद्धिकरं माषो जनकः प्रवर्तकश्च |
मापोऽत्र माषमुणे ‹ वृष्यः रीं पुंस्त्वं दधाति † [इति] पदद्रयकरणादुमयकृदुच्यते |
ब्रह्मदेवस्त्वेवं वक्ति- वाजीकरणं भरिविधं जनकं प्रवतेकं जनकप्रवतेकं चेति । तर
जनकं मांसघतादिकं यद्रप्रारिधातुक्रमेण परिणतं प्रधानधातुपुटं करोति । प्रवतैकमुचयाच-
णीदिकं शक्रविसेवनकम्‌ । न च तस्य वैरेचनिकेक्त्या शुक्रक्षयकारित्वं स्यायतो विरे
चनं शुक्रस्य पातनायाभिमुखीभावमाच्रकरणम्‌ । जनकप्रवतकरं तु गव्यघृतगोधूम-
माषकाकाण्डफटादिकम्‌ ।
इल्लणस्तवेवं व्यचष्टे-केवलृदेहवटक्‌ जनकं गोधूमादि । केवरूमनोवरूकरं
संकल्यादि तु अरवतेकम्‌ । पृतक्षीरादि तु देहमनोबरुकरं सदुभयकरमिति । वृष्यादि-
द्रव्याणां सद्यःशक्रारिकरणे प्रभावोऽयम्‌ ।
वथा च वागभटः-“के चिदाहुरहोरा्रात्षडहादपरे परे ।
मासेन याति शुक्रत्वमन्नं पाकक्रमादिमिः ॥
वृष्यादीनि अभावेण प्तयःशुकादि कुषैते ।
आयः करोत्यहोरात्रात्कमान्यदपि भेषजम्‌ ॥
ङीबानां वाजीकरणं हितमित्यतः डीबमाह--
तेस्तेभावेरहयेरिति । मयाविश्रम्भपतत्रास्षख्ीदो षदरनारिभिः । एषां च षाण्ठ्य-
कराणां भावानामप॑स्येयत्वाचैसतैरिति सवेनास्ना निर्देशः कृतः 1 रिरंसोरिति । रम्तु
मिच्छोः । मनोमिषातजं छेन्यमिदम्‌ ॥ १ ॥
आहारनं कटेव्यमाह--
अन्नरम्टोप्णटवणेरतिमात्रोपसेवितैः ॥
म्यधातुक्षयो चष्ट; क्टेन्यं तदपरं स्प्रतम्‌ । २॥
कटुकाम्टोष्णल्वणेरिति पाठान्तरम्‌ । सौम्यघातुः शुक्रम्‌ । तदपरमिति । अन्क्रत-
शुफक्षयनम्‌ ॥ २ ॥
विदिष्टविहारनं क्टेन्यमाह--
अतिव्यवायशीखो वान च वाजीक्रियारतः॥
ध्वजभङ्गमवामोति स शुकरक्षयदैतुकम्‌ ॥ ३ ॥

५.१३) अन१२५

+ तत्र जनके क्षीरादि न च धातुपरिणामक्रमेण तज्जनकं प्रितपयक्तमाचमेव । उत्त च
सननान्तर्-वृष्यादानां प्रमावस्तु पुष्णाति बलमा हीति जज्जटः । इति घ. टिप्पणी $

वाजीकरणाथिकारः ] हृन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः। ` ५२३

ध्वजभङ्गमिति । ध्वजमङ्गलक्षणीयं देव्यम्‌ । ध्वजमद्गो मेदूनुत्थानम्‌ ! शुक्रक्षय-
हेतुकपिति । विहारविरेषक्रतदुक्रक्षयजम्‌ ॥ ३ ॥
असाध्यं सहनं ढेव्यं ममच्छेदात्तु यद्धवेत्‌ ॥
साध्यानामवरिष्टानां कायां बाजीकरो विधिः ॥ ४॥
असाध्यं सहजं व्यमिति । तथा च--““नन्मपश्धति यः छवः छेन्यं तत्सहजं
स्मत्‌” इति । सुश्रुते रारीरोक्तमासेचकादिकं पञ्चविधम्‌ । `
त्यथा--““पित्रोरलल्पबीनत्वादासेक्यः पुरुषो भवेत्‌ ।
स॒ शुक्रं प्रादय ठमते ध्वजोच्छरायमसंशयम्‌"” ।
पिच्रो्मीतापिच्रोः। आसेक्यः पुरुषो मवेदासेक्यनामा पुरुषो जायते ।-स शक्रं प्रार्येति ।
स पुरुषोऽन्यपुरुषान्निजमुखेन व्यवायं कारयित्वा तत्र सिक्तं श॒क्रं प्रादयाऽऽस्वाद्य ।
ध्वजोच्छरायं टिङ्खोत्थानम्‌ 1 आततेक्यनामाऽये षण्डो मुखयोन्यपरपयोयः।
धयः पूतियोनौ जयित स सौगन्धिकरसंज्ितः ।
स योनिेफपोर्गन्धमाघ्राय छमते बरम्‌?' ।
अस्यार्थः । योनिरेफपोर्गन्धमाघ्राय शिङ्घचित्वा । अयं सौगन्धिकनामा षण्डो नासा-
योन्यपरपयोयः ।
` श्वगुदेऽबरह्यचयीद्यः खपु पुवत्परवकते ।
कुम्भीकः सतु विज्ञेयः, ।
यः पुरुषः से गुदे स्वकीये पायावब्रह्मचर्यादन्यपुरुषपार्वाब्यवायं कारयित्वा पश्चात्खींु
विषये पुमानिव प्रवतेते पुरुषवव्यवायं करोति स कुम्मीकनामा षण्डो ज्ञेयः] अन्ये तु.
परथमं दीषु विषये तासामेव स्वकीयगुदविवरे पदुवत्परष्ठमागे शिथिेनैवः मेहनेन
प्रवते किंनिमित्तमेतादितखाह । बद्यचयीत्‌ । छैव्यवरासंजाताप्रवृत्तित्वात्‌ । ततश्चानया
विप्रकृला ध्वनोच्छराये संजाते स एव शीष पुरुषवत्प्रवतते स दुुम्भीकनामा नपुंस-
कमेदः 1 गुदयोनिरयम्‌ \ अध्योत्पत्तिहेतुः सूत्ान्तरे वाणतो यथा-माता व्यकायं प्रति
चेच वक्रा स्यादीजदबैस्यतया पितुश्च” । गयीं तु दुम्भीकोत्पत्तिहेतो कारयपोक्तैः
छोकमाह ।
यथा--“जरनस्कां यदा नारीं -छेप्मरेता नजेदतो ।
न्यसक्ता भवेत्प्ीतिजांयते कुम्िरस्तदा” इति ।
ईष्येकं रेणु वा परम्‌ ।
षट व्यवायमन्येषां व्यवाये यः प्रवतेते ।
इप्थेकः स॒ तु विज्ञेयः" ।

५२४ ` व्याख्याडुदुमावल्याख्यर्यकासमता-- [ ७० सप्ततितम

खगयोनिरयमीर्प्यकापरपर्यायः । अत्रापि तच्रान्हरे पातो हेतर्यया--श्ष्यामिभ्‌-
तावपि मन्दहषीवीर्प्याहुयस्यापि वदन्ति हेतुम्‌" इति । षण्ठकं श्रण्र पञ्चमम ।
भ्यो भार्यायाखतौ मोडादङ्गनेव प्रवते ।
ततः खीचेषटिताकारो जायते ष्ण्ठरज्ञितः' ।
यः पुमान्मोहवदादतौ मार्यायां विषयेऽङ्गनावदुततानो सूत्वा व्यक्हरति तत्र छीचे-
िताकारः षण्डो नायते प्र पुमान्छ्याकतिः खीचेशित च्रीवदधोपतः स्वमेदूस्योध्वे-
प्रदेरोऽपरपुरुषादर्यच्युतिं कारयति । मभेच्छेदादिति । विटपमम॑च्छेदाद्‌ } तेन हिं

शि (भ

शुक्वहना इयुपधातो वङ्क्षणवृषणयोरन्तरे विटपे ॥ 8 ॥
पिप्यटीरखणोपेतौ बस्ताण्ड क्षीरसपिषा ।।
साधितो भक्षयेचस्तु स गच्छेत्मगदारतम्‌ ॥ ५ ॥]
पिष्पङीटणे सस्कारके । व्ताण्डो अगण्डको शौ । ्षीरसा्िषा क्षीरोत्थितक्त-
पिषान तु क्षीरेण सर्षा चेदययमत्रा्थं॑एकवद्धावेन क्ष्यः । क्षीरपक खवणस्य
संयोग विरुद्धत्वात्‌ । प्रमदातमिति बहुवनितोपटर्क्षणम्‌ ।। ९ ॥
. बस्ताण्डसिद्धे पयसि भावितानसष्त्तिखान्‌ ॥
यः खादेत्स नरो गच्छेर्ह्वीणां शतमप्रवेवत्‌ ॥ ६ ॥
वस्ताण्डसिद्धे पयसीति । बस्तर्छागस्तस्याण्डो मुष्कः । क्षीरफरिभाषया वस्ता-
ण्डेन क्षीरं साध्यं तसमिन्पयप्नि सद्महं मावितांस्तिखान्वादेत्‌ । तत्रनुपानं क्षीरमेव ।
परिभाषामाह-- `
"द्रव्यादष्टगुणं क्षीरं क्षीरात्तोयं चतुगणम्‌ |
सीरावेषः कतेन्यः क्षीरपक त्वयं विविः"” इति 8
स नर इत्यस्य स्थने सप्तितानिति पाठो वाग्भटे । तत्र सततितान्पशर्करान्‌ १
अनाविकमसित्यादिना यपि क्षीरेण वस्तमां पस्य विरोधो दर्दितस्तथाऽपि विशिष्टन-
स्तस्याविरोधो वचनादे्टम्यः । असकृदिति । सप्तधा } अूर्ववत्प्रयमपुरतवत्‌ । ६ ॥
दण व्रिदायाः सुतं स्वरसेनेव मावितप्‌ ।!
सपिश्नद्रयुतं टींद्का दर गच्छेन्नरोऽङनाः ।! ७ ॥
कृतमिलस्य स्थाने बहुशः पाठः । स्वरसेनेतिं । विदायौ एव । टीद्वाऽनन्तर>
मनुपानं शीतं जरम्‌ । ७ |}
एवमापरलकं चरणं स्वरसेनेव भाषितम्‌ ।। ८ ॥
शकेरामधुसपिभियुक्तं लीद्वा परयः पिवेत्‌ ॥
एतनाशातेवषाऽपि युवेव परिहष्यति |! ९ ॥

वाजीकरणाधिकारः ] इन्दमाघवापरनामा सिद्धयोगः । ५२५

एवमामरकं चूर्णं स्वरसेनेव भावितमिति। अत्र स्वरसमावनस्याप्युक्ततादेवमि-
त्यतिदेरस्य वेयथ्याद्धिदारचररणवन्धौ द्रमृताम्यामप्यामलकनूर्णस्य स्वरसमावितस्य प्रयो-
गमाह--कातिकरः । तेनाऽऽमटकच्रणस्य द्विधा रयोग: । क्षद्रघृताम्यां शरकराक्द्र-
पृतपयोनुपनेश्चेति । सुदितत्वविधानाथमेवमित्यतिदेश इत्यन्ये ॥ < ॥ ९ ॥
िदारिकिन्द चूर्णं तु श्वृतेन पयसा नरः ॥
उदुम्बरसमं खादन्ृद्धोऽपि तरूणायते ॥ १० ॥
श्यतेनेति । केवल्ज्शृतेन । उदुम्बरसममिति । उदुम्बरफटततमम्‌ ॥ १० ॥
स्वयंगुपेश्चुरकयोबीजचूर्णं सशषकेरम्‌ ॥
धारोष्णेन नरः पीत्वा प्रयसा न क्षयं वजेत ॥ ११॥
स्वयंगुप्ता कपिकच्छः 1 इध्रुरकः कोकिखक्षो नरवारक इत्गि रके । न क्षयं नने-
दियत्र दक्तस्येति देषः ॥ ११॥ ।
उच्चटा चृणमप्येषर प्रीरेणोत्तममुच्यते ॥
उचचटा शणवण्टाकारः सखस्पविरः भरायो हिमवति शरयुपकण्ठे | जंचट इति
टोकरे | एवमिति स॒द्राकरधरोप्णक्षीरेण ॥
शतावयंटावूर्णं पेयमेवं युखाम्बुना ॥ १२ ॥
सुगमम्‌ ॥ {२॥
करप मधुकृत्रणेस्य ्रतकषोदरसमन्वितम्‌ ॥
पयोतुपानं यो लिद्चान्निलवेगः स ना भवेत्‌ ॥ १३॥
मधुय्टिकाचृणेप्य कर्थं घरतक्षोदरयुतं श्चीरातुपानं यो ठेटि सोऽप्रनषटवेगः पुरुषो
भवेत्‌ ॥ {६ ॥ र
गोक्षुरकः श्चरकः शतम्रटीं वानरी(रि) नागबङाऽहिबिखा च ॥
चृणैमिदं पयसा निचि पेयं यस्य ग्रहे भमदाशतमस्ति ॥ १४ ॥
्षरकः कोकिलक्षः । वानरी श्ुकरिम्ब । उमयोर्वीनमिह 1 गोक्षुरकः कुरकाः
शषतमूरी वानरी (रि) नागबटाऽतिवला चेति पाठद्छन्द्ःपूरणार्थ साधुः । न तु मासं
छृत्वा पष्ठीनहुवचनान्तः पाठः ॥ {४ ॥
नरसिहवूणेमाह--
त्रिकण्टविदारीनिस्तुषतिरबहुपु्बीरजनश्चतुष्पस्थम्‌ ।।
भट्धातकथस्थयुगं तत्सपोनं गुडूच्या ॥ १९५ ॥

१ख. नन्द्वल्करतु। २ क. सुखार्थना। ३ ड. ननं यः कुयोनिः ।

५६ व्याख्याङ्सुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [ ७० सक्ततितमो -

पश्च्िश्न्मधुनो व्योषस्या्ठ पठानि दश्च वहेः ॥
तद्विगुणा वाराही स्चगुणा शकेरा दहनात्‌ ॥ १६ ॥
मध्वधं घृतमेतत्परिगृज्य लिग्धभानने निहितम्‌ ॥
अद्याद्या हन्तं रोगानीकं क्षयं कासम्‌ ॥ १७॥
अरमयुद्रभगदरकुषएवखीपलितपीनसं षाण्ठ्यम्‌ ॥
नसिहसदशविक्रममपत्यमभिवाञ्छितं भते ॥ १८ ॥
बर्वणेस्वरकान्तिबुद्धयुत्सादहसखसयुक्तम्‌ ।
उपयुज्य च्रणमब्दं शुद्धतनुनारसिहाख्यम्‌ ॥ १९ ॥
वराहमूधेवत्कन्दो वाराहीकन्द सं्घितः ॥
भिषजां तद्खाभेन चमकाराटको मतः ।॥ २० ॥

त्रिकण्यो गो्ुरकः चतष्परस्थमिति । मिदित्वा । तेन चिकण्टादीनां प्रसेकं
प्रस्थः । तत्सप्तोनमिति । तत्प्रस्यय॒गं सप्तपलोनं पञ्चविंरातिपानीत्यथः । इति न।
हणम्‌ ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७ ॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥

श तावराघतमाह-

घृतं शतावरीगमं क्षारे दशगुणे पचेत्‌ ॥
शकेरापिप्पटीक्षद्रयुक्तं तद्दष्यमुच्यते ।। २१ ॥

अत्र शकैरापिप्पीक्षद्रयुक्तत्वं सिद्धे घते ॥ २१॥
गोधमाद्यं घ्रतमाह-- [र

गोधूमा पशतं निष्काथ्य सछिखदकफे ॥

पादावशेषे पृते च द्रन्याणीमानि दापयेत्‌ । २२ ॥
गोप्रममुञ्ञातफटं माषा द्राक्षा परूषकम्‌ ॥

काकोटी क्षारकारोी जीवन्ती स्चतावरी ॥ २३ ॥
अश्वगन्धा सखञृरा मधुकं उयूषणं सिता ॥

भट्धातकं खयंगुप्रा समभागानि कारयेत्‌ ॥ २४ ॥
वुतप्रस्थ पचदव क्षार दा चतुगुणम्‌ ॥

मृद्रभिनाऽथ सिद्धे च द्रव्याण्येतानि निक्षिपेत्‌ ॥ २५ ॥
त्वरे पिष्पटी धान्यं कपूर नागकेसरम्‌ ॥

यथाराभं विनिक्षिप्य सिताक्षाद्रपराष्टकम्‌ ॥ २६ ॥

दचेश्ुदण्डेनाऽऽखोड्य विधिवदद्विनियोजयेत्‌ ॥
शास्योदनेन भुञ्जीत पिबेन्मांसरसेन वा ॥ २७ ॥

वाजीकरणाधिकारः ] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ५२७

केवलस्य पिबेदस्य पटमा्ं प्रमाणतः ॥

न तस्य छिङ्गदेथिस्यं न च शुक्रक्षयो भवेत्‌ ॥ २८ ॥
बस्यं परं वातहरं शुक्रसंजननं परम्‌ ॥

पचङच्छ्रपश्चमनं इृद्धानामपि शस्यते ॥ २९ ॥

पटटरयं तद श्ीयाद्श्राचमतन्द्रितः ।

स्रीणां शतं च भजते पीता चा॒पिषेह्पयः ॥
अश्विभ्यां निमित चेतद्रोधूमाञ्यं रसायनम्‌ ॥ ३० ॥

निष्काथ्य सटिखादके । पादावशचेष इति । गोधूमस्य परते काथाथ जद्द्रीण
पादशोष आढकं प्रचरति चेत्थम्‌ । अन्ये पुनर्निर्देशानुरोधाज्जङाटकेनेव क्राथः पाददोषः
परस्य इत्याहुः । मुज्ञातफटमौत्तरापथिकं तदमावे तारमस्तकम्‌ । मधुकस्य फलम्‌ ।
त्वगेटादीनां कच्छरद्रव्यप्रमानं मानम्‌ 1 अत्रार्थे चक्रस्य रिपणी-
“जटद्रोगेऽत्र गोधूमक्राथसतच्छेष आदकम्‌ 1
म॒ञ्ञातकफटस्थाने तदणे ताटमस्तकम्‌ ।
कर्कद्रव्यस्म मान त्वगादः साहचयतः ` इति ॥

(भवा

इशकाण्डने्खण्डन । पटमाजमिति । प्रथमतः । पर्द्रयं तदश्ीयादित्याधेक-
मात्रानिराप्ता्थमक्तम्‌ ॥ २२॥ २३६॥ २४॥ २५॥ २६॥२७ ॥ २८ ॥

| २९ ॥ २० ॥
महापुगन्धितैटमाद--

कपूरागुरुचो चबोलनटिकाटाक्षारठीधातकी- #।

पुष्पः सप्तदरेटबाटुसररारैेयमां सीपरः
एलाकुङ्कमरो चनादमनकश्रीवासनातीफलेः

कङ्ो टक्रयुको जरापदमुराकान्ताच्वङ्गापयंः । ३१ ॥
तेखोशीरदरेणकामख्यजस्थौगेयचण्डानखे- `

जोतीकोशकुटीरपदकनतैः स्पृकान्वितैः पाटिकेः ॥
लाक्षायोननव्िखोध्रसलिे तें विपाच्याऽऽढकं

तेनाभ्यज्य तनुं जरन्नपि मवेतस्लीणां पर वह्टभः ॥ ३२ ॥
जुक्राल्यो द्ुतिमाननरपतनयः षण्ोऽपि रत्युत्सुको

न्ध्या गभेवती भवेदपि तथा वृद्धाऽपि सूते सुतम्‌ ॥ `

कण्ड्खेद विचचिकामयहर्‌ दागेन्ध्यकृष्ापद्‌-

मञ्विभ्यां परिकातितं बहुगुणं ते सुगन्ध महत्‌ ॥ ३२ ॥

१ ~ =
[. ~ `

५२.८ व्याख्याकसमावदयाख्यदीकासमेता-- ( ७ -सप्ततितमो~

चोचं गडत्वक ! बोटो गन्धरसः। सप्तदछः सरघवीति नाश्नाऽऽल्यातं गन्धद्रन्यम्‌ ।
उजय सष्नैया 1 मदः कस्तूरिका । कान्ता प्रियगुः । तैं पिद्धकम्‌ । स्योणेयं मरन्थि-
पणम्‌ | नतं तगरपारेका 1 योननवषह्ी मल्ष्ठा ! “““ * “ महामुगन्धितेटम्‌ ॥
॥ २१ ॥ ३२ ॥ ३३ ॥
गुडकुष्माण्डकमाह--
कुष्माण्डकात्पछशतं सुखिन्नं निष्डुर्ट ज्रतम्‌ ॥
प्रस्थं च प्रततेटस्य तस्मिस्तप्रे प्रदापयत्‌ ।। ३४ ॥
त्वक्पत्रधान्यकव्योषजीरकेखाद्रयानलम्‌ ॥
ग्रन्थिकं चन्यमातङ्गपिप्पस्यः शयङ्गवेरकम्‌ ॥ ३५ ॥ `
सङ्गा कसेरं च भरम्बं तारटमस्तकम्‌ ।
चूणीढृतं पटं शं तु गुडस्य तुया पचेत्‌ ।। ३६ ।।
रीतीभते पान्यष्रं मधुनः संप्रदापयत्‌ ॥
कफपित्तानिरृहरं मन्दाग्रीनां च दीपनम्‌ ।॥ ३७ ॥
कशानां इदणं रष वाजींकरणपुत्तमम्‌ ॥
प्रमदासु भसक्तानां ये च स्युः क्षीणरेतसः ॥ ३८ ।।
प्षयेण च श्रहीतानां परमेतद्धिषग्नितमर्‌ ॥
कासं श्वासं ज्वरं द्कां हन्ति च्छदिं मरोचकम्‌ ॥ ३९ ॥
गुडकूष्माण्डकं ख्यातम्विभ्यां समुदाहूतम्‌ ॥
खण्डकूष्पाण्डवत्पातं खिन्नकृष्माण्डकद्रव; ॥ ४० ॥ `
= नीरकट्यमे्यद्भयं च । प्रटम्बं॑ताखाङ्कररः । अत्र॒ खण्डकृप्माण्डकवाच्छिन्नकू-
प्माण्डद्रवपात्र च ज्यम्‌ । खण्डक्ुष्माण्डवत्पाचं गडकृष्माण्डकृद्रव इत्यन्न द्रवः. खिन-
क-नाण्डकस्य ज्यः । गुडकूप्माण्डकम्‌ ॥ ३४ ॥ २५ | ३९ | ३७ ॥ २८ |
॥ ३९ ॥ ४० ॥
यात्काचेन्पधुरं स्िग्पं बृहणं जीवनं गर ॥
| हषण मनसथव तत्सवं उष्यमुच्यते ॥ ४१ ॥
यकिचिद्रस्तु मधुरादिगुणं चित्तर्षनननं च तत्समपि व्रष्यं कथ्यते ॥ ४१ |
सुरु्फा पविनस्थाया मूषणंध विभूषिता ॥
या वश्या शिक्ितायाचसा चरी वष्यतमा मता ४२।।
शिितेति । कामशाखोक्तवतुःषष्टिपच्चा(कटा)कृदारा ।॥ ४२ ॥
नान्तवे षरोडग्राद्रषात्समतेः परतो न च ॥
आयुष्कामो नरः सखीभिः संयोगं कर्त॑मर॑ति ॥ ४६ ॥

वानीकरणाभिकारः हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ९२९
नान्तं पोडश्ादर्षादिति । अपंपू्णधतुत्वात्‌ । सप्तेः परतो न चेति । क्षीय -
साणघातुत्वात्‌ ॥ ४३ ॥
प्रवौनादिकारणान्यदिङन्नाद-- |
राजना विचित्राणि पानानि विविधानि च॥
वाचः श्रोत्रानुगागिन्यस्त्वक्छखस्पशनानि च ॥ ४४॥.
गन्धा मनोज्ञा रूपाणि विचित्रोपवनानि च ॥
मनसधापतीघातो कानीद्ुवेन्ति मानवम्‌ ॥ ५ #।
भ्रोत्रालुगाभिन्य इवि + श्रोत्रसुखाः । अपतिपात इति । अम्रावि्ल्यम्‌
॥ ४४॥ ६९॥
जरया चिन्तया शुक्रं व्याधिभिः कमेकचेनात्र ॥
क्यं गच्छत्यनशनात्छीणां चादिनिषेवणात्‌ ॥ ४६ ॥
क्रयाद्धङ्गा(या)द विसम्भाच्छ्रेकात्स्रीदोषदशंनात्‌ ॥
नारीणामरसहत्वदमिषातादसेवनात्‌ ॥ ४७ ॥
अविस्नम्भादिति । जविश्वाप्तात्‌ ॥ ४६९ ॥ ४७॥
भटटातकास्थिजठ्कूकमथाक्ष(ल्न)प-
पन्तविदद्म मतिमान्सह सेन्पषेन ॥
एतद्िरूदवहती फकतोायपिष्ट-
प्ाखेपनं महिषपिडिमटीङरताङक ॥ ४८ ॥
स्थरं महदरतरंगपतुल्यमाश् |
शेफः करो त्यभिमतं न हि षंश्चयोऽस्ति ।। ४९ ॥ |
जट्शुको जटनीखिका जलन्ततीं रोमचुक्तः प्रविषः प्राणी वा ! नटञ्ुको जल.
सेम्थस्त्रप्तक्तो जन्तुविरचितः श्ुकपतघातवानिवासान्दुक इत्यन्य । जङ्चारै कृष्णीर
इति ठक्ष्मणरिप्पणेनोक्तम्‌ ॥ ४८ ॥ ४९ ॥
कासींसतुरगगन्धा सावरगज पिप्पटी विपकेन ॥
तेठेन यान्ति बृद्धि नियतं स्तनकणेवराङ्रिङ्ानि# ॥ ५० ॥
सुगमम्‌ ॥ ९० ॥
इवि श्रीवबन्दभणीतवन्दमापवापरनामकसिद्धयोगम्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठदन्तकृतायां च्याख्याकुस॒मावस्याख्यायां सप्तितमा
वानीकरणाधिकारः समाप्ठः ॥ ७० ॥

0 ००००।००।०1 पिरि

% एतदप्रे ख. पुस्तफे--“दोवेल्यं गुखदोष्श्च पाण्डत्वमदप्त्रमाः । क्ठैग्यं शृ क्रवित्गेश्च क्षीण-
दुस्य रक्षणम्‌” । इययिकम्‌ \
६५

५३० व्याख्याङ्युमावल्याख्यरीकासमेता-- [५१ एकपप्ततितमः-~

॥,॥

अयेकसप्तापिवमः स्लेहाधिकारः ।

पयर ननमनय

^~ (~ 0 |
रपायनमित्यत्र शुद्धकाय इत्युक्तं कायशुद्धिश्च पञ्चकर्मभिः यश्चकमाणि तानि
वमनविरेचनानुवासननिरूहनस्यानि तानि च लेहस्वेदपएर्वीणि का्यीण्यतः संशोधनानि
प्रतिपादयितुकामः जेहस्ेदौ निर्दिशति सेहखेदयोरपि सेह क्रियत इति खेहा-
ध्याय--
यथादोषं यथाव्यापि यथाकारं यथाबलम्‌ ॥
सेहं पकमपकं वा पातुं युञ्ज्याञ्चिकित्सकः ॥ १ ॥
सेहमिति । उक्तं च-
'द्वियोनिवीर्योऽभिहितश्चतःसंज्ञो विकस्पनात्‌ |
घटप्रयोगाध्ितः सेह श्चतुःषष्टिनिचारकृत्‌ ॥
तत्र द्वियोनिः स्थावरो जङ्गमश्च | द्विवीयं उष्णः शीतश्च । विकल्पनाच्चतुःसंज्
सर्विस्तेटवसामजञ्जानश्चत्वारो विकल्पा अस्य । तत्र तैं स्थावस्योनि ध्रतवप्तामञ्जानस्तु
जङ्गमयोनयः । तत्र तैं तिटादिफलोद्धवत्वात्फटस्थं देवदासक्लिशपागसुप्तारोत्थं च ।
पृतमपि द्विषा क्षीरोत्थं दरध्युत्यं च । शद्धमांसाश्रया वक्ताऽस्थ्याश्रया . मज्जा । तत्न
नज्गमेम्यो गव्यं धृतं प्रधानं स्यादरेभ्यत्तिल्तैटमिति । षटप्रयोगा धित इति । पानभो-
ननवसिनस्याम्यज्गमृधतेटमेदेन षट्‌प्रयोगाः । चतुःषष्टि विचारङरिति ।
तथा च--“दोषाणामल्पमूयस्त्वं संरमं मवेक्ष्य च |
युनूज्यात्रिषष्टिवामिन्रैः समाप्ताव्याप्ततो रैः? ॥
अन्यत्रापि-“रेश्वोपदहितः सेहः प्रमापव्यप्तयोगिभिः |
इत्यं भिषष्ठिधायुक्तं माप्रोत्यकश्च केवछः'” ॥

इति ““"पकल्रेहवत्सेहो गणवन्त-“ ॥ १ ॥

केवर पत्तिकं सपिवांिके खवणान्वितम्‌ ॥
द्य बडुकफं चापि व्योषक्नारसमायुतम्‌ ॥ २ ॥

कवलमसहायमन्यद्रन्येरसंयुक्तमित्यथेः । तच सस्कृतमस्कतं वा पव्यप्यन्यद्रव्या-
ताग प्पूकृतत्वं रमयत एव सयोगमस्कारयोभिन्नामिधानत्वात्‌ । एतेन संस्कृतम.
न्क वा कट काथनचरणादप्रत्ेपरहितं सर्पिः परातव्यमिति जेयम्‌ । गयीं तु पित्त

ह र्द्न्यस्नावतमव केवटमेत्याह्‌ | वातक टखवणान्वितप्रिति वातस्य समानगुण-
मपि प्र्पिेवणेनोष्णवीर्यैण च युक्तं श्रेष्ठं स्य त्‌।॥२॥ ॐ

सहाभिकारः] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५३१

“ अच्छपानविषयमुपदिशनाह-
सलेदसात्म्यः शस ददः काटे च शीतले ॥
अच्छमेव पिवेर्सेहमच्छपानं च शोभनम्‌ ॥ ३ ॥
छरासह इति शक्तिरक्षणं बख्मुक्तम्‌ । काटे च शीतल इति । चकारे वतक-
फयोः दोलयाद्योपे च हीत इति गमयति । दृढः काटे च शीत इत्यस्य स्थाने काठे
नात्युष्णश्ीतर इति पाठान्तरम्‌ । चरकेऽप्युक्तम्‌--नात्युष्णक्चीति सेहं पिवेच्र इति ।
अच्छमिति । केवटे भक्षाय्षसूृष्टम्‌ । शोभन मिषति । अधिरसेहमेन ।
“उत्तमस्य पटं माचा तिमित मध्यमा ।
जघन्यस्य पलार्येन सेहक्राथोषेषु च ॥
डति परिभाषा प्रचरति ।
“अहोराचमहः छत्खं दिना च प्रतीक्षते |
उत्तमा मध्यमा हृस्वा सेहमाच्ा जरां प्रति? ॥
इति चरकपरिमाप्रा तु न व्यवहरति । कारुविरेषे दोषविशेषे च सेहपानक्रमः
सुशुते दरितः ॥ |
तचथा--“शीतकाठे दिवा खेहमुष्णकाछे पिवेननिरि ॥
वातपित्ताधिको रात्रो वातचेष्मायिको दिवा" ॥
अचर वातपित्ताधिक इनेन वताधिकः पित्तापिकश्च गृह्यते ! एवं. वातछप्माधिक
सृत्ययापिं म्याख्येयम्‌ । पित्ताधिकस्तु नात्युष्णशीत एव कारे पिवेदिति द्ष्टग्यम्‌ |
रात्राविति सायम्‌ । अस्य छोकप्य इद्टणोक्ता व्याख्या ङिख्यते | निश्रीति।
सेरामनमेव । उष्णकारे च सहु भक्तेन प्राययेदिति वक्ष्यमाणवचनात्‌ । वातपित्रा-
धिक इति । वातपित्ते अधिके यस्य स वातपित्ताधिकः । वातपित्तयोर्व्यस्तसमस्तयोर्थ-
हणाद्धातापिकः पित्ताधिको वातपित्तािकश्च रात्रौ संदामनं खेहं पिचेत्‌ । तत्रापि वात.
पित्ताख्यसेप्तगेस्यापरससर्गोपटक्षणत्वायित्तछेष्माधिकोऽपि रात्रौ पिबेदिति गम्यते ।
घात्टेष्पाधिक रति 1 वातः छेप्मा च वातन्ेप्माणौ स्षमापान्त्यपादलोपात्‌ ।
तावधिकौ यस्य सर वातछेप्माधिकः । एतेन वातकफाधिकः कफापिकश्च दिवान्नेहं
पिबेदिति गम्यते | अवार्थे च वृद्धुवाग्भटः--
| “त्व सपैस्य च लेहं युच्ज्याद्धास्वति निमे ॥
ऋतो साधारणे दोषसनाम्पेऽनिखकके कफे ।
दिवानिदयनिरे पित्ते संसर्गे पित्तवदयपिः' |

१क. टि ।

५३२ व्याख्याकुयुमावत्याल्यदींकासमेतो-- [७ शएकसषतितमः~
यदा च ्ीप्मे वातकफोत्थो रोगः सेहप्ताध्यक्तदा काठमाश्रेल तदतु) विहितः
सेहो निशि अयोन्यो दोषादीन्वीक्ष्य वा ॥
तथा च वुद्धूवागभटः--
^त्वरमाणस्तु श्षीतेऽपि दिवा तेर प्रयोजयेत्‌ ॥

(क

उण्णेऽपि रात्रौ सर्पिस्तु दोषादीन्वीक्ष्य वाऽन्यथा इति ॥ ६ ॥

उष्णोद्‌ कानुपानं तु सेहानामथ शस्यते ॥

चते भट्धातकसेदहात्ततर तोयं सुशीतरम्‌ ॥ ४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४ ॥
तत्र तृप्णाप्रतीकारमुदिश्चनाह--

लेहपीतस्तु वरणायां पिबेदष्णोदकं नरः ॥

एवं चानुपशाम्यन्त्यां सेहपुष्णाम्बुनोद्धरेत्‌ ॥ ५ ॥
उद्धरेदिति । वमेत्‌ ॥ 4 #

परिध्याचाराद्रहुताद्वा यस्य लेहो न जीयरि ॥

विष्टञ्फ चापि जीर्येत वारिणोष्णेन वाफ्येत्‌ ॥ ६ ॥
मिथ्याचारादिति। अलब्चुपेवनदेः। समुचितखेहाचारस्तु चरकेणो क्सयथा-

“उष्णोदकोपचारी स्याद्भदयचारी क्षपारायः ।

रक्नमूत्रानिखेद्वारानुदीर्णश्च न पारयेत्‌ ॥ ६ ॥
भिथ्याचारादिनप्य लेहाजीणस्य प्रतीकारे कते खेहसाष्ये व्याधौ पएनरमप्यस्य खेहो
देय इत्याह-

ततः सेदं पुनदेचाहटपुकोष्ठाय देहिन ॥
ततः; तेह पुनदंघादिति । दिनानरे बडे नाति ॥

जीणांजीणेषिशङ्ायां पिबेदुष्णोदकं नरः ॥

तन द्वारो भवेच्छुद्धा रुचिशधान्नं भवेत्ति । ७ |

6

नीणाजीणेविराङ्ायापिति । असद्धेहेषे ! तेन आर्णेन सेहेन ।। ७ ॥
पच्यमानद्रेहस्य लक्षणमाह --

स्युः पच्यमानं वृड्दादच्रमसादारुचिष्माः ॥ ८ ॥
सयुभवेयुः ! ८ ॥

लेहाधिकारः]. हेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ९३३
अतः परं जगैलेहस्याऽऽहारोपचारः--
परिषिच्याद्धिरष्णाभिजींणसेहं ततो नरम्‌ ।।
यवागर पाययेदुष्णां छिन्नापदयद्पतण्डुखम्‌ ॥ ९ ॥
यवागमिति । पेयाम्‌ । छिन्नां पुिद्धाम्‌ । अयं च पेयाप्रिविरतिमन्देऽगओों स्तोक
मन्दे तु विर्पी तथा मध्ये सात्म्यायपेक्षया पेया रसो वा बोद्धव्यः । तथाच
सुश्रुते यवागूं पाययेदुष्णामित्या्यनन्तरं पस्यते ॥
| “देयो यूषरसौ वाऽपि पुगन्धी जेहर्बवजनितौ 1
कृतौ वाऽप्यल्पस्तीिष्को विपी वा विधीयते" इति ।
अस्थाथः । सेहवाभितावि्यनेनाृताविति गम्यते । कृतौ लेहादिसंस्कृतौ यूषरपतौ |
यूषरसराविति । अत्र यूषः कफे तेटपाने च देयो रसो वति घ्रेतपाने च विरषी पुनवि-
छ्पीसात्म्याय मध्यमाग्चये देया | ह्ि्नामलस्पतण्डुखामिलयत्र कामं छिन्नासपतण्डटा पिति
पाठः । कममतिरायेन छिन्नाऽस्पतण्डुखा खिन्राल्यतण्ड्छा । गयीं तु कामे यथं
माचष्टे ॥ ९ |
तस्य स्नेहपानस्य कोष्ठापेक्षया काटनियमें दशेयन्नाह--
पिषेजयहं चतुर दं पश्चाद षडहं तथा ॥
स्षरात्रास्परं सेहः सात्म्यीभावाय कल्पते ॥ १० ॥
म्यहं मदुको्ठः ल्िद्याति चतुरहं षडहं वाऽपि मध्यकोष्ठः सप्ताहं क्रुरकोष्ठः ।
चरकेऽप्युक्तम्‌--“छटकोष्ठस्िरात्रेण ज्िद्यत्यच्छोपसेवया
सिह्यति क्रूरको्ठस्तु सप्तरत्रेण मानवः" इति ॥
भत्र कोष्ठत्नित्वप्य तारतम्यमपि व्याचष्टे जैल्टः । मृढुतरकोष्ठो दहं पिनेदेकाहं
मृदुतमः प्श्ादं मध्यतरः षडहं मध्यतमः कूरतरोऽष्टादं नवाहं क्रूरतमः । अत॒ एव
तज्रान्तरे नवरात्रपयन्तं स्नेहपानमुषन्यस्तम्‌ ।
तद्यथा--'^तत्रिषण्नवरात्राणि स्नेहपानं विधीयते ।
मृदुमध्यादिकोष्ठत्वान्मदुमध्यारिदेहतः'' इति ॥
सात्म्यीमावं-' मपि परेणेच्छन्ि । व्यहादिकारमेदोऽयं भोजे तु दोषभे-
देनोक्तः |
तथा हि-- “यहेण छैषििकः सिनह्यात्पश्चरात्रेण पैत्तिकः ।
वातिकः पतपतरात्रेण पात्यतां यातः परम्‌” इति ॥

[पि ०००००००० 00 भामा |

५३४ व्याख्याढुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [७ १एकसपततितमः-

पात्म्थीभावाय कस्पत इत्यत्र सात्म्यी भवति सेवित इति पाठो इद्टणे } तच सा-
त्म्यीभवतीत्यात्मना सह वर्तत इति सात्मं तस्य मावः सात्म्यमसात्म्ये यत्र सात्म्यं
भवति सात्म्यी भवतीति । आत्मदरान्दोऽ्र देहपयीयः । अयमर्थः । आत्मनि काये
यद्भौते यदुपरेते न विक्राराय भवति सुखं करोतीत्यथंस्तत्सात्म्यी भवतीत्युच्यते ।
एतेन स्नेहकायमुत्लेशनादिकं न करोत्याहारवत््ात्म्यी मवति | अत एव हि सेवित
इत्युक्तम्‌ । विषमपि स्वल्पं प्रतिदिनमुपयुज्यमानं न मारणात्मकं भवति तच सात्म्यी-
वनं वातप्रकृतावृध्वाज्गमारुते बोद्धव्यं वातकफ़प्रङृतौ पुनरुत्छेश एव ॥ १० ॥
श्य पुनराहारे नैशे जीणे प्रयोजयेत्‌ ॥
पिबेत्संशमनीयं बा अननकाटे प्रकाङ्‌क्षितः ॥ ११ ॥
शु्यरथ स्नेहं चिन्डुपरेतादि नेरो दिवान्तमक्षित आहरे जीर्णे दोषोत्क्छेशार्थ प्रातरेव
पिबेत्‌ । अन्नकले द्विपरहरादिरक्षणे बुभुक्षा नावदयं भवतीति विशेषणं क्रतं प्रकाङ्क्षि-
त इति । प्रकाङ्क्ितो बुभुक्षितः । एतच्च कारकथनमुत्सगंतः । तैन पित्ताधिको रात्रा
वित्युक्तः काटविरोधो नोद्धावनीयः । संशमनस्य विचारणास्नेहस्य विषयोपदशनम्‌ १ १
इदानीं विचारणामावस्थिके निलयगे च कारे निर्दिशन्ाद-
सेहद्विषः कृशन्ददान्युकुमाराच्डिष्ूनपि ॥
तृष्णां चोष्णकाटे च सह भक्तेन पाययेत्‌ ॥ १२ ॥

भ छ (०

सतहेयादि । इति उद्टणात्‌ । सह मक्तनेति । भक्तमिश्रम्‌ । मक्तशब्दश्चोपल-
क्षणम्‌ । तेन चरकोक्ता ओदनश्च विलेपी च यूषः काम्बछिकः खड इत्याद्याश्चतुविदातिः
स्नेहविचारणा आद्याः ॥ १२ ॥
सद्यःलेहनयागानाह--
ध॒ मांसरसे सिग्धा यवागूः स्वसपतण्डुखा ॥
सक्षोद्रा सेव्यपाना तु सद्यः सेहनमुस्यते ॥ १२३ ॥
स्नग्धा ध्रतयोगात्‌ । सयस्तदहरेव । सुष्ुमारादौ स्वरया च यत्र कमं॑तव्रायं
विधिः। चक्रस्त्वाह । सयः स्नेहनमपि च्यहेणेव स्नेहयति स्तुलर्थं तु सद्यःशब्दप्रयोगः।
मूपकस्पिता । प्र्षद्रा पीयमाना तु, इति पठे उद्धणे 1 प्रकषुद्रा क्ुद्रावगाढा । क्षुद्र
फाणितं काकव, इति रोके ॥ १६॥
सर्पिष्पतीं बहुतिखां यवाश्‌ स्वर्पतण्डुराम्‌ ॥
पिेसघुखोप्णां मनुः सो रोक्ष्यालसमु्यते ॥ १४ ॥
शकेराघृतसंखषटे दुद्याद्रां कशे तथा ॥
` पाययेदक्षमेतद्धि सद्यः सेहनमुच्यते ॥ १५ ॥

सेहाधिकारः ] टेन्दमाधवापरनापा सिद्धयोगः। ` ` ५९३५.

॥ १४॥ १९॥. |
पिप्पल्यो ख्वण स्लेहाश्चत्वारो दधिमस्तकम्‌ ॥ `
पीतमिकध्यमेतद्धि सद्यःस्नेहनमुच्यते ॥ १६ ॥

खवणमच्र प्रधानकर्पनया सैन्धवम्‌ । स्नेहाश्त्वारः सर्षिसेखवसामज्ानः । दधिम-

स्तको(कं) दधिसरः । पिप्पटीख्वणयोयीवल्या मारया नातिकटु्वं नातिवणत्वं च
तावती मात्रा ॥ १६॥ |
विवजयेत्लेहपानमजीणी तरुणञ्वरी ॥
दुबखोऽरोचकी स्थरो ृछ्छर्तो मदपीडितः ॥ १७॥
छदयेदितस्तु तृषितः श्रान्तः पानङ्कमान्वितः ॥
दत्तबस्तिविरिक्तथ वान्तो यश्चापि मानवः॥
अकाले च भ्रसूता स्री सेहपानं विवनयेत्‌ ॥ १८ ॥
अजीर्ेऽजीणमेव पचन्नभिरास्ते कः स्नेहं पक्ष्यति तरुणञ्वरेऽप्येवमतिसरोतोरोषश्च ।
द्वरे ग्छन्यादयः ॥ अरोचकेऽरोचकाभिवृद्धिः । स्थुटस्यातिस्थौस्यं स्लोतोरो धश्च !
मर्छायार्तानां मूर्छीतितब्रद्धिः । दत्तवस्तेविरिक्तवान्तयोश्च सदयःदधत्वेनाभिमान्यं तृष्णा-
छृमाद्यतियोगश्च । अकाढप्रसूताया गभाद्रयेऽवरोषा रक्तङ्ेदमटाः स्नेहकोपिता
असाध्य रोगं कुः । अन्ये तरूणज्वरीत्यत्र जठरज्वरीति पठित्वा व्याख्यान । उद-
रिणः स्नेहपानं प्रागवस्थायामुदरचिकिस्सिते परोक्तं दिद्रोदकोदरिणोः पुनरत्र निषेधः ।
ज्वरिणस्तरुणावस्यायां प्रतिषेधः । जी्णन्वरस्य स्नेहपानं प्रयुज्यत एवेति ॥ १७॥१८॥
यथाक्रममप्निगसम्यकस्निग्धातिसिग्धानां छक्षणमाह--

रुक पुरीषं ग्रथितं कृच्छ्राद नं विपच्यते ॥ १९ ॥
उरो विद्यते वायुः काषएादपरि धावति ॥
षै क, कप (~

दुबे्णो दुवेखथैव रूक्नो भवति मानवः ॥ २० ॥

उपरि धावति, ऊध्वं गच्छतीत्यथेः । इदं क्रतपाचनस्य दक्षस्य रक्षणमुक्तमिति
छृद्धवे्ाः ॥ १९ ॥ २० ॥

ग्टानिः सदनमङ्गानामधस्तात्लेहद दैनम्‌ ॥

सम्यक्स्िग्धस्य लिङ्गानि खेद्रेषस्तथव च ॥ २१॥
सेद्ेष इति । स्नेहारुचिरुरकादितृप्तस्येवोदका्रुचिः ॥ २१ ॥

भक्तद्ेषोऽसखास्तावो गुदे दाहः प्रवाहिका ॥

पुरीषातिप्रहत्तिश्च थश जल्िग्धस्य रक्षणम्‌ ॥ २२ ॥

५९३द्‌ व्याख्याकुसुमावल्यास्यदीकासमेतो -- [७२ द्िसक्ततितमः-
प्रवाहिकाऽतिसारभेदः । केचिदस्निग्पसम्यकूसिनग्धलक्षणयोर्मध्ये जीर्गाजी्णसनेह-

टक्षणमघीयते--
"वलानि; मदनमङ्गानामधस्तात्स्नेहर्शनम्‌ ।
स्नेहे जीर्यति टिद्धानि जीर्णस्तेः शान्तिमागतैःः' इति ॥

तैर्यन्यादिभिः | शानििसागतेशूपङयमं गतैः स्नेहो जीणं इति ज्ञायते | २२ ॥
तत्रास्निधातिस्निग्धयोः प्रतीकारं दशेयनाद-

रूक्षस्य सहनं सेरैरतिसिग्धस्य रुक्षणमर्‌ ॥
इयामाककोरदुषानतक्रपिण्याकसङ्मिः ॥

पुगमम्‌ ॥
सेहात्मस्कन्दनं जन्तुखिरा ्ोपरतः पिवेत्‌ ।॥ २३ ।।

रनेहादुपरतख्िरात्राञ्जन्तुः प्रस्कन्दनं धिरेचनं पिबेत्‌ । किमर्थं पुनखिरात्रोपरतः खंस-
नमुपयुङ्के न सेहविपर्गसमकालम्‌ । ब्रमः । लिग्धस्य कफोनल्छेदारामाय विराचोपे्त-

णम्‌ । वचनं हि--विरिच्यते मन्दकफस्तु सम्यगिति । अथ किं तत्न कर्तन्यम्‌ ।
उच्यते--

“प्नेहवद्रवमुष्णे च यहं मुक्त्वा रसौदनम्‌ ।
एकाहोपरतस्तदवहरुकवा प्रच्छर्दनं पित्‌ ॥
लाख हि--“प्रेलथा जाङ्गलजे्मनोन्ञैः पिभ: कप्रावृदधिकरेरिरेच्यः? ॥
एकाह मुपरतो निवृत्तः स्नेहो यस्य सः । तद्भुक्त्वा तेन संपतनेन तल्यं सेदद्रयो
प्णत्वं तत्र तुल्यता कफवधनं च तदिष्यते ष्मो तरदछदैयति हयदुःखमित्यार्षात्‌ ।
एनश्चाक्तम्‌-- नरः वमनं पाता मृल्लीत कफवधेनमिति ॥ २३ ॥

सशमनलेहस्य यीलितस्य गणमाह--

दोप्रान्तरास्निः परिुद्धकोष्ठः भत्यग्रधातु्बटवर्णयक्तः ॥
दटेन्दियां मन्दजरः शतायुः सेहोपसेवी प्ररुषो भवेद्धि ।॥ २४ ॥

अन्तरातनिजठराभेः । परिशद्कोष्टो निर्दोषोदरः । प्रलग्रा नवाः । दृढानि खकां
क ("3

यकरणक्षमाणीन्द्रियाणि यस्य प्तः । सेहोपसेवीति । यो नर आभीक्षष्येन सेहं सेवते ।
अन्ये तु, अनेन -छटोकेन च स्वस्थविषये लेहकर्मफटं द्चीयनि ॥ २४ ॥

सेहमव प्रर षिद्याद्दुबखानरदीपनम्‌ ॥
नार सेहसमिद्धस्य शमायान्नं सुरुव॑पि । २५ ॥

सदाधिकारः ] ˆ . हन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ९३७ ` `
सुगमम्‌ ॥ २९ ॥ `

इति श्रीवन्दपरणीतवन्दमाधवापरनामकसिद्धयागव्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठदत्तकृतायां व्याख्याकरुसुमावस्या ख्यायामेकसप्रतितमः
सेहाधिकारः समप ॥ ७१ ॥

अथ द्विसप्तितमः स्ेदाधिक्रारः।
` छ्िखस्य खेयत्वाद्थ खेदध्यायः । उक्तं हि चरके-
` “सेहमम्रे प्रयुञ्जीत ततः खेदमनन्तरम्‌ ।
स्नेटस्वेदोपपस्य संशोधनमनन्तरम्‌"” इति ॥
स्वेराश्त्वारस्तपोपनारद्रवबाष्पमेदात्तान्क्रमादाह । एतेष्वेव चष यथाप्रमवं चर-
कोक्तशंकरखेदाचवरोपः । रंकरादिस्ेदा्योदशर

कच,

तयथा--“श्ंकरः ्रसरो नाडी परीषेकोऽवगाहनम्‌
| अन्ताकउरमप्रनः क्षुः कटा मः कूम्भरव च।
रूपों होक इत्येते सेदयनि चयोदश्चः इति ॥

` तपः सैकतपाणिकांस्यवसनेः खेदोऽथ बाजङ्गारके
ेषाद्रातदरैः सदाम्टल्वणस्तेरैः सखोष्णेस्तथा ॥
एवं तप्पयोऽम्बवातश्मनक्ायादिसेकादिभि
स्तपरस्तोयनिषचनोद्धवबृहद्रष्पैः शिलादः क्रमात्‌ ॥
तापोपना हृदववाष्पपवीः स्वेदास्ततोऽन्त्यप्रथमो कफे सः ॥

क (न

चाया द्रैतायः पवन क्फ च [पत्ता वाहतस्तृतायः। २॥

सैकतं वाठुका । वातहरे रास्नैरण्डमूखादिभिः] अम्डं काञ्ञिकम्‌ । उपनाहराब्दरसिवह `
णह बन्धन इदयस्याथः (स्मात्ि द्धः) । तेनोपनह्यते वध्यतेऽनेनेत्युपनादः। पने कफे च
पित्तोपखष इति । एतेन पवनकफौ सवथा स्वेदविषयो । तदुक्तं चरफे--'वातछे-
प्मणि वति वा कपे वा स्वेद इष्यतेः इति । पित्तं तु, आम्रेयत्वान्न स्वेदविषयम्‌ । तेन
वातकफयोरेव प्रनछ्योरल्पपित्तसंसरमे द्रवः स्वेदः । स॒ चोप्णत्वासवलै वातकफौ
हन्ति | दीनं तु पित्तं भरति द्रवत्ेन सरौम्यत्वादितरस्वेदवन्न तथा क्ष्यते । नष
वाच्यं यत्पौम्यत्वाद्रातकफावृष्णत्वाचित्तं कुतो न वधयययेवेति । पथ्यानां शामनैकप्व- `
भावत्वात्‌ । दशमृं हि कषायतिक्तमधुरोप्णं दोप््यरामनमुक्तम्‌ । न च तत्कषाय-

त्वृदिमिवातादीज्ञनयतीति । तृतीय इति । द्रवरः ॥ १॥२॥

२८

५३८ व्याख्याङ्कसुभावल्याख्य्सीकासमेतो-- [७ द्विप्तप्ततितमः-

आदावन्ते तथोमयथा अधानकमाङ्गतेनावचारणात्खेदस्य बेविध्यमाह--
येषां वस्यं विधातम्यं बस्तिशापि हि देहिनाम्‌ +
ओोधनीयाश्च ये केचित्परं सेयाथ ते मताः ॥ ३ ॥
शोधनीया इति । वमनक्रिनाहाः । विरेचने क्न्य व्यहं खेहादुपरमः । वमने
पृनरेकाहम्‌ । उपरमदिने स्वेदः ।
यद्मह स॒दान्तस्तनः-“ल्िधद्रवोप्यधन्वोत्थरसमुक्स्वेदमाचरेत्‌ ¦
सिग्स््यहं स्थितः कुयोदरेचनं वमनं पुनः ।1
एकाहं दिनमन्यच कफमुत्छेरय तत्करः" इति ॥ ३ ॥
प्ात्सखेचा हूते शस्ये मढगभीऽनुपद्रवा ॥ |
सम्यञ्मसूता काठे च पशात्स्वेद्येव जानता ॥ ४ ॥
अनुपुद्रवेति । रकतल्तावादयुपद्रवरहिता ॥ ४ ॥
* स्वे्यः पूतं च पशाच भगदर्यरेसस्तथा ॥
` अश्मा चाऽऽतुरो न्तुः दोषाञ्शेषु वक्ष्यते । ५ ॥।
अञ्सस्तथेति । रवं पश्चात्‌। खेदः पुनरद्चीपि दाहानन्तरमुप्णाम्बुपृणकयहोपवेश-

चह्पो ज्ञेयः| ९ ॥
लेहस्वेदपृवेकमेव शोधनं घात्वादिटीनन्दोषाननिहन्तं क्षममिलाह--
सेदछिना धातुसंस्थाश्च दोषा
स्वस्थानस्था ये च मार्गेषु खीनाः ॥
सम्यक्स्वद्याजितास्मे द्रवं |
प्राप्ताः कोषं ओोषने्यान्त्यशेषाः ॥ ६ ॥
. मर रतस स्वेदेद्वतवं प्राप्ता दला कोष्ठं प्राप्ताः शोधनिः रोषं यान्ति
चहिनिःसरन्तीलवथः ॥ ६ ॥

इदामीं स्वेदगुणानाह--
अगदौ मादेवं लक्यसादं भक्तदा सोतसां निमत्वम्‌ ॥
कुयात्स्वेद स्तन्दिनिद्रे च हन्यात्संधींस्तब्धांधेष्टयेदाश्च युक्त ।। ७ ॥
स्न्धन्त्यरान्‌ । कैचिदाचार्या एवं वदन्ति द्विविधः सेदः पंरामनीयः संशोधना-
जगत । तत पंशमनीयः समेषु व्याधिषु रक्ष एव प्रयोज्यः । तद्गुणाः पुनरपरेदी-
सिमियादि लोक ज्ञातव्याः । पंशोधनाङ्गमूतप्तु जेहपूों योभ्यः । तस्य गुणात स्मेह
[ऊत्रा इत्यादि श्टोकेन योक्ता इति ज्ञेयम्‌ ॥ ७ ॥ रि

सेदाधिकास्] इन्दमापवापरनामा सिद्धयोः । ५३९

स्वान्खेदाननिवाते तु जीर्गेऽनने चावचारयेत्‌ ॥
क च 9.
लेंदाभ्यक्तशरीरस्य शातराच्छाचय चक्षुषी ॥
अन्ने जीणे इतिः प्रायेण. । तेन विष्टञ्धाजी्गेऽपि खेदः । उक्तं हि--विष्टञय
क 9. © ^ (^ [8 [* 9 कतक) म
सवेदने कार्यमिति । दीतिराच्छा्य चष्ुषी इत्येतत्सवङ्गिषु स्वेदेषु क्रियमाणेषु चधषर-
सणा्मक्तम्‌ । शौतिरिति । पदप्ादिमिः 1 अत्र चक्चषी इत्युपलक्षणम्‌ । तेन इद.
यादिरक्षाऽप्येवं कार्या ॥ ।
(. रे छ = क
ह्दयं इषणा ष्टी स्वेदयेन्परद वान वा॥८॥
दु बा न बेति । डदयादिगते व्याधो खेदैकप्ाध्ये मृदुः । #+उत्पादानन्तरपर
मवे तु न वेति व्यवश्या । बाष्पचन्दरस्तु, एवं म्याचष्टे । वाशब्दो म्यवस्थितविकर्षः।
वृषणो मृदु खेदयेद्‌वृध्यादिष्ु हृदयदष्टी तेव स्वेदयेत्‌ ।
“पदरोत्परपलारवाः सेचः संवृत्य चछ्षी ॥
मुक्तावलीभिः शुद्धामिः श्षीतटेभौजननैरपि ४
नर्दजखजेरैस्तेः स्विद्यतो हदयं स्पशेत्‌ ॥
ह्यनेन ङदयदश्ो रक्षणोपदेश्ात्‌ । यतृत्तरतन्रेऽक्षिशखादिषु सेदो विहितस्तततु
संमीङिताष्णोबीह्ये क्रियते न चो ॥ < ॥ |
भयः क्रियन्तं कारं यावत्स्वेदयेरिवाह--

दीतशुरेषूपरमे स्तम्भगोरवनिग्रहे ॥
सनाते मादैवे स्वेदे खेदनाष्िरतिमेताः ॥ ९ ॥
्तम्भः शरीरस्तम्धता । स्वेद इति । वर्मे । सखेदनाद्विरतिमेता सेदनाद्विरमे-
पिदयर्थः ॥ ९ ॥
तस्य ्म्यम्युक्तस्यायोगातियोगय॒क्तस्य च. रक्षणं चिकित्सितं च दश्चयन्नाह--
सखेदासावोः व्यायिहानिषधुत्वं शीताथिखं मादेवं चाऽऽतुरस्य ॥
सम्यनिस्वन्ने क्षणं प्राहुरेतन्मिभ्यास्वन्े व्यययेनेतदेव ॥ १०॥
खेदा स्तावः स्वेदस्य जलरूपत्वातमन्ततः सावः । व्याधिहा नि््याधेच्मररूपस्य
हानिः ।. घुतवं शरीरस्य । भिथ्यास्विन्न इति । अयोगसित्रे ॥. व्यलयेन विष-
यैयेण ॥ १० ॥

+ उपायान्तासाध्ये तु, इति मम भाति \

, ४० व्याख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-{ ७३ तरिसपततितमो~

स्फोटोत्पत्ती.रक्तपित्तमकोपो |
मदो पृख्ा चानििदाहां छपश्च ॥ `
स्िननेऽलय्थं संधिपीडा तृषा च
क्रियाः श्पतास्तअ छूर्याद्रिधिज्ञः ॥ ११ ॥
सुगमम्‌ ॥ ११॥
अतिसिन्रमथाऽऽ्वास्य शाताम्बुत्रासनं दितम्‌ ॥ १२॥
आश्वास्याते । तेटादना सतप्यं | मेथ्या्वित्ने तु खेद ए ज्ञेयः । यदाह्‌
निमिः-- अछिनं स्वेदयद्धीरं पुनराखित्नलक्षणादिति ॥ १२॥
सलातमुष्णाम्बुना चापि निवातं च ख्यं नयेत्‌ ॥
स्नातमुष्णाम्बुनेलादि विधानं सम्य्खिननस्य बोद्धव्यम्‌ । यहुक्तं सुश्रुते --
“सम्यक्सिन्ने विमदितं स्नातमृष्णामग्बुभि रनः ।

५, भ

भोजयेचानमिष्यन्दि सवं चाऽऽचारमादिशेत्‌ः इति. ॥
उष्णाम्बुना स्नानं शीताम्बुना स्रोतोरोधकत्वात्‌ 1 स्वेदेन ` विनं शोणितं श्षीता-
मबुस्नातस्य देहिनः स्त्यानत्वमापन्नं न सुखयति । अत उक्तम्‌--स्लातमुष्णाम्बुनेति।
सूश्रत्‌मतरस्थानऽप्य्तम्‌- |
(“शरीरे सिन्नमूयिष्ठे स्विन्नं मवति शांणितम्‌ ।
प्रकृत्या ह्यदकं शीतं कन्दयत्यपि शोणितम्‌ ।
त्माल्सुखयति दुप्णं न तु शीतं कथचन" इति ॥
| भोजयेच्ानभिष्यन्दि सवेमाचारमादिशेत्‌ ॥ १३ ॥
अनभिष्यन्दि भोजनमभिरक्षाथम्‌। सद्यो व्याधिकरणीयामवस्थां स्यन्दयत्यापादयति
यट्रष्यं तदभिष्यन्दे स्रात्तामुपरेपकारि वा तद्विपरीतमनमिष्यन्दि । आचारमिति।
आहाराचारनियमनम्‌ ॥ १३ ॥
इदानीं खेदस्य पवकम नियमयन्नाह-- .

नानभ्यक्ते नापि चाल्लिग्देरै स्वेदो योज्यः स्वेदविद्धिः कथंचित्‌ १४
अभ्यङ्गेन बाह्यस्नेदक्रियापूवकत्वं नापि चासिग्धदेह इत्यन्तरस्नेहपूरवैकत्वं
स्वद्स्य ॥ १४५ | 1 &
असिनिग्धे स्वेददोषमुपमानेन दश्ेयितुमाद-
दष्टे रोके काष्मस्िग्धमाश यायाद्ङ्गं खेदयोगेशरीतम्‌ ॥ १५ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥

वमनाधिकारः] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५४१
पाण्डर्मेही रक्तपित्ती तषातैः क्षतक्षीणो दु्बंरोऽनीर्णपक्तः ॥
दकोदरी गभिणी पानपश्च नेते खया यशर मर्व्याऽतिसास ॥ १६ ॥

पानप इति । मदपः ॥ १६.॥ |

स्रेदादेषां याति दे विनाशं नो साध्यत्वं यान्ति चेषां विकाराः ॥*१७।

. भुगमम्‌ ॥ १७ ॥

` इति श्रीटन्दमाधवापरनामकसिदयोगव्याख्यायां श्री श्रीकण्ड-
दत्तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां द्विसप्तितमः `

स्वेदाधिकारः समापनः ॥ ७२ ॥

अथ त्रिसप्नतितमो वमनाधिकारः।

लिग्धखिन्नस्य वमनविरेकावचितो तयेरेव वमनमेव पवमावीत्यनन्तरं वमनाध्यायः।
अत एवाऽऽह सुश्चतः-विरेचनमपि सनिग्सिन्नाय वान्ताय वा देयम्‌ । अवान्तस्य
हि पम्यणिरिक्तस्याप्यधःछस्तः छेप्मा ग्रहणीमाच्छादयति गोरवमापादयति प्रवाहि
कंवा जनयतीति।
पृमनं रेचनं नस्यं निरूहं सानुवासनम्‌ ॥

जेयं पश्चविधं कमे पिधानं तस्य कथ्यते ॥ १॥
सुगमम्‌ ॥ १ ॥
शोधनेस्य संशमनप्रकाराङ्वनपाचनात्पकषेमाह-- `
दोषाः कदाचिक्कुप्यन्ति जिता खङ्नपाचनैः ॥
जिताः संशोधने त॒ न तेषां शपनरुद्वः ॥ २॥
कदाचिदिति । ठल्पहेतुरामेन निता इव जिता दोषमूटानुच्छेदान्पृरमृतापगत-
दोषसद्धावान्न सम्यगवनिताः खल्पमपि हेतं प्राप्य पनः शीघं कुप्यन्तीति मावः। न तेषां
पुनरुद्धव इति । संशोधनेन समूखदोषावनयादत्पहेतुना न कदाऽपि तेषां पुनः प्रकोपं
बलवद्धेतुना भवदेव ।
अथ चन्द्रनन्दनभाष्यकारम्याष्यानम्‌--अल्यथपंचितानां प्रधानोपक्रमः दोधनाख्यो
यत्‌ सीघ्रमेव तेनोपशमो जायते चिरेण पुनटेङ्वनपाचनाम्यां संचितप्रायाणां ङडघनपा चने
प्रधानोपक्रम इषत्संचितानां रड्यनमेव प्रधानोपक्रमः। एवं कचित्संरोधनं प्रधानं कचि-

नै क्रचिपपस्तकरे प्नशद्रम इति पाठः ।

५४२ व्याख्याषुमुमावरयाखूयरीकासमेतो-[ ७३ चिपप्ततितमो-

लङ्यनपाचने कावि रुड्यनमेव ग्रथानोपक्रमः। यत्‌ एवं ततोऽयं ग्रन्थ आरब्धुं न्याय्या
दोषाः कदाचिदित्यादिः। दोषा वातादयो लङ्चघनपाचननताः सन्त कराचित्कुजचित्कुप्य-
नि कोपं यानि । ये पुनर्दोषाः संशोधनेवेमनादिमिः शद्धास्तफं दाषाणा प्रधानया
शद्धानां न पनख्डवो न पुनज॑न्म भवच्छिन्नमूखत्वात्पुनस्ते न प्ररहान्त ॥ तस्माङङ्‌-
घनपाचनयोः कृतयोरपि संश्ञोधनमुपक्रमः किमुताकतयाः । एवं तावह्छङ्घनपाचनवि-
धये संशोधनमप्यपक्रमः संशोधनविषयेऽपि देशकाट्शरीरादीनपिक्षय छङ्धघन पाचन
किप्यरल्ययायोपात्ततुयोपक्रमः काये इति ॥ २ ॥ -
कफजे वमनं शस्तं रेचनं पित्तजे गदे ॥
वस्तिर्बातगदे काय॑मामने पाचनादिकम्‌ ॥ ३॥
सुगमम्‌ ॥ ३॥
सिग्धसिननं नरं सम्यग्जानुमात्ासनस्थितम्‌ ॥
कण्ठमेरण्डनाखेन स्पृशन्तं वामयेद्धिषङ्‌ ।॥ ४ ॥
सेहपानदेकाह मपरतम॒परमदिन एव स्विन्नं लिगद्रगोष्णरमोदनं भक्तर्वन्तं च
वामयेत्‌ ।
उक्तं रि- “लेह त्परस्कन्दनं जन्त॒खिरा्ोपरतः पिबेत्‌ ।
लेहवद्रवमुष्णं च यहं भुक्त्वा रपतोदनम्‌ ।
एकाहोपरतसद्वद्धकत्वा प्रच्छदनं पिबेत्‌ इति ।
अत्र प्रस्कन्दनं विरेचनम्‌ । तद्वद्ुक्त्वेति । सेहद्रवोष्णरसौदनं भुक्त्वा । भाट्धकिना
त॒ स्नेहपाना त्र्यहेण वमनं द्रदितम्‌ ।
तयया--'“लिग्धस्विशरीरस्य दयासप्रच्छदेनं जयहात्‌ |
दरारात्रे गते दवाद्भान्ते मृयो विरेचनम्‌" इति ॥ ४ ॥
कृष्णेन्द्रयवसिन्ध्ूत्यरादकस्कयुतं पिबेत्‌ ॥
यष्टीकषायं संकषोद्रं तेन साधु मद्यम्‌ ॥ ^ ॥

रादी मदनफटम्‌ । कृष्णादीनां मिरित्वा कषेः । मदनफट्स्यापि कषः । यष्टीक-
पायं यष्टीमधुकषायम्‌ ] कपषायशथ्च-- |

काथ्यद्रव्यस्य कुडवं श्रपयित्वा जटाटके |
चतुभोगावरिष्टं तु वमनेष्ववचारयेत्‌? ॥
इति परिभाषया कतेन्यः। अत्र चतुभागेलयस्य स्थानेऽरभमगेति पागन्तरम्‌ । काथ.

१४. राठक ¦ ३. राठो।

-वमनाप्रकारः] दृन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः । :

बहुत्वे तु त्ययं गुणो यद्ययोगः स्यात्तदा स एव पुनः पेयः । चरकेऽन्तनखं मु
जर्जरीङृत्येति कल्कमानं दरदितं कषायेऽपि चूण शरावं पाययेदित्मुक्तं तथेहापि कल्कः
कषायश्वात्र सर्वः कोष्णः कार्यः । सुखोष्णं सर्वच ज्ञेयम्‌ ॥
तदुक्तमू-- “यथा विकारविहितां मधुैरधवसंयुताम्‌ ।
कोष्ठं विभस्य भेषज्यमात्रां मच््राभिमन्निताम्‌" ॥
अन्न कोष्णेन सह मधुबन्धो न विरोधी । वमनस्यापक्तस्येवोध्वेगमनात्‌ | ज-
र₹जातवेदसा हि पाके विरोधसरंमवः ॥
तदटुक्तम्‌--“यात्यधो दोषमादाय पच्यमानं विरेचनम्‌ |
गणोत्कषाद्रजत्यूषध्वमपक्तं वमनं पुनः” ॥ इति ।
` विद्यात्स्वयोगे पाकप्ंमवं मद्यपानां मध्वेव ॥
मच्रधात्र--“न्रहमदक्षाधिरुदेन्दमूचन्द्राकीनिलनटाः ।
ऋषयः सौषधिग्रामा मृतप्तवाश्च पन्तु ते ॥
रप्ायनमिवषीणाममराणामिवामृतम्‌ ।
सुधवोत्तमनागानां भेषम्यमिदमस्तु ते ॥
इति बोद्धव्यः ॥ ९ ॥
कृशरां राढसंसिद्धां तद्वीजेवा शतं पयः ॥
पीत्वा रढकषायं वा सिन्धुकृष्णान्वितं वमेत्‌ ॥ ६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६ ॥
तण्डुखसङिछनिपिष्टं यः पीत्वा वमति नरः प्राह ॥
फयिनीवस्कलमुष्णं हरति गरं सकफपित्तरजम्‌ ॥ ७ ॥
यीत्वेति } तण्डुलजटेनेव । फलिनीवर्कलमिति । कर्षमानम्‌ ॥ ७ ॥
आटरूषं वचां निम्बं पटोखं फलिनीतचम्‌ ॥
काथयित्वा पिबेत्तोयं वान्ति्न्मदनानितम्‌ ।॥ ८ ॥
आटरूषकादिद्रव्यं कुडवं जटाढकं पादशेषः कषायः 1 मद्नफर्कस्वस्य कर्षः |
पश्चकषायः ॥ ८ ॥
काथ्यद्रव्यस्य कुडवं श्रपयित्वा जलखाठके ॥
चंतुमांगावरिषटं तु बमनेष्ववचारयेत्‌ ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ९ ॥

१ घ. रासं । २. र्कः ।३ घ. अर्धभागावशिष्टं |

५४४ व्याख्यासमावस्याख्यीकासमेतो-- [७ ९ ्रिसप्ततितमो~-

जीगतकस्तथेष्वाकुः कुटजः कृतवेधनः ॥
धामार्गवश्च संयोज्या वमने राढवत्पृथर्‌ ॥ १० ॥

मतको देवदारी । इक्ष्वाकुः कटुकाङावृः । कुटजः प्रा्िद्धः । करृतवेधनो घोषिका
कोक्चातकी । धामार्गवः पोतघोषो राजकोशातकी । एषां क्ाथकल्काबान्हत्वा राढ त
नमदनफट्वदेदाकाखादीन्वीक्षय प्रयोक्तव्याः । मदनफविधानं सुश्ुताक्तम्‌- 1न च
तानां नातिहरितपाण्डूनां कुदामूयवबद्धमूद्रोमयप्रदिपतानां महति यवतुषमृद्धमाप्रशाटनः `
दिधान्यरादावष्टराघ्रोषितक्टिजमिच्नानां फटाना फटपिप्पटीरुदत्याऽऽतपे शोषयेत्‌ ।
तापं दधथिमधुपट्टविमदितपारिशुप्काणां पुमाजनस्थानामन्तनखमुेमुष्ण यष्टामद्ुक-
कषाये कोविदारादीनामन्यतमे का कषाये विग्य रातचरेपयुतं मधुप न्धवसंयक्तमाशी-
भिरमिमन्नितमदरखः प्राद्धखमातुरं पाययतानेन मत्रेणानिमन्य--

'ब्रह्मदक्षाधिरदेन्द्रभूचन्द्राकानिखनखः ।
चषयः सौषधिग्रामा मृतपा पान्तु ते ॥
रघायनमिव्ीणां देवानाममतं यथा ।
सथेवोत्तमनागानां मेषन्यमिदमस्तु ते" ।

अस्यार्भः । निरवृत्तानां परिलक्तशि(श)खाटुभावानां किचितयक्रानामिल्यथः ! दंश
मः कश्चप्टः । फलपिप्पद्यो मदनफ़लमज्जानः । अन्तर्नखमुिनिखानां मध्ये सृष्टिं
तु पारिभाषिकी पल्यामिधा । यष्टोमधुकषाये कोविदारादीनां संशोधनसंरामनीयी्ता-
नामेकादशानामन्यतमकषाये वा विमृद्य फठपिप्पीनामन्तनेखमुष्टि रात्रिषयुषितं मधु
न्धवस्षयक्तमाश्चर्भिरमिमनितमुदखसो वेद्यः प्रा्खमातुरं पाययेदिति संबन्धः । आशी
भिरमिमन्नितमिति 1 इष्टारानिष्पादनमन्रोऽप्या्चीस्तामियदोक्ताभिरमिमन्नितम्‌ । जभि
मन्रणमन््रमाह--तरह्मदक्षेत्यादि । मच््राथस्त्वपदोनीय आवृत््येव केवख्या मन्राणां

फटदत्वात्‌ । एवं राटवज्ीम्‌तकादौनां प्रयागः ॥ १० ॥

निम्बकषायोपेतं फलिनीगदमदनपधक सिन्धत्थः; ॥
मधुय॒तमेतद्रमनं कफपरिपृणारये शस्तम्‌ ॥ ११ ॥

0

गदः कुष्ठम्‌ । फिनीमधुकङष्टानां मित्वा कर्षः! मदनफटस्य च कषः । #मद्‌-
नफल्मजा मदनफटमध्यस्य सििग्यो भागस्तस्सिद्धं क्चीरं दपितां दथिभावमुपगतं तत्सरं
दध्युत्तरं वा कफप्रसेकादिषु वमनाय प्रयुज्ञीत ॥ ११ ॥

* मद्नफलमनसिद्धस्य वा पयसो दथिमावमुपगतस्य दध्युत्तरं दाधि वा॒कफप्रसेकच्छर्दिमू्री-
तमकेष्विति सुश्रेतस्येयं व्याख्योति मम भाति ।

१. "मृलाव्‌ । २ घ. राढव ।

छेष्मलेधिविधरनर्दोपानुक्छेदय यत्नतः ॥
स्निग्धस्विन्नाय चमनं दत्तं सम्यक्पवतते | १२ ॥

छप्मटेविकिधरनेरिति । स्िगधद्रवाप्णरसादनादिमिः । पेशेर्वित्रिभैरिति रल
णपि पेटः कोमलरकटिगरभिप्यदिभिरिति यावत्‌ । तथा च--छेष्मोत्तरद्छयत
ह्यदःखं विस्य्यिते मन्दकफस्त सम्यगिति ॥ १२॥

तत्रायोगातियोगयेरिव व्यापत्पमवरेन प्रि दर्शयनाह--
विपक्रम्‌

कफपरसकं हद याव्रिहाद्ध शी तञ्वराध्मानमथा
रिरोगरुत्वं मधुरास्यतां च कण्डं च दुबामितलिङ्कपाहः । २३
सुगमम्‌ ॥ १३ ॥

वमनाधिकारः | हन्द माधत्रापरनामा सिद्धयोग

पनमेव चापि ॥

च विसंङ्गतां च हन्कण्ठपौटामपि चातिकान्ते ।॥ १४ ॥|
[पेत्तातिप्रत्रात्तम्‌ ॥ १४॥

स्यातु सुखं मत्त शृदधपु हन्कण्ठशिगम्मु च

ततः । पित्त | नि) भ त्रि ॥
अनर ॐ 7.8 १ ॥ ४ | 9 [न ¦ न्त एष ¶ः | । । + भ ¦ `: | 1 ॥
ॐ ˆ+ । १ ५ र । । ५ । 4 ॥
। कै ¢ „ + क
# । दः त्र (भ ॥ ध (नि
# १ १

नीयात्‌
ाराथमक्तम्‌ । ननु वमन सु

मयय्रवर तु वगाश्न्वार इष्टा वमने पद ।
दोतते द्वि्िगुणा पिरक प्र्यन्तभा द्वित्रिननुगृणश्च ॥
पि्तान्लमिषं वमनं किगकाद् कषान्तं च विगकमाह्‌ः |
द्विनार्मदिरकानपनाय वगान्मियुं विरक्‌ वमन त्‌ पनम्‌
प्रपान. ४ मथानिनश्च सम्थेति सम्यग्वमितः

५४६ व्याख्याकसभावद्याख्यटीकासमेतो-- [ ७रेतरिसप्ततितमो-

सखोतीक्डिद्धीन्ियपंप्रपतादौ छघरत्वम्‌जांिरनामयत्वम्‌ ।
प्रातश्च विटपित्तकफानिदनां सम्यणिरिक्तस्य भवेत््रमेणः” इति ।
पिरेकेऽपि सृश्चतेन चतुर्विवैव शुद्धिर्दरिता । तथा हि--मतेु दोषेषु कफान्तिके
प्विल्नेनाऽऽन्तिकी । नाम्यां लुते मनप्तश्च तुष्टाविल्यादिना रेङ्ञिकी । वेगिकीच
कृष पुचिता |
यथा--“्प्रातः प्रातश्च सेवेत योगान्वैरेचनन्जुमान्‌ !
येरत्थानानि जायन्ते षडष्टौ पञ्च सप्त वा" इति ॥
मानिक्यातुरोपद्रवे दररीता ।
'न्रीणि चाच म्रमाणानि प्रस्थोऽघोढकमादकम्‌ ॥
| तच्ावर प्रस्थमात्रं शेषे द्वे मध्यमीत्तम'' इति ।
उच्यते-तिखणां शुद्धीनामनेकाम्तिकत्वप्रतिपादनार्थं वमने न विधानम्‌ । अत्र
मिकी तावद्वयमिचरति हदीनयोगे यथोक्तेरपि वेगैः शुद्धेरददेनात्‌ । वमनमिलन्यस्य
कस्यचित्तैरन्येरपि शुद्धश्च । मानिक्यपि व्यभिचरति यतो दोषवुद्धेरुत्कषापकषता-
रतम्यादधिकन्य॒नेनापि मानेन उद्धिः सेभवत्येव । न हि निदानानरूपकोपभाजां दो-
णां प्रतिनियतं प्रमाणमस्ति । अतं एव सुश्चतेन विरेके धारप्रस्थो मध्ये प्रस्थं
दशितम्‌ । चरके त्वधारप्रस्यद्वयं मध्येप्रस्थजयमक्तम्‌ । आन्तिक्यपि नैकान्तिकी
कफारायगते पित्ते कदाचिद्धिरवेगेरेव वमने पित्तान्तत्वे जातेऽपि न शद्धेसदयः ।
टेङ्गिकी तु न प्वेथा व्यभिचरति तेन तैव सुश्रुते वमने दिता । यद्येवमपरास्तिललः श
द्यः सुश्रुतेन विरेके चरकेण तु वमने कुतोऽमिहिताः । उच्यते । वैगिकीमानिक्यो-
नघन्यादिभेदस्य पेयादिक्रममेदस्य प्रतिपादनाथमित्यमिधानम्‌ । आन्तिकी च प्रायो-
मावितेनोक्तेति समाधेयम्‌ । सुभ्रते निबन्धकारड्टणाचार्थ एवं व्याख्याति । तच कै
ित्रिधा शुद्धिरभिहिता यथा ठैङ्धिकी वैगिकी मानिकी चेति । त्न चङ्र्वान्तवि-
रिक्तसम्यक्‌चिहैज्ञायत इति रेज्गेकी । हीनमध्योत्तमर्वमनवेगेतुःषडष्टमि्ईशविद-
तितिरद्धिविरेचनैज्ञयत इति वैगिकी 1 मानेन शछेष्मपित्तयोः प्रस्यार्धादकाडकप्रमाणेन
हीनमध्यमीत्तमेन ज्ञायत इति मानिकी । तत्र न तावन्मानिकी शुद्धिः । दीर्धहस्स्य-
लक्ररादहसहतिप्रक्रतिप्तारादिमिविविषरक्षणङरीराणां प्राणिनां दोषधातमटानां परि-
णाभावात्‌ । नापि वेगिकी यतो बहूर्भर्वैगेः कदाचित्कस्यचिच्छद्धिः प्रकरतिवथोबल-
शरोरदोषन्यपेक्षया कस्यचित्कतिपयेरपि वेगैः शुद्धिरिति । अतस्तृतीयां कफप्रसेकमि-
तयादिमिरिङ्ञटे्धिकीं शुद्धिमचोक्तवान्स॒श्रताचार्य इति ॥ १९ ॥

आहार सेव्यमाचाराभिहितं प्रतिपादयन्ाह-

(~. ( क

ततोऽपराहे सुविशुद्धदेहयुष्णाभिर द्धिः परिषिक्तगाजम्‌ ॥
कुखत्यगृह्वाह किनाङ्गखानां यूषै रसेवाऽप्युपभोजयेत्तम्‌ ॥ १६

वमनापिकारः | हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५४७

कुरत्थादीनां युयेजीङ्गलानां मंसरर्वा टप्रुमक्तमेवर भोजयेत्‌ । युपमांपरसविकल्प-

ायं दोपकाटपतात्म्यादयपेक्षः । नन्‌ वान्तम्य प्रहा मन्दोऽिः स्यात्‌
तदुक्तम्‌--“^स्नेहपीतस्य वान्तस्य तिरिक्तस्य सुतास्रनः ।

निख्टस्य च कायाभेमन्दरो मवति दहिनः' इति |

मन्दे चाघ्नो पेयादिक्रमे न्याय्यस्तत्कथमिह्‌ तथा नोक्तम्‌ | उच्यते

। वान्तस्य

नावदयं विरेक्तस्येवादययन्तमय्ररूपवातः । क्रि । प्रवृद्धकफापगमाय वमनं तस्यां

चावस्थायां पेयादिक्रमोऽनुचितः पयायाः कफवधक्रतरात्‌ ।
यदुक्तम्‌---“'पाशुध्राने यथा ब्रृष्टः द्दयत्यतिक्रदमम्‌ ।
तथा छप्मणि संवृद्ध यत्रागः छप्मवर्थिनीं'' इति |

^“ पयां 1 वि

अथ इटणाचायस्य व्याण्या--व हि मन्दाभिः पयादक्रमयांग्यम्य कथं
युषमांसरमापदश्षः \ अत्राच्यनं | आपिक्राव्दरासयादिक्रमाऽत्राप्युक्ते एवे । तत्रात्य-
न्तर द्िस्तेषामपि वातपथिष्ठानां दतां सास्म्यपिक्षया मापिरसाप

कचित्कफयुक्तानां यृषापयागः 1} न

उक्त च--"'पाशध्ान यथा ब्र: दरयव्यानिकदमम्‌ |
तभा -2प्माणे मद
भतः परे वमनफलामिषानम्‌--

यतरा: -प्मव्रविरना' इति|| १६ ॥

गुरत्वकण्टरग्रहणीप्रदाषा न सन्ति जन्तावमनान्कदाचित्‌ ।
केचित्‌--"कासापन्पस््ररमदनन्द्रा निद्रास्यदरागन्ध्यकफोेपसमाः । कफम-

९४८ व्याख्याकुयुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [७ चतुःसप्ततितमो -

अतः पररमवम्यानाह-
न वामयेत्तेमिरिकं न गारिमिनं
न चापि पाण्डूदररोगपीडितम्‌ ॥
स्थखक्षतक्षीणङ़शातिरदा-
नर्शोरदिताक्षेपकपीडितां ॥ १९ ॥
रूक्षे प्रमेहे तरणे च गर्भ गच्छलयथोध्वं रधिरे च तीरे ॥
दे च कोषे कृमिभि्मनष्यं न वामयेद्रचंधि वाऽततिष्टद्धं ॥ २० ॥
पाण्डदररोगपीडितमिति । रोगशब्दः पाण्ड्दराम्यां सह संवध्यते 1 केचित्‌-
‹नन वामयेत्तेमिरिकोष्वेवातगशत्मोदरपीहवमिश्रमातान्‌ । स्थूलक्षतक्षीणकृशातिर-
द्वान्प्र्ातुरान्केवखवातरोगान्‌ । स्वरोपघाताध्ययनभसक्तदुरख्देदुष्कोष्रतृडति-
वाखन्‌ । उष्वोस्रपित्तक्चधितातिरूक्षगभिण्यदावतेनिरूरितां चः । इति पठन्ति ।
ऊध्वं वातं केचिच्छरापं मन्यन्ते तत्न श्वापिनो सदुवमनाहत्वात्‌ । ऊ्ववातस्तन्रान्तरे
प्राक्त एव--
"अधः प्रतिहतो वायुः छेष्मणा मारुतेन वा |
करोत्यनिशमुद्रारमष्वेवातः स उच्यते" इति ॥
जन्यत्राप्युक्तम्‌--

“भुक्ते भक्ते तथा प्रे यस्योद्रारः प्रवतत |
ऊष्ववात तु त विद्याद्दानव्यानस्तमवम्‌'' इति ॥ १९ ॥ २० ॥

एतेऽप्यजीणेव्यथिता वाम्या ये च विषातुराः ॥
अतीव चोखणक्फास्ते च स्युमधकाम्बना ॥ २१ ॥
एषामजीणेपीडायां स्थावरजङ्कमे कृतिमविषवाधायां चालयर्थोदतकफशिते वाम्या
वमनाहोः । तत्ेषां वमने चिराद्ाधाऽनीर्णेन विषश्च सद्य एव } उस्वणकफानां च
गछामयादेषु सद्य एव विनाशः । अत्रापि द्रव्यविरोषम॒पदिङ नाह--पधकाम्बनेति ।
यष्टामधुकषायण वमनाङ्खप्रधानेन वामयेत्‌ । जेज्जटः; पनराह- मध्वेव मधुकं सख्ार्ये
कः, तेन मधुकाम्बुना क्षोद्रस्बुना । एष प्रतिप्रप्रवो ह्यवाम्यानामप्यक्तः ॥ २१ ॥

अकमनाह्‌'णा वमन व्यावपार्बद्धमस्ध्यता च द रायन्नाह---
अवाभ्यवमनाद्रोगाः ठृच्छतां यान्ति देहिनः ॥
असाध्यतां वा गच्छन्ति नेते बाम्यास्त्वतः स्पृताः ॥ २२ ।
अन्नावाभ्यानामरनिर्देशो यथासं तत्म्त्यनीकव्याधिषु वमननिरदेशादिति ॥ २२ ॥

विसेवनाधिकारः } हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५४९

अतिवान्तं धृताभ्यक्तमवगाह्य हमि जरे ॥
उपाचरेत्सिताप्षोद्रमिभ्ररेशिकित्सकः ॥ २३ ॥
टेरिति 1 खजसक्तृटेहैः शकरामधुिभ्ररुपाचरेत्‌ । कचिह्यानसच्छभिः प्रकल्पितैः
कचिच्छकरामिशरेः कचिन्मधमिध्रेरिवयः ॥ २३ ॥
वमनेऽतिप्रवत्ते च हृं कार्यं विरेचनम्‌ ॥
पिरेकेऽतिप्रवृत्ते तु वमनं योजयेद्धिपर्‌ ॥ २४ ॥

सुगमम्‌ ॥ २४ ॥
इति श्रीहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्रीकण्ठद्‌-
तकृतायां व्याख्याकुसुमावस्याख्यायां त्रिसप्नतितमों
वमनाधेकारः समाप्रः ॥ ७३ ॥

अथ चतःसप्रातितमो विरेचनाधिक्रारः।

[1 11 11 111 1 1 7

वमनपर्वकत्वाद्विरेचनस्याथ विरेकाध्यायः | विसेवनविधानमाह--
सिग्धस्विन्नाय बान्ताय प्रदातव्यं विरेचनम्‌ ॥
अन्यथा योजितं हेतद्भहणीरोगकृन्मतम्‌ ।। १ ॥
स्िग्धस्विन्नायेति । वमनानन्तरमपि स्निग्वस्विन्नाय देयम्‌ |
यट क्तम्‌--““कमेणां वमनादीनामन्तरे त्वन्तरे पुनः।
स्नेहस्वेदौ प्रयुञ्ीत षंशाोधनमनन्तरम्‌' ॥ इति ।

तच पक्षादू्व पक्षद्धिरेको वान्तस्येत्युक्तत्वात्‌ । तत्रान्नपरसरमणापि दिनानि १

रनेहेनापि ततः लिक च्यहमेव छब्रृप्णभोजिनं रचयत्‌ ।
“वान्तं षडहसंसषठं पुनः संम्नहितं क्रमान्‌ ।
उप्णं खनु व्यहं मुक्तं पाडदाऽद्ि वरिरेवयेत्‌ः' इति ॥

तत्र वमने स्नेदादे काहमेगोपरमो विरे उयहम्‌ । तथा हि चरकः
“एकाहोपरतः स्नेदाद्रक्त्वा प्रच्छदेनं पित्‌ ।

भ.

विराच्रोपरतस्तद्रस्सनहात्परस्कन्दनं पिबेत्‌" इति ॥

अवान्ते हि विरेकदाने कौ दोष इव्याह--अन्यथेति | सश्चत
न्तस्य हि सम्यमिरिक्तस्यापि सतोऽधःखस्तः छप्मा प्रहरणा ऋदयति गौरवमाप-

५

दयति प्रवाहिकां वा जनयति । तस्मास्स्निधस्िनाय वान्ताय च देयमिति ॥ १॥

५५० व्याख्याङ्कसुमावस्यास्यटीकासमेतो- [७ ४चतुःसक्ततितमो-

मद क्ररमष्यमेदेन भजिकिधं कोष्टमाह--
पित्तेन स्यान्मृदु; कोषः कूरो वातकफाश्रयात्‌ ॥
मध्यमः समदाषत्वान्मात्रा याज्याऽनुरूपतः ॥ > ॥)
पित्तेन पित्ताधिक्येन ] स दण्ये्षरसाम्डतकमस्तगडकरशराप्रपिनेवमद्योपष्णो
वकषीटद्रक्षाप्गफटादिभिरपि विरिच्यते । वतकफाश्चरयाद्रातछष्माषिक्यात्कूरः । स
तरिवृत्रिफटातिस्वकनीरिनीफलादिमिरपि दुःखेन विरिच्यते । मात्रा याोज्याऽनुरूपत
इति । मदौ मद्री मृटुगुणोपेता वेरेचनिकद्रव्यगुणानां तीक्ष्त्वादीनामपकषेण । कर

€.

तीक्ष्णगणोपेता वैरोधिकगणानां तीकष्णत्वादीनां प्रकर्षेण । मध्ये मध्या माता कतेव्धे-

लय्थः ॥ २॥
दाकराकषोद्रसंयुक्तं तिदृचूणावच्रूणितम्‌ ॥
रेचनं सुकुमाराणां त्वक्पत्रमरिचांशकम्‌ ॥ ३ ॥
शक्षराक्षीद्रं च लेहाथम्‌ । जिवृचणं कोष्टा्पक्षया । अष्टादङमाषकमानं िवृ-
शृण तद्वन्रणतं वति । िवृचणोवचर्णितं त्वक्प्रारिमिः । त्वक्पजमरिचांश्रक-
मिति । त्वक्पत्रमस्विानामंशश्चतुर्थो मागः । अिवृचृणोपक्षया त्वक्पत्रादिमिलितं पारि -
कमिलय्भैः 1 त्वक्पतरसुरभीकृतमिति पठे तु त्वक्त्रचरणैन यावता सौरभ्यं स्यात्तावदे-
यमिति ॥ ३ ॥
भिचा द्िेष्चं परिरिप्य करके खिभण्डिजातैः परिवेष रज्ज्वा ॥
पकं तु सम्यकपुटपाकयुक्ल्या खादेत्तु तं पित्तगदी सुशीतम्‌ ॥ ४ ॥
त्वा विदायं । त्रिमण्डी शुक्डा विवृत्‌ । पुटपाकयुक्त्या पुटपाकक्छमेणः कारम-
योदिपघराच्छादनकुशपरिवेष्टनमृदावेपननि्ूमाङ्गारान्तरुपखेदनादिरूपया ।
अन्ये त्वेवं पठन्ति-- `
"दक्षु द्विषा पाटयित्वाऽवषिप्य जिवृत्कस्केः प्रतिप्तधाय चपि |
पक्त सम्यक्पुटपाकक्रमेण खदिच्छीतं पित्तरोगामिमतः ॥

व्याख्यानयन्ति च । चिवृत्कल्कैरिति बहुवचनाश्िवृदादिकल्कैरिति, आदिदान्यो
टतो द्रष्टव्यः । तेनान्येषां वेरंचनिकानामयमेव पुटपाकविधिरिति चयोतयति । म्रतिस्तंधाय

क "(क अ (न

कुरशादिरमिर्वेष्टपित्वेति ॥ ४ ॥
वेरेवनमाह--
पिषप्पटानागरप्रारश्यामास्तिद्रतया सह्‌ ॥
ख्यन्मधुना साधं कफव्याधों विरेचनम्‌ ॥ ५ ॥
स्यामा द्याममूला नरवत्‌ । त्रिवृदरूणपरूा । पिप्परीनागरयोः प्रत्येकं माषकद्र-

विरेचनाधिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५५५१

यम्‌ । यवक्षारस्य माषकाश्चत्वारः । श्यामातिब्रतयोः प्रयेकं तथा । एवं मिटित्वा
कर्षा छेद्यः । एवमन्यत्रापि मानमृद्यम्‌ ॥ ९ ॥
हरीतकी विडङ्गानि सेन्धवं नागरं जित्‌ ॥
मरिचानि च तत्सर्वं गोमूत्रेण पिरेचनम्‌ ॥ £ ॥
तत्सचमिति । माघाप्रमाणं मध्येषु कोषठवयोबलेषु चूर्णकः । उत्तमाधमयोरबुदध्या
-विकल्पनीयः । हरीतक्यादियोगः कफन्याधातेव ॥ ६ ॥
त्रिच्छाणत्रयसमा जिफखा तत्समानि च |
्षारकृप्णाविडङ्गानि तच्चणं मघुसार्पिषा ।॥ ७ ॥
रि्ादरुडेन गुटिकां करत्वा वाऽप्युपकल्पयेत्‌ ॥
कफवातङरतान्गुल्मान्प्टी दोदरभगंद रान्‌ ॥
दन्त्यन्यानपि चाप्येतननिरपायं विरेचनम्‌ ८ ॥
चिद्रच्छणत्रयसमा तिफरति । चवृच्छाणन्नयं च्रिफराया अपि मिटित्वा
शाणत्रयम्‌ | क्षारकरप्णाक्रिडङ्ानामपि मित्वा तावदेव मानं शाणत्रयमिल्र्थः ।
तत्र तच्रान्तरम्‌--
“भू्रेघ्तः शाणमात्रा हि तिस्रश्च चिफटात्वचः |
विडङ्ग पिप्पटीक्षारशाणासिखश्च चूर्णिता
दिद्यात्सापिमधृम्यां तु मोदकान्वा गडेन च इति ॥
निरपायं व्यापद्रहितम्‌ ॥ ७ ॥ ८ ॥
अमयाद्यमोदकमाह--
अभया पिप्पलीमूलं मरिचं विश्वभेषजम्‌ ॥
त्वक्पत्रपिप्पटीमुस्तविडङ्गामटकानि च ॥ ९ ॥
एतानि समभागानि दन्ती च भिगुणा भवेत्‌
तरटदष्टगुणा देया षट्गणा चात्र शक्रेरा । १० ॥
मधुना माद कान्वद्ध्वा चाक्षमात्रं प्रमाणतः ॥
एकेकं भक्षयत्पातः शीतं चानु पिबिजलम्‌ ॥ ११॥
तावद्विरिच्यते जन्तुयावद्रृष्णं न सेवते ॥
पानाहारविहारेष भवेचापि नियच्रणः | १२ ॥
पाण्डुत्वकासविषमज्यरवदहिसादा
ञङ्योरुपृषएटनपनोदरपाश्वशरला
दुनामकुण्डलमगंदरशोफगस्पा-
न्यक्ष्ाद्रश्चमविदराहकमृत्रद्च्छान्‌ | १३॥

गान्‌ ॥

५९५२ व्याख्याङसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [७४ चतुःपपततितमो-

फीहाक्षिरोगपवनारमरिकुष्रमेदा-
नहृन्याद्रसायनमिदं भिषजा प्रयुक्तम्‌ ॥
अल्पव्ययं बहुफलं सतत भ्रयोज्य-
मायुष्करं पटितनाशनमश्विरषटम्‌ ॥ १४ ॥
त्वणुडत्वक्‌ । दन्ती तरिगुणेकमागपेक्षया । एवमष्टगुणत्वं षड्गुणत्वं च । मधु-
नेति । मोदकृकरणोचितमनेन । शीतं चासु पिवेलखमिति । योग प्रभावोऽयमन्यत्न
शीताम्बुना स्तम्म एव स्यात्‌ । रसायनमिद मिति । रसायनसाधम्याद्रप्रायनं रप्रायनं
यथा प्रशस्तरप्रादयत्पादात्पष्ठिवणादिक्ृत्तथेदमपीलथंः । किंवा रसायनाङ्ध मिदं विरेच-
नमिति रसायनम्‌ । अमयाद्यो मोदकः ॥ ९ ॥ १० ॥ ११॥ १२॥ १२॥१४}
पथ्यासेन्धवकृष्णानां कल्कयुष्णाम्बुना पिबेत्‌ ॥
विरेकः सवेदोषघ्रः श्ष्ठो नाराचसंज्ञितः ॥ १५ ॥
नाराचयोगस्तच्रान्तरस्य ॥ १९ ॥

विडङ्गसारामरुकामयानां पलं पं स्यान्ि्तात्रयं च ॥
गुडस्य षडद्रादशभागयुक्ता मासेन तरिश्चहुटिका विधेयाः ॥१६॥
निवारणे यक्षवरेण सृष्टः स पाणिमद्रः किं राक्यमिक्षवे ॥
अयं हि कासक्षयकुष्रनाश्चनो भग॑दे रप्टीहनखोदराशेसाम्‌ ॥ १५७॥

~ क

पठं पटं प्रलय पमित्यथः । चि्ता्रयमिति । अिघरृताया अपि पलत्रयम्‌ ।
गुडस्य षटूपडानि । द्रादशभागयुक्तेति । अतो मिरित्वा द्वादशपरङूपभागविमागेन
युक्ता कृता । मासेनेति । मापेनोपयुक्तम्‌ ! अयमथः । द्वादश पडानि विभज्य मासो-
पयोगाथं तरिंशदगुटिकाः कयात्‌ । एकगुटिकाया मानं षड्क्तिकाधिकनवमापकोपेतः कथं
इत्यथः । षटूरकिचिदधिकरक्तीचयोपेतनवमाषकाधिककषेमानेका गुिकरेल्यथः । प्रल-
न्तरे रक्तिकामिमाषमानमाहुः । काश्मीरास्तु गुडस्य च द्वादश पलानि पठन्ति। अत
एव चन्द्रटोऽपि गुडस्य च द्वादश एष योगः' इति पठति । इति माणिमद्रो मोदकः
॥ १६ ॥ १७॥

एरण्डतेरं भिफएलाकायेन निगणेन च ॥
युक्तं पीतं पयोभिवौ न चिरेण पिरिच्यते ॥ १८ ॥
पयोभिर्षेति। वाराब्दशार्थे। तेन चिफटाकाथदुग्धाम्यामेरण्डतें पेयमिति गदाधरः।
पयसेव केवटेन द्विगुणेनेलयन्ये । प्रचारोऽप्येवमेव । युक्तं पीते तथा स्षीरर्ाम्यां तु
विरेचयेत्‌, इति पाठः। ततर त्रिगुणेन त्रिफलाक्रायेन युक्तं तथा क्षोररसाभ्यां युक्तेरण्ड-
तैटं विरेचयेत्‌ । रसो मांपरमः ॥ १८ ॥

विरेचनाधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५५३
विरेचनस्थेव लिङ्त्तनेनायोगातियोगौ नि्दिरशनाह--
हृत्कुक्ष्यश॒द्धिः परिदादकण्ट्‌ विण्पत्रसङ्गाथ न सद्धिस्कि ॥
कफपित्तकोपो दाहोऽरुचिर्मोरवम्चिाद इत्येके पठन्ति ॥
गुद धरंशकफातियोगाः शूखोद्धमश्रातिविरिक्तटिङ्गम्‌ ॥ १९ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥
गतेषु दोपेषु कफान्तिकेषु नाभ्यां घत्वे मनसश तुष्टौ ॥
गतेऽनिरे चाप्यनुरोमभावं सम्यग्विरिक्तं मनुनं व्यवस्येत्‌ ॥ २० ॥
दोपीऽत्र पित्तस्थानगतं दोषोपरक्षितं पुरीषं कफः पित्तं च । कफान्तिकरेषिति।
कफान्तकरिपु(?) । गतेऽनेर चाप्यनुरोमभावमिति । अन्ते वायावानलोम्यात्प्रवृतते
सतीलयथः} तथा च टहवलः--प्राधिश्च विटूपित्तकफानिटानां सम्याणिरिक्तस्य मवेत्क्र
मेणेति । न चेवं कण्नन्तत्वव्याघातः । कफान्तत्वस्येव वायुनाऽपि सूचनात्‌ । वायु
निःशेषदे कफे, आश्ञयद्रान्यतया केवटः परति । एवं वमनस्य पित्तान्ततेऽपि
समाधिः ॥ २० ॥
अत्रेव पश्वत्करमण्यवस्थाव्रिशेषेण विशे षमृद्िश्राह--
मन्दाग्निमक्षीणमसद्विरिक्तं न पाययेत्तदिवसे यवागृम्‌ ॥
राचतं च तन्वी सुखोष्णां लघ पाययेत्त ॥ २१॥
तन्वीमिति । यतागुव्रिरोषणम्‌ । तन्वी च यत्रागृः पेमा । ट्षिति क्रियाविशेष-
म्‌ । मात्रा्बर तेन विटेप्यादि विधिरिति सेयः ॥ २१।
सदान विरेचनफटमाह--
बुद्धः पसादं वरमिन्धियाणां
धातुस्थिरले +उवखनस्य दीिम्‌ ॥
चिराच्च पाकं वयसः करोति
विरेचनं सम्यगुपास्यमानम्‌ ।॥ २२ ॥ |
नुद्धिप्रादश्च करायमनपोरन्योन्यानव्रिधानेन कायश्चद्या मनसोऽपि शुद्धिः प्रसारो
चुद्धेगिच्धियाणां च वहं तात्कालिकं विशिष्टमोत्तरकालिकम्‌ । एतदेव उद्टुणेन स्पष्टी-
त्यो क्तम्‌--कायमनसोरम्योन्यानृविधानात्कायमपि मनाऽनुत्रिधत्ते मनश्च काय इति ।

ज. क

हि विरेचनं तच्छद्धौ मनसो विद्धिः! मनशशद्धो वद्धिप्रपठाद

र्लान्यां टपृन्धे, प्व पाठो ब्रहुपु पुस्तक्रेषु । + वलमिदीत्तिपमिति घ. पुस्तके वहिरटिखि-
तपाः ।

प्प क # चि ५५, १ ४ ०91 400 49.५४ ५५५ ानहतनिितनाोनतािनिभ थिन नरन ततिति. ६ग६ ६१५ निवि 1
नेनरपनिमितयरमिनधतप्दाणन दक त्तमा १ स करतः ५ हि 1 शवः त 1 1 ११५२१५१८ ज भभ

१ ध. जृमा |

५५४ व्याख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [७ चतुःसपततितमो~

उपपन्न एवेत्यतो बुद्धेः प्रसादं करोतीत्युक्तम्‌ । धातुस्थिरत्वमुपचयलक्षणबडेन । बट्श-
व्देनोत्साहक्षणं बलम्‌ 1 केचिदघुद्धिपरपतादादयस्तात्काटिका विरेचनस्य गुणाः |
जभिदीधिप्रभृतयस्तु केचित्पंसनेनकमानन्तरमाविन इति । उपस्तम्भादिकारिणो मरस्य
क्षयकार्यपि विरेकः स्रोतःशुच्या बलमादधाति तक्रपानवत्‌ ।
न्तं च--““छोतस्पु तक्रद्द्धेषु रसो धातुनुपेति यः ।
तेन पुषटिषेरं वणैः प्रहपश्चोपनायतेः ॥ २२ ॥
दष्टान्तमाह--
यथौदकानां भवि जङ्गमानां सेतो दिदे श्चव एव नाशः ॥
पित्ते हते स्वेवमुपद्रवाणां पित्तात्मकानां नियतो विनाशः ॥ २३ ॥
यथौदकानां षि जङ्गमानां सेतौ विदीणे इति । ओदकानां जङ्गमानां जल-
जन्तूनां सेतौ विदीर्णे भुवि स्थे यथा ुवो विनाशस्तयेत्यथः । किंवा ओदकानां पद्मा-
दीनां म॒वि जङ्गमानां च मत्स्यादीनां सेतो वरिदीणे इति व्याख्येयम्‌ । यथोदकानामु-
दकेऽपवीते# चरस्थिराणां भवति प्रणाश इति वा पाठः । ओदकानां स्थावरजङ्गमानां
पद्मादीनां मत्स्यादीनां चेति 1 उपद्रवाणां व्याधीनां पित्तात्मकानां पित्तकारणका-
नाम्‌ ॥ २३ ॥
अविरेच्यानाह-
प्षीणक्षतोरुक्षितवाख्ृद्धा दीनोऽय शोषी मयशोकतप्तः 1
भ्रान्तस्तृषार्तोऽपरिजीणेभक्तो गभिण्यधो गच्छति यस्य बाऽखर्‌।॥२४५।
नवप्रतिश्यायपरर तदहो नवज्वरी या च नवप्रसूता ॥
कषायनित्या न षपिरेचनीयाः सेहादिभियं त्वनुपस्कृताश्च || २५९ ॥।
शोषीति । धातुरोषी । कषायनित्या इति । कषायरपराम्याप्तपराः ॥२४।२९॥
मन्दागन्यतिखेदितवारषदधस्थटक्षतक्षीणभयोपतप्राः ॥
श्रान्तस्तृषार्तोऽपरिनीणेभक्तो गभिण्यधो गच्छति यस्य चाक ॥२६।
नवम्रतिर्यायमदात्ययी च नवज्वरी या च नवप्रसूता ॥
ऋस्यादिताशाप्यविरेचनीयाः सेहादिभियं त्वनुपस्कृताश्च ॥
अत्यथपित्तामिपरीतदे हान्विरेचयेत्तानपि मन्दमन्दम्‌ ॥ २७
मन्दमन्दमिलयत्र केचिन्मन्दवीर्योरेति पठन्ति तत्र द्रव्थेरेति रेषः ॥ २६॥ २७॥
अविरेच्यस्याविरेकनज्ञैः कृतं दोषं दरयन्राह-
पिरेचनेयान्ति नरा विनाश्मज्ञमयुक्तेरविरेचनीयाः ॥ २८ ॥
॥२८॥

= - =+“ = =, ष पि भिति मभ

# अपनीते, इति सुश्चतपाठः ।

विरेचनाधिकारः ] हन्दमाघवापरनामा सिद्धयोगः। ५८५५

विरेचनस्य सिग्धरूक्षस्य पुरुषविरोषेणार्वधारणमदिशन्राह-- `
न चातिसिग्धकायस्य दद्या्सहविरेचनम्‌ ॥
दोषाः प्रच्याविता भूयो लीयन्ते तेन वत्म॑स ॥ २९ ॥
अतिस्निग्धस्य स्नेहविरेचनं स्नेहनप्रकषादतिवेगं गच्छतः प्रचरितानि दोषान्निहन्तं
न शक्तोति । ते च दोष्स्तेन स्नेहविरेचनेन स्वस्थानात्प्रच्याविता भूयः पुनर्रत्मसु
स्रोतस्यु टीयन्ते । एवं च तस्मादतिस्निग्धान्लेहविरेचनेन न: रोधयेत्‌ । न चातिस्ने-
हपीतस्तु पिबेत्स्नेहविरेचनमिति केचित्पठन्ति ॥ २९ ॥
स्वभावतः स्निग्धता न शोधनहेतरिव्ाह-
विरुक्षसेदसास्म्यं तु भूयः. संसह्य रेचयेत्‌ ॥
तेन दाषा इतास्तस्य भवन्ति स्नेहबन्धनाः ॥ ३० ॥
स्नेहसात्म्यमिति तु विषक्षय पुनः संस्नेह्य विरेचयेत्‌ । तेन तथाक्रुतेन विरेचनेन ।
स्नेहबन्धनाः सनेहोपटिप्रछठोतोन्धना इयथः । पूर्वं ये दोषास्ते तथा हता भवन्ति ।
नटवर्धेना इति केचित्पठनि ॥ ३० ॥
ख्क्षस्याङ्तन्नेहसेदस्य शोधने वमने विरेचने च. दोषान्दरयन्नाह--
खलेदस्वेदावकृत्वेव यस्तु संशोधनं पिवेत्‌ ॥
दारु इुष्कमिवाऽऽ नाभेर्दृहस्तस्य विदीयते ॥ ३१ ॥
॥ ३१॥ |
शाखागतस्यापि दोषस्य कोष्टानयनहेतुः सेहः. स्वेदः कोष्ठगतस्य सुखेन प्रवृत्ति
करश्चेति दशेयन्राह--
लेहस्वेदभचटिता रसैः सिग्धेरूदीरिताः ॥
दोषाः कोष्ठगता जन्तोः ससं हरम विरेचनैः ॥ ३२ ॥
रतैः सिग्धैरिति । मधुराम्ट्ल्वगैसते हि जिग्धरसा इति कारिकः । मांपरमेः
निग्धेरित्यन्ये । सुखं हरत विश्नोध(रेच)नेरिति । शक्यन्त इत्यध्याहारः ॥ ३२ ॥
आस्थाप्य सनेहितं तीष्णे रेचयेद्धीनरोचितम्‌ ॥ ३३ ॥
वैतवैगुण्येन हीनरोचितमास्यापनपुषैकं तीक्षणेदन्त्यादिमिर्विरेवयेत्‌ । मात्रारपत्वा-
दिना तु हीनरेचिते यथोचितो मात्रादिविधिः । वमनानन्तरं च विरेचनं पक्षात्परतः
कतेन्यम्‌ ।
यदाह सुध्रतः-“शक्नाद्धिरेको वान्तस्य ततश्चापि निरूहणम्‌ ॥
पयो निरूढन्चान्वास्यः स्रात्राद्विरो चेतः इति ॥

नेमो

१ घ, वचार" । २ ध. वन्तवैः ।

५५६ व्याख्याङुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [७० पञ्चसप्ततितमो ~

अस्याः । वमनानन्तरं पक्षाद्विरेचनं विरेचनानन्तरं च सप्रात्रादर््वमुदावर्तप्रशम-
नार्थं निरूहः । सप्तरा्रोध्वैकारत्वं च निषहस्योत्तरकाड्भ्याख्यायां वक्तव्यम्‌ 1 निरू-
टश्च सद्यस्तदह्रेवानुवास्यः । किं वा सद्यःशब्दः सप्ताहे । तेन निरूढः सप्ताहादृष्वेम-
नुवास्यः । तथा च तत्रान्तरम्र्‌-- | |
५'जस्थापितं विरिक्तं वा सप्ताहमुपवंहितम्‌ ।
यवागादिभिराहारिरयोजयेत्ेहबास्तिना'” इति ॥
अत्र पक्षे तदहः सेहवसतिभिरूहाङ्गतया खमभ्यते । निरूढोऽपि सप्तरात्राद्धिरेच्यो
विरिक्तोऽपि सप्ररा्रानिरुल्यो नावीक्‌ । अत्रार्थे चरकाचायेः--
“नरो विरिक्तस्तु निरूहदानाद्धिवजयेत्सक्त दिनान्यवश्यम्‌ ।
शुद्धो #निरूढोऽपि विरेचनं च तद्यस्य रुन्यं विकप्तच्छरीरस्‌ः' इति ॥
जेल्टव्यास्येयम्‌ । गदाधरस्तु व्याच । ततश्चापि निरूहणमिति । निरूदोऽपि
पक्षदिव पिरेचितस्तु सप्तरा्ात्परतोऽनुवास्यः 1 अतणएवोक्तम्‌--विरेचनात्सक्तरात्रे गत
इति । आदिपक्षस्य चेत्थं प्रणम्‌, उत्तमहमच्यपेक्षया पेयादिक्रमः षडहम्‌ । तत्परं
मध्यकोष्ठपेक्षया स्रेहपानमपि षडहम्‌ 1 ततः सेदसू्यहमिति । यत्त॒ भाटुकिना--
दरारात्रे गते ददयाद्वान्ते मूयो विरेचनमिलयनेन दशराचाद्विरेचनं वान्तस्योक्तं तन्मृदु-
कोष्ठापेक्षया ज्यं स्रेहपानं मध्यदोषे चतुरहं पेयादिक्रमेण त्यहं खेदेन च ज्ञेयम्‌ ।
अथ इष्टुणोक्ता व्याख्या--पञ्चानां कर्मणां कमेण क्रियमाणानां यतो यतो यद
दयावता काटेन करणीयं तत्तदुपदशंयनाह-- |
“'पक्षाद्विरेको वान्तस्य ततः पक्षातिरूहणम्‌ ।
पचो निरूढोऽनुवास्यः स्यात्सप्तरावाद्विरेचितः"” इति ।
अस्याथैः । सम्यग्योगेन वान्तस्य पुरुषस्य विरेचनं पक्षान्ारवा्नापि परतः । तता-
वाककरियमाणं पुरुषानल्वङयोरबरत्वाद्व्यापदमावहति । अतिपरतः पनः सनहस्वे-
दादिगुणोऽन्तरितः स्यात्‌ । तस्मात्पक्षादेव वान्तो विरेचनीयः । तत्र प्रधानद्ुद्धिमपे-
्ष्यान्प््गण दिनानि षडतिक्रम्य मधुरादिरसपंसगमाचरेत्‌ । सखेहपानेनापि दिनानि
षडतिक्रामेत्‌ । ततः स्वेदमाचरेहगरृष्णं मुज्यमानस्म्यहं स्थितश्चतर्थऽद्वि विरेकं कुयात्‌ ।
ततस्तस्माद्विरेकाद संसरण दिनानि षडतिकरम्यानन्तरं मधुरादिरससंपरममाचरन्सपरा-

त्राद्विराचेत इति वाक्यादष्टमादिदिव्ेष्वनुवास्ननानि यथादोषं विदध्यात्‌ ! ततः षोड-

शोऽहि लेहाभ्यक्तः खेदितश्वाऽऽस्थापनं सेवेत। गयदासप्तु चरकाचार्याभिप्रयेण विरे

ट्व द, „¢ ¢ अ ५ ~ क

चनादूष्व षडहं कतान्नप्ंसषगस्यावस्थाविरोषेण सरेहपानमनुवाप्ननं च द्वयमपि मन्यते ।
# निरूहैण, इति चरकपाठः ।

वस्िविष्यधिकारः] इन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः | ५५७

तथा च चरकाचायवचनम्‌--सेखष्टभक्तं नवमेऽि सपिस्तं पाययेताप्यनुबासये-
देति । तत्र विरेचनादृध्वमच्ेसर्गेण दिनानि षटूततो मधुरादिरसमंसगेमाचरेत्‌ ।
सेहपानेनापि दिनानि षडतिक्रामेत्‌ । ततो दिनत्रयं खघ्रुष्णं भ॒ञ्चानश्वतुर्थेऽहि सखरेहा-
म्यक्तः स्वेदितश्चाऽऽस्थापनं सेवेत । खेहपानपवकस्यानुवासनपवेकस्य चाऽऽस्थापन.
स्यावस्था गयदासेन दरिता--यथा हीनविरिक्तस्यावशिष्टपसिपक्रामसंचयावृते वायं
स्नेहपानपृवकमास्थापनं कचिव्याध्यवस्थावशात्पराकूखेहनविरेचितमस्याऽऽस्थापनमिति ।
निरूढः पुरुषः सद्य एव तद्िवस् एवानुवास्यः । एतेन दत्तनिखूहो यथोक्तं भोजये-
त्वाऽऽद्रेपाणिरेवानुवास्यः ¦ विरचितस्तु सप्तराच स्पुरतोऽनुबास्यो नारवाक्‌ ।
उक्तं हि--“विरेचनात्सक्तरात्रे गते जाताय वे । |
क्रतान्नायानुवास्याय सम्यग्देयोऽनुवासनः' इति |
केचिदन्यादृशं ग्याख्यानं कुवन्ति । तच गयदासाचार्येण बहुधा दूषितत्वादस्मा-

किष (कि

भिरप्युपेक्षितमिति ॥ ३६ ॥
पद्मकोशीरनागाहचन्दनानि प्रयोजयेत्‌ ॥
अतियोगे पिरेकस्य पानारेपनसेचनेः ॥ ३४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥
सोवीरपिष्टः सदकारकल्को नाभिपरटेपादतिसारहन्ता ॥ ३५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३९ ॥
रति श्रीहन्दपरणीतहृन्दमापवापरनापकसिद्धयोगम्याख्यायां श्रीश्री
कृण्टदत्तकरृतायां व्याख्याकरुय॒मावस्याख्यायां चतुःसप्ततितमो
विरेचनाधिकारः समाप्नः ॥ ७४ ॥

सानम

अथ पश्चसप्रतितमा बस्तिविष्यधिकारः।

वान्तविरिक्तस्य निरूहायेतस्यस्य स्रेहनेष्वनुवास्रनमुचितमित्यनन्तरमनुवाप्तनविधिः ।
अन॒वाप्रने निरुक्तिश्च स॒श्तेन कृता । अनुवसन्नपि न टुप्यलयनुदिनं वा दीयत इलनु-
वासनम्‌ 1 अस्याथः । अनु, अनुगुणं वासनमपि यस्याप्रावनुवास्रनः । अथ वासरं
दिवसमनु दीयत इति रेफस्य निरुक्तविधिना नकारेणानुवाप्तन इति रूपम्‌ ।

उक्तं च-“जहोरात्रादनुखरेहः पर्यागच्छव दुष्यति ।

कुया स्िगुणां चापि जीणस्यारपगुणो मवेत्‌" इति ॥
सेहव्तेः प्राधान्यमाह--

५५८ व्याख्यादुयुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [७^पञ्चसप्ततितमो-

बस्तिर्वाते च पित्ते च कफे रक्ते च शस्यते ॥
संसग संनिपाते च बस्तिरेव सदा हितः ॥ १॥
` संध्मो दोषद्रयप्रकोपः । प्रङृतिस्मप्तमवेतन्वरा्ारम्भको दोपत्रयप्रकोपः संनिपा-
तोऽचाभिहितः । ननु वात एव बह्तियुक्तो यद्ुक्तमास्थापनानुवाप्तनं तु खट सर्वोपक्र-
मेभ्यो वति प्रधानतमं मन्यन्त इति । पित्तकफौ तु ॒विरेकवमनविषयो । विरेकः पित्त-
हराणां वमनं शछेष्महराणामि्यागमात्‌ । रक्तंऽपि पित्तस्धमिणि विरेचनमेवोचितं
तत्कथं पित्तकफरक्तेभ्यो हितो बलिः । उच्यते । जीनपि दोषान्पक्ताश्ययगतान्वसिज-
यतीति । जआमाङ्यगतं कफं वमनं पच्यमानारायगतं पित्तं विरेक इति सिद्धान्तः 1
तदु क्तम्‌--““पित्तं वा कफपित्तं वा पित्ताशयगतं हरेत्‌ }
संतन च्रीन्मडन्वस्तिर्जयेत्पक्रादायस्थितान्‌" इति ॥
रक्तमपि दुष्टं प्रस्ादनद्रवयेदैत्तो बस्तिः प्रसादयति दोषदरणद्वारेण चानुटोमय-

+ + ५

तीति ॥ १॥
अनुवास्यः सप्तरात्राद्विरेचित इति यदुक्तं तद्टट्छाम एव नान्यथेति देयन्नाह--
विरेचनात्सप्रारे गते जाताय वे ॥
कृताहाराय सायाहे बस्तिर्दयोऽनुषासनः ॥ २॥
विरेचनात्सप्तरात्रे गत इति । पेयारिक्रमः षडात्रं प्रकर तिमक्तमेकाहमेवं सक्तरा-
वातिक्रमः। ननु संखष्टभक्तं नवमेऽद्वि सर्पिस्तं पाययेताप्यनुवाप्तयेद्रे्यनेन चरके विर
का्तवमाईिदिनेऽनुवासनं निर्दिष्टम्‌ ।
भद्रश्ौनकेनागि--^(मृष्टमक्तः सुमनाः स्ेहपीतो दढानटः ।
सद्धः परतो माप्तादनुवास्यस्ततो नरः" ॥
इति. वदता मासात्परं स्नेहवसिद्शितस्तत्कथमिहं सक्तरात्रे गत एवानुवाप्तनविधिः 1
उच्यते । जातबटायेति वचनात्सक्षराे गते जातबछत्वे सति स्नेदबस्तिनान्यथा बलं च
पुरुषापेक्षया तेनािबर्तारतम्यात्कस्यनित्सप्ताहे गते बलोपचयः कस्यचिन्नवाहतोऽष्टमे
नवमेऽपि दिनेऽनुवापनं विहितं न विरुद्धम्‌ क्षीण्ने्तु करमेणानिबरट्‌ध्या बट्छामे माप्त
त्परेणापि स्नेदबस्तिरिति न कथिद्विरोधः 1 अन्ये त्वाहुः । विरेचनात्परतः स्तरात्रे गते
नवममेवाहः स्यात्‌ । भद्रश्ञोनकवाक्येऽपि सरद्धइत्नेनो््वाधः । उच्यते । आभ्यां च
शुद्धिम्यां मास एव भवति । कथं वा तस्य पक्षा्धिरेकः। वमनस्य च प्राकर सप्ताहं स्नेहनं
तत्‌ एकाहमुपरतः । विरेचनादूध्वं सप्तरातानुक्रमः 1 एव॑ नास्लर्थमेद्‌ इति । कृतान्ना-

|

येति भक्ताय कृतप्ंसमनक्रमाय च । उक्तं च--आस्थापित विरिक्तं चेत्यादि । कृता

हाराय स्नततामेति केचित्पठन्ि । तत्र न कदाचिदप्यकरृताहारायेति सतनग्रहणार्थः ।
देयोऽनुवासन इति । निरूदाङ्तेन ॥ २ ॥

बस्तिविध्यषिकारः ] हृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः । ५५९

क्षारं न वेदैतरणं परदाय द्ये च्यहे वाऽप्यनुवासनीयः ॥ ३ ॥
क्षारं न केदरैतरणं प्रदायेति । यस्य विरेचनं नोनितं संचितं च ममस्ति तस्य
तन्मखपगमार्थ क्षारं वैतरणं वा बसि दत्वाऽतुवासनं देयं विद्ुद्धस्य सेहवस्तयुपदेशात्‌ !
तदुक्तम्‌--स्रेहवस्तितिधेयस्तु नाविशरुद्धस्य देहिन इति । न चेदिति विकारे । दहं
इति प्रयहम्‌ । उयह्‌ इत्येकान्तरम्‌ ॥ ३ ॥
प्सु बामपाश्वेन कृतान्नमनुबासयेत्‌ ॥ = ॥
कृतान्नमिति भुक्तवन्तम्‌ ॥ ४ ॥
पृवेकम बलेरुपदिदनाह--
उत्छषटानिरविष्मूत्रे नरे वस्ति निधापयेत्‌ ॥
अन्यथा विहितां बस्तिनवान्तः परतिपद्यते ॥ ५ ॥
उत्खषए्टानिखविष्मूत्रे नरे बस्ति निधापयेदिति । अन्यथा<न्येन प्रकारेणानुत्छ-
षछानिरविण्म् इत्यथः । अन्यथा विहित इत्च एतेहि विहित इति केचित्पठनि 1
तत्र हि यस्माद्यत एतैरनुत्खष्टेरनिटविप्मवनेघ्द्वारावरकैर्विहितोऽवरद्धः सेहो नैवान्त
प्रतिपद्यते नवान्तः प्रविक्षतीत्यथः ॥ ५^ ॥
बस्तिपीडनविधिमाह--
वस्ति सच्ये करे कृत्वा दक्षिणेनावपींडयत्‌ ॥
एकेनेवावपीडेन न द्रुतं न तिरम्बितम्‌ । £ ॥
सुगमम्‌ ॥ £ ॥
प्रसारितेकजद्घायां कायीऽन्योपरि कुशिता ॥
भरद य्ात्पुटकं तस्मिन्पाया दोपविश्ोधनम्‌ ॥ ७ ॥
प्रसारितैकजङ्यायां कायाऽन्योपरि करुचितेति । वामनड्वायां प्रपारितायां
तदुपरि दक्षिणजङ्वा संकुचिता काया ॥ ७ ॥
गिहितस्नहस्य प्यात्कम निदिरनाद--
ततः भणिदिते स्तंह उत्तानो वाक्श्नत भवेत्‌ ॥
प्रसारितः सवेगत्रेस्तथा वीयं विसपेति ॥ < ॥
वाक्शतमिति 1 छरिकारतम्‌ ॥ ८ ॥
आतुरस्य करणीयममिधाय वैद्यस्य करणीयं दशयन्नाह--
आकुश्चयेच्छन स्िखिः सक्थिवाहू ततः परम्‌ ॥
ताडयेत्तख्यारेन जीस्ीन्वाराञ्डनः रनः ॥
स्फिजोशवं ततः श्रोणी ज्ञम्यां तिरूनिक्षपेत्ततः ॥ ९ ॥

५६० व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [७५पञ्चपप्ततितमो~

आकश्चयेच्छनेशिखिः सकिथिवाह इति । जड्घानाहूतद्यागृहीत्वा तरेरुल्सिप्य
सकोचयेत्‌ ! सविथवाहङ्कु्चनं स्नेहवीय वि्षपणाथम्‌। एवं हि शिरामुखाना स्णटुटत्वं भवति ।
तट्योरिति हस्तपादतल्योः । स्फिजोस्ताडनं बस्िशीघ्रागमनवारणाथम्‌ । यदु क्तम्‌--
दत्वा स्फिजौ पाणितटेन ₹हन्यात्लेहस्य रीघ्रागमरक्षणाथमिति । . शय्यां जिरुत्ि
पेदित्यर्थः । श्फिनोश्चिनं ततः शय्यां चीन्वारानुस्धिपेत्पुनः' इति इद्टणभाष्ये पाठः ।
तत्र ताडयेदित्यादि तख्योईस्तपादतल्योः इनः रनेखीखीन्वारान्दन्यात्सेहशीध्वागम-
ननिषेधा्थं सिफिजोश्वेनमिति ताडयेदिति सबन्धः । स्फिजोभेति । चकारो मिनक्रमे |
तेन ताद्येचेत्यनत्न द्रष्टव्यम्‌ । अतस्तल्योगृहीतत्वात्कषरे जाननी चोल्किपेदि त्यनक्तो
घद्धवेचव्यवहारः शुद्धो भवति । शैय्यामुर्क्षिपादिति । काष्टफटकादिक्रतां सहाऽऽ-

>

तुरेणीध्वं नयेदित्यथंः । राय्यास्थमातुरं स्फिग्दरा इत्यन्ये ॥ ९ ॥
एवं प्रणिहिते बस्तों मन्दायासोऽप्यमन्द्‌ वार्‌ ॥
` स्वास्तीर्णे शयने काममासीताऽऽचारिके रतः ॥ १० ॥ |
कामे ययेच्छम्‌ । अनेनैव चरकोक्तगा्मदनादिकमपि यथेच्छस्थितिहेतुः संगच्छते
पङ्क्तम्‌--
“लेहेन पाष्ण्यङकशिपिण्डिकाश्च ये चास्य गाजावयवा स्नाताः ।
ताशवाप्य(पि) खयातस सुखं ततश्च निद्रामुपासीत करतोपधानः' इति ॥
आचारिके रत इति । कोधादिवजनेऽवहितः ॥ १० ॥
उत्तममध्यमाधमानदादयपेक्षया चिविधामनुवाप्ननमा्माह-
षट्पलं तु भवेज्ज्येष्ा मध्यमा चिपटं भवेत्‌ ॥
कन[यस्यधपाटका [तरेषा माजाञनुवास्ने ॥ ११॥
अस्यार्थसंगतिमनन्तरवक्ष्यमाणशछछोकव्यार्ययैव दश्शयामः ॥ ११ ॥
प्राग्दानमाये द्विप परषवृद्धिद्वितीये पटमक्षवद्धिः ॥
कषद्रय स्याद्रसुमाषवद्धषस्तो त्रतीये क्रम एष उक्तः ॥ १२॥
य्यात्तमा षरटूपटी मात्राऽहंति तस्य प्रथमं द्विपलं ततः पदार्थेन वद्धिः । एवं कमेण
नवाभाद्नः षटूपडा मात्रा स्पूणा भवति | तथा यस्य मध्यमा त्रिपटी मा्ाऽहतिं तस्य
प्रथम प देयं ततः कर्षेण बद्धः । एवं नवभिः करमेण तिपी मारा स्यात्‌ ।
यस्य कनीयसी सरधिकपटी माच्रोचिता तस्य प्रथमम्भपटं ततोऽष्टमापकर्वद्धिः । एवं
नवमिदिनैः पार्थं परं स्यात्‌। नवभिदिनेरिव्यतसर्मः। तेनातोऽवागपि सखेहल्क्षणोदयेऽन-
वाप्नननिमित्ते काया । आद्य इति। बटानटादिभिरुत्तमे प्र्षे द्वितीये मध्यमे । तती
ञम्‌ । वेपुमापतदरष्टमापकवृद्धिः । कनीयसी(प्या)माजा(चया)प्रचारः ॥ १२ ॥

बस्तिविध्यधिकारः] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५६१

सव॑स्नेदवसितद्रम्यपूरवकर्म निदिशनाह--
स तु सेन्धवचूर्णेन शताहेन च संयतः ॥
भवेत्सखोप्णश्च तथा निरेति सहसा सखम्‌ ॥ १३ ॥
स स्तेहस्तु पुनः पक्रोऽपि पेन्धवशतपुप्पासमन्वितो देयः । सहसेति । उक्ताधिक-
काटनिरासाथेम्‌ । खमिति । उषादिकं विना ॥ १३ ॥
मध्यवयस्कमा्िदय नूरणस्य मा्रामाह--
चणेमाषः पले स्नेहे सिन्धुजन्पराताहयोः ॥
न्मापमेकं पठे स्नेहे सिन्धुनन्मशचताहयोः ॥ १४ ॥
भ्येकमङ्गुल्चियममरदंशं ग्राह्यं वर्णेन ॥ १४ ॥
स्नेहस्य शीघ्रागमनहेतुं कतंव्यं च प्राह--
पस्यानुवासनो दत्तः सकृदन्वक्षमाव्रजेत्‌ ॥
अस्युष्णो वाऽतितीक्ष्णो वा वायुना वा प्रपीडितः ॥ १५ ॥
सवाताऽधिकमाचो वा गुरुत्वाद्राऽतिमेषजः ॥
तस्यान्योऽस्पतरो देयो न हि स्निद्वलतिषति ॥ १६ ॥
सकृत्कदाचित्‌ । अक्षस्य यन्त्रस्यानु पश्चादन्वक्षं तत्क्षणम्‌ । वाय॒नेति । कोष्ठस्ये-
न । सवात इति । अनुच्छरास्यविहितबन्धादिना बस्तिवटकस्थितवातसतहितः । अति-
मेपज इति । वहुमावसेन्धवराताहः । अल्पतर इति । पृवेदत्तस्नेहरेपस्यामि व्रियमा-
नत्वात्‌ । अस्पग्रहणं चेह सवौत्युप्णादि विपर्ययमूचकम्‌ । तेनाल्युप्णत्वाच्छीघधागमेऽ-
त्युप्णो वस्तिरित्याद्वि सिध्यति । न हि सिह्यत्यतिष्ठतीति । अतिष्ठति स्नेहे न सि-
| तीत्यथं ।
अथ उदुणव्याख्यानम्‌--तम्यानुव्ासनस्नेहस्य प्रणिधानमाचप्रयावृत्याऽस्य
निदानपर्हिरार्थं दहेत पुनःकरणीयत्वं च दशेयन्नाह । यस्येति । सङ्ृदेकव-
रम्‌ । अक्षस्य यन्त्रस्यानु पश्वादन्वक्षम्‌ । आव्रनेदागच्छेत्‌ । कुतः, अत्यौप्ण्याद्ुष्णगु -
णातिरेकात्‌ । अतितक्षणयादेतितीक्षणेः संस्कारकद्रन्यैराहितात्‌ । अनुचरा स्यबन्धनात्स-
वातो बक्षिवायुना प्रपीडितः सन्‌ । अतिमात्रो ऽतिभेपजश्च गुरुत्वात्‌ । तस्यान्योऽरप-
तर इति । अन्योऽव्यैपण्यादिगुणविपरीतः । अल्पतर: प्राचीनमाच्रातः । प्रथमस्नेहेनैव
क्िनित्म्नग्धत्वात्‌ । करुतः पुनरपि देय इत्याह । न हि स्निद्यद्यतिष्तीति । अतिष्ठति
स्नेहे यतो न स्निद्यति नर इति ॥ १९ ॥ १६ ॥
जरीन्यस्य यामाननुवतेते च स्नेहो नरः स्यात्स वि्चुद्धदे हः ॥ १७ ॥

नन ॥ पर ज^ जोजन कथ ११५९५५१ तमोत्मना ७४५३११ निन कणप किमेक

५ उद्ममधिक्रम्‌ ।

५ #॥,

५६२ व्याख्याङसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [७५पञ्चसप्ततितमो-

पुगमम्‌ ॥ १७ ॥
एकान्तरोपयोगेन धान्यशरुण्टीजरं पिवेत्‌ ॥
तेनास्य दीप्यते वहविभक्तकादक्षा च जायते ॥ १८ ॥
एकान्तरोपयोगेनेति । उत्सर्मतः पानादेकान्तरेणानुवासनम्‌ । तद्यत्र दिने न दीय-
ते तत्न दडिने धान्यद्ण्टक्राथः प्रातः पयः॥ १<॥
काथा्पमाचया परातधान्यदरुण्यीनटं पिवेत्‌ ॥
काथार्पमाजयेति । यस्याम्यायक्षया न सम्यक्राथोऽईति तस्य ततोऽधेमात्रया
कर्षण प्रचारः ॥
पित्तोत्तरे कदुष्णाम्भस्तावन्मानं पिवेदथ ॥ १५ ॥
पुगमम्‌ ॥ १९ ॥
जीण शमयति शछेष्माणं च भिनत्ति तत्‌
मारतस्यानुकूखले कुयोदुष्णोदकं नृणाम्‌ ॥ २० ॥
मुगमम्‌ ॥ २० ॥
विप्मू्निर्हरणमतादश्येन कृतदुद्धेरेव स्नेहवसतिर्विधीयत इति दद्रोयन्नाह--

= व

स्नेहषस्तिंवधेयस्तु नावि्चुद्धस्य देहिनः ॥
स्नेहवीर्यं तथा दत्ते देहं नानु विसर्पति ॥ २१॥
तथा दत्त इति । अतिष्द्धस्य इत्ते । स्नेहवीर्यं तथा दत्ते दे्हं॑चानु विसपतीति
डल्टुणः पठति । तथा तेन प्रकारेण इद्धं शरीरे स्नेहवस्िः स्नेहवीरयं दत्ते ददातील्यथः।
देहे दोषैरपिहितः स्रोतस्यन्तर्नं सर्पतीति केचिदर्थं पठन । अपिहित आच्छादित
इत्यथः ॥ २१ ॥ |
पूर्व विशुद्देहस्यैव स्नेहव्िं विद्यं कथिद्शुद्धेऽपि तस्य सूत्रमाह--
अशुद्धमपि वातेन केवलेनापि पीडितम्‌ ॥
अहोरात्रस्य काटेषु सर्वेष्वेवासुवासयेत्‌ ॥ २२ ॥
केवटेन धातुक्षयहेतुना । रिक्ते हि शरीरे प्रायेण विवरृतस्रोतोमुखमेव शरीरम्‌ !
त्र शुद्ध्या पुनरतिधातुक्षयेणातितरामेव वातरोगः स्यात्‌ । तेनाद्द्धेऽपि तत्र स्नेहन-

(क

स्तिरिति । अहोरात्रस्य कषु पवाह्णादिषु जीणान्नं मोजयित्वाऽनुवासयेदिंति कक््यमा-

णेन प्रणीयम्‌ ॥ २२ ॥
विशिष्टावस्थायामस्यापोद्रार(तुवाप्नन) माह-

तीवायां रुजि जीणाननं मोजयित्वाऽनुवासयेत्‌ | २३ ॥

नस्तिविष्यधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | ५६३

क,

ती्रायां रुनि नाधिकं जीणान्नं मोजयित्वा सवेषु करेष्वनुवासयेदिति । कचिमगु-
णोपधानं कृतेति वाक्यदोषः । प्रागञचाद्धस्य केवल्वातपीडितस्य सरस्य सर्वे्वहोरा्रा-
वयवेष्वनुवासनमभिहितमिह तु रद्धस्येति न पोनस्क्त्यम्‌ ॥ २३ ॥
रूक्षस्य वाताधिकस्य वातवेगविधारणाय प्रागेव खेहनास्ति दत्वा पश्चच्छोधनो
बिरदैय इति ददहेयनाह--
रूक्षस्य बहुबातस्य द्रो जीन्वाऽप्यनुवासनान्‌ ॥
द्त्वा सिग्धतवुं ज्ञात्वा ततः पश्वान्निरूहयेत्‌ ॥ २४ ॥
ख्ञ्स्य बहुवातस्य यदा गरटुकोठत्वं तदा द्वौ चयो वा सनेहवस्तयः । अन्यथा
त्वपिदब्दाद्धिका अपि स्नहबस्तयः । अत एव बस्िभिः स्निग्धतनं ज्ञात्वेति कृतवान्‌ |
न हि स्निगततुता द्विवि()स्नेहवस्तिभिरवश्यमाविनी । नन्वव यद्रावित्यनेन युम-
वस्तिदानमुक्तं तदप्गतमयुग्मतवरस्तिदानस्य चरके विहितत्वात्‌ ।
तद्यथा--“एकरं तथा चीन्कफने विकारे पित्तात्मके पञ्च च सप्त वाऽपि ।
वाते नवैकादश वा पुनव बस्वीनयममान्द्ुदाखो विदध्यात्‌, इति ।
उच्यते } अगरम्मदानं पनरनुव्राप्ननाविषयं न तु निरूहाङ्गानुवास्ननविपयम्‌ । निरू-
हाङ्ानुवाप्तने युमदानं चरकेणापि दितम्‌ । त्था--तरीन्पश्च रात्ञश्चतुरोऽथ षड्वा
वाताधिकानामनुवासनीयान्‌ । स्नेहान्प्रदयादियथः । विपमप्रख्योपादानं द्विचतुरादिन-
स्तेरपि मध्यविधया पर्िहाथमिति ॥ २४ ॥
किचित्लिग्धतायामप्यास्थापनविरेपेणेवाऽऽस्थापनीय इति दद्वीयताह--
अस्िग्धमपि वातेन केवरेनातिपीडितम्‌ ॥
सेहमगादेमतिमाननिरूदैः समुपाचरेत्‌ ।॥ २५ ॥
अस्िग्धमपीपल्तिग्धमपि । नम्‌ इषदर्थे । अनुदरा कन्येति यथा । लेहप्रगिः

याप । रृक्षस्यत्यादि विधानं तिति
द्रयोरेकस्यातिशीदटननिषेधाय दोषं दङेयनाह-
सेहवस्ि निरू वा नकपेवाभ्यसे्चिरम्‌ ।
सहा पिपत्तकफोतकटेशौ निरूहात्पवनाद्धयम्‌ ॥ २६ ॥
अन्ये त्वेवं पठन्ति-
“सरहनरसिति निरूहं वा नेकमेवातिकषीटयेत्‌
स्यातामिवधोत्कटेहावत्यम्यस्तेऽनुवासने ।
निरूदपेवनाच्चापि भ्वरेयुवातना गदाः

५६४ व्याख्याङुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [अ९पश्चपतपतितमो-

तस्मानिरूढोऽनुवास्यो निरृद्यश्चानुवापितः ।
नेवं पित्तकफोत्छेरौ स्यातां न पवनाद्धयम्‌" ॥ २६ ॥
यथोचितात्पाददहीनं भोनयित्वाऽनुवासयेत्‌ ।। २७ ॥
यथोचितात्पादहीनं भोजयित्वेति विधानमुत्तमाग्न्येक्षया मन्दे तवञ्चावधमोजनमपीषटम्‌ ।
यदाह निमिः--अ्हीनं चिमागं वा मोजयित्वाऽनुवाप्नयेदि ति! पादहीनभोननोपदेशोऽ-
जीर्णपरिहारार्थम्‌। सोदित्यभोजने द्यजीणं स्यात्‌ । तथा च कारश्यपः-- तृक्तस्थान्वासनं
दत्तं न सम्यक्परिपच्यत इति } उट णस्तु, एवं व्यास्याति--यथोचितात्पाददहीनमिति ।
प्रकशुद्धस्य कत्ंसर्जनस्योचिताद्धक्तात्पादहीनमुत्तममध्यममन्दाधिविरोषेण पादेन
पादाम्यां पदिर्विहीनमिति ज्ञेयम्‌ । अर्धहीनं तिमागं वा भोनाधेत्वाऽनुवास्येदिति
गनिना प्रोक्तत्वादिति ॥ २७ ॥
अमुक्तवतः प्रतिषेधमाह--
न चायुक्तवतः सेहः प्रणिधयः कर्थचन ॥
शद्ध त्वाच्छरन्यकोष्स्य क्षिपस्तूष्वेमथोस्पतेत्‌ ।॥ २८ ॥
स्नेह उर्ध्वं समुत्यतेदिति पाठे सभ्थगृरध्वं गच्छेदिति । ततश्षातिपीडितवव्याप-
तस्यात्‌ । शुद्धत्वादित्यत् सृकष्मत्वादिति परित्वा गयदासः सृष्ष्ममार्गानुसरणं शीखत्वा-
तस्येति व्याख्याति ॥ २८ ॥
एकं तथा जीन्कफजे विकारे पित्तात्मके पञ्च तु सप्त वाऽपि ॥
वाति नवेकादश्च वा पुनवां बस्तीनयुग्मान्डुश्रो विदध्यात्‌ ॥ २९ ॥
सुगमम्‌ ॥ २९॥
विष्न्धानिरविण्पृत्रः सेहदीनेऽनुवासने ॥
मवतीतयध्याहार्यम्‌ । हीनेऽनुवासन इति । दीनगुणमाने ॥
दाहक्ृमपरवाहातिकरथालयनुवासने ॥ ३० ॥
दाहङ्कमपवाहातिंकरशचेति चकाराद्धीनानुवाततितविष्टज्ानिलविप्म्रडिङ्गविपरीताति-
सृष्टानिरविण्ूत्रातिकरश्चेति समुच्िनोति । प्रवाहस्थाने पिपासेति केचित्पठन्ति ॥६०॥
यादक्स्ेहः सम्यगनुवापितस्तमाह --
सानिलः सपुरीषथ सेहः प्रत्येति यस्य वे ॥
उषाचोषो विना शीघं स सम्यगनवासितः । ३१ ॥
. प्ूरीषशरेति चकारेण समूत्श्े्नुक्तं समुचीयते । भरत्येतीति । निः्रति । उषा-
चोषा विनेति । उषा दाहः चोषः पिपासा । डद्टणस्त-ऊषचोषाषिति } उष
इषद्‌ाहः । चोष आक्ृष्यमाणस्येव दाहग्रकारः । शीघ्रमिति । यामत्रयद््वम्‌ ॥३१॥

निविध्यथिकारः ] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयीगः। ५६५

अपरेद्राहारं नियमयनाह--
जीणोन्नमथ सायाहे नेहे परलयागते एनः ॥
लघ्वन्नं भोजयेत्कामं दीप्राभिः स नसो यदि ॥ ३२॥
सेहे प्रत्यागते जीणन्नो दीपरा्ियदि स्यात्तदा पुनः कामं येथेष्टं भोजयेत्‌ ।
अन्यथा तु रघ्वन्नं भोजयेदित्यथः । सायाह्न इति प्रातमोंजननिरासार्थम्‌ । अन्ये त॒
व्याचक्षते सायाह्ने दत्ते ख्रेहे समधिकराभिप्रहरेण प्रत्यागते यो दीप्ताधर्जीणीन्नो बभ.
क्षितः स्यात्तं तदैव रस्वन्नं भोजयेत्‌ । रष्वन्नमिति । माचा्घुद्न्यं चेत्यर्थः ॥६२॥
अनिषृत्तिन्यापहुक्ता तक्कियतः काखदित्याह --
अहोरा्ादपि सहः प्रयागच्छन दुष्यति ॥
कुयोद्वस्तिगुणांापि जीणस्त्वल्पगुणो भवेत्‌ ॥ ३३ ॥ `
अरोराजादिति । प्रणिधानत्रयराव्यभिप्रयेण । तेन यामच्रयात्परतोऽपि याममेक-
मागच्छन्नपि न दप्यतीति कातिकः । अपिङब्दात्रिचतुरादियामनिवरत्तिस्तावन्न दुष्यले-
वाहोरात्रादषीत्यपिङव्दाथं॑इति उष्णः । न दुप्यतीत्यापहुक्तविकारं न करोति ।
वसितिगुणानिति । सेहनवृहणादीन्‌ । जीणे इति । परिणतः । अस्परण इति ।
वायचिम्यां भूयः पाकं नीतत्वान्न सम्यकक्नहनादिकं करोति वीर्येण देहं भावायित्वा
प्रत्यागच्छनिव नेहो न यथोक्तप्म्यग्गुणं करोतीति भावः । पाकोऽपि पक्ारायेऽभि-
प्रत्याप्तत्त्या संगत एव ॥ ६३ ॥
स्वैथानिवृत्तोऽप्यवयवेन वा निरुपद्रवो न व्याप्यत इत्यपि बोधयन्नाह--
यस्य नोपद्रवं कुयोत्लञेहवस्तिरनिःखतः ॥
सर्वोऽल्पो बाऽऽढरतो रोक्ष्यादुपेक्ष्यः स विजानता ॥ ३४ ॥
नोपद्रवमिति } उपद्रवोऽत्र रोगः | प च मुखकपायत्वादि ।
यदुक्तं सुश्रुते -- "तत्र वाताभिभूते तु सेहे मुखकषायता |
जम्भा वातशूनस्तास्ता वेपथुविपमज्वराद्याः'' इति ॥
आतो रोक्ष्यादिति । ररीररोक्ष्यदव्टव्धः । यतो रूक्षशरीरं मावयन्ुपक्षीणः
स॒ खल सेहस्ततो नोपद्रवं करोति । अत एवेपिक्ष्य इत्युक्तम्‌ । उपेक्ष्य इति । तन्निः-
सरणाय प्रतिक्रियां न कुर्यादिवयर्थः । उद्णस्तु, एवं व्याख्याति । आतो रोक्ष्या-
दिति । आम्यां वाद्राब्दः प्रत्येकं संबन्धनीयः । तेनाऽऽवृतो वा रोश्याद्रा खेहबस्िर-
निःमत इति संबन्धनीयम्‌ । तत्राऽऽवरृत्तो दोपत्रयेणात्यशनेन मख्प्ंचयेन वेत्यथं
रोक्ष्येण वायरेव विधारयतीति । उपेय उपेक्षणीयस्तदाक्ृश्यां यत्नं न कुया-
दिति ॥ ३४॥

ऊ

ति 1 [1

~+ “ज्वराः” इति मवेत्‌ ।
रा: दति भवेन्‌ ।

५६६ व्याख्याक्ुसुमावल्यास्यटीकासमेतो-- [७६पट्सपतितमो-

अनायान्तमहोराजरात्लेहं सोपद्रवं हरेत्‌ ॥
सेहवस्तावनायाते नान्यः सेहो विधीयते ॥ ३५ ॥
सोपद्रवं तु खेहमहोरा्ादनागच्छन्तं हरेनि्हरेत्‌ । सोपद्रवमिति । उपद्रव इह
पर्वोक्तं एव ज्ञेयः । हरेदिति । शोधनैरेव ब्तिभिः । सश्चते कापि शोधनेहेरेदिति
पाठात्‌ । सेहबस्तावनायाते नान्यः क्लेदो विधीयत इति । अनायति सोपद्ववस्रदे
लेहबस्तिनं दीयते स्रहातियोगमयात्‌ । शोधनार्थो निरूह्वस्सिस्तु देय एव
नेत्रः ॥ ३५ ॥
अशुद्धस्य मलोन्मिश्रः लेहो नेति यदा पुनः ॥
तद्‌ाऽङ्गसदनाध्मानशूखाः चासश्च जायते ॥ ६६ ॥
पकारयगुरुत्वं च तत्र दद्यानिरूदणम्‌ ॥
तीक्ष्ण तीक्ष्णोषधरेव सिद्धं वाऽप्यनुवासनम्‌ ।। ३७ |
अश्चद्ध स्येति । निषूदेण विरेकेण वा । ती्णमिति \ निषूहणमित्यस्य विशे
षणम्‌ ॥ ६६ ॥ ३७ ॥
शुद्धस्य दूरानुगते सेहे खेदस्य दशेनम्‌ ॥
भमुखे तु सर्वेन्धियाणायुपटेपोऽवसादनम्‌ ॥
सेहगन्धमुखं वाऽपि कासन्वासावरोचकः ॥ ३८ ॥
उपटेपो मख्वृद्धिः । अवसादनं ग्ानिः ॥ ३८ ॥
गे निष्पीड्य तत्राऽऽज्चु कम्पयेत्तं प्रयत्नतः ।
कार्थं तस्य सुतीक्ष्णं च तीष्णं चापि विरेचनम्‌ ॥ ३९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३९ ॥
इति भश्रीषृन्दप्रणीवहन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्रीं
केण्ठद्त्तकृतायां व्याख्याकुस॒मावस्याख्यायां पश्चसप्रतितमो
बस्तिविध्यधिकारः समापनः । ७५॥

रानन्त

अथ षट्सप्ततितमो निरूहाधिकारः।

अनुवाप्तनक्ञिग्वस्य निरूहाहत्वादथ निरूहविधिः । निरूहनिसाक्तेः सुश्रुत उक्ता ॥
तयथा--दोषनिहरणाच्छरीरनीरोहणाद्रा निरूह इति । अतर श्रीव्रह्मदेवव्याख्या-
दोषात्निहंरतीति निरूहः । निष्पुवेस्य हन्यातोत्दप्रचप्र)लययेऽन्त्यस्वरदेर्छपे नैरुक्त-
विधिना गिर उवर्णीगमे रूपम्‌ । अथवा दारीरे निःशेषेण रोहतीति निरूहः । निपु-

ताति सतकन निजेति परम्‌ पिः ५११६१ ममे

> गरष सवेन्ियाणामिति सश्रते पाडः ।

निरूहाधिकारः। दन्द्मापवापरनामा सिद्धयोगः । ५६७

वस्य रुहघातोः कप्रत्यये नैरुक्तविभधिना पातेकषषते (#निरूपसर्भः ; जिरूह)ख्पम्‌।
निर्गत उहो वितर्को यसिन्निति वा निरूहः । आप्तमन्तादायु्षेयो वा स्थापयतीत्या-
स्थापनम्‌ ॥
नात्युच्छतं नाप्यतिनीचपादं सपाद पीठं शयनं अश्ञस्तम्‌ ॥!
म्रधानमधास्तरणापपन्नं पाक्शीपकं शक्टपोत्तरीयम्‌ ॥ १ ॥
सुगमम्‌ ॥ १ ॥
अनुवासितमभ्यक्तं खिन्नदेहं निरूदयेत्‌ ॥
अयुक्तं पीदयेद्रस्तिमतूणेमविरस्वितम्‌ । २ ॥
अनुवातं दत्तानुबा्तनं ननिग्धस्लोतोमागंतया सुखमेव दोषनि्रणार्थं॒निषरूहयेदा-
स्थापयेत्‌ । अनुवाप्तनक्जिग्धकोषठस्य च तुतीये दिने निरूहः 1
यट क्तम्‌--“'अनुवासनन्निग्यतनं तृतीयेऽहि निरूहयेत्‌ ॥
मध्या किंनिदावृत्ते प्रयुक्ते वलिमङ्कटे' इति ॥
निरूहस्य जेहवस्त्यनम्याप्रे कतव्येऽन्तरमादुः शुद्धयर्थं तथा निषूहपराध्ये
व्याघोच॥२॥
तरिरान्मात्रास्थिते बस्तौ ततश्रेबोत्कटो भवेत्‌ ॥
जिन्ञन्पात्रास्थित हति । मात्र धऽपरिवेशषपरिमापितः
त्यया“ यात्रत्पयति हस्रे दक्षिणं जानुमण्ड्टम्‌ |
निमेपोन्मेपकाटेन सा मात्रा परिकीता' इति ॥
त्दान्मात्रास्थापनं च म॒दरकाष्र वेगित | वक्ष्यमाणच्छटाह्राव्ददातस्यापन तु क्रूर

षे के = ऋ क ए

वेगरहिते ज्ञेयं तेन न व्रिराधः ॥

(५

।
का

#

त्र
वे

जानुमण्ठल्दमावरे्य दत

॥कृष्टनेतरच्छटाशव्द शनं तिष्दुवेग

प॒ममम्‌ ॥

दवितीयं वा तृतीयं वा चतुर्थं बा यथायतः ॥
सम्यदट्निरूढचिङ्गि तु पप्र बस्ति निवारयत्‌ ॥ ४।
ति। बस्निपुटकम्‌ । चतुर्थे बरा यथाथ॑त इति । अथस्य प्रयोननतोऽ-

[1 परोक्तेति

# इदूमधिकम्‌ । ~+ वेष्टनेत्र दति इष्ण ।

१. व्रामितः । रु |

५६८ व्यार्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [७६ षटूसप्ततितमो-

रणीयामावानिरहणमप्रयोजनं देयम्‌ । असनम्यग्दानेन कूरकोष्ठतया प्रमूतदेयत्वेन वा
सनिषूढमपाप्त्य निईरणीयो दोषोऽस्तीति । चतुर्थं वा यथात इति पठे निरूहमा-
ध्यप्रयोजनानरोधाचचतथमपि पुरक निरूढचिङ्गार्थं इात्‌। अमुमेवाथं प्रकरीक्ुवेनाह--
सम्यङ्गनिरूढलिङ्ग इत्यादि । केचित्त रक्तमप्यत्न चतुथं शमनीयमस्तीति चतुथ
बसिदानमाहुः। अपरे त॒ पश्चादाहनिवीपणार्थं मधुरदीतैश्तुर्थो बात्तर्देय इति वदनि ।
नतु(नु) वरतीयाधिकपुष्दान नेषेद्ध दढबषटन ।

तद्यथा-“न्िग्धोष्ण एकः पवने समांश द्वौ स्वादुक्ञीतौ पयप्ता च पित्ते |
जयः समूत्राः कटुकोष्णतीक्ष्णाः कफे निरूहा न परं विधेयाः” इति ॥

नैवम्‌ । निषेधो हि बहुदोषपुरुषविषयतया प्रायिकः । चतुथपुटदानं तु कसि-
नपि क्रुरकोष्ठे बरीयसि बहुदोषे च पुरुषे ततः कुतो विरोधः । स॒ मध्ये वयप्नि ज्येष्ठ-
मा्रापस्हेण द्वादरप्रखतमानो निरूहः प च पञ्चाङ्गः ॥ ४ ॥

® क

मध्वादेरङ्खपञ्चकस्य प्रतिदोषं मानमाह-

मधुखेहनकल्काख्यकषायावापतः क्रमात्‌ ॥ `
णि षड्‌ द्रे दश्च जीणि पलान्यनिलरोगिणाम्‌ ॥ ५ ॥
पित्ते चत्वारि चत्वारि दवे द्विषश्च चतुष्टयम्‌ ॥
षटत्रीणे द दश त्रीणि कफं वाऽपि निरूहणम्‌ ॥ ६ ॥

आवाप इत्यावाप्ये निरूह मधुखेहकल्कक्राथव्यतिरिक्तं क्षीरमत्रकाञ्चिका-
1वद्रवमुच्यते । धृताद्‌। पुनरावापः प्रकषपः कस्को वा भण्यते । टिषञ्चेति। दश
प्रचारस्तु प्रायो द्वादश द्वादश पलानि कृत्वा पुरकदवयेन । ब्षियौगिकानि द्रव्याणि
स॒श्चतेनोक्तानि |

तद्यथा--'श्षीराण्यम्डानि मूत्राणि सहाः क्राथा रप्रासथा ।
लवणानि फलं क्षोदं शताहया सर्षपा वचा |
एटा जिकटुकं राज्ञा मरं देवदारु च ।
रजनीं मधुकं हिङ्क कुष्ठं संशोधनानि च ।
कटुका शकरा मुस्तमुशीरं चन्दनं शदीं।
मञ्जिष्ठा मदनं चण्डा त्रायमाणा रपाञ्जनम्‌ ।
निटवमध्य यवानां च फनी रक्रना यवाः |
काकडी क्षीरकाकोटी जीवकर्षभकावभौं
तथा मदा महामेदा ऋद्धिवद्धिर्मधटिका |
(नहहतु यथाटमिमव वगे[ विधीयते" ॥ ९ ॥ £ ॥

निरूहाषिकारः] ठन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५६९
सस्नेह एकः पवने समांसो द्रौ खादुशीतो पयसा त॒ पित्ते ॥
जरयः समूत्राः क्टुकोपष्णरूक्षाः कफे निरूदा न परं विधेयाः ॥ ७ ॥
समांस इति । मांसरसावापयुक्तः ॥ ७ ॥
एकोऽपक्रषलयनिरं खमागांतिपत्तं द्वितीयस्तु क्फ ठतीयः ॥ ८ ॥
अनस्य पक्रादायः स्थानं तस्य च प्रत्यापतच्रत्वदिक एव पुय युक्तः । पित्ता
सयस्यानततिव्यवहितत्वाद्रेतीयः । आमाशायस्यातिग्यवहितत्वात्ततीयः ॥ ८ ॥
दीननिखूहितरक्षणमाह--
अस्पाल्पेगो विड़ातदीनो हीननिरूहणः ॥
अल्पात्पवेगः स्तोकवेगः । विद्रातहीन इति । स्तोकविदातप्रघ्रत्तिः ॥
अतिनिषरूढलिङ्माद--
गृाशककफमायो महात्रेगाऽतिशचब्दितः ॥ ९ ॥
अतिशब्दित इति ¦ अतिनिरूटः ॥ ९ ॥
सम्यडनिषूटटिङ्गमाह--
यस्य मूत्र पुरीष च कफं वायुश गच्छति ॥
क्रमेण टघरूता चत सनिरुूढः म मानवः ॥ १०॥
सुगमम्‌ १० ॥
मनिरूढम्य पश्चात्कम निदिश्नाह-
स॒निरूदं ततो जन्तु स्नातं भृक्तरसोदनम्‌ ॥
यथाक्तन व्रिधानन याजयत्सहवस्तिना ॥ ११॥
सनिरूटं जन्तुं लेह्बम्तिना योनधेन्न त॒ दर्मिर्टं तत्न यथादोपं निरूहणमेव कारय
करपिच्छावस्त्यादिकरे नतु सरेदब्लिः।

तधा च विदहः-
""अतितीकणनिरुूढम्य हतदरोपस्य सवतः ।
ऋति" इति ।

कचिदेवानाभिप्रेतं मार्गं च्रहोऽनगर
सः त परिभापिनं प्रटृप्प्रमाणं ननेहवस्िमनत्र देय न मन्यते | किचा-
प चरसि देयमनत्र मन्यते} यत्र त॒ सरह्‌बस्तिः तन्त्र
मेति । उप्णान्तुमिः । यथीक्तंन व्रिधाननेति । अनु-

चामना्छराधिना | ११

¢ श

, ५७० व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [७६पषदपप्ततितमो~

अथ क्रतनिखूटस्य मन्दाभित्वात्तदहरेव कुतो मांप्िरसः सेहवसिश्वोपदिरयत
इत्यत आह--
तदहस्तस्य पवनाद्धयं बख्वदिष्यते ॥
रसौदनस्तेन शस्तस्तदहथारुवासनम्‌ ॥ १२ ॥

निरहणाद्विड्वातादिप्रवृततिरक्षणेन धातुक्षयेण दुषितानिर्प्य बल्वदेव भयमतस्त-
दहरेव रपतौदनभोजनं तच निरूहणमन्दीक्रतानट्वधमयान्मात्रावत्‌ । तथा परवनभया-
तदहरेव द्वादरप्रखतनिरूहचतुर्थीशेन खेहेनानुवासनम्‌। गयदासस्तु सुनिरूढस्य तदह
पट्यमेव्ानवाप्षनं तथा तदहश्वेति चकारो भिन्नक्रमे तेनानुबासनं चेन्न संबन्धाद्‌
नक्तोऽपि मचायस्तिशवात्र समच्चीयत इति मन्यते न षट्षद्प्रमाणं खेहब्ि भोज-
दरोनात्‌ ॥ १२॥

सम्यङ्निरूढं तेखाक्तं जखेनोष्णेन सेचितमर्‌ ॥

अस्पसतेदं नाङ्गस्य रसेनोध्वं तु मोजितम्‌ ॥
योजयेद्स्पमात्रेण ततक्षणं सेहबस्तिना ।॥ १३ ॥
अल्पमात्रेणेति । साधैकर्षेण प्रचारः । तत््षणमिति । तदिनोपरक्षणं तेन स्राय-
मेव देयः खेहवक्तिः ॥ १३ ॥
पथमा मध्यमा हस्वा मात्रा या यस सेविता ॥
मन्दाधरित्वानिरूढानां तदर्पनाूुवासनम्‌ ॥ १४ ॥
सुगमम्‌ ॥ १४ ॥ |

(क्‌ क

नरूटस्य प्रनरनुवाप्रनावाधमाह-
पथादभििवल मत्वा पवनस्य च चेष्टितम्‌ ॥

अन्नपस्ताम्मिते काष्टे लेहबस्तिविधीयते ॥ १९ ॥
पचात्मान्वा(नुवप्तनानिरूहणात्‌ । अमिवछं दीप्तं बरं वयं रक्तिरूपमुपटम्य ।
पवनस्य च चेत मत्वाते । सचटनशन्दकरणस्फ्रणादिकमवधार्या्नपननावषटव्ये
काष्ठ लंहवतरुत्तममातारूपः षटुपलः क्रियते । अथवाञ्यषख्मभिवटं ज्ञात्वा पवनस्य
दत भत्यननाम्च। बटवति पवने चातिधवृत्त व्यहेऽथवा जयहे पश्चमे वा दिने सेहवसि-
देय इति दशयति । तथा च टह;
वहे जयहे वाऽप्यय पञ्चमे वा इघानिखहादनुवाप्तनं तु” इति ॥

क्त एवनुवास्ननापदशात्युनरन्नोपस्तम्मिते कोष्ठ इत्यमिधानेन सपैदिनभोजनेनाप्यु-

स्तम्भ दरयति ॥ १९ ॥
१. जागल ।२क. ° सेनार्धं च भोः।

निरूहाधिकारः] ठन्दमाधवापरनामा सिद्धयोमः। ५७४
निषठदखरहवस्त्योमिलितयोः प्रम्यग्योगटिङ्धं निर्दिशरनाह-
विविक्तता मनस्तृष्टिः सिग्यता `व्याधिनिग्रहः ॥
आस्थापिते सेहवस्तां सम्यर्दत्ते तु रक्षणम्‌ ॥ १६ ॥
एतयथासंमवं ज्ञेयम्‌ । विविक्तता गोरवरान्यत्वमिति कार्तिकः । सम्यजिषयविवेकः
इत्यन्य । अयं च लक्षणान्तरोपदेशः सयतसििर्हक्षणे पर्वोक्तापमस्तलिङ्घेऽपि सम्य-
ग्योगप्रतिपादनाथम्‌ ॥ १६ ॥
यथोक्तकाटादनिगच्छति निरूह विधानमाह-
अनायान्तं मुद्रतान्ते निरूहं शोधनेदैरेत्‌ ॥
निरूहरेव मतिमान्क्षारमत्राम्टसेयुतैः ॥ १७ ॥।
मूर्तो नाडिका निरु मतिमान्दरदिति संबन्धः । कथेभूतेरमिरूदैरित्याह । शोधः
नेस्तीकष्णः । क्षारमत्राम्टपयुतेः । क्षायो यवक्षारः । मूत्रं गोमूत्रम्‌ । अग्छ काञ्ञि-
कम्‌ | १७ ।
विगुणानिटविष्न्धं चिरं तिष्टननिरूदईैणम्‌ ॥
गृलारतिञ्वरारोपान्फरणं वा प्रयच्छति ॥ १८ ॥
परीतः ! अरतिनं सूत्रजिदवस्थितिशरेतपतः ॥ १८ ॥

न तु भुक्तवते देयमासथापनमिति स्थितिः ॥ २९ ॥
आमं तदुद्धरेदधक्तं छर्दि वा जनयेद्धशम्‌
कोपयेत्सवेदोपान्वा तस्मदियमनाशिते ॥ २० ।

आमं तदटुद्धरेद्धक्तपिति । भुक्तमाहरे्स्मात्‌ । आमं तटुद्धरेदुक्तं छद वा
जनयेद्धुशमित्यत्र विपूचिकरां वा जनयेच्छर्दि वाऽपि सुदारुणामिति पटान्तरं उष्ल-
णात्‌। न तु भक्तवत इत्यादिना य आम्थापननिपेषोऽमिहितसतस्य दृटीकरणा्ं भृक्तवतो `
विपचिकादिदोषोद्धावनयाऽमोजिते दानमाह । जभोजिते दानगुणं स॒श्चत आह-
“जीणानस्याऽऽशये दषाः पंत; पन्यक्तिमागताः ।
निश््ोपाः मखमायान्ति मोजनेनापपीडिताः ॥
न चाऽऽस्थापनविक्षिप्तमन्नम्चि प्रबाधते ।
तस्मादास्थापनं दयं निरादह्यराय जानता इति ॥ १९ ॥ २० ॥

6 केमते

भत) (1 11 ५५५७८ 11111111

१३. "गदलस्यखः |} ढः, "स्पशचिरं । ३ ड. णः | दी 1 ४ घ. स्माया ।

५७२ व्याख्याकुघुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [७६षपप्ततितमो-

तीतरहलाध्मानादिरोगावस्थस्योपक्रमेणापि नीष्वं दाध्यतः फटवत्योदिप्रधानपृत्रक
मुक्तवतोऽपि निरूहदानं कतेव्य स्यादत जाह--
आवस्थिक क्रमं चापि मत्वा कार्यं निरूहणम्‌ ॥
आवस्थिक क्रममिति । अवस्थात आगत आवस्थिकः मस्तं बुदध्वा निषिद्धो
निरूहो देयः । तथा हि । भुक्तवतस्तावनिषिद्धो निषूहस्तस्यापि यदि बहुख्शूदवेदना
पंमवस्तदा वैतरणदूपा निख्हो देयः ॥
अथ कथं निरूहनिषेषेऽपि तत्र निरूह एंव देयो नान्याः क्रिया इत्याह--
मखेऽपङ्ृष्टे दोषाणां बटकव्ख न विद्यते ॥ २१ ॥
अस्यार्थः । पकाहयये मखबृतानां दोषाणां मखापहार एव सति बहापहारो बर-
पहारे च त निरूह एव प्रधानं न क्रियान्तरमिति ॥ २१ ॥
अतिपपीडितो बस्तिः प्रकरम्याऽऽपान्यं ततः ॥
वतेरितो नासिकाभ्यां मुखतो वा भवतेते ॥
छदिष्टासग्रढोदीन्पद्ुयादाहमेव च ॥ २२ ॥
मुगमम्‌ ॥ २२ ॥
तत्र तण गलापीं कुयोचाप्यवध्रननम्‌ ॥
चिरःकायपिरेकों च तीक्ष्णां सेकाथ ज्ीतलान्‌ ॥ २३ ॥
अतिपीडिते निखहे गडावपीडनमवधूननं चोध्वप्रवरृत्तस्य वायोरघोगमनार्थम्‌ ।

> छ, कि क, क

तीक्ष्णः रिरोविरेको मूञ्ा्यपगमनाथैः । तीक्ष्णश्च कायविरेको बस्तेरनुोमनाय शीतट-
सेक दाहशमनाय ॥ २६ ॥

निरूहंदरभ्याणां मानक्रममाह-- . .

द्वाऽऽ्दा सन्धवस्याप्तं मधुनः प्रखतद्रयम्‌ ॥
विनम्य ततां दश्यात्सरेहस्य परतद्रयम्‌ ॥ २४ ॥
एकीपरते ततः सेहे कल्कस्य भरतं क्षिपेत्‌ ॥
संमूछिते कषायं च पश्वयखतसंमितम्‌ ॥ २५ ॥
वितरेच तथाऽऽवापमन्ते द्विमखतोन्मितम्‌ ॥
एवं भके(स्पता ब स्तिद्रादशभरूतो भवेत्‌ ॥ २६ ॥

ने धावत्याषध पाणि न तिष्टुयवरिष्य च ॥
न कराति च समन्तं स निरूहः सुयोजितः ॥ २७॥

१ क. प्रपद्यते । २ ड, हुकाठानां क्र".1 `

निरूहाधिकारः। टेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५७३

अक्षे कर्षमिलययथः । मधुनः प्रसृतद्रयं चत्वारि पठानि । हस्ततदेन विनिमैथ्य तत;
लेहस्य प्रसृतद्रयं दयात्‌ । संमूक्िते संमीलति । वितरेदयात्‌ । आवापः पश्वाननिकषेपयं
क्षीरकाञ्ञिकादिद्रव्यम्‌ । द्विपरसृतोन्मितं चतुष्पदप्रमाणम्‌ । अत्र सैन्धवाक्षमधिकमपि
स्वर्पत्वादविगणय्योक्तं द्वादशाप्रप्रतो भवेदिति । अयं च निरूहमानक्रमः पित्तोक्त-
निरूहमानसंवादातिपत्ते ज्ञेयः । स्नेहस्य प्रमतद्यमित्यत्र सहस्य प्रसतित्रयमिति
सश्चते पाठः । तथा पृ्चप्रसृतस्ंमितमिदयत्र चतुप्प्रृतस्तमितमिति सुश्रुते पाठः ।
तत्रान्तरेऽपि निरूहयोनना प्रोक्ता--
“माक्षिकं ख्वणं स्नेदं कल्कं क्राथमिति कमात्‌ ।
#अवाप्योवाप्य पात्रे तन्मश्चीयादन्तराऽन्तरा |
सम्यक्पाणितदेनैप निरूह योजनाविषिः'' इति ।

अथ श्रीब्रह्मदेवव्याख्यानम्‌--दवाऽऽदो सैन्धवस्याक्षं मधुनः प्रमृतद्वयमिता-
दिके द्वादकषम्रमते बस्तो सामान्येन मेषनमभिघाय तन््रान्तरा्तो व्यार्याकारो विशेष-
माह । तत्र वाति मधुनः प्रसुतद्वयं स्नेहस्य चयः प्रमरताः कषायो मांरसप्रधानः शेषं यथो
तमेव । पित्ते तु मधुतेले समे प्रयेकं साधप्रमृतद्वयसमिते कषायः क्षोरप्रघानः } कफे
मधुन्रयः प्रसृताः स्नेहस्य साधप्रसृतः कषायो गोमृत्रप्रथानः शेषं पूर्ववत्‌ । उक्तं
च--सििग्धोप्ण एकः पवने समांसो द्वावित्यादि । न धावलयौषधं पाणिमित्यादि ।
तनुतया प्रक्षाछितप्रायं हस्तं न करोतीत्यथः) सीमन्तमिति। रेखाम्‌ ॥ २४ ॥ २९॥
॥ २६ ॥ >७॥

दूति निरूटकरर्पनम्‌ |

अथ पिच्छाबस्तिविधिः।

शेलुशास्मलीधन्वनाङ्कराः ॥
्षीरसिद्धाः सुशीताः स्युः सास्राः पिच्छिलसंहिताः ॥ १॥
वाराहमाहिषार भ्बेडारेणेयकोक्कटम्‌ ॥
सद्रस्कमखगाजं वा देयं पिच्छिलवस्विषु ॥ २॥
एलावत्येावणिनागनटेति जेजटः; । टुः चछेप्मातकः । धन्वनो धनुरक्षो यश्च
धामण इति रोके ख्यातः । अङ्रो नवपह्छवः । सराछ्लाः सहाक्नेण । अलं सुषिरम्‌ ।
बद्योदिपह्छवानां षोड पानि । क्षीरप्रस्यः । तोयप्रस्यत्रयम्‌ । दषः क्षीरप्रस्य एव।

१ 111 नन); १५४ णनि निः
11111 तित. ४१ हग 8.1 ५५ + (१, = १५७५. 4

> भव्रापो बाध्येति भाति

५७४ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [७६ पषटपसरततितमो-

अनेन दश्च पठानि कत्वा पुटत्रयशेषं परुद्रयं सुखग्रहणार्थं चिपुट एव निरूहः प्रायेण।
एतच क्षीरं क्राथस्थाने क्राथश्च प्रतिपुटं दशापट एव ! रुधिरमावापः ] अत्र कल्कमधु-
` ज्ेहा अनुक्ता अपि देयाः । कल्कश्च शास्मीनियीसादिमिः कार्यः । यदाह्‌ पिच्छा-
वस्तो च चरकः-

“क्कः राल्मटिनियाससमङ्ोत्पचन्दनम्‌ ।
वाप्तकस्य च बीजानि प्रियङ्कपद्मकेसरम्‌" इति ॥
पिच्छाबसिर्मिरूहपरकारत्वेन द्वादशषप्रसत एव । पश्चाङ्गश्च । मानविभागश्वेह पित्त-
निखूहोक्तकषायादिवद्धीकाङृद्धिव्यीर्यातः सुश्वते । वे्यास्तु-“"पिच्छाबस्तिभेवेत्पस्थः
पारोनः कीतितोऽपरः" इति परिभाषया प्रस्थ॑द्वादशपटे वा पिच्छाबस्ि व्याहरन्ति
म्यवहरन्ति ते परस्ेन पुष्यं कृत्वा विषयश्चास्य पित्तापिकथहणीरोगनिरूहातियो-
गादिः । सुश्रुते उद्टण एषं वयार्यानयति--बदयौदङ्रान्पमुदायेन परत्रयप्रमितांशच-
र्विशतिपलप्रमितं दुग्धं दत्वा चतुर्गुणं जं च निक्षिप्य क्राथयेत्‌ । ततः क्षीरशेषं
चतुरविरातिपटानि ्रह्माणि । तत्र सामान्यपरिभाषोक्तत्वान्मधुनश्वत्वारि पलान्यावापद्र-
म्यत्वाद्ुधिरस्य चत्वारि पटानीलयेवं पिच्छबसतेदर। तरि शत्पानि भवन्ति ।
तथा चोक्तम्‌-
'पिद्छाबस्तभवेत्प्स्थः पादोनः कीर्तितोऽपरः ।
चतुर्विशतिमष्टिश्च निदः समुदादतः' ॥
एवमपरेष्वपि पुटकेषु पिच्छाबसिमानं कल्पनीयम्‌ । सास्रा इति यदुक्तं तत्कि
मीयमस्तमिदयत आह । वाराहैलयादि । उरो मेषः । एणस्येदमेणयमेणः छष्णप्तार
इति नैलटाचार्यः । ब्रह्मदेवाचार्यस्त एण्या इदमैणेयं न पुनरेणस्येदं तत्रेगेयमिति
प्रयोमो न स्यात्‌ 1 सथस्कं तत्कारीनं तच्च जीववतां ग्राह्यं जीवानुसंघानाथेम्‌ ॥१।२॥
इति पिच्छ बस्तिः ।

सथाधमातिकवबस्तिः ।
अर्धमातरिकं बसिमाह-
दशमूलीकषायेण दताहाक्षं परपेषयेत्‌ ॥
तत्समं सेन्धवं दव्रान्मधुतेरं चतुष्पलम्‌ ॥
$ र, $ म
मदनस्य फट चकं यथायोगेन दापयेत्‌ । १ ॥

निरूहाधिकारः] हेन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ५७८

आस्थापनपयोगेण युक्ता बस्ति विचक्षणः ॥
न चाभ्यङ्गो न च॑ स्वेदः परिदारविधिनं च ॥ २॥
आज्रेयानुमतो हेष सवैरोगनिबर्रणः ॥
यक्ष्मघ्रश्च कृमिघ्रश्च शटघ्रशथ्च विशेषतः ॥ ३ ॥
शुक्रसंजननो ह्येष वातशोणितनाशनः ॥
ववणेकरो टष्यथाधेमात्रिकसंत्नितः ॥ ४ ॥
शतशः सन्ति निरूहा यद्यपि सुश्रुतचरकप्रणिगदिताः ॥
भिषनां पुनरयुनेव व्यवहारथाधेमात्रिकेण ॥ ^ ॥
सेहं गुडं मांसरसं पयश्च अम्छानि मूत्रे मधु सैन्धवं च ॥
एतान्यनुक्तान्यापि दापयेत निरूहयागे मदनार्फटं च ॥ & ॥
खवणं कापिकं दद्यात्फटमेकं तु मादनम्‌ ॥
वाते गुडं सितां पित्ते कफे सिद्धाथेकादयः ॥ ७ ॥
मधुतेरं चतुष्परं मित्वा । यथायोगेनेल्यनेन वातादिषु निरूदे यावडुक्तं तावतो ऽ-
घेन दशामृककषायादिमानं दरयति । राताह्वादीनां यथोक्तमेव मानम्‌ । अधेमात्रया
द्रवाय पलद्भयं दुग्धगोमूत्रमांसरादीनां कल्कश्चम्बुना गुडादिना शक्षरणीया । भुक्त्वा
बस्तिमिति । अमृक्त एव प्रचरति । अपरोऽप्येतावन्मानः पुटो दीयते व्यवहारात्‌ ।
निहूढयोगिकानि द्रव्याण्याह । स्रेहमिलया दि । अम्डानि कञ्चिकादीनि । कफे िद्धा-
थकाद्य इत्यत्राऽऽदिशब्दाद्वचात्निकटुकादयः । अत्र स्थानेऽंमात्रिकवस्तेः कट्पन-
याऽऽवापादिद्न्यं मानविभागं च दरेयितुं कचिदधिकः पाठः|
“क्षं तिन्धुरजसो द्विपं पलद्वयं मघुतेराम्याम्‌ ।
करतरमथितं पात्रे गुटसरेहं भवे्यावत्‌ ॥
दशमूटस्य कषायं दत्वा परपञश्चकं मदननामकम्‌ ।
गुडराताम्छिकानां कर्षं कर्षं तथो कष॑म्‌ ॥
माषकपञ्चसमेतं जम्बीरपूरकमांसरसपयसराम्‌ ॥
तुषजर्गोजलयोरपि प्रत्येकं पुरकेकमात्रा इति ॥ १ ॥ २ ॥ ३॥
॥ ४॥५॥६॥ ७॥
इत्यधमान्नकरवस्तिः ।

1 णि गि

ग करणीय इति भाति ।

१ घ, विचक्षणैः। २ क, वा|

५७६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [७६षटूसक्ततितमो-

अथ क्षारनस्तिः 1.
्षारस्तिमाह-- ष
सैन्धंवाप्षं समादाय शताहाक्षसमन्वितम्‌ ॥
गोगूत्रस्य पछान्यष्रावम्टिकायाः पटद्रयम्‌ ॥ .! ॥
गुडस्य तु पे द्रे तु सवेमारोड्य यत्नतः ॥ `
वस्पृतं युखोष्णं च बस्ति द्ादिचक्षणः ॥ २ ॥
शं िट्सङ्मानाहं मूच्ररच्छं च दारुणम्‌ ॥
कृम्युदावतेगुरमादीन्सद्यो हन्यानिषेषितः ॥ ३ ॥
अम्लिकाया इति । सरास्यितिनिडीकफटस्य । अतापि मदनफटगुडकमेकं वेया
वदन्ति । एवं वेतरणेऽपि । अस्याप्येतावन्मान एव पुरः पुटो देयः ॥ १॥ ॥२॥ ॥३॥

इति क्षास्वसितिः ।

अथ वैतरणबस्तिः ।

णि

वेतरणवस्तिमाह--
पट्शुक्तिकषेकुदवेरम्टीकागुडसिन्धजन्मगोमूतेः ॥
इषत्तेखयुतोऽयं बस्तिः शकानाहामवातहरः ॥ १ ॥
भोजयित्वा तु सायाहे सवैस्यायं भरश्स्यते ॥
अथ चेद्भलवाञ्जन्तुर भुक्त्वाऽपि तदा कचित्‌ ॥ २ ॥
अम्डीका तिन्तिडीफलम्‌ । गोमूत्रस्य कुंडवोऽष्टो पानि द्रवद्वैगुण्यात्‌ । निखू-
हेषु रसादीनां प्रमाणं तु यथाश्रुतीति परिभाषां पुनद्ववदवेगुण्यनिपेपिकां नाऽऽदियन्ते ।
प्रयेण हि निरूहेषु सुश्तेन माषू[नमु]पदिष्ट प्रमकति चद्ेगुण्यमप्रशस्तं प्रतिषे
द्यम्‌ । द्वैगुण्यं हि कुडवादावन्यदुत्पादितम्‌८?) । तापि कचित्‌--
“स्थिरादिवरमस्य बटापयेलतरायन्तिकैरण्डयवर्यत्य 1
प्रस्थो न सच्छागरपताधयुक्तः साध्यः पुनः प्रस्यप्तमतयाऽऽदौ [श]
प्रस्थः श्रूयते तत्रापि टीकाकारीिगुणे चतुःशारावदूपप्रस्यशेषे व्यवरितः[] ॥
॥ १ ॥ २॥ |
. इति वैतरणवस्तिः ॥

१. के. न्धवस्याक्षमा" । २ प्रस्थो रसछा(रछा)गरसार्थयु क्तः सतैरसपिभैधुसैन्धवश्वेति चरक-
पाठः । (र |

लेरूहाधिकारः ] ठेन्द माधवापरनामा सिद्धयोगः। ५७७

अयोगनातियोगजन्यापदोमेध्येऽतियोगना व्यापन्महासयययकारिणीति तपो विभ्य
दह--
अपि हीनं रमे कुयाम्र तु कुयोदतिक्रमम्‌ ॥
विशेषात्सुकुमाराणां दीन एव कमो दितः ॥ १ ॥
सुयमम्‌ ॥ १ ॥
भयोन्मादद्षाश्लोषाजीणरुचिपमेदिणः ॥1
मुखोठुष्रोदरस्थोर्यकासश्वासक्षयातुराः ॥ २ ॥
खोफभ्रममदच्छदि धुता बस्यसहाबरखाः ॥
नाऽऽस्थाप्या नानुबास्याश्च बातरोगाहते नराः ॥ ३ ॥
मरौ चेतनाच्युतिः । भमश्वकारूदस्येव रमणम्‌ । मदः पगफठेनेव मत्तता | वात-
रोमादते क्षीणा नरा नानुवास्याः } उन्मादादिषु सामान्येन चस्तिनिषेधोऽत्रामिहित
केचित्तु केषांचित्परति्रसवमपवादररूपेणाऽऽहः । तत्रोन्मादापस्मारभममदषीस संज्ञा-
नाश्चापगमे इद्धस्याऽऽतुरस्यानुबन्धोपचरणाय बर्िर्देयः । कुष्िनामरीसानां च मृढवा-
तानां प्रयोस्यः । वातादुदररिषु तषु निपिद्धोऽप्युदया(रा)दिषु पञ्चसु बस्तिः प्रयो
तव्यः । दाोरिक्षतोरस्कछयीरनृवासननिषेषे न निषूहस्य वषांदवीम्बारस्य नवत्यर्ध्व

कार्य च गर्हितम्‌" ॥२॥६॥
स्थापनस्यावस्यायां प्रति > प्रसवमुदिशनाह--

दोषहरणं बले ल कस्थानस्थितस्य चोपमनेन दशेयन्ाह--

हीतलात्‌ ॥ ५ ॥

मानिक पनिद पथो
तातपि कराकर पासोमधमकपैमौ
[11.011 व,

५ क, ॥ | ( श्र धरा

९७८ व्याख्याङुसुमावल्यांख्यदीकासमेतो-- [७षदसप्ततितमा-
अन्ये त्वत्रामुं -छोकं पठन्ति-

श करीपुष्ठकोष्ठस्यान्वीर्येणाऽऽरोञ्य संचयान्‌ ॥

उत्ातमूखन्हरति दोषाणां प्ाधुयोजितः' इति ॥
स॒श्चुते तु सष्टं कृत्वोक्तम्‌-

“पक्वाशये तथा श्रोण्यां नाभ्यधस्ताच सवतः ॥
सम्यक्प्रणिहितो बस्तिः स्थानेष्वेतेषु तिष्ठति ॥
पक्तादाया ह स्तिवीर्यं खेरदेहमनुपपति ॥
वृक्षमृले निषिक्तानामपां वीयेमिव क्रमम्‌ ॥

स चापि बस्तिः सहसरा केवलः सकफोऽपि वा ॥

[अस ७, ® 4

प्रेति वीर्यं त्वनिदेरपानायेविनीयते"' ॥ ९ ॥
सवोङ्गगतमेकाङ्गस्थितं वाऽपि समीरणम्‌ ॥
रुणद्धि केवरो बस्तिवीयोर्वेगमिवाचरः ॥ ६ ॥
सगमम्‌ ॥ ९ ॥
वायोविषहते वेगं नान्या बस्तेक्रते क्रिया ॥
पवनाविद्धतोयस्य वेखा वेगमिवोदधेः ॥ ७ ॥
यथोदधेः समुद्रस्य पवनाविद्धतोयस्यानिखामु्रप्तटि्स्य वख कृटमयौदा वे
विषहते विशेषण सहते ॥ ७ ॥

प्रटसेकाययथा दक्षा; ल्िग्धक्षादखपटवाः ॥
तथा बस्तिमदानात्स्यान्नरः कान्तिबिखादिमान्‌ ॥ ८ ॥

सुगमम्‌ । [त
“त्तस्तु प्रथमो बस्तिः स्ञेहयेद्सिवङ्क्षणो ।
सम्यश्दत्तो द्वितीयस्तु मृधस्थमनिरं जयेत्‌ ॥ `
जनयेद्रख्वर्णो च तृतीयस्त॒ प्रयोजितः ।
रसं चतुर्थो रक्तं च पञ्चमः सरेहयेत्तथा ॥
षष्ठस्तु लेहयेन्मांसं मेदः सप्तम एव च ।
अष्टमो नवमश्वास्थि मल्लानं च यथाक्रमम्‌ ॥
एवं शुक्रगतन्दोषान्दिगुणः साधु साधयत्‌"! ।
इति सुश्रुते सेहवबसतेः प्रथमादिदानेन काय॑मभिहितम्‌ ॥ ८ ॥

१ कं, व्रक्षः। २ क. छवः । तः!

निरूदात्रिकारः } हन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ५७९

इदानीमेतेरष्टादशभिः लेहबस्िमिः सप्षातुगतदोषहरणमभिधाय पुनः दनर्स्यः
सरेतेरेव विरिष्टं रपायनफटं दशयन्नाह--
अष्टादशाष्टादशकान्वस्तीनां यो निषेवते ॥
यथोक्तेन विधानेन परिहारक्रमेण च ॥ ९ ॥
स कुञ्जरबखोऽश्वस्य जवतुस्योऽमरपभः ॥
वीतपाप्मा श्चतधरः सहस्रायुभेवेन्नरः ॥ १० ।।
अष्टादशाषए्टादक्कानिति ! चतुर्विंशं शतत्रयम्‌ । यथोक्तेनेति । रै वानन्तराति-
कान्तेन । परिहारक्रमेणेति । सश्चत -आतुरोपद्रवीय उक्तेनेति । तत्र सेहपीतं बा
विरिक्तदधतासृषिखूढडेषु परिहायाणामपरिहारेण किं भवतीलयाशङ्कय सश्चत आदह--
“्रुध्यतः कुपितं पित्तं कुर्यात्तांस्तानुपद्रवान्‌ ।
तांस्तानुपद्रवान्दाहपिपाप्ताप्रथतीनिति ॥
आयास्यतः शोचतो वा चित्तं विभ्रममिच्छतिःः ।
विधम विविधं भ्रमं सैमोहमदापस्मारोन्मादारिकं मनसं विकारमिति ।
^मेथुनोपगमाद्घोरान्व्याधीनाम्रोति दुमेतिः ।
आक्षेपकं पक्षघातमङ्ध प्रग्रहमेव च ॥
गृह्यप्ररोषश्वयथुं कासश्च च दारुणो ॥
रुधिरं ह कवच्वापि सरजस्कं प्रवतेतेः' इति ॥
“ठमते च दिवाखापात्तांसतान्न्याषीन्कफात्मकान्‌ ।)
प्ठीहोदरं म्रतिदयायं पाण्डुतां धयथुं ज्वरम्‌ ॥
मोहं सदनमङ्गानामविपाकं तथाऽरुचिम्‌' इति ।!
“तमसा चाभिभूतस्तु खम्रमेवाभिनन्दतिः" इति ॥
(उचैः सेमाषणाद्वायुः शिरस्यापादयेदरुजम्‌ ॥
आन्ध्यं बाधिर्यमघ्रत्वं जडतां मूकतां तथा ॥
हनमोक्चषमधीमन्यमर्दितं च सदास्णम्‌ ॥
ने्रस्तम्भं निमेषं वा तृष्णां काप्रं पमजागरम्‌ ।
लभते दन्तचाछं च तांस्तांश्वान्यानुपद्रवान्‌” इति ॥
“जायते यानयानेन च्छर्दर्मी अमः कमः ॥
तथेवाज्गगरहो घोर इच्ियाणां च विभ्रमः" ॥

यानयनेनाश्वादिगमनेनेति 1
'“चिरासनात्तथा स्थानच्छोण्यां भवतिं वेदना” !}

पि 11 रणमिमं

ने

१ प्रदेशे, ईति सुश्रुते!

५८० ` ग्याख्याकुसुमावरयाख्यरीकासमेतो-- [७६पटसप्ततितमो-

स्थानमूर्घ्वी भवनमिति ।
अतिचङ्करमणाद्रायजेडघोर्वोः द्ुसूते रुजः ॥
सविथप्रशोषं शोषं कां फादहषमथापि वा? ॥
चङ्क्रमणं चक्रक्रियापरिभ्रमणम्‌ । शोफं चेयत्र स्वापं चेति पादान्तरमिति ।
“दीतपंभागतोयानं सवा मारुतवृद्धये ॥#
ततोऽङ्गमदविष्टम्भदलध्मानप्केफकाः'?
संमोगोऽमक्वन्दनादीनामरुपयोगः ! गयी तु--शीतसेभगतोयानामिलयज शीतमो-
जनतोयानामिति ` पठतीति |
^वातातफाम्यां कैवण्यं ज्वरे चापि समाप्नुयात्‌" ॥
यथाकमं कातद्वैकण्यंमातपग्रकुपितातिपक्ताञ्ज्कर इति ।
“विरुद्धाध्यरानान्मृत्यु व्याधि वा घोरमृच्छति'" ॥
पयोमत्स्यादिमोजनं विरुद्धाशनम्‌ । अजीणेमोननमध्यश्नम्‌ । ताम्यां मरणे भया-
यहो रोगो वेति ॥
“अपतात्म्यभोजनं हन्याद्रवणीक्संशयम्"
अपतात्म्यभोननं देश्च्तुनातिप्रक्त्यादिवेपरीलेन मोजनमिति ¦
“अनात्मवन्तः पश्वद्मुञ्ते येऽप्रमाणतः ॥
रोगानीकस्य ते मूलमनीणं प्राप्नुवन्ति दहि” इति ॥

स ङुद्धरट इति ¦ उपचयङाक्तिलक्षणें बलम्‌ । अश्वस्य जवतुल्य इति ।
गज इवोपचितधातुरपि कियाविदोषप्रभाकान्तरेगकत्तरस्वी । अमरवत्प्रकर्थेण मातीलय-
मरप्रमोऽत्यद्धुतकणाद्युपेत इत्यथः । वीतपाप्मा क्रियाविरोषप्रभावादेव गतप्राक्तनन-
न्मकृतस्तकछकल्मषः । श्रुतधर इति ! चित्तस्य शाक्त्युत्कष॑युक्तः } सरस्रायुरिति ।
शरीरेन्दरियसत्वात्मद्योगोत्कषेः । ययप्यत्र स्नेहबस्तीनामष्टादशकः, अन्तरा तु निरू
हणमिति पृवेवाक्यादनियतनिरूदान्वितोऽभिहितस्तथाऽपि तक्रान्तरदशैन्मचियतद्वादश्प-
यापनास्यनिरूहोपेतो ज्ञेयः । तादृशस्य च तब्रान्तरे कर्मेति सत्ता

तथा हि--“न्रिरन्मताः कमे नु क्स्तयो हि काठस्ततो ऽयेन ततश्च योगः 1
सान्वासना द्वादश वे निरूहाः प्राक्स्नेह एकः परतस्तु पचः” इति ॥
ततश्च “अष्टादरष्टादश कान्कस्तीनां यो निषेवते" इत्यनेन कमेवस्तीनष्टादशवारा-
न्यो निषेवत इलर्थो गम्यते । तथा श्रीवारभटेनापि कर्मकाटयोगनस्तयोऽभिदिताः ।

तथा च--श्व्राकस्नेह एकः .पश्न्ते द्वादशा ऽऽस्थापनानि च ¦
पान्वासनानि कर्मवं बस्तयाक्चिशदीरिता

८

काठः पञ्चद्राकऽत्र प्राक्स्नहाऽन्ते चयस्तथा ॥

निरूहाधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५८१

पटूपञ्चनस्त्यन्तरिता योगोऽष्टौ बस्तयोऽच्र त॒ ॥
चयो नेरूहाः स्नेटा स्नहावाद्यन्तयोरमोः ॥

यापननस्तिविषयोऽयं अन्थः । निखहा एव यापना बस्तयः । अत एवैकान्तारेता
स्नेहाः । यापना वस्तयो हि नातिस्निग्धा नातिरूक्षा नपुपतकनस्तय उच्यन्ते ।
कमेकाटयोगसंज्ञया यथासंख्यं वातपित्तकफहरो बस्तिप्रयोगो ज्ञेयः । गयद्‌ा-
सस्तु बलवद्विग्रहादिजनितोपचयपूवैकवातादिदोषप्रकोपे बरीयस्ि अिशदस्तयः ।
स्वस्थे पुनः काेकप्रभावजनितवातारिप्रकोपे मध्यबले पञ्चदश । कटिनाप्यकरृतदोषको-
पस्य स्स्थस्यापूर्ववृष्यत्वादिटाभार्थमष्टौ !॥ ९ ॥ १० ॥

सेहपीतस्येत्यायेकवाक्योक्तानां प्चानां सेहपीतादीनां मध्याहूयोः कृतशिराग्यध-
विरिक्तयोः परिदारकाङं गौरवानिर्दिशन्राह-

कतः शिराव्यधो यस्य कृतं यस्य विशोधनम्‌ ॥
स ना परिदहरेन्मासं यावद्रा वख्वान्भवेत्‌ ।॥ ११॥

यस्य रिराव्यधः कृतो यस्य च शोधनं विरेचनाख्यं कृतं तस्योभयस्यापि शोध-
नान्तरं सप्तरात्रं कृतसंस्गैस्य सप्ताहदूर्ध्व परिपृणीहारत्वेन मधुरादिरसानां कमविप-
ययाम्यामुपत्तेवया र्तस्य शनैः रानैर्धान्वन्तरानुक्रमतो मासेन शुक्रस्य इनिर्बटावापि
रुत्पयते । अत उक्तम्‌-स ना परिषरेन्मासमिति । ना पुरुषः 1 करध्यतः कुपितं
पित्तं कुर्यादित्यादि छेकैरनन्तरोक्तं सुशुतोक्तक्रोधादिकं परिहरेत्‌ । तत्न कस्यचिदल्य-
न्तक्चीणश्नेजरपतानवद्रसप्रसरणेन मासानन्तरमपि बछ्छाभः कस्यचिदीपता्ेः शान्दसं-
तानवद्रसषपरसरणेन मासरादवोगपि बट्छाभः स्यादत उक्तम्‌--यावद्रा बख्वान्भवे-
दिति । चतुर्षु स्नेहपीतारिषु पूर्वोक्तोऽत्तसंसगैकाटनियमः । बस्तौ तु तादयो नासि ।
कथं दोषस्यापिवखपेक्षया बस्तिः पुनः पुनः रीष्टनात्‌ । तदुक्तम्‌--अष्टादशाष्टादश-
कानिदयादि ॥ ११॥
अत एकेकं नक्िमुदिर्य विरिष्टं नियमं ददश्चयन्नाद--
त्यहं त्यहं परिहरेदेकेकं बस्तिमातुरः ॥
तृतीये तु परीहारे यथायोगं समाचरेत्‌ ॥ १२॥
एकैकं बसि सेवित्वेति वाक्यशोषं कृत्वा जयं जयं क्रुध्यतः कुपितं पित्तं कुया-
दित्यादिोकैः सश्चतोक्तं परिहार्य परिहरेत्‌ । त्रतीये तु परीहार इत्यादिना विरेषेण
परीहार कृते सति, अनन्तरं चतुर्थपश्चमदिवस्तादौ यथायोगं योगानतिक्रमेण सभ्यडूनि
रूढानवासितयोगरक्षणानतिक्रमेण समाचरे्यथाप्तात्म्यमुपसेवेतेत्यथः। अन्ये तु व्याख्या-
नयन्ति--एकैकं बस्तिमनुवासनं दत्वा चीण्यहांनि परिहरेत्‌ । तृतीये तु बस्तौ गते

६८२ व्याख्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- [७६ षट्‌पक्ततितमो ~

तृतीयादनुवासनादूध्व यथायोगं यथावस्थम्न्यादीनवेक्ष्य चतुष्पश्चदिवसानन्तरा कत्वा ऽ-
नवासन योजनीयम्‌ ॥ १२९ ॥

सेहपीतस्य वान्तस्य विरिक्तस्य खतादजः ॥
निरूटस्य च कायाभिमन्दो भवति दहिन: ॥ १३ ॥
निरूढस्य चेति । चकरेणातुवासितमनुक्तं समुचिनोति । ननु स्नेहपीतस्याचिः
मन्दो मवतीति कथमुच्यत--
“दीप्तान्तराभिः परिशुद्धकोष्ठः प्रयग्रधातुबेखवणयुक्तः ।
हृदान्द्रयो मन्दजरः रतायुः स्नहाोपसवां पुरुषा भवेत्तु" ॥

इत्यक्तत्वात्‌ ॥
“यथा हि सारदार्मिः स्थिरः संतिष्ठते चिरम्‌ ।

क

स्नेहोऽत्र विविषस्तद्रदन्तरभिभवेस्स्थिरः इति ॥

नाट सनेहसमिद्धस्य शमायान्नं सुगुवेषीति चरकाचा्याक्तत्वात्‌। वान्तस्यापि कथः
मञिमेन्दः स्यात्‌ । मन्दे हि कदुतिक्तकषायेवेमनेश्वे्यभिमान्ये वमनोपदेश्षारिति ॥
विरेचनमपि वहिदीपिकरमुक्तम्‌ ॥ |
“शुद्धेः प्रसादं बङमिन्द्रियाणां पातुस्थिरत्वं बख्मथिदीपिम्‌ ।

चिरा पाकं वयप्तः करोति विरेचनं सम्यगुपास्यमानम्‌ इति ॥

अनेन विरिक्तस्यापि नािमान्यसंमवः । निरूहो ह्यग्न्यधिष्ठानमस्परयेव पक्तदाया-
देव प्रलेति । मांपरसारानस्याऽऽम्नातत्वाचिरूडस्यापि नाचिमान्दमुपपय्ते । सिद्धान्त-
माह । स्नेही हि द्विविधः संशोधनाङ्गः प्रायोगिकश्च । आद्यः शोधनीयः पीतोऽिमा-
न्यहेतुरुक्तः । कुतः । अनन्तरं वमनाद्यपदेश्ात्‌ । इतरः प्रायोगिको विचारणास्नेहश्च
दीपनः । ततश्च मिन्चविषयत्वाम्मिथो मेद्‌: । तया च तत्रान्तरम्‌--
ध्ये तु वृद्धाश्च बालाश्च सृकृमाराः सखोदिताः ।
रिक्तकोष्ठत्वमहितं येषां मन्दाग्नयश्च ये ॥
ज्वरातीसारकासराश्च येषां चिरसमत्थिताः ।
सहमानां पिबेयुस्ते हस्वां ये चावरा बे” इति ॥

तस्माचयातकचतत्‌ । स्हद्वविष्याच्च । खरेहो हि द्विविधः स्थावरो जङ्कमश्वच
तोन च तैरम्नेयं तद्धि दीपनमेव । तथा च-दीपनमसिगणभयिषठ जज्गमजहो हि
चृतवस्तामज्जनः । तेषु च्रतमपस्कृतं मधुरलिगधशीतत्वच्छेष्मणः पसमानगणत्वादव न
पपन वप्तामजाना हि गुरुत्वेनाधिको तावुपयुज्यमानावसंस्कृताव त्यथंमभिमान्यरेत्‌ ।
या चोक्तम्‌--धातवो रक्तादयः शुक्ा्ता उत्तरोत्तरं गुरव इति । सपिषस्तु यच्चापि

निरूहाधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ५.८ ३

दीपनत्वं विदोषश्नत्वे च तत्तंस्कारपम्येक्षम्‌ । तथा च तत्रान्तरम्‌-तिम्यञरेवोत्तमं
सर्पिः संस्कारस्यानुवतेनात्‌ " इति । सदोवान्तस्य वमनाटतावशिष्टकफावरुद्धसरोतोमु-
खस्य तात्काछिकमभिमान्यं स्यात्‌ । अनन्तरं स्रोतःरद्धौ सत्यां कृतसंसर्जनक्रमस्य
श्रीणकफस्य वान्तस्याभिदीपिः । विरिक्तस्य तु इतपित्तत्वान्मरुदथिविक्षेपणाच तात्क-
छिकमभिमान्यम्‌ । अनन्तरं वान्तस्येवा्िदीपिः । सुतक्षोणितस्यापि समानयोनिहीनो
भपित्तमपनीयते तस्माचुक्तमसिमान्यम्‌ । निषूहस्याप्यशेषदोषमरनिर्हैरणादयुक्तमे- `
चाऽऽपे्चिकरं मान्यम्‌ । मान्यं ह्यर्पत्वमभमिप्रेतं न पुनः शेष्मोपहतस्येव मान्यमिति ।
इति श्रीत्रह्मदेवः। कुसुमावलिकारस्तवेवं पूवेपक्षयति । ननु लेदपानादयोऽनर्प्रबोध-
हेतव इत्युक्तत्वात्कथं तेभेन्दोऽ्िभवति । उच्यते । एते हि तत्कालं धातक्षयात्को्ठ-
सेक्चोमाच्ने पीन्यमावहन्त्येव तस्मादभिमान्ये युक्तं कमेण तु दीप्तोऽशचिर्भवतीति न दोष-
प्रपङ्ग इति ॥ १३।

स चास्यैटेगुभिश्राेरुपयुक्तेविवते ॥
करा्ररणुभिरल्येशच संधृक्षित इवानलः ॥ १४ ॥
से्जंनक्रमः परिशिष्टकारेण सवी: ङृद्धीरभिसंषायोपकस्पनीयाघ्याय उक्तः ।
तद्यथा । हीनङ्द्धिद्चद्धस्य पुरुषस्य तावत्प्रथमेऽल्कार उचितमक्तकृताष्ठमागां पेयां
दद्यात्‌ | तसिन्नेव दिने द्वितीयेऽ्करे प्रकृतिस्थाजरणकाटरोचिताद्क्ताचतुर्था-
दोन कृतामविपक्रतण्डुूटावयवां मण्डरहितां विलेपीं दयात्‌ । द्वितीयेऽहि तृतीयेऽन्न-
कारेऽन्निग्धाटवणस्वच्छेनाक्ृतमुद्धयुपेणोवितादर्मागतण्डुकृतं सुसिन्नमोदनं दयात्‌ ।
तस्मिन्नेव दिने चतुर्ेऽन्नकाले येनेन्द्रियनोधिना कृतसं्ञकेन युपेणोचिततण्डुटांशभ्रय-
कृतमोदनं भोक्तु दद्यात्‌ । ततस्तृतीयेऽहवि पञ्चमेऽज्नकाठे ठावेणहरिणादीनां सुरंस्करतै
रमेरंशचतुष्टयप्रमाणे मक्तं मोक्तु द्चात्‌ । तृतीये ऽदि षषठेऽकाटे प्रकृतिमोजनमाग-
च्छत्‌ । मध्यद्रद्धिशुद्धस्य च ताव्रदराद्रौ द्वयोर््क्राटयोः पेयां दयात्‌ । द्वितीयेऽदहि
त॒तीयेऽद्वि कालद्वयेऽप्यक्रतं युषं चतुर्थेऽदहि कालद्रयेऽपिं
हि काट्द्वयेऽपि मांप्तरसमित्यतः षषठेऽहवि प्रकृतिभोननमागच्छेत्‌
उत्तमशुदधिडद्धम्य च तावत्प्रथमेऽहि द्वयोरप्यन्नकाल्योः पेयां दद्यात्‌ । द्वितीयेऽद्ि
प्रथमेऽन्नकाले पेयां द्वितीये विदेपिकां तृतीयेऽह्ि द्वयोरप्यच्र कालयोविलेपिकां चतु-
ऽहि द्रमोरप्यनकाल्योरकृतयूषं पश्चमेऽद्वि प्रथमेऽन्रकालेऽक्रतं यूषं दवितीयेऽन्नक
क्रतं युष षषठेऽद्वि द्योरप्यन्नकाल्योः कृतं यृषं सप्तमेऽहि द्रयोरप्यन्नकाट्योमपतरसम-

छमेऽद्भि प्रभमेऽन्नकाल उचिततण्डलाष्टभागक्ृता पेया द्वितीयेऽननकाडे तूचिततण्डुखचतु-
भभागक्रता विहेपी तृतीयेऽन्रकाटे तृचिततण्डुकाधैभाग॑छृतेन भक्तेन सह दकरवणिको

कितीति सा थणोकिनोसि विकि

# अत्र विचित्तरटितम्‌

५८४ व्याख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो- [७६ षटसप्ततितमो-

, यूपो रसो वा यथादोषं चतुर्थेऽन्नकाछे तूचिततण्डुलमागत्रयकरतेन भक्तेन सह कृतसं्ञको
यषः पिप्पटीशृङ्गवेरपिद्धोऽकृतो रसो वा यथादोषं तथा यथोचितं परिपूणमक्तं सुसं-
स्छृतेन यूषेण रसेन वा देयमिति । तृतीये दिने प्रकृतिमोजनम्‌ ।. एवं मध्यमोत्तमशुद्धौ
पेयादीनां द्विचिका्दानेन यथाक्रमं पश्चमे सप्तमे च दिने प्रकृतिभोजनम्‌ । उक्तं च
तत्रान्तरे-
“यां विरेपीमङृतं कृतं च यूषं रमं त्रिद्धिरथेकशश्च ।
करमेण सेवेत विरद्धकायः प्रधानमध्यावरशुद्धिशुद्धः" इति ॥
अयं पेयादिक्रमः सुश्रुते विरेचन एवोक्तः ।
तद्यथा--““हीनमध्योत्तमेष्वेषु विरकेषु प्रकीर्तितः ।
एकद्वितिगुणः सम्यगाहारस्य कमस्त्वयम्‌ ॥
अस्याथः । प्रस्थे परिश्रुत हीनो विरेकस्तासमन्पेयारिरेकेकमन्रकारं देयः] अर्थीढके
पारेते मध्यो षिरेकस्तसिमन्पेयारिः प्रयेकं द्धौ द्वावन्नकाडो देयः } आढके परिसृत
उत्तमो विरेकससमिन्पेयादिः प्रलेकं त्रीश्लीनच्नकारन्देयः । एवपुक्तेष्वपि हीनादिविरे-
केषु हतदोषमानयिक्षयेकद्वितिगुणोऽयमाहारकरमः सम्यक्पमरकीतितः 1 न तु मिथ्याहीना-
तियोगेनाप्तम्यगित्यथः । एतदुक्तं भवति ! हीने विरेके चतुभिरन्नकाेः सा्यप्रातिकमो- `
जनाम्यां द्यहं मध्ये तद्टिगुणेन चतुरहमुत्तमे त्रिगुणेन षडहमिति । अयं संरोधनोक्त-
ससमनक्रमोऽद्ुद्धेऽपि कचिदसिमान्यहेतावुक्तः--
“वेदनारामनियमशोकवैचियहेत॒भिः ।
नरानुपोषितांश्चापि विरिक्तवदुपाचरेत्‌ः इति ।
वेदनायाः छखभोऽछाम इष्टस्येति केचित्‌ । छभोऽनिष्स्येपयन्ये । नियम उपवा-
सादिः 1 वेचित्यमुन्मादाद्विना । एर्हतुभिस्तृपोषिता्रानििरिक्तवदुपाचरेत्‌ । ततापि
कङ्घनमानेन हीनमध्यमोत्तमाभिहितेन व्यहं चतुरहं षडहमेवात्नपंसर्जनम्‌ । तथा तत्रैव
युशचुते प्रस्थादिसंख्यया विरेकैकविषयत्वं कारणमुखेन निराङ्तम्‌ ।
त्यथा--“आढका्ाढकप्रस्थं संख्या ह्येषा विरेचने ।
छेष्मान्तत्वाद्धिरेकस्य न तामिच्छन्ति तद्िदः ।
एको विरेकः छेष्मान्तो न द्वितीयोऽसि कश्चनः" ॥
अग्न्यविष्ठानसंष्वादलयथमश्चिमान्यहेतौ विरेचन एवाऽऽटकादिसंस्या वमनास्थापन-
योस्त्वग्न्यधिष्ठानानमिमवेन तादशा्िमान्यामावान्माननियमो नाक्ञे । अत एव तदहरेव
वमने कुरुत्थमुद्धयूषमोजनम्‌। आस्थाने मांसरसभोजनमनुवासनं च । एतन्मतं निरस्य-
चाह--छेष्मान्तत्वादिलयादि । अयमभिप्रायः । विरेचने निःशेषपित्तनिबदेणाय
प्रयुज्यते । निःरेषपित्तनिनरहणं च तदैवानुमीयते यदा पित्तप्रवर्तनानन्तरं तत्पदस्य

४.

निरूदाधिकारः] हन्दमाधवाप्रनामा सिद्धयोगः। . ५८९

आमषूपः कफः प्रवते | तस्मात्कफान्तिकत्वाद्विरेकस्य तता प्रस्थादिकां संख्यां विरेवन-
विदो नेच्छन्ति । एतेन वैगिकोऽपि निरङ्तः। ठेङ्गिकः पुनरान्तिकेनाविरुद्ध एव यतो
टेङ्गिकेऽपि कणठान्तिकत्वमसि । तथाच--वमने प्रसेकौषधकफपित्तानिटाः कमेण
गच्छन्ति । एवमेव विरेचने परीषपिच्तौषधकफा इति । अतो वैगिकमानिको विरेको
गोणतया प्रतिपादितो कचिहाख्वृद्धादाववस्थावात्परयुक्तो कर्तव्यौ मुख्यः पुनरेकः
कफान्तिक एवेलयाह-एके विरेक इत्यादि न द्वितीयोऽस्तीति । तृतीयस्य पुनः
का कथा । एवं वमनमप्येकमेव । तथा च भोजः
“तस्मान्मतिमता निल्यमात्मानं परिरकश्चता ।
पित्तान्तं वमनं स्थाप्यं कफान्तं च विरेचनम्‌" इति ॥
परकारान्दरेणेवान्रसेसर्जनवित्वं तदाश्रयमुक्तवान्सुश्चुतः--
“नटे यच्चिविषं प्रोक्तमतस्तत्र क्रमखिधा ॥
तत्रानुक्रममेतं तु बरस्थः सकृदाचरेत्‌ ।
दिराचरेन्मष्यब्द्मीन्वारान्दुषेस्तथाः ॥
चलमत्रोपचयटक्षणमेव } केचिदेवं कमे प्राहुः “मन्दमध्योत्तमा्िषुः इति । क्रमेण
कृतसंसर्गस्य रस्तावचारणक्रममाह स॒श्रतः-- `
८{ंसर्गेण किवृद्धेऽय्ो दोषकोपभयाद्धनेत्‌ ।
पराक्खादुतिक्तौ लिगवाम्डलवणान्कटुकं ततः ॥
सवाद्रम्ट्क्वणान्मूयः खादुतिक्तावतः परम्‌ ।
लिग्धान्खक्षाव्रप्तां शैवं व्यत्यासात्खस्यवृत्ततः इति ॥
अस्याथः । अन्नसंसन॑नक्रमविवृद्धेऽग्यो दोषको पमयात्लिग्धान्मधुराम्ट््वणान्रसा-
न्कटतिक्तकपषायात्रसान्म्यत्याप्ताद्विपयेयादेवमव्रोक्तपरिपास्या मनेत्‌ । त्र म्रवृद्धा्ि-
हेतुवातपित्तस्यावजया्थममनेः स्मीकरणारथं च पूरवे खादुतिक्तको ततो वातकफावनयार्थ-
मयैः संधुक्षणार्थं च । व्यल्यासादिति । यदा प्रागक्तरप्प्रत्यनीकान्लिग्धाम्डल्वणक-
टकांसतश्वाम्टवणकटुननितपित्तवातावजयार्थ खवादुतिक्तौ ! छद्धवाग्भटस्त्वाह--
(द्चयान्पघुरल्यानि ततोऽम्डख्वणो रसौ ।
सखदुतिक्तो ततो मृयः कषायकदटुकौ ततः ॥
अन्योन्यप्रत्यनीकानां रमरानां सिग्धरुक्योः ।
व्यत्यासादुपयोमेन कमात्तं प्रकृतिं नयेत्‌?" इति ॥
अयमन्नसंसजेनक्रमो उद्वणादुडतः ॥ १४ ॥ .
युक्तेऽ्रो जीवति चिरं रोगी ्याद्केति गते ॥

शान्ते पञश्चत्वमायाति ददी तस्मद्ररोऽनखः ॥ १५ ॥

2.1

५८६ व्यारुयाकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [७७पप्तपपततितमो-

सगमम्‌ ॥ १९ ॥
इति श्रीदन्दमणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री
कण्टदततङ्कतायां व्याख्याकुयुमावस्यख्यायां षट्सप्ततितमो
निरूहाधिकारः; समप ॥ ७६ ॥

अथ स्रसप्रतितमो शरूमविभ्यधिकारः ।
पञश्चक्मपारिशेष्या्नस्ये वक्तव्ये निरूहवने्नप्रयोज्यतया प्रथमं धूम उच्यते ।
भूमश्च पञ्चकप्रसतवि शुद्धिकरत्वेन वमनस्यान्ते चोपयोगादमिषातुमुचरित एव ।

० अर

ायोगिकः कासहर धूमो वैरेचनः स्नेदिकवामनीयो ॥
धूमो धुनोति कम्पयति दोषप्तातमिति धूमः ! प्र पञ्चविधो भवति । प्रायोगिकः
श्रयोगः स्वस्थस्य सततोपयोगसतज्र सरुः प्रायोगिकः । स च प्रायोगिकः छेष्माणमु-
त्वछेशयति, उक्छि्टं चापकषेति शमयति वातं स्नेहनविरेचनाम्यां तुस्यत्वात्‌ । काप्त-
हरत्वात्कापघ्ः ¦ प॒ पुनरुरःकण्ठदोषारब्धरोगहरोऽप्याबस्यिक एव । अभिप्यलरि-
रपि रिस विरेचयतीति विरेचन: । विरेचन एव वैरेचनः स्वाधिकोऽण्‌ ! वैस्व निक
छेष्माणमुत्छेरयापकषयति रोक्ष्यत्ते्ण्यादौप्ण्यद्रैशयाच । खक्षस्य स्ञेहाय प्रभवतीति
सहिकः । स च खेहिको वातं शमयति खेहनाहुपरेपनाच्च । वामयतीति वामनीयः ।
स पुनरत्कृष्टकफाभिपन्नकण्ठोरसः ॥
एलछादिना श्ुष्टनतोज्छितेन क्षमं परिप्याङ्कटकाएमाना ॥
भायोगिके वतिरिद्‌ तु नेत्रपष्टाङ्करं षड्गुणितं प्रशस्तम्‌ ॥

_ कु्रनतोञ्दितिनेति । कुष्ठनतपरित्यागो मसतिप्कस्तावभयात्‌ १ यदुक्तं दृष्णा-
मयेण--
“नतक्रषठे स्रावयतो भूमवर्तिप्रयोजिते ¦
मस्तुुङ्ग प्रभावेन तस्मात्ते न प्रयोनयेत्‌' इति ।
तथा च निमिः-
“धूमो हि वककुष्ठाम्यां विखाछ्यति शक्तितः ।
मसिष्कं तद्धि विप्यन्नं नाज्ञाय प्रतिपद्यते" इति

(4९

सषाम पिप्येति । कपटावयवं ष्टिम प्रलिप्य तेनेव द्वादशा ङ्कछं शरकाण्ड
कानषठाङ्ुलापतमस्थूलमन्तयोद्यङ्टं विहाय वर्तितः शारकाण्डस्य सुखापकर्षणार्थं स्षोमे-
गाटाङ्धट्मानेन पष्टथित्वा ततः परिशोप्य वतिः कार्य । एवमेव चरकुश्ुतादौ द्ि-

धूमविध्यधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६८७

तत्वात्‌ । एवं सेहिकादिप्वपि वर्तिकरणम्‌ । वति च लेहेनाम्यज्याश्चिना दण्ध्वा नेपर
निवेश्य धूमः पेयः । अङ्कखकाष्ठमानेना्टाङ्कखायता ।
च्रकऽप्युक्तम्‌--
“पपिषठा सिम्पेच्छरेषीकां तां वर्ति यवक्तनिभाम्‌ ।
अङ्गृष्परमितां दुर्यादष्टागुरुतमां भिषक्‌ ॥
अष्टाङ्कटं पट्गुणितामिति । अश्चत्वारिरदङ्लम्‌ । सुश्चुतेऽप्युक्तम्‌ । “अङ्कल-
न्यष्ट चत्करिशत्प्रायोगिकः" इति । ननु जातुकणं षट्तरिशदङ्गुङं प्रायोगिकनेच्रमा-
नमुक्तम्‌ । यथा--“(ा््यशयुतः पूर्णो हस्तः प्रायोगिकादिषु" इति ।
चरकेऽपि--““चतूर्विशातिकं नेत्रमङ्करः सवर्विरेचने ।
द्वाधिरादङ्गुरं लेदप्रयोगेऽप्यधमिष्यते” इति ॥
अत्राधमिति हरिश्न्दरेण वैरेचनिकनेवमानपिक्षया व्यास्याय षटा्शदङ्गं प्रायो-
गिकनेत्रमानं व्युत्पादितम्‌ । यदि तु पंनिदितत्वाच्रिशदङ्रपिक्षयाऽष्यधेमिति ग्या-
स्यायते तदा चरकेऽटचत्वारिशदष्टाङ्कटमेव प्रायोगिकनेत्रं भवति । कं तु - सपरा्नत-
चअजात्ूकणोौनुरोधः स्यात्‌ । तदेवं विरोधे का समथना । त्रुमः । मतभेद एवायं कार्यं
विरोधश्च न कश्चिदिह । तेन मतद्भयमप्यविरुद्धम्‌ । अन्यस्त्वाह---छटष्मप्रवृत्तौ
वहुदोषे च कीटे षटूतरिरदङ्कम्‌ । अतोऽन्यत्र त्वष्टचत्वारिदङ्खमिति न विरोध
इति ॥ १ ॥
बहो स्य॒षर्णं शी चेङ्कदीत्वखनःशिखा ॥
एषा कासहरा वानत पोडशकाङ्कु्म्‌ ॥+ २ ॥
इङ्कदीत्वगिति । इङ्कुदीफटत्वक्‌ ॥ २ ॥
िरोविरेचनेवकतिरनतरं हस्तमितं मतम्‌ ॥ ३ ॥
रिसोषिरेचनैरिति । विडङ्गमधुि्रमूयवहीपीटपिप्यटीसि द्धर्थकसुरपार्जकापामा-
गनी नादिभिः । दस्तमितमिति ।. चतुर्विशत्यङ्ढम्‌ ॥ २ ॥
सिग्धमज्नमध्च्छिषटेदगुग्यटसनंकैः ॥
सेदिकेवपिरेभिस्त नें दरात्रिश्दङ्गटमर्‌ ॥ ४ ॥
लिग्धमलेति } एरण्डादिफटमध्यम्‌ । स्नेहो ध्रृतादिः । स च तावान्देयो यावता
वर्तरनवस्तादः ॥ ४ ॥
वामनीये तु वहुरसाय्वस्थिसुरचमभिः ॥
वतिर्दशाङ्करं नेतरं धमः पञचविंधो मतः ॥ ५ ॥

यामेधमि 9८५.१०५५८८.०० कित कि नम वा

% काटे, इति भाति +

५८८ ` व्याख्याङुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [७७पप्तपप्ततितमो-

दृशाङ्खटं नेजमिति । सुश्रुते पनः षपोडशाङ्खढं कासघ्रे वामनीये चेत्युक्तम्‌ ॥ ५ ॥
यादृशी वर्तिः कायो यथा च काप्रहरादिषु मानं तदाह--
अङ्खल्याः परिणाहेन मध्ये स्थटाऽन्तयोस्तनः ॥
पट्भागो ध्रणनेत्रस्य वल्यां मानं प्रशस्यते ॥ ६ ॥
मध्य स्थूटाऽन्तयास्तनुरेत्यतो नेत्रेऽपणयोग्यत्वमुक्तम्‌ } र्वेधमनेत्रेम्यः षट्मागप्र-
माणा वतिः काया ॥ ६ ॥
धूमोपयोगफटमाह-
धरूमपयागादपुरूषः प्रसमेनधियवाखनाः ॥

दढ कंशाद्रेजशमश्रुः सुगन्धिविश्षदाननः ॥ ७ ॥
पशुतेऽस्य -छटोकस्यग्रेऽधिकं पठ्यते । तथा श्वाप्तकासारोचकरास्योपटेपखरमेद-
मुखाल्तवक्षवथुवमथुक्रथनतन्द्रानिद्राहनुमन्यासम्भाः पैनसरिरोरोगकर्णाक्चिखडा वात-

कफनिमित्ताश्रास्य मसखरोगा न मन्ति | अन क्थाऽकस्माच्छरापसावराधः | ७ |)
भगाठ पानामच्छन्त ध्रषस्याऽऽस्येन तदिद ॥

रःकण्ठाभ्रयं दोषे सुखेनैव पिवेन्नरः ॥ ८ ॥
[सर्‌ःकणान्षिनासोत्थं नस्ततः(नासया) शमनं पिवेत्‌ ॥
निवेमेत्तु सेन नासया न कथंचन ॥

विदामगो ह्या धूमः कुयोदशेनपिथरमम्‌ ॥ ९ ॥

क अ) क

दामनमिति । प्रायोगिकं स्नैहिकं च । निर्वमेत्त गचेतैवेति । नासाषी-
तमपि मुखेनैव ॒वमेत्‌ । तदुक्तं मखेन प्रायो केदिति । सुश्रतादूमनत्ावाधः--
भूमनत्र छुवणरूप्यत्नपु्ीसताप्रकास्यादिमयं कनिष्ठासमस्थटममे मखनाप्तिकाप्रणयन.
<न कठायमात्रसातस्क मूर वतिसंचरणस्थानेऽङ्गष्टसमस्थटं धमवारतप्रवेशयघ्ोत ऋन-
“च सराकाहते पकत्रयविरचितं विधाय प्रायोगिक दैर्थणाषटचत्वारिशदङ्टानि द्वा्ि-

यत्त्नहन चतृविरातिषरचने षेडशाङ्कटं कामघ्ने वामनीये च कुर्यात्‌ । एते अपि.
का्तन्नवामनीय काोलास्यमात्रच्छिद्र भवतः । आह च मदाएदहः

चत्वा रिरत्तथाऽष्टो च प्रमाणेनाङ्कलछानि हि ॥

न्त्र प्रयागकं काय॑ द्वान्रिरात्सेहिकं भवेत्‌ ॥
चतुविरातयङ्कुखकं वेरेचनिकमिष्यते ॥
काप्तन्न छद॑नीयं च कतव्य पोडशाङ्गटम्‌, इति ॥

तेषां प्रायोगिकं धूमनेत्रं दौर्वम्‌ । प्रायोगिको.. हि धमः सततं हुस्वनेतरेण
१, रगे \

धूमविध्यधिकारः।) दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ५८९

पीयमान इद्धियं बाधते } दूराद्धिनिगतः पर्वच्छिन्नो नाडीतनृक्ृतो नेन्ियं बाधते
धूम इति चरकाचा्यां क्तत्वात्‌ । सुश्ुतादूमनेत्रममिधाय धूमपानविधानमाद--
अथ सुखोपविष्टः सुमना ऋञ्वधोरष्िरतन्दितः प्रायोगिकस्लेहिकवेरेचनिकेषु [श्वार्वि
ग्यपेच्छरकाण्डानि वातातपदुप्कां] स्नेदाक्तां दीप्तां ने्मूरस्तोतप्ि. प्रणिधाय धूमं
पिवेत्‌ । इतरयाः कासघ्रवामनीययोव्येपतधूमाङ्गारे स्थिरे समाहिते शरवे प्रक्षिप्य
वर्तिं मृ्च्छिद्रेणान्येन राराविण पिधाय तस्मछिद्रे नेत्रमृढं संयोज्य भूममातेवेत ।
शान्ते धूमे वल्यवबोधं घतं वर्तिचूणं वा प्रक्षिप्य पुनरपि धूमं पाययेदादोषविशुद्धये । एष
धूमपानोपायविधिः 1. विरोषतस्तु प्रायोगिकं प्रणिनाऽऽददीत स्लेहिकं मुखनास्राम्यां
नासिकया वैरेचनिकं मुखेनेवेतरो । अस्यार्थः । विशेषतस्त्िलयादि । रिरोरोगसम-
वानां लक्षणविरोषमाश्चिय प्रायोगिकं घाणेनाऽऽददीत । प्तामान्यतः पुनररः-
रिरोरोगसंभवानामुभयमार्गेणापि तत्रान्तरदशेनात्‌ । तथा च विदेहुः--प्रयो
गपाने पूर्वं वा नस्ततो(नाप्तया) धूममाचरेदिति । पूव वा नस्ततो(नाप्रया) धूममाचर-
दित्यनेन क्चिन्मुखेनापि प्राक्पेय इत्यवगन्तव्यम्‌ । सैदिकं युखनासाभ्यामिति ।
कण्ठोरःसमाधिते वाते मुखेन शिरःसमाश्चिते वति नास्तयोभयमार्गे पानार्हो मुखेन पूर्व
पिबेत्पश्चाासिकयेति । तथा च निपिः--“लेहधूमप्रयोगे तु मुखेन वमनीयं न क्रथः
मपि नास्याः" ॥ |

तथा च सुश्चुतः-

“भुखपीतं मुखेनैव वमेत्पीतं च नास्तया ॥
मुखेन धूममादाय नासिकाम्यां न निहरेत्‌"' इति ।

बैरेवनिकमिति । उकल्छिष्टकफामिव्याप्तकण्डोरसो नास्या, अनुकिटष्टकफे पूरन

रेचनिकमपि प्राखक्तरेण | तथा च वाग्भटः

“्राविपवेनासयेचि्ष्टे दोषे ध्राणशिरोगते ।
उत्क्ड्डाना्थं वक्ेण विपरीतं त कण्ठगेः" |]

(किन

मुखेनेति । इतरौ कासघ्रवामनीयो मुखेनैव पितरेत्‌ । कास्य वामरनीयस्य रोगस्य
चोरःकण्ठगतत्वात्‌। प्रायोगिकादीनां पानमयोदां सध्रतादाद-प्रायोगिर्कं तु ींखीनुच्छर-
सानाददीत मखनासाम्यां पर्याया खीं तरो वेति सेहिकं यावदश्चप्रवृत्तिर्वरेचनिकमादो-
घद्दोनात्तिरुतण्डुटयवागुपीतेन पात्यो वामनीयो म्रासरान्तरेषु काप्तघ्न इति । अस्या-
। परखनासाभ्यापिति । दोषस्थानमवेक्ष्योचितमार्गणाऽऽदधदरीत । जीक्ीनुच्छसा-

न्कतिपख्याकानाददीतेवयाह-पयोयास्रीश्रतसे वेति । पयायः परिपा । उच्छ-

11 11

# ध्नध्धिद्ान्तगेतो ्रन्धः सृश्रते नोप्रखभ्यते ।

५९० व्याख्याकुसुमावस्याख्यरीकासमेतो-- [७८अष्टसंप्ततितमो-

सत्रमेणेकंः पर्यायः । तान्पर्यायांख्रीश्वतुयो वा॒दोषपुरुषबलमवेक्ष्य । एतदुक्त भवति ।
तिमिरादानविसरगेखीन्वारांश्वतयो वा धूमः पात्यः । वाशड्दोऽत्र व्यवस्थायां तेन
तन्रान्तरनव्यवस्थितोऽर्थोऽत ज्ञातव्यः । तथा च धूमपानमाचाविघाने निमिः

> अ

“धृमपाने तु विज्ञेय उनच्छाप्तश्चिगणः कलाः ।
तिलः काश्च मात्राप्रमाणं स्यात्रिमात्निकम्‌ ॥
पिवित्स्वस्थविधौ माघं दुबेरस्तु कां पिबत्‌ ।

क क = (न,

अभिष्य प्रमाण स्यात्प्रमाण च पिबदूज'' इति ॥

क क

सैदिकमित्यादि । यावदश्रप्वृत्तिरिति बख्वति पुरुषे दुबे च प्रायोगिकवत्‌ ।
तथा च भाजः

“प्रमाण स्हेकं धूमे करो मात्रा पिवेन्नरः ।
बरवास्तु पिबेत्तावद्यावदश्चु न गच्छति ॥

वैरेचनिकमादोषदरैनादिति । दोषस्य कफाख्यस्य बिङृतस्य दशनं यावत्‌ ।
अत एव तन्त्रान्तरे रोधनस्थैकस्मिन्दिने चिश्वतुवों पानं प्रतिपादितम्‌ ।
तथा च तत्रान्तरम्‌--

“पकरृतिपिनेत्सेहनीयं प्रयोगे सकृदेव च ॥
द्विव विरेचनीयं तु चिश्वतु्वा पिनेच्नरः ।
विरिष्टधूमपाने पूर्वं करणीयमाह--तिरेत्यादि 1 वमनकाट एवाऽऽकण्ठं तिटा-
दियवागुषीतेन वामनीयो धृमःपातव्यो यावायित्ते कफस्यानुमुखं प्रवृत्त इत्यादिवाक्योक्तं
सम्यणान्तरक्षणमिति । ग्रासान्तरेष्विति । क्वख्योः कवरानामन्तरे । अन्तरं मध्य-
भित्यथेः । मरासान्त इत्यन्ये पठन्ति तथा मोजनस्योत्तर इत्यन्ये पठन्ति । कान्तश्च
वेरेचनिकवत्रिश्चतुव यावद्विकृतकफहरणम्‌ । तथा च चरकः मुखेन वैरेचनवत्का-
सवान्धूममापिबेदिति । अचर व्रणनेच्त्रणधृपनविधानं सश्चतादाई-्रणनेत्रमष्टाङ्कछ
्रणधूपनाथं कटयपारेमण्डलं कुरत्थवाहि सोत इति । कलायपरिमण्डटं गुखिकाम॒ख-
मिल्यथः। नणधूमं हरावसतंपुयोपनीतं नेत्रे व्रणमानयेत्‌ । धृपनाद्धेदनोपरमो बणवेदाय-
माल्लावोपशमश्च भवतीति । धूमानदाणां शोकादियुक्तानां धूमपानाद्व्यापदो महाषि
दह, प्राह-
“भोतः क्रुद्धः रोक्वांश्च हष्टिहानि भ्रमं कलमम्‌ ।
` वहयकेकमेक्छान्तस्तु तथा दौर्बस्यमाप्नुयुः ॥
तृष्णास्यशोषमोहां्तु क्षीणधातुः पुनः क्षयम्‌ । `
सुनः पित्तानिलक्ृतान््याधीन्दौबल्यमेव च ॥

नस्याधिकारः ] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ५९१

रक्तोखणः पेत्तिकश्च विवृद्ध रक्तपित्तयोः । `
पिपाप्तातंसताटुदोषी मूखीतेश्वल्चेतनः ॥ `
तेषां बृद्धिर्विरेषेण वाग्वातं मौनमेव च |
ज्वरी मदात्ययी मद्यं पीत्वा च मते नरः ॥.
मोहं तृष्णां वक्त्रशोषं दष्टिहानि रिरोरुजम्‌
प्रनागरी शिरोरोगं तिमिरी द्ठिवेह्ववम्‌ ॥,
विरिक्तो दतदोषश्च रोषं तृष्णां हिरोरजम्‌ ।
दत्तवसिदेष्टिहानि क्षतो भूयः क्षतामयान्‌ ॥
परमो गर्भस्य गर्भिण्याः शोषतपिन्द्ियव्यथाः ।
सोद्रसेवी घाणसोधं त्वग्दोष वा समाप्नुयात्‌ ॥
दधिलेदं पयोमत्स्यान्भुक्त्वा वा धूममाचरेत्‌ ।
दण्दोषमृखीटल्लासच्छदींः प्रापनोति मानवः ॥ ८ ॥ ९ ॥
इति श्रीहन्दपरणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगव्याख्यायां श्रीश्री- `
कण्ठद्‌ तकृतायां व्याख्याङरुसुमावस्याख्यायां सप्रसप्ततितमो
धूमपिध्यधिकारः ॥ ७७ ॥

जो तमनन्तं

अथाष्सप्नतितमो नस्याधिकारः।

अवप्तरपराप्तं पश्चकर्मेषं नस्यमाह-
प्रतिमर्शोऽव्पीडथ नस्यं प्रधमनं तथा ॥

>) (५

रिरोषिरेचनं पञ नस्यभेदाः भकीतिता; ॥ १॥
प्रतिमशप्त्विेवग्रे वक्ष्यते । शतशीतक्रायादि पिचुतत्कस्पानामवपीडनाद्वपीडः ।

क भ क (न

यद्यपि नस्य निखिलमेव प्रतिमश्चाहि तथाऽपि हि नस्यमिदयेतद्धिरिष्टे सेहनाथं नासा-
दीयमानखेहे वते । एतच स्वयमेव तत्र यः सनेहना्थमिल्यादिना देयिष्यति ।
चणीस्य मुखेन नाड्या वा प्र्मापनात्प्रधमनम्‌ । रिरोविरेचनद्र्यर्यो दीयत इति रिरो-
विरेचनः ॥ १॥ | [र
गमू्‌--ओषधमोपधपक्ो वा सेह नासिकाभ्यां दीयत इति नस्यम्‌ ।
ओंषधमोषधपको वा स्नेह इति । ओषधमिह द्विविधं शिरोविरेचनस्लम्भनमे-

ति धकर जा म तमा १७००५१०

(तत ािोमाना म का जाततद िि ोोजिनतिजेथतिम ा

% क्ाथादिपिचुनक्तकानामिति पाठो बहुपुस्तकेषु ।

१ इ. -सिक्रपुटाभ्यां ।

५९२ व्यास्याद्धसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [७८अष्टसपततितमो-

दात्‌ ! तद्ितयं कल्कादरिरूपमवपीड्य दीयमानमवपीडः स्यात्‌ । अवपीडो हि द्वि-
विधः ज्ञोधनः स्तम्मनश्च । तथा च दृढवबलः--““शोधनः स्तम्भनश्च स्यादवपीडो
द्विषा मतः" इति । प्रधमनं तच्छिरोविरेचनद्रव्यमेव विर््रणतम्‌ । सेह्चतुष्प्रकारः ।
न च नस्यशिरोविरेचनप्रतिमशीनामवरोधः । एवमुक्तपश्चषिधनस्य ओषधस्रहाम्याम-
वरोपो ज्ञेयः । नापिकाम्यामिति द्विवचनं पुरदवयायेक्षया । नासाराब्डेन नासाप्तमीपव-
पिन; श्रवणददाननयनादिप्रदेशाः प्रोच्यन्ते । नाप्ता हितं नस्यम्‌ ॥ १ ॥
सप्रति नस्यक्षिसोविरेचनयोः रेषाणामवरोधास्पराधान्यमाह--
नस्यविकर्पः प्रतिमं शिरोविरेचनविकर्पोऽवपीडः भमन च ।
'प्रतिमर्लो भवेत्सह निर्घोष उमया्थक्रत्‌! इति दृहवबछ्वचनात्परतिमशंः लोधनोऽपि
स्यात्तथाऽपि स्नेहनमेवास्य प्रधानकर्म तेनोक्तं नस्यविकस्पः प्रतिमे इति। एवं स्तम्भ-
नस्यावपीडस्य रिरोविरेचनेनाव्यष्ठौ समाधेयम्‌ । उद्णस्त्वेवं व्याख्याति चकारः
पुनरत्र शिरोविर्चनस्यापि विकल्पः प्रतिमे इत्युक्तं समुचिनोति । तथाच दढबलः--
“्रतिमर्हो भवेत्सह निर्दोष उभयार्थक्रत्‌ ” इति ॥ २॥
तत्र यः शून्यरिरसां सेहनारथ प्रीवास्कन्धोरसां च बटजनना्
दष्िपिसादजननार्थं वा सेहे नासया दीयते तस्मिन्वेशेषिको
नस्यशब्दः । |
तत्र नस्यविधो स्नेहः पपिस्तैखवसामजाख्यः प॒ च यथास्वगुैर्वीतपित्तकफदरः 1
तत्र तरं नस्ये वातकफहरं रक्तपित्तहरं तु क्षीरपपिरिति ज्ञेयम्‌ ॥ ६ ॥
अथ नस्यविषयप्रदशनम्‌-- | | |
तत्तु | वाताभिपन्न शिरसि तथा दन्तकेशरमशुभश्ञाते दारुणके
कणश कृणक्ष्वंड ततपिरं स्वरपघाते नासारागे मखश्षोषेऽवबा-
हुकाकाख्वखीपरितपादु भावदारणपरवोधेषु वातपैत्तिकेष पखरो-
गेष्वन्येषु च वातपि्तहरद्रग्यीसद्धेन सेहेन, इति । |
तत्लेहिकं नस्यं वातपित्तहरः तिद्धेन स्नेहेन देयम्‌ । प्राति प्रपते दारुणक
इतयुप्फिकायाम्‌ । तस्य चैकाहान्तरेण सप्ताहं कर्त्यम्‌ । तदुक्तं चरके--
“° यहात्यहाच्च सप्ताहमेतत्कर्म समाचरेत्‌" ॥ |
तस्य काटावषिभेनिनाप्युक्तस्तद्यथा--

एकान्तरं अन्तरं वा नस्य दद्याटविचक्षणः ॥
सप्ताहं तु परं देयं विश्रान्तस्य पुनः पुनः ॥

भायाम [५ त

१ क, पिके न । २ड, 'तक्तेण्मिके |

नस्याधिकारः] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः | ५९३

पक्षं विरातिरात्रं वा यावद्रा पराध मन्यते" इति ॥
अपरस्त्वाह-- `
“9यहं पञ्चाहमथवा सपाहं वा पुयन्नितः ।
परं नवाहमूध्वं तु नवाहात्पास्म्यतां ्रञेत्‌ ॥
तच्स्यं न गुणं कुयात्सात्म्यत्वादोषङच च |
तस्मान्नस्यप्रयामस्तु स्ेहिको न हितः सदा” उति ॥ ४ ॥
शिरोविरेचनविषयावसरः-

रिरोपिरेचन त॒ शेष्माभिन्याप्रताट्मटशिरसां तथाऽरोचकशि-
रोगोरवशटपीनसाधोवमेदककूमिपरतिश्यायापस्मारप्राणाज्ञानेष्व-
न्येषु चोध्येजञ्गतेषु कफजेषु विकारेषु रिरोषिरेचनद्र्यैस-
स्सिद्धन सेन, इति । | |
विरेचनानि पिप्पटीविडङ्गरिगसिद्धाथकापामार्मक्षवकफणिजकरप्र्ीनि तत्र रिरो-
विरेचनद्रव्येैः कृतं नस्यमवपीडामिषं तत्िद्धस्नेहेन कतं रिरोविरेकः। गयी तु `
रिरोविरेचनद्रव्यसिद्धेन स्नेहनैव पठति ॥ ९ ॥

एतद्वि विधमप्युक्तम्‌ ।
सुगमम्‌ ॥ ६ ॥

तत्रोच्चारितग्र्रपुरीषायाभुक्तवते व्यभ्रे काठे पाणितापोषस्े- `
दितगलकपोटर्छाटमदेशयोत्तानशायिने किचित्परम्बितरि- `
रसे वक्लाच्छादितनेतराय वामहस्तपदेविन्यग्रोननामितनासाग्राय

क््िद्धघ्ोतसे दक्षिणहस्तेन धारया सिश्वेदिति यथानेतरेन
प्राति तथा भयतेत । [र

एतद्िविषमप्युक्तमित्यारम्य यथानेत्रे न प्रामरोति तथा प्रयतेतेलन्तं सृश्चुते पाठान्त-
रम्‌। तद्यथा तत्रेतद्िविधमप्यमुक्तवतोऽन्नके पूवा शछेप्मरो गिणां मध्याह्ने पित्तरोगिणा-
मपराहि वातरोगिणाम्‌ | अध्यार्थः--तयोर्दयोः सेहिकवेरेषनिकयोरवधारणमुदिशनाह ।
तद्िविधमपि नस्यं पृवाह्नमध्याह्वापराह्षु कफपित्तवातरोगिणां देयमिति स्वास्थ्यवृ्ति-
कनस्यकारावधारणं तनच्रान्तरान्ज्ञेयम्‌ । तथा च दृद्धवागभर एव--स्वस्थघृप्ते तु
शीति मध्याहे शरद्रसन्तयोः पूर्वाह्ने गरीष्म इत्यपरा वषा्वादिलदरोने पुण्यकमाण्या-
रमतो बस्तिकम॑न्तरकाटमेवेति । अथानन्तरं तदानविधूनम्‌ 1 अथ पुरुषाय रिरोविरे-
चनीयायोच्वारितमत्रपुरीषायामुक्तवते व्यभ्रकाठे दन्सकाष्टधूमपानाम्यां विश्युद्धवक्त्र-

सरातप्त पाणिना पारेसिन्नगद्कपार्ट्छाटग्रदेशाय वातातपरनीहीन वदमन्युत्तानश्ायन _

४५५

५९४ व्यार्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [७८अष्टसप्ततितमो~

प्रतारितकरचरणाय किंचित्मटम्बितशिरसे वखच्छादितनेचाय वामहस्तप्रदेशिन्यगर-
ननामितनापाम्माय विराद्धे खोतसि दक्षिणहस्तेन जेहमुष्णाशप्रतपतं रनतसुवणेताम्रमणि-
मत्पावदाक्तीनामन्यतमस्थं प्रनाञ्या पिचुना वा सुखोष्णं खेहमदुतमापिश्चदन्यवच्छि.
न्नधारं यथा नते न प्राप्रोति ।

''लटेऽवपिच्यमाने त॒ शरा गवे प्रकम्पयत्‌ ।
न कुप्येन्न प्रभाषेत न क्षुयान्न हसेत्तथा ॥
एति विहितः सेहो न सम्यक्प्रतिपदयते ।
ततः कामप्रतिद्यायरिरोक्षिगदसभवः'' ॥
अस्यार्भः । सेहामिति 1 सेहस्योपलक्षणत्वात्कल्कक्राथारिकमप्यनेनेव प्रकरिण
देयम्‌ ! दत्तमात्रे च यत्कृत्यं तत्तब्रान्तराज्जञेयम्‌ । तथा च इृद्धवाग्भटः--दत्तमाते
नस्ये कर्णरलारकेदयभमिगण्डमन्यास्कन्धपाणिपादतलान्यनुपुखं मर्दयेच्छनेः इनेश्यो-
च्छिन्यादति ॥ ७ ॥
खहस्य चास्पमध्यमोत्तमं प्रमाणमाह-- `
नस्यस्य सैहिकस्याथ देयास्त्वषटो तु बिन्दवः ॥
प्रयेकशो नस्त(नासि)कयोटेणामिति च निश्चयः. ।॥ २॥
प्रलेकं नासापुट्योरष्टो बिन्दव एवं षोडशा बिन्दव इति हीना मात्रा । बिन्दुरिह्‌
प्रदेशिनीपर्वद्वयपरिप्ठवनपतितो ह्यः । तथा च सुश्च॒तः- नस्यप्रमाणमष्टो बिन्दवः
परदेशिनीपवंद्रयनिःखता इति ॥ २ ॥

शक्ते पाण्डुक्तिथ मात्रास्िस्ः भकीतिताः ॥
शक्तिश्च पाणिदक्तिश्च दयोनीसापुरयोभिरित्वा । राक्तिद्रा्चिदाहिन्दषी मध्यमा
मात्रा । पाण्िडिक्तिश्चतुःषष्टिबिन्दव उत्तमा मात्रा । मात्रासि इति 1 यथाक्रमं
हीनमध्यमोत्तमाः ॥
दराजिशद्धिन्दवश्वापि शुक्तिरियभिधीयते ॥
शुक्त पाणिन्रुक्तिश ज्ञेयाऽज कुशखेनरेः ॥ ३ ॥
द्रे शक्ती इति । चतुःषषटितिन्दवः 1 शाखाक्यविदोऽतराऽऽहः--
“प्रदेशिन्या निमय द्वे पवणी च मतोऽखिरः
नस्यकमाण ताद्‌ विज्ञेया बन्दुप्न्ञितः'' ॥
गयी तु भोजदरोनात्स्वस्थस्येव प्रायोगिके नस्ये प्रयेकं नाप्तापय्योरष्टौ बिन्दवः
सहनाय ताद्रेगुणाः शुक्तप्रमाणा इति प्रतिपादयति । तथा च भानः

नस्याधिकारः] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५९८

श्प्रायोगिकं सेहिकं च द्विविधं नस्यमुच्यते ।
प्रयोगिके निन्दवोऽष्टो लेहिके शक्तिरिष्यते ॥
दोषोच्छरायं समापा दद्या्ितिचतुर्गृणम्‌ ' इति ।
शिरोविरेचननस्यमानं तु सु्रुतेनोक्तं तद्यथा--
“शचचत्वारा बिन्दवः षडा तथाऽष्टौ वा यथाबलम्‌ ।
दिरोविरेचके सेहे नस्यमानं वितिर्दिशेत्‌ः" इति ॥
प्रलेकमेव नापतापुटयोहीनमध्यमोत्तमेप्वेषु रोषपुरूषानलबटेषु चतुःषडष्टमिन्दवः नहि
शिरोविरेचनस्य । तथा च विदेह
“व्चतुरश्चतुर। बिन्द्नेकेकास्मन्ममाचरत्‌ ॥
एषा द्धी मता मात्रा तथा शीषं विरेचयेत्‌ ॥
अध्यधां द्विगुणां वाऽपि त्रिगुणां वा चतुगुणाम्‌ ।
यथाव्यापि विदित्वा तु मातां पमवचारयेत्‌ः इति ॥ ३ ॥
भृङ्मटकयभिव्याप्य स्थापयन्न गिटेद्रवम्‌ ॥
स्वेदयेच कंपोरादि ततः ्रीबेत्पुनः पनः ॥ ४ ॥
शृङ्गाटकं नाप्ताकणेस्रोतोक्षिजिहातपेणीनां शिराणां मध्ये हिरःसंगमं न गिन
पिबत्‌ । तथा च विदेहः- `
| “भनिर्ीवेन्न पिवेन्स्यं भ्यापरः पिवतस्त्विमाः ।
भवन्ति कापरर्छदिश्च कुत्सराऽने वमथुसथा ॥
कचिन्नस्यपानमप्युक्तं विदेहेनैव-- [त
“श्ण मांसं बं यस्य वातातिश्वोध्वेजच्रुजा ॥
पुदीप्राभिः सरेहसात्म्यः स नस्यं नस्ततः(नासया) पिबेत्‌ ।
धारतश्च त्षयेदेहे पीतं नस्य त॒ नस्ततः(नाप्तय)'' इति ।
ततः `ष्रीवेदिति । वदनप्राप्तं मुञ्चेत्‌ । वामदक्षिणयोरिति वाक्यशेषः | तथा
च दृद्धवाग्भट;--अनम्यवहरन्वामदक्षिणपश्वयोनिष्ठवेत्‌ । एकपाश्वनिष्ठीवने न रिरो
भेषजेन सम्यग्न्याप्यत इति ॥ ४ ॥
प्थाव्कम{ऽऽह-
भोजयेदनमिष्यन्दि जटमुष्णं च शाखयेत्‌
रजोधूममनस्तापलानक्रोधादि बन॑येत्‌ ॥ ५ ॥
अभिष्यन्परेपकारि । सश्रते नस्ये दत्ते पश्चात्कर्म ध्रमपानमुक्तम्‌ । तथा च--
त

` १ क. "मिप्ान्य स्थाः । २ क कपाखादि।

५९६ व्याख्याकरुञुमावल्याखूयरीकासमेतो-- [७८अष्टसप्ततितमो-

“दत्ते च पुनरपि सेस्वेय गरकपोटादीन्धूममासेवेत्‌' । तथा च भोजः--वाक्श-
तादष्वमुत्थाय धमं प्रायोमिकं पिवत्‌ ?' इति ॥ ९ ॥
लेहिकनस्यस्य सम्यग्योगरक्षणमाह-- `
लाघवं शिरसो योगे सुखस्वमावबोधनम्‌ ॥
विकारोपङमः शुद्धिरिन्द्ियाणां मनःसुखम्‌ ॥ ६ ॥
अतियोगायोगलिङ्गं त्वस्यसुशुते दितं तयथा--
“कफप्रसेकः रिरसो गुरतेन्दरियविश्रमः।
रक्षणं मूध््येतिल्िग्धे रक्षं तत्रावचारयेत्‌ ॥
अयोगे वातवैगुण्यमिन्ियाणां च खक्षता ।
रोगाश्चान्तिस्तु तत्रेष्टं भूयो नस्यप्रयोजनम्‌ः" इति ॥ ६ ॥
रिरोविरेचनस्य योगायोगातियोगदिङ्गानि कमणाऽऽह--
लाधवं शिरसः द्धिः सोतसां व्याधिनिजयः ॥
चिक्तेन्दियपरसाद्श्च शिरसः शद्धिरक्षणम्‌ ॥ ७ ॥
पुगमम्‌ ॥ ७ ॥
कष्डुपदेहो गुरुता सोतसां कफसंस्तवः ॥
हीनं विद्धे रिरसि खक्षणं परिकीतितपर्‌ ॥ ८ ॥
सुगमम्‌ ॥ < ॥
प्रस्तुटुङ्गागमो बातदुष्टिरिन्धियविथमः ॥
शन्यता रिरसशापि गूनधि गाद विरेचिते ॥ ९५
मस्तुङः रिरसोऽम्तधरैताकारः ॥ ९ ॥
हीनातिषयुदधं शिरसि कफवातप्रमाचरेत्‌
दीनदुद्धे मृधि कफघ्नमतिशुद्धे तु वात्न कमै कुयात्‌ ॥
सम्यगिश्ुद्धे शिरसि सधिनेस्ये तु योजयेत्‌ ॥ १० ॥
सम्यग्बिशुद्धे शिरसि सपिरनस्य इति । विरेचनननितवातजयार्थ॒सर्नस्य
पित्परकृतो वातपरकृतो ठ पकं तरमेव ।“सम्यग्विरेचिते चापि सपिरनस्ये तु सोज-
येत्‌" इति वा पाठः ॥ १० ॥
नस्यानर्हानाह--
नस्येन परिहतेव्या धक्तवानपतधितोऽलर्तरणपरतिदयायी गभिणीं
मदद्रवपीरोऽजीणीं दत्तवस्तिः कुद्धो गरातेस्तृषाभिभृतो वारो

म णको एन) भणते + पप मयकनमनिकचममिमननसनितनमतेननिनािहौ

9 कः. "नस्यं निषेचयेः । २ घु. "रण; प्र ।

नस्याथिकारः] छन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५९७.

अनातवे चाग्रे नस्यधूमो परिहरेदित्यथिकः पाठो उष्टणभाष्ये । तत्र चकारादापष

क ५८. ^ क च ऋ
व्यभ्र इति । नस्येन परिहतन्या इत्यादि निषेधोऽयं प्रतिमं विहाय प्त हि श्रान्तमुक्तव-
दादिप्वपि सदा पीयत इति मयद्रवपीत(ते) थ शिरःसरात इत्यन्न शिर इति विदोषणं

सातेः शोचमाघ्रवृत्तेः ॥ १॥

प्रतिमदोशतुदेशसु काटेषुपादेयः । तदयथा । कल्थोत्थितेन भक्षा
लितर्मुखेन ग्रहानिगैच्छता व्यायामव्यवायपथिभ्रान्तेन पतोचार-
कवखाञ्जनान्ते भृक्तवता छदि तवता दिवास्वमो स्थितेन सायं चेति ।

कर्यो त्थितेनेति । प्रातरुत्थितेन । कल्योत्यितत्वादिचतुर्ईशकाटामिधानं प्राधा-
न्यात्‌ । विदेहे पनः पतमैदिनमेवास्य काटो दरदितः ।
तद्यथा--^ूर्यस्य उदयातृतरमायामास्रथमाननिशः ।
कारोऽस्य दाने सर्वैः स्यात्सायं प्रातर्विरोषतः'” इति ॥
प्रतिकाठं च गुणः सुश्रुते वार्णितः । तत्र कस्योत्थितेन सेवितः प्रतिमर्श रात्रावु-
पनितं नासाश्ठोतोगतं मलमुपहारति मनःप्रसादं च करोति । प्रक्षाटितदन्तेनाऽऽतेवितो
दन्तानां ददतां वदनसोगन्ध्यं चाऽऽपाद्यति 1 गृहानिैच्छता सेवितो नासाघ्नोतप्
क्िन्नतया रजो धूमो वा न बाधते | व्यायाममेधुनाध्वपरिश्रान्तेनाऽऽतेवितः श्रममुप-
हन्ति । मूतरोच्ारान्ते सेवितो टृष्टे्ुरुत्वमपनयति । कवटाज्ञनान्ते सेवितो दष्टं प्रपाद-
यति । भुक्तवता सेवितः स्रोतं विदुद्धिः छघ्रुतां चाऽऽपादयति । वान्तेनाऽऽपेवितः
स्रोतोविटय्ं शेष्माणमपोह्य मक्ताकाङक्षामापादयति । दिवास्ठम्रोत्थितेनाऽऽसेवितो
निद्राह्येषं गुरुत्वं मलं चापोद्य चित्तेकाग्यं जनयति सायं चाऽऽपेवितः सुखनिद्राप्रबो-
ध्वमिति ॥ २॥
प्रतिमस्य प्रमाणमाह--
इषटुच्छिर्घनात्सेहो यावद्रक्नं भयते ॥
नस्तो निषिक्तस्तं विद्रासतिर्मदी भमाणतः ॥ ११॥
दृद्धवागभटे चान्यथा प्रतिमशेग्रमाणम्‌ ।
तथा ष--श्रमाणं प्रतिमस्य बिन्दुद्वितयमिप्यते ।
बिन्दुवा येन चोक्छेशो नानुच्छिष्टस्य जायते ।
निहितो यत्र वा स्नेहो न पताक्षाटुपरम्यते' इति ॥ ११ ॥

% दन्तेनेति पुश्रुतपाटः ¶

१ ट, भ्मरौप्रः ।

८९८ व्याख्याङुमुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [७९उनाशीतितमः-

शिरोविरेचननलेहवत्मतिमर्शीखेहोऽपि नाम्यवहरणीय इति दशंयितुमाह--
उच्छिङ्थन्न पिवेेनं निष्ठीबेन्ुखमागतम्‌ ॥ १२ ॥
उच्छिद्घन्सेहं मुखमागतं निष्ठीवेन्न पिबेत्‌ 1 निषटीवेन्मुखमागतमि्यस्यम्र
विदेदोक्तं मरन्थमधिकं श्रीब्रह्मदेवः पठति--
“दृत्येवं सेहनस्यास्यः प्रतिमः प्रकीर्तितः ॥
ल्रह्‌नास्स्करृतेनष कतेव्यः सस्करतेन वा ॥
नस्यं त॒ संस्कृतेनेव दातव्यं भिषजां वरैः" इति । १२ ॥
इदानीं सामान्येन नस्यफलमाह-
नस्येन रागाः शाम्यन्ति नराणापृष्वेजन्चजाः ॥
इद्धियाणां च वेमल्यं कृयादास्य सुमन्ध च । १३ ॥
हनदन्तरिरोग्रीवात्रिकबादूरसां बलम्‌ ॥
वरीपटितखालिलयव्यङ्गानां चाप्यसभवम्‌ ॥ २४ ॥
सुगमम्‌ ॥ १२३॥ *!४॥

व

नस्य द्षमद्वन सलह्‌वभागमाह--

तें कफे सवाते च केवखे पवने वसाम्‌ ॥
द््यात्सपिः सदा पित्ते मजानं च समारुते ॥
` चतुर्विधस्य सहस्य विधिरेष प्रकी तितः ॥ १५ ॥
मारुतोत्तरे पुरुषे सदा रक्षित इति केचित्‌ । दद्यत््पिः संदा पित्ते मज्नानं च
पमारुत इयस्य स्थाने दघा्नस्तः सदा पिते सपिर्मजां समारत इति पाठन्तरे मजा-

ई (+

मिति निदश्च मजाङब्दस्यापि सद्धावात्सधुः ॥ १५ ॥
छष्मस्थानाषिरोधिलात्तेषु तें वियिष्यते ॥ १६ ॥
यथादोषव्याधिप्रलयनीकपिद्धमिदध्याहार्यम्‌ । रिरषः -छप्मस्थानत्वेन सर्वत्र
संसगाच्छेप्मणः -छेष्मणि च प्रल्नीकत्वादविरोधि तैडम्‌ । परतादयस्तु कफतुल्यगु-
णत्वाद्धिरोधिनस्तेन तैं श्रेष्ठम्‌ । अयं मावः । वाति शछेप्मणि च योगिकमेव तें पित्ते
पित्तहरद्रग्यसतयुतं तैटमेव समधिककफानुरोधात्कतेग्यमिति ॥ १६ ॥
रिरोविरेचनावषीडस्य विषयमाह-

विषाभिभूतसंन्यासमरछामोहापतच्रफे ॥
मदापस्मारशाकातिचिन्ताक्रोधभयादिषु ॥ १७ ॥

` मानसेषु च रोगेषु प्रढन्याकुलचेतसाम्‌ ॥
सज्ञापरवोधदैत्वथमवपीडं प्रदापयेत्‌ ॥ १८ ॥

कवलाधिकारः] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ५९९

संपिष्टमेषजमवपीड्य दीयत इत्यवपीडः । सन्यासो मृगविशेषः । मानसो रोग
उन्मादादिः । मूढव्याङ्लचेतसामिति । उक्तरोगेषु मृढग्याखमनस्कते संज्ञा्थम-
वपीडः । मृटं विज्ञ ्याक्ुरं विक्षिप्तम्‌ । पिप्पटीविडङ्गादिरिरोविरेचनद्रम्याणामेक-
तमं पिष्ठा कल्कमथवेषां क्रायेनाक्तं पिचुनक्तकमवपीड्य शिरोविरेचनवदयथाक्रमं चतुः-
षटष्टबिन्दुप्रमाणं हीनादिमात्रावपीड दद्यात्‌ । तस्य च विषातीदीनां संज्ञाप्रबोधनत्वेन
रक्तपित्तादीनां स्तम्भनत्वेन द्वैविध्यं प्रधमनप्रयोगविषयावधारणम्‌ ॥ १७ ॥ १८ ॥
नस्ततो(नासया) विधमेचणं तरिगु्ूटिमितं कट ॥
पडङ्कुलद्वियुखया नाड्या पिषादिमूचिते ॥ १९ ॥
चण विधमेत्‌ ! विषादिमूछित इति ! विषचेतोषिकारकृमि विपत्ते ।
अत्राऽऽह विदेहः
“नाडी षडङ्खायामा द्विमुखी च तया धमेत्‌ ।
तिश्वणं मु्चुटीमात्रमेष प्रधमने विधिः ॥
दक्तिमातरं तु जिघेद्वा बद्धं सृक्ष्मेण वाप्तसा"” इति ।
भिम्रिमितमिति । अड्गीचयाग्रपवेमितम्‌ । एकवारस्य मातेयं यावच्च न
प्रबध्यते तावदयात्‌ । तजन्यङ्गष्ठाम्रमात्रं ग्रादयं चरणं सृचवटीमा्रमिति ब्रह्मदेवः ॥१९ ॥
स्तम्भनावपीडनविधिमाह--

दाकेरेक्षरसक्षीरण्रतमां सरसान्प्रथक्‌ ॥
क्षीणानां नस्ततो(नासया) ददयाद्रक्तपित्तिगदेषु च ॥ २० ॥
सुगमम्‌ ॥ २० ।
इति श्रीटन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीं श्रीकण्ठद्‌-
तकृतायां व्याख्याकुसुमावर्याख्यायामष्सप्ततितमो
नस्याधिकारः समापनः ॥ ७८ ॥

अथोनाश्चीतितमः कवटाधिकारः।

नस्यवच्छोधनः सेहिकश्च कवरो भवत्यतः कवरविधिः । सेदिकप्रप्ादिशोधिरो
पणमेदेन चतुधा कवलानाह--
सिग्धोष्णेः सैदिको बाते खादुशीतेः प्रसादनः ॥ `
पित्ते कटरम्टवणेरुष्णेः संशोधनः कफे ॥
कषायतिक्तमधुरेः कटष्णे रोपणो घ्रणे ॥ १ ॥

पय्‌ भीन पतिन म न

१ क. स्ततः श्रध ।

६०० व्याख्या्ुमुमावर्याख्यरीकासमेतो-- [७९ऊनाशीतितमः -

ननु च तव्रान्तरीयेः षड्िः कवलः पठितः । तथा च कृष्णात्रेयः त । तत्र कत्‌
लह हिक रोपणीयो वैरेचनः स्तम्भनः शोधनो निवापणश्च । तत्र सपिवसतामञ्जा-
्टसंयक्तः रिकस्तिक्तकषायद्रव्यै रोपणः कटुम्टटवणो रेचनो मधुकपायरीतेः
स्तम्भनः कदुतिक्तम्ैः शोधनीयो मधुरशीतिनिवीपणीय इति । अत्रोच्यते । शाखस्य
कर्ुरयममिप्रायो वैरेचनस्य शोधनेऽन्तमीवः स्तम्भनस्य प्रसादन इति नातिरेकः ॥ १ \
सख॑ संचार्यते यातु मात्रा सा कवे मता ॥
सुगमम्‌ ॥ |
कवल्प्रहा द्ण्डुषस्याखं मेदमाह--
असरचार्या तु या मात्रा गण्डूषे सा भकीतिता ॥ २॥
सुगमम्‌ ॥२॥
कियन्तं काठ धारणीयस्तमाह--
तावच्च धारयितव्योऽनन्यमनसोमतदेहेन संचारयितग्यश्च ।
यावदोषपरिपृणेगकपोत्वं नासास्लोतोनयनपरिप्टवश्च भवति
तदा विमोक्तव्यः । अन्यश्वन्यो ग्रहीतव्य इति ॥
दोषोऽ कफः । नापाख्रोतो नासारन्धरम्‌ । अन्यश्चान्यो प्रहीतम्य इति। आ
शुद्धिरिद्गात्‌ । अत्र सुश्रुतेन मुखस्य कफस्थानत्वात्कफहरः शोधन एवं कवरखिकरटु
कादिमिद्रवर्दरितः । तद्यथा । तत्र त्रिकटुकवचाप्रषैपहरीतकीकल्कमालोञ्य तेटशुक्त-
सुरामूत्रकषारमधूनामन्यतमेन सङ्वणमभिप्रतप्तमुपसिन्मृदितगलकपोकरटारपरदेश्ञो धार-
येदिति ॥ १ ॥ |
इदानी शोधनकवरस्य विधानं लरेहारिष्वपि निर्दिशनाद--
एवं सेहपयःक्षोदररसमप्र्राम्टसंभ्रताः ॥
कषायोष्णोदकाभ्यां च कवखा दोषतो हिताः ॥ ३ ॥
स्ताः सम्यक्कृताः। कवा इति । चीनपच्च सप कवखान्धारयेदिति तन्रान्तरीयाः।
दोषत इति । दोषानुरूपा योज्याः। तेन लेहो वाति क्षरं पितत क्षोद्रं कफ़ इति । एर
मांरपादयोऽपि यथादोषं ज्ञेयाः। उष्टणस्तवेवं व्याख्याति--दोषत इति । दोषत्याभि.
प्रल्नीकमावेन । दोषग्रहणेन व्याधिः परिगृह्यते कर्य कारणोपचारात्‌ । शालाकिभि-
त प्रतिदोषं पठितानि द्रव्याणि । तथा च कृष्णात्रेयः--अथ द्रव्यप्रविभाग एप वात
भेषजैः सिद्धः सेहः क्षीर्‌ बटेमु(ऽनु) ष्णं क्षीर्‌ चाम््ट्वणो वाते पयोटमधुकरकंय-

की, ५,

` नीोत्पलक्षीरशरसशकंरोदकपृतादीनि पेत्िके चिकटुसषैपन्धैलटक्तं किराततिक्तक-

6

41

१५. स्मृता।

कवलाधिकारः ] हन्द माधवापरनामा सिद्धयोर्भः । ६०१

तेनोवतीहरिद्रागोमूचरर्वणोप्णोदकानि छेष्मिके । एतान्येबोत्कर्षापकर्षतः संपर्गे संनि-
पति वा कवलग्रह इति । तस्य दोषवटाबलाम्यां पञ्चपप्तवा(र) धारणमिति ॥ ३ ॥
इदानीं योगारिरक्षणमुदिशबाह-- भ
व्याधेरपचयस्तुर्विंशद्यं वक्चटायवम्‌ ॥ ४ ॥
इन्दियाणां पसादश्च क्वे शरुद्धिरक्षणम्‌ ॥
हीन जाञ्यकफोत्छेशान्न रसङ्ञानमेव च ॥ ५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ४॥ 4॥
अतियोगान्पुखं पाकः शो षतृष्णारुचिष्माः ॥
रोधनीयोरवशेषेण भवत्येततु लक्षणम्‌ ॥ ६ ॥
अत्र स्थानत्वेन शोधनीयमेव प्रधाने तेन व्याघेरपचय इत्यादि शुद्धिरक्षणं विशेषेण `
दो धनीयम्य सामान्येन पुनः सेहिकादीनामपि मुखपाकारिषु शोधनीयस्यैव शेषाणां
तरु द्रन्यमुणादूद्यम्‌ ॥ ६ ॥ |
आगन्तुकरस्य क्षारादिदादस्य कवलमुदि शनाह-
तिखा नीखोत्पर सपिः शकरा क्षीरमेव च ॥
सक्षारो दग्धवत्क्रस्य गण्टरूपो दाहनाङनः ॥ ७ ॥
योगोऽयं व्यस्तः समस्तश्च योज्यः । यद्राह विदेहः
“"गण्डुपः शर्करा क्षोद्रघरतोत्पलपयास्तिठे
व्यस्तैः समसतैयेन्यिस्तु मु क्षारादितापितः'” इति ॥
द्ग्धवक्स्यति । क्षारादिना ॥७॥ *
` विपि्यंप समासेन प्रकीतितः ॥ ८ ॥
समासेन संक्षपेणेत्यथः } विस्तरस्तु विेहादिप्ववगन्तव्य इति ॥ ८ ॥
कवरूवद्योगादयोगंमवव्परतिपारणमाद्‌--
विभज्य भेषजं बुद्धया कुवीत प्रतिसारणम्‌ ॥
कल्को रसक्रिया क्षोद्रं चण चेति चतुविधम्‌ ॥ ९ ॥
प्रतिसायते नरप्यतेऽनेनेति प्रतिप्नारणम्‌ ) रसक्रिया फाणिताकरतिः । मेषजं रसतवीय-
गणत्रिपकेर्वातादिदोपांरतदारब्धरोगांश्च प्रविभज्य कल्कादिभेदेन चतुर्विधं प्रति
सारणम्‌ ॥ ९
अङ्कस्या घषणं यत्ततरतिसारणमुच्यते ॥
अद्गुरयग्रप्रणींते तु यथासं मुखरोगिणाम्‌ ॥ १० ॥
जष्ुल्यग्रप्रणीतमङ्ल्यमोपटोकितम्‌ । यथास्वं .यद्यत्र प्रतिपारणं विहितं तत्तत्रैव

+, (णत पणत मिनि

१६. श्रात्रार'।
५०६

६०२ व्यास्याह्सुमावल्यार्यटीकासमेतो-- [८० अशीतितमः-
मखरोगरिणां वीत । अङ्कल्या प्रणीततवेन कोखस्थिमान्नत्वं प्रसारणस्य पतात । तथा
च शालाक्ये--कोटस्यिमात्रेण पिण्डेन यथादाष यथाव्याधि पश्चसप्तनववारान्दी
नमध्यमेत्तमेषु व्याधिषु च प्रतिसारण दवत न चैनमतिवर्षयेदतिघपेणादुषाचोषदाह-
टेदश्चययतप्णामक्तच्छन्दवाक्सङ्गा भवन्त्यसम्यक्प्रतिप्तारणा तैच्छिल्यगुरुत्वानन्नामि
छापप्रमोहविकारानुपदामाः । पम्यक्परतिप्ारणादवेशयं ठाघवं॑प्षवधरम्तकाऽना-
मिखाषश्चति ॥ १० ॥

सिमिन्योममयोगं च कवलोक्तं विभावयेत्‌ ॥

भोजयेचानमिष्यन्दि दोषघ्रमश्चनं परम्‌ ॥ ११॥

योगादन्योऽयोगः सर पुनहीनयोगोऽतियोगश्च । अथोगं चेति चकारेणायोगातियोग-

चिकित्सितमनक्तं समुच्चीयते ॥ .११ ॥

तानेव ज्ञमयेद्याधीन्कवखो यानपोहति ॥ १२ ॥

येन दोेण वातादिना मुखरोग आरब्धः । कव्रहादिषु च विशेषः कृष्णात्रेयेण

द्रितस्यथा--

८सप्तवर्षमपादाय नस्त(स्य)कमे चतुविधम्‌ ॥

प्रतिमर्ञोऽथ वमनं जन्मप्रश्ति शस्यते ॥

धूमो द्वादश्वषेस्य कवडः पञ्चमे ततः ॥

दोषव्याधिवलावस्थां वीक्ष्य चेतान्प्रयोजयेत्‌"" इति ॥ १२ ॥

इति भ्रीवृन्दप्रणीतवन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगन्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठदत्तकरतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायामेकोनाशीतितमः
केवखापिकारः समाप्तः ॥ ७९ ॥

अथारीतितमोऽरिणधिकारः ।

[रणि

यदेतत्प्राक्प्रतिपादितं चिकित्सितं तदपताध्यपरिहारेण विहिते परं विध्यति । अप्ता-
ध्यताज्ञानं च प्रयेणारिष्टात्‌ 1 अतोऽरिष्टाधिकारः ॥
फराभिनटषरष्टीनां पष्पधूमाम्बुदा यथा ॥
ख्यापयन्ति भविष्यत्वं रिष्ठानि मरणं तथा ॥ १॥

फएष्पादयजत्राव्यभचासवयपषाद्रवाक्षताः । मावप्यत्वामोते पृष्पाम्बदापक्षम्‌ । धरमस्त
॥ वतमानमवाम बाघयति। जथ सोपटिप्पणनव्याख्यानम्‌-नियतानियतमेदेन द्विविधमरि-

१६. तस्य यागा |

अरिष्टषिकारः ] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६०३

टमाह--एखाग्री यादि । पञ्चतामिति पाठे मृत्युं माविनमिति शेषः। नन्वत्र किमर्थं पुष्प-
धूमाम्बुद्रा इति बहवो दृष्टान्ता उक्ता एकेनैवा्सिद्धेः । उच्यते । पुष्पाम्ुदौ हेत्‌ ज्ञाप-
कावनियतो न द्यतराव्दयं कारणेन कार्यं कर्तव्यमेव कुतोऽपि व्यभिचारदर्शनादिलने-
नानियतदृष्टान्तेन दूतादिनिमित्तनमरि ्टमनियतपुक्तम्‌ । धूमात्कायीदग्नेः कारणस्य
यज्ज्ञानं तच्नियतं नियतप्राक्ाटमाविभ्यः कारणेभ्यो नियतोत्तरकाटमावित्वात्कार्याणाम्‌।
अत एव यत्र धूमस्तत्र वदहिरित्यावश्यकी व्या्िरित्यनेन नियतदृष्ठान्तेन दोपजमरिषठं
नियतमुक्तम्‌ । श्रीजेजरस्त्वाह-नन्वरिषटमागामिनो मरणस्य लिङ्ग तत्कि कापि न्यभिचर-
दष्टमुत न 1 अत्रोच्यते । व्यभिचारानुपपततिशरवं त्वरिष्टे मरणमिति वचनात्‌ । भद्रा
रकहरिथन्द्रपमभ्रतिभिस्तु नियतानियतमेदेन दिविषं हयरिष्टममिहितम्‌ 1 तथा हि चरके
शतमेव तमात्रेयो व्याचचक्षे पुन्वैसुरित्यज नियतमरिषमुक्तम्‌ । सयक्म्राप्तमाजेयो जीवितं
तस्य मन्यत इत्यनियतम्‌ । तन्न--
८“ त्वरििस्य जातस्य नाशोऽस्ति मरणाहते ।
मरणं चापि तन्रास्ि यस्नारिष्टप्रःसरम्‌ः' इति ॥
यत्र प्यभिचारस्तचर प्रत्तापराघ एव न स्म्यन््तानम्‌ ॥
तदुक्तम्‌--“भमिथ्यादृष्टमरि एाममनरिष्टमजानता ।
अरिष्टं नापि पबरद्धमेतत्प्र्तापराधनम्‌"' इति ॥

यत्पुनमतमेव तमत्रेयो व्याचचक्षे पुनक्सुस्तथा संश्ञयप्राप्ठमात्रेयो जीविते तस्य
मन्यत इति कृतवान्‌ । अयमुक्तिविशेषो न पुनरथेकरतस्तत्र मेदोऽस्ि । अत्रायमभि-
संधिः । असाविवमरिष्टोपलक्षितः प्रत्यापसतन्नमृत्युः । यदपि क्रिचित्कारमायुपः शेषत्वा-
जीवति तदपि तस्य पदयितं परमाथतस्तु मत एवासाविति । आधितानां विनाशाय
क्केडाय महतेऽपि वेत्यदः कथमिति चेत्‌ । तच । न खल्तस्यायमर्थो यथा स्वस्येव
वायवी राया विनाङ्ञाय भवति क्रि तु यस्य पुवं प्राकृती छाया सीतां चोह्छ्ध्य यय्-
कस्माद्वायवी नायते तदाऽ मारयति । यत्र पुनराग्रपतैः प्राक्तनकमौपेक्षनाता
विशिष्टभतपरिणामेन करता सैव प्राक्रती तस्य हिशान्महतोऽपि नियमेवाऽऽपादयति
गरितलक्षणत्वात्‌ । वक्ष्यति हि--वायवी मरता ताप्तां चत्त: स्थुः सुखोदया इति ।
अयं च च्छायारक्षणनिर्दे्ाः पुर्वक्रेत एव प्राकरतोऽनन्तरं तु वैकृतः म्रकृतिनान्तरीयक-
त्वाद्विकृ्यवगतेः । स्वस्थस्तु रमते व्याधि व्याधितां मृत्युमाश्ुमात्‌ । इदं॑तु कथमिति
चेत्‌ ! अच्रोच्यते । नेदमरिषटं व्याधिजनक्रमात्रमेव चिहयति । अपितु यो हिवग्यापि
तस्तस्य मरण स्वस्थस्य त॒ व्याध्युत्पादपृवकमरणम्‌ । न इयननुपार्यं जात्वमि मरणं सभ-
वति ! गृद्यने नेद्रतान्यत्तममृषानित्वसेमवात्‌ । श्रुवे त्वरिष्टे मरणमिति } यच्च तेरेव
नियतायुिपयाण्यरिष्टानीति व्याख्यायि । नेत्र । अनियतायुवेषयाण्येव द्यरिष्टानि

६०४ व्याख्याङयमावस्याख्यरीकासमेतो- [८० अीतितमः-

मन्यामहे । नियतायुःपरिणतिप्रकाशकानि पुमरन्यान्येव हिङ्गानि सन्ति तथा हि--यान-
समायक्तो ऽक्षः प्रकयेवाक्षगणेरपेतः सवेगुणोपपन्नो वाह्यमानो यथाकाडं सखप्रमाणक्षयाद्‌-
वावप्तानमुपेति तस्थैवविधस्यापि तु दीवेकाटग्रवहणादवनुप्यमाणस्य रजःशकलादयुत्पत्तः
छक्ष्णत्वापत्यादीनि लिङ्कान्यवसानगमकानि सेमवन्ति । तथाऽऽयुषोऽप्यानिषेका्य-
यावदपचर्यमाणस्य स्वप्रमाणक्षयदेवावसानमुषेय॒षः क्वीयमाणधालविन्दियबख्वीयेत्वा-
दीनि नियतस्रलयोः परः्राणि लिङ्गानि प्रादुभवन्ति । तत्वतस्त॒॒निरूप्यमाणान्यनिय-
तायुषा एवारिष्टान्युपरक्षयन्ते ! यथा तस्येवाक्षस्यातिमाराषिष्ठितत्वादिमिः पयेवसानहे
तमिव - हन्यमानस्य कटकटायनरथाङ्गस्वटनक्ंवदटनादीनि टिङ्गान्याप्तत्तभङ्गगमकानि

¢ (~, क

टक्ष्यन्ते तद्वदयथावलमारम्भादिभिरप्यज्गभङ्गादीनि टिङ्गानि दक्ष्यन्त एव । ति चैवम्‌-

ˆएकात्तर सत्युशतमथवांणः प्रचक्षत ।
तत्रेकः कारसंयुक्तः रेषास्त्वागन्तवः स्मताः' ॥
इत्यपि साधर स्यात्‌ । फं च नियतायुविषयाण्यरिष्टानि चेति माता मे वन्ष्ये्या-
दिवाक्यवद्याहुतं वचनम्‌ ।

अपि च-“अप्येव तु भवेतुष्पं फटेनाननुबन्षि यत्‌ ।

फं चापि भवेत्किचिद्यप्य पुष्पं न पवनम्‌ ॥

न त्वरिष्टस्य जातस्य नारोऽस्ि मरणाहते ¦

मरणं चापि तन्नास्ति यन्नारिष्टप्रःसरम्‌' इति ॥

९ (न [ (कक

तस्मान्नेयतानेयतान्युभयवेषयाण्यरेष्टानीति स्थतम्‌ । जद्ग्रह्णं पाश्वारिवुष्टि
विच्छेदनाय | १॥

क

यत्न कचिद्रिष्टानि नोपरम्यन्ते मरणं च द्यते तत्राप्यरिष्टसद्धावं दद्चयन्राह--

तान साल्स्यासमादाद्रा तथवाऽजज् व्यतक्रमात्‌ ॥
अज्ञाना न गृह्यन्ते मुमूषनि त्वसमवात्‌ ॥ २ ॥

प्रमादादनवधानात्‌ } आद म्यतिक्रमाच्छीघ्रमपगमात्‌ । अनज्नानादरिषटित्वेनानवबो
धात्‌ । गृह्यन्ते नाद्वतान्यज्ञेरिति पाठ इद्टणां व्याख्याति । अवरयमरिष्ट परस्परमेव
मरणमाह- तानीति । सुमूरषोमितमिच्छोः प्राणिन उद्वतान्यपि प्रकरितान्यप्यरिष्टा-
नयजञेमनुप्येनं गृह्यन्ते न ज्ञाधन्ते । कुतो हेतोरियाद--सौ्षम्यादिति । परमाणुवत्‌ ।
प्रमादादनवधानतो मदिरामदमत्तस्य वस्तुन्यमषं इव । आ व्यतिक्रमादिति ।
तदेवारिषठमुत्पन्नं तदैव मरणादिति, उत्पख्शतपत्रद्यतिमेदवत्‌ । अन्ये त्वा व्यतिक्रमं
तदैवारिषटमुत्पन्नं तदैव निवर्तत इति प्रन्यने । न त्वस॑मवादिति । अचायममिप्रायः ।
संभवन्त्येवारिष्टानि पूर्वोक्तकारणेभ्यः पुनरन्ञन ज्ञायन्ते ॥ २ ॥

अरिष्टापिकारः ] इन्दमाघक्रापरनामा सिद्धयोगः | ६०५
अरिष्टे मरणरोषन्यभिचारमाह-
त्वारेष्ठस्य जातस्य नाशोऽस्ति परणारते ॥
रणं चापि तन्नास्ति यन्नारिषटपुरस्सरम्‌ ॥ ३ ॥

जातस्य नियतिसंपूणैस्य । कचिदुदिते ह्यपेपूर्ेऽरिष्टे नाव्यं म॒त्युरिति चक्रः
जातस्य नियतस्येति केचित्‌ । रिं हि मरणे नियतमनियतं च भवति । नियतं

यथा--मृतमेव तमत्रेयो व्याचचक्षे पुनवैपुरिति । अनियतं यथा--

संशयप्राक्तमात्रेयो जीवेतं तस्य मन्यत इति । नियतं रिष्टिमभिप्रेय सुश्चतेनोक्तम्‌-
रुवं त्वरिष्टे मरणमिव्यादि । अन्ये रिष्टं मरणे नियततमेवाऽऽहुः--श्रुवं त्वरिष्टे मरण.
मिति वचनात्‌ । रसायनादिमिस्तननिवारणेन रिष्टस्य मरणव्यभिचारो न वाच्यः । रस्ता-
यनादयो हि प्रमावप्रकषशादित्वादसीमकमोणः किमक्यं तेषाम्‌ । तथा हि--सोम-
रप्रायनं द्दावधपह सराणि जीवयति । यदाह भगवान्‌ सुश्चताचायः
"ओषधीनां पति सोममुपयुन्येवमक्षतः । `
दरावषप्रहसाणि नवां घारयते तनुम्‌" इति ॥
तपता भगवानगस्त्यः समुद्रं गण्ड्पपुर्पेयमकरोत्‌ । मन््रप्रमावश्च प्रभिद्ध एव ।

अतोऽग्यभिचारेण व्यवस्था शाखे । रसायनारिव्यतिस्क्तिविकित्सया चाप्ताध्यमेवारि-
टम्‌ । सशयप्राप्तमिलयादिरिष्टिमपिं नियतमरणमेव । यतः प्राप्तरिष्टस्य यदपि . जीवितं
तदपि संरायितं मृतप्रायः प्राप्तारिष्ट इति वणनीयः । भट्रारकहरिथन्द्र आह--अना-
तमरिष्ठं न मरणस्यापकमिल्यतो छब्धमपि जातस्येति पदं यत्करतं तद्योषयति-काल-
मृत्यो परं रिं नाकाटमृलयो त्वरिष्टं भवतीति । यचकालमु्यौ रिष्टं स्यात्तदा सत्यपि
रिष्टे दुभक्रियया मृल्युप्रतिबन्धे धरुवो मावी रिष्टे मत्युन स्यात्‌| अकालमृत्युद्युचिताना-
चरणात्परं भवतीति । अत्राऽऽहुरेके--अकरारमव्यावप्यरिष्टं भवव्येव, अविशेषेण मरण-
मात्रे रि्टनियमाभिधानात्‌ । यत्त कमकाङमृयो सपि रि य८त)दा शुभक्रियया
मृत्युप्रतिबन्धः स्यादिति । तन्न युक्तम्‌ । न ह्यकाटमृत्युः सवदैव शुभक्रियया बाध्यः ।
कि त॒चिते काटेऽकाल्मत्यो च तदैवारिषटं यदा करियापथातिक्रान्तरोषता स्यात्‌ 1 अत
एवो क्तमू-- क्षणेन हि रिष्टानि प्रादुभेवन्तीति ॥ ३ ॥

धुवं खरि मरणं ब्राह्मणेस्तक्िरखामटेः ॥

रसायनतपोजप्यतत्परेवौ निवायेते | ४ ॥

जमहेदौषर दतिः । रसायनमिह स्वाभाविकम्याधिवारणमपेक्षितम्‌। अथ उद्टणग्या-

ख्यानम्‌--दोषनमरिष्टमधिङृत्य रिष मरणस्य नियत्त्वं दशंयनाह--भुवमियादि ।
रिटेऽपि मरणनिवृत्तिमुपायविन्चेपैरह-- बाह्यणेरिति । किर्शब्दोऽचाऽऽगमाथं

५५. श क (कको

सूचयति ! ए किंाऽऽगमग्रतिपादितमिलथः । अमरेरिति । रागादिदोषरहित

(+

६०६९. व्याख्याकुघुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [८०अरीतितमः-

ब्ा्मणेभ्योऽपरानिपि दर्चयच्ाह--रसायनेति । .रप्रायनपरा इति स्वमावन्याधिनिवा-
रणविरिष्टौषधचिन्तकास्ते रसवीर्यौषधप्रमावेन मरणं निवारयन्ति । तथा परं तपःपरा इति
तपरश्िनः त इह विशिष्टतपःप्रमवेन मरणं निवारयन्ति । तथा जप्यपराः सिद्धमन्तर-
चिन्तकास्तेऽपि मन्शक्तियुक्ताः पञ्चत्वं॑निषेधयन्ति । एतच नियतानियतरिष्टविषयं
ज्यम्‌ । अस्यैव -छोकस्य सोपटिप्पणोक्ता व्याख्या टिल्यते--रिषटोतत्तो मृ्योनि-
यममाह--्रचं तु मरणं रिष्ट इति । कदाचिदूतस्वमादौ निदृत्तिमाह--त्राह्मणे-
रिलयारि । प्रकारान्तरमाह--रसायनेत्यादि । रस्रायनपराः स्वमावव्यायिप्रतिषेधक-
वरिरिष्टोषधनिन्तकाः । तपःपरास्तपसिनः । जप्यपराः सिद्धमन््रचिन्तकाः । एते हि
महोषधितपःसिद्धमन्तप्रमविभेरणं निवारयन्ति ॥ ४ ॥ `
रिषिज्नाने दोषमाह-- ` च
असिद्धि भारयाष्टोके प्रतिकुवेनातायुषम्‌ ॥
तस्माद्यत्नेन रिष्टानि रशक्षयेखुशखां भिषक्‌ ॥ ५ ॥
असिद्धिमिति । धमो्कामानां हानिम्‌ ॥ ९ ॥
अथाप्रशस्तद्‌तानाद-
| नपैसके सखी बहवो नेककाया असूयकाः ॥।
पा्दण्डायुधधराः पाण्डुरेतरवाससः ॥ ६ ॥
आद्रेजीणापसनव्येकमलिनोद्रस्तवाससः ॥ `
न्यूनाधिकाङ्गा उष्टा विका रोद्ररूपिणः ॥ ७ ॥
रक्षनिषटुरवक्तारस्त्वमङ्गल्याभिधायिनः ॥
छिन्दन्तस्तृणकाष्ानि स्पृशन्तो नासिकां स्तनम्‌ ॥ ८ ॥
वस्ान्तानामिककेश्नखरोपदश्ास्पृशः ॥
कपारोपलमस्मासिथितुषाङ्गारकराध ये ॥ ९ ॥
बिणिखन्तो परीं किचिन्ुश्न्तो रोषएमेदिनः ॥
तेखक्दपदिग्धाङ्गा रक्तघगरुेपनाः ॥ १० ॥
फं पक्मसारं वा श्रहीत्वाऽन्यच्‌ तद्विधम्‌ ॥
नखनखान्तर वाऽपि करेण चरणों तथा ॥ ११ ॥
उपानचमंहस्ता वा विकृता व्याधिपीडिताः ॥
वामाचारा रुदन्तो वा खासिनो विकृतेक्षणाः ॥ १२ ॥
याम्यां दिशि माज्ञटयो विषमकपदे स्थिताः ॥
व्य य उपप्तपन्ति दूतास्ते चापि गर्हिताः ॥ १६॥
` एवभृताश्च दूता व्याधेरवगाढतां सूचयन्ति । न सतेन तत्वतो रिष्टं निमित्तानुरू-

५,

अरिष्टाधिकारः] हन्दमाधवापरनाप्रा सिद्धयोगः। ` ६ ०७
पायाः द्ीटशरीरविक्रतेः। यदाह भगवान्सुश्चुताचायंः--अरिष्टत्वान्निमित्तानुखूपेति ।
-निमित्ताथकारिणी, अटक्ष्यमाणविरिष्टनिमित्ताथं करोतीति यावत्‌ ¦ यां तामनिमितां

निमित्तमायुषो गतस्य ज्ञानाथमिच्छन्ति मिषन इति । नपुंसकमिति । न पुमान्न
खी । सीति । योषिदिलरथः । बहव इति. । प्रमूता इत्यथः । नैककाया इत्यन्य-

कायौ नेकस्मन्कर्ये ये दूताः समागता इल्यः 1 असुयकाः परस्परं कठहंकारिणः 1
वेषमधिकृत्याऽऽह--पाशेयादि। पाशो दीः पशनां बन्धनरन्नुः । दण्डो खोहादिवल- `
येमिबद्धो निष्ुरकाष्ठयष्टिः । आयुधानि खड़शक्त्यादीनि । पाण्टुरेतरवा सस इति 1 कृष्ण-
पीतरक्तवखाः । आद्रैनीर्णापसन्येकमलिनोद्रस्तवासस इति। आर्ध सिमितम्‌ 1 जीर्ण
प्रातनम्‌ । अपसव्यं दक्षिणाभ्रितमुकत्तरीयं वासः । *एकमेकवखधारिणम्‌ । मङिनमधौ-
तम्‌ । उद्र पारितम्‌ । अन्ये--उदध्वस्तवासस इति । उध्वधिप्तवखाः 1 उद्धतवा-
सस इति पाठान्तरेऽप्ययमेवायः । न्यूनाङ्गा इति इस्ता्यवयव्हीनाः 1 अधिकाङ्गाः इति,
एकर्विंशतयङ्कघ्यादियुताः । उद्धि्ा उद्धताः । विक; शोकातिदुःखिताः 1 रोद्रर-
पिण इति । मेरवोद्धतककंशाः । दृतसमापणमधिङुवचनाइ--रुक्षानिष्ठुरवक्तार
इत्यादि । रुक्षं मेत्रीरहितं वचः । निषु कटोरवचनम्‌ 1 अमङ्गस्याभिधायिन
इति । गतमरतनष्टरुदितेत्यादिवचनममङ्गलम्‌ । चे्टितमधिकृत्याऽऽह--चछिन्दन्तस्तर-
णकाष्ानीलयादटि । वल्नान्तो दशाहीनस्य वल्स्यान्तम्‌ । अनामिका पवित्रा किः. ।
केशा मस्कवालाः । रोमाणि ररीरोदधवा वालाः । दशाः सदस्य व्रस्य
परान्ताः। नखरोमदरास्प्शच इत्यस्य मन्यस्य! छोतोवरोधदद्वण्डमूरधोरःकुक्षिपाणयः'
इति सुश्चुतेऽधिकः पाठः । तत्र स्ोतोवरोधादिषु निक्षिप्तपाणयः । सरोतः कणा-

रिच्छिद्रम्‌ । अवरोधः स्कन्धदेशः । टत्कमटमुदुखाकारमथोमुखम्‌ । गण्डो गहः ।
मूर्धा मस्तकम्‌ । उरः कण्ठटदयान्तराटः । करकषि्वङ््षणपाश्वान्तराल इति । कपाटो-
परेल्यादि । करशब्दः कपारादिभिः प्रत्येकं संबध्यते । तेन कपाखादिकरा इति बोद्ध-
व्यम्‌ ] कपा बृहद्धाण्डखण्डः । उपः पाषाणः । भस्मेति दग्काष्ठादिक्षारः ।
अस्थि हम्‌ । तुषो धान्यादित्वचः । अङ्गारो मस्मसात्कतो दग्वमांसखण्डः । विलि- `

खन्तो महीमिति । नखादिना विदारयन्तः पृथिवीमित्यथेः । किंचिन्पुजन्त
इति । किंचिद्रस्त॒ हसन गहीतं मुञ्चन्तः । लोष्टभेदिन इति । मृतििण्ड-
स्फोटनशीढा हृदयः । दिग्धाङ्गा इति । ट्षा्गा इत्यथैः । रक्तलछल्गनुरेषना
रक्तमाखाधारिणो रक्तविरेपनाश्रै्थैः । फरमिदयादि । असरारमितयम्यन्तर सारवनि-
तम्‌ । अन्यज्च तद्विधमिति । अन्यदपि वस्तु परकमस्रारं च । असारं निष्प्रयोजनम्‌ ।

क 9 (५

` नसैर्नखान्तरं वाऽपि करेण चरणौ तया, इलत्र गृहीत्वेति संबन्धः । उपानदि त्यादि ।

क

+ एकरमद्ितीयमिदयपक्षितम्‌ ।

६०८ व्याख्याङसुमावद्याख्यदीकासमेतो-- [८ °अशीतितमः-

उपानत्पादल्नाणं चमर वधमयस्धादि । उपानचमंणी हस्ते येषां ते तथा । विक्रेता वि-
तवेषा; । अथवाऽपि विक्रताः पडङककुल्जवामनादयः । विक्रतव्याधिपीडिता इति
सश्चते पाठः । तत्र गल्च्छुष्ठादिविकृतम्याधिषीडिताः । बामाचारा इति । विपरीत्त-
व्यवहाराः । श्वासिन इति । अध्वजनितश्वाप्तयुक्ताः । वि्कृतेक्षणा इति । पुपिित-
नेत्रादयः । याम्यामिद्यादि । याम्यां दिरि दक्षिणस्यां दिदि ¦ प्राज्चटयः परसारि
ताञ्जरयः । विषयेकपदे स्थिता इति । विषम एकस्मिन्प्यान रउरघ्वीमूताः ¦ उपप्तप-
न्ति समीपं गच्छन्ति । गमनाय प्रश्चाय वाऽऽगताः पुरुषा दूताः ॥ ६॥७॥<॥
॥९॥ १०॥११॥१२॥१६॥
मांसोददुम्भातपत्रविपवारणगोदषाः ॥
शुक्बणाश् पूज्यन्ते प्रस्थाने दैनं गताः ॥ १४ ॥]

मांसमघ्राऽऽमम्‌ । उदकुम्भ उदकपुणेकूम्भः । तुच्छकुम्भमपि जटङाथं नीयमानं
मङ्धट्पमाहुः । | |

तदुक्त म्‌-- “चिकित्सकस्य चौरस्य तथेवाध्ययनायिनः ।

प्रशस्तो यदि दृरयेत जलार्थं रिक्तिकों घटः! इति ॥

अत्रार्थे डह्ुणव्याख्या । उदकुम्भ इति । अवरोदक्ुम्भरन्देन पूर्णो रिक्तशच.वये
गृह्यते । तत्राऽऽतुरमृरे प्रविशन्पूण आतुरगृहाचिः्रन्रिक्त इति गृह्यते । अथ सोम-
रिप्पणन्यास्या--उद्‌कुम्भेति । आत्ूरगहे प्रविशतः पूण आतुरगृहान्निःसरतो रिक्त
दरास्तः । अथवोदका्थं नीयमानो रिक्त एव दृष्ट उदकुम्भः शस्तः तथा च--
वचिकित्सकस्येत्यादि । आतपं छम्‌ । वृषो वृषभः । शृक्कवणाः पदाथाः कपा
स्थितक्रमस्मक्षारादिव्यतिरिक्ताः मुमनोदध्यक्षतमोक्तिकादयः । पूज्यन्ते छाघ्यन्ते ।
गताः प्राप्ता दतस्य वेद्यस्य च ॥ १४ ॥

घ्री पुत्िणी सवत्सा गोवेधमानाः खटङृताः ॥
न्या मत्स्याः फणं वामं स्वस्तिका मोदका दधि ॥ १५ ॥
, दिरण्याक्षतपा्जं वा रत्नानि सुपनो दषः ॥
अप्रशान्तोऽनलो वानी हंसश्वाषः शिखी तथा । १६ ॥
ब्रह्मदन्दभिनिर्घोषः शङ्येणरथस्वनाः ॥

सिदहमघनिनादाश् हेषितं गजबृंहितम्‌ ॥
दास्तं हंसरुतं नृणां बाच हृदयमियाः ॥ १७ |]
वेषेमानाः शारावाः । ख्कृता आलेपनारिचितिताः । वश्र॑मानमटंकृता इति परि वधर
मानं रारावः । चषकमिलन्ये। अक्ता भूषणवतीति कन्याविरोषणमिति केचिदत्रवते ।
सासकं मुक्तादिङतं दूवामण्डितमक्षतादिकतं वा । मोदका ठ्ड्दुकाः ! हिरण्यं खर्णम्‌ ।

अरिष्टाधिकारः) रेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६०९.

अन्ये--हिरण्ये कपदंकानाहुः । अक्षता राना: । तदयुक्तं पात्रमक्षतपात्म्‌ । इद्टण-
त्वेवं व्याचष्टे 1 अक्षतं छाना: । अन्येऽक्षतानि यवधान्यान्याहुः । पां तण्डुकभृतदा-
रावादिकम्‌ । अन्ये तु, अक्षतपात्नमिति, एकमेव तण्डुलश्यतशरावमिच्छनि । रत्नानि
माणिक्वादीनि । सुमन इति । शोमनं मानप्तमिलथः । वैचस्येति दोषः 1 नुषः ध्रथ्वी-
पतिः । अन्ये तु शामनचित्तो राजेव्याहुः । अप्रश्रान्तोऽनः प्रञ्वारितो वैश्वानरः ।
वाजी घोटकः 1 चापः स्वरणनरूड इति ख्यातः पक्षी । शिखी मयरः । बरह्मद्न्डुभिनि-
घोष इति । बद्यनिर्भोषो दुन्दुभिनिर्घोष् । बह्यनिर्घोषो बेदष्वनिः । दुन्दभिनिरवोपो
निस्वान्वनिः । सिहेत्यादि । हेपितं वानिष्वनिः । गजबरंहितं हस्िखनः । स्तं
शब्दः ॥ १९ ॥ १६॥ १७॥
दाकुनानि्दिश्नाह--
पत्रपुष्पफलोपेतान्सक्षीरान्नीरुजो दुमान्‌ ॥।
आभिता वा नभोतरेहमध्वनतोरणवेदिकाः । १८ ॥
दिक्च शान्तासु वक्तारो मधर प्रष्रतोऽनुगाः ॥
वामा वा दक्षिणा वाऽपि श्ढुनाः केमेसिद्धये ॥ १९ ॥
नीरज इति । कृमिदरावाग्यायनुपहतान्‌ । आशध्रितशब्दो नमःप्रश्रतिभिः सह
रत्येकं संवध्यते नम आकारम्‌ | वेदम गृहम्‌! ध्वजः पताका देवादीनाम्‌ । तोरण-
मा्वङ्नादिरचितं प्रतोस्याकारम्‌ । वेरिकेति विवाहादिनिमित्तमामेष्टकादिरचितश्च-
तुरकः(ल्ः) । आशधिताः शकुना इति संबन्धः । शकुनाः पक्षिणः । दिक्षु शान्ता-
स्विति । पवापूत्तराप्रु चलथः । अन्ये तु, आलिङ्किता(त)वधूमि(षि)व दीप्षिवजिता-
सित्याचक्षते 1
तथा च--“अङ्गारिण्यकनिमृक्ता दीप्ता यस्यां च भास्करः |
प्रूमितैप्यत्सरयां वै शान्ताः पशचेतरा दिशः” इति ॥
वक्तार इति । शब्दायमानाः । पृषतोऽनुगा इति । ष्ठदेरोऽनुगता इत्यथः
॥ १८ ॥ १९ ॥
दक्षिणाद्रामगमनं प्रशस्तं खभगाख्योः ॥ २० ॥
दशनं वा रुतं बाऽपि न गोधाकृकलासयोः ॥ २१ ॥
दक्षिणपार्वद्रामगमनं श्वशङ्गठयोः प्रदास्तम्‌ । तथेव वामादक्षिणगमनमप्रश्स्तमि-
त्युक्तम्‌ । भासो गोषठङ्ुकुटः । माप्तकोशिकयोदेक्षिणाद्वामगमनमप्रशस्तम्‌ । नोभय-
मिति । उभयमपि वामदक्षिणमपि गमनं न प्रशस्तमिलथैः। दशनं वा रुतमिदयादि।
ककलामः कण्टिकाया, इति देकर । पू्वदेशीयास्तु गिरिगिटमित्याचक्षते 1 गोधाङ्ृकल-

५५.

६१० ` व्यास्याकुसुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [< °अशीतितमः-

सयोनं वा स्तं वामतो दक्षिणतः पुरतः प्रषठतो वा न प्रशस्तमिति ॥ २०॥२१॥
हस्तं बाऽऽकृष्य वैद्यस्य न्यसेच्छिरामे चोरसि ॥ `
न स सिध्यति वैद्यो वा ग्रहे यस्य न पूज्यते ॥ २२॥
यरमेनि्षिपेत्‌ ॥ २२ ॥
संप्रति प्रशसतं खमरमाह--
दवाद्ध्िनानगोद्रषभाञ्जीवतः सुहदो देपान्‌ ॥
समिद्धमभि साधु निमखानि जखानि च ॥
परयेत्कल्याणखाभाय व्याधेरपगमाय च ॥ २३॥
सदो मित्राणि । समिद्धमभिमिति । पतमिद्धं दीप्तं विम्‌ । कस्याणराभायेति।
हुभवस्ुप्राक्षय इत्यथः । अपगमायेति । अपगमो निवृत्तिः ॥ ६३ ॥
मांसं मत्स्यान्स्जः श्वेता वासांसि विमरानि च ॥
खमते शुभखाभाय व्याधेरपगमाय च ॥ २४॥
नदीनदसमुद्रा क्षुभितान्कदुषोदकात्‌ ॥
तरेत्कस्याणखाभाय व्याधेरपगमाय च ॥ २५ ॥
नयो गङ्गाद्याः । नदाः रोणाधाः प्रसिद्धाः । क्षुभितान्प्रचहितान्वृद्धि गतातित्यथः।
कंट्षादकान्यत एव क्चामवानत एवाप्रशस्तादकारनलयथः ॥ २४ ॥ २५ ॥

महाप्रासादसफटवृक्षवारणयपवेतान्‌ ॥

आरोहेद्रव्यखाभाय व्याधेरपगमाय च ॥ २६ ॥

शरीरश्ीखयोयेस्य प्रकृतेधिकृतिभषेत्‌ ॥

तनवरिष्टं समासेन व्यासतस्तु निबोध मे+ ॥ २७ ॥

दारीरं वेष्ेन्दरियाश्रयः। रीं बाद्यत्प्रभृत्यपरिल्याज्या मानसी चा । तथा

प्रक्रेतेः स्वभावस्य या विक्रृतिरन्यथामावस्तदरिष्टं संक्षेपेण । रीखविक्रत्या
मनोविकृतिरेकषयते । अथ इद्टुणात्सोमरिप्पणव्यास्या- पूर्वं दूतादिन्ेयं बाह्या-
रिष्ट प्रतिपाद्यदानीमाम्यन्तरमरिष्टमाश्रयमेदेन तरिविधं संक्षेपण दरोयन्नाह-ररीर-
शीलयोरित्यादि । शरीरं पाश्चभोततिकं प्राणिकायः । शी मानसो भावः ! अन्ये तु
रीर प्माधानयुक्तं मन आचक्षते । तच्च शीरं साच्तिकं ब्रह्मप््वेल्यारेसप्तिधम्‌ ।

राजप्तमापुरादिषङ्धवेधम्‌ । तामस पारावादिचिविधम्‌ 1 प्रकरतिः स्वाभाविकः प्राणिनां
निजधमेः । एतेषां ररीररीष्प्रक्ृतीनां चयाणां भावानां विक्रतिरवैपरीलयं यद्धवे-

0

मभ १४२.११०१.७११ ५६०१५०११ ११९१९५४१

+ ख. पृस्तक--अक्स्माच्छीयविहतिरकस्मादवपुरुत्तमम्‌ । अकस्मादिन्ियोतससिः धनिपाता-
ग्रलक्षणम्‌ । इत्यधिकमचर । ` | | |

अरि्टापिकारः। हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६११

'

तद्रिषठं मरणलक्षणे भवति । समासेन संक्षेपेण । अन्ये तु हरीरशशीलयोद्भेयोया प्रकर-
तिस्तस्या या॒विकृतिस्तदरिष्ठं मरणलक्षणं भवतीत्याचक्षते सा चैवंविधा प्रकृतिः
शरीरी वा शङ्गिता वाऽस्तु ! प्रक्रतेः प्रस्तावाक्किचिद्धिचारः करियते । सा हि प्रकरति-
जौत्यादीनुपाधीन्षद्पेक्षते । तदुक्तं चरफे--प्रकृति्ह नातिप्रमक्ता च कख्प्रक्ता च `
देशानुपातिनी च काटानुपातिनी च वयोनुपातिनीं च प्रलयात्मनियता चेति । सर्भेदेषु चका-
रकरणमन्योन्यपमवेशाथम्‌ । तत्र जातिप्रतक्ता नाम। त्था ताप तामु मनुष्यादिजातिषुते
ते करचरणादयः स्वभावविशेषाः । वचनेषु च नानाविधा एव भ्यक्त्यादयो धमी; । मनि
च धमौषमेमेधुनाहारप्रमृतयोऽपि भावाः । कुट्प्रपक्ता नाम द्विजङ्ुटे तपःग्रिय-
तादयः क्षत्रियकुले समरप्रियतादयो धमेविरेषा भवन्ति । देशानुपातिनी नाम ।
तयथा--डाटकणोरादीनां काये वारे मनापि चते ते स्वभावविशेषा भवनि । का्-
नुपातिनी नाम देहादिषु दोबस्यादि, आदानादपेक्षा । गदेषु च दोषामतायपेक्षिणी
वयोनुपातिनी नाम बास्यायत्स्थाु सोकुमायौदयो धर्माः} एतेषु विप्वनुपातिदाब्दप्रयो-
गात्प्चारित्वं सखभावगुणानामिष्टम्‌ । प्रत्यात्मनियतैति । आत्मन्यात्मनि नियता प्रति-
पुरुषं नियतेल्यथः । ते पुनः काये वाचि मनसि च सखमावक्िपाः प्रतिपुरुषं भेदभिन्ना
दद॑यन्ते । एवं तावत्पोढा प्रकृतिभत्येव ।
अन्ये तु--“सप्तम्यपि भवेत्प्रायो देदरक्षणहेतुका ।
उत्तमाधममध्यायुरिङ्गानां कारणं हि सता
इति मन्यन्ते । अन्ये त प्रकृति सत्वरजस्तमोमयीं वातकित्तछेष्ममयीं च मन्यन्ते ।
तस्या विक्रतिरवैपरीव्यम्‌ । यथा--प्रथमं सरच्वप्रकरतिरनन्तरं रजस्तमःग्रकृतिरिव्यादि ।
तथा--आदौ वातप्रक्ृतिस्ततः पित्तछेप्मप्रकृतिसित्यारि । आपं प्रकरतीवां विकृति-
रन्यथात्वे मुमूपूणामुत्पद्ते ।
तथा च--“श्रकोपो वाऽन्यभावो वा क्षयो वा नोपजायते ।
प्रकृतीनां स्वभावेन जायते तु गतायुषाम्‌? इति ॥
विकृतिः पुनशश्षणनिमित्ता निमित्तानुरूपा च । तत्र ठक्षणनिमित्ता यस्याः शरीरं
रक्षणान्येव हेतुमतानि दैव।च्छरीरोपनिवद्धानि यानि तस्मिन्कष्े तां तां विकृतिमुत्पा-
द्यन्ति । निमित्तानुखूषा तु तस्मिन्निमित्ताथकारिणी या तामनिभित्तां निमित्तमायुषः
प्रमाणन्तानस्येच्छन्ति भिषज इति ॥ २६ ॥ २७ ॥
` यस्तृष्णमिव गह्णाति शीतमुष्णं च इीतवत्‌ ॥
संजात्चीतपिटको यश्च दाहेन पीस्यते ॥ २८ ॥
स्रातानुरिभरं यं वाऽपि भजन्तु नीरखमक्षिकाः ॥
सगन्धिवीऽति वाऽकृस्माततं तरुवान्ति गतायुषम्‌ ॥ २९ ॥

६१२ व्याख्या्सुमावस्याख्यटीकासमेतो-- [८०अशीतितमः-

संनातक्षीतापिदिक इति । कफ़पिटिकायां दाहातिरेको रिष्टम्‌ । खातानुषि्तमि-
त्यादौ बहिरमरंबन्पेऽत मक्षिकापातनिरापार्थ स्रातानुदि्तमित्युक्तम्‌ । मक्षिका हि
विरपपतिप्रियासतापामपसर्पणेन काटपक्रस्य देहस्य वेरस्यं गम्यते । सुरभिवौऽति
वाऽकस्पादिति । अकस्मादतिश्रपुराभवायुखूपा भक्ताल्यथः । अय इदणन्याख्या--
आतरगतमाह्यविरुद्धसपरप्रतिपा ततं दद्ेयन्नाह-यस्तष्णमित्यादि । अत्र शीतपि-
धि हि कफलतास्तासां नाञ्यादयो वेदनाविरोषाः प्राकृता दाहस्तु वैक्ूत इति ।
आतुरगतामेव विरुद्धरसप्रतिपत्ति दर्शयत्राह-सातातरिश्रमिल्यादि । पतं स्नात
पश्वादनषिष्ठः । इत्थ॑मृतमपि सुगन्धिकायं बहिमखवर्जितं यदा नीखमक्षिकाः श्रयन्ते
तदाऽसौ काख्पक्तत्वादतिमधुरीमूतशरीररपो येन॒ निमेटशरीरोऽपि मक्षिकाभि
काम्यत इति । ल्नातानरिप्तमित्येतदरिषटं वषावधि । आतुरगतग्राह्यगन्धविरुद्धप्रतिपक्ति
दशेयचाह-सगन्धिर्येति । सुगन्धिवाऽकस्मात्पुगन्धिप्रयोगं विना भवतीति शेष
इदमपि वार्षिकमरिष्टम्‌ । आतुरगतग्राद्यविरुद्धराब्दभ्रतिपत्तिरातुरगतग्राह्य वेरुद्धरूपप्र-
तिपतिश्च सुश्रताञ्ञेया-
“उणेति विविधाञ्दाब्दान्यो दिव्यानामभावतः ।
समूद्रपुरमेधानामसंपत्तो च निःस्वनान्‌ ।
तान्स्रनान्नावगृह्णाति मन्यते चाम्यरब्दवत्‌ |
गाम्यारण्यस्नांश्वापि विपरीताज्छुणोति च ॥
द्विषच्छब्देषु रमते सुहच्छब्देषु कुप्यति ।
न णोति च योऽकस्मात्तं रुवन्ति गतायुषम्‌ ॥
पाद्नकावकीणानि यञ्च गात्राणि मन्यते |
वणान्यता वा राज्यो वा यस्य मात्रे भवन्ति च इति ॥२८।२९॥
छ्पग्रहणस्य विप्रतिपत्तिं दश्चयन्नाह-
नेक्षते युनिपाशवस्थां यश्च देवीमरुन्धतीम्‌ ॥
` धरूवमाकाशगङ्गां बा तं छुवन्ति गतायुषम्‌ ॥ ३० ।
अरुन्धतीं वसिष्ठमायाम्‌ । ध्रुवं तारकविशेषम्‌ । आकाङ्गङ्धाराब्देन -छश््णघनता-
रकतततिनेद्याकारच्यते । एतद्र्एफड सुध्रूतादाह्‌-अतुरध्य भवेन्मृत्युः स्वस्थो

ग्याकमवाप्नुयादातं ॥ २० ॥
देव्रभताना विप्रतिपात्तमाह--

हीभियां नयतो यस्य तेजओजःस्मरतिपमाः ॥
य वा लयनान्त पुरुषं स परासुरसंशयम्‌ ॥ ३१।

नि

» एतद्कानुसारी सुरभिरिति पाठो मूले च्चेयः ।

अरिष्टापिंकारः 1 रन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः 1 ६१३

हीटज्जा । श्रीषैनम्‌ । तेन उत्साहः । ओजो बलम्‌ । तेनोऽज्र चेष्टारक्षणं बह-
मभिधीयते । नस्तु शठं दयस्थं[स्थो] धातुमि[रि] ति डल्वणः । स्मतिः पृवानुभू-
तस्मरणम्‌ । प्रमा दीठिः । प्रभाविकृतिं विहायापराः शीर्विक्ृतयो ज्ञेयाः । केचित्-
ठन्ति--हीरपक्रामते यस्य प्रमास्मृतिधृतिश्चियः । रोषं समम्‌ । धृतिनियमात्मिका तुष्टिः
सेतोष इयथः । श्रीः कमनीयता । शोभाघनतेनसां वेपरीत्यं वार्षिकमरिष्म्‌ । स्मृति-
नलादिविपयेयः षा(पोण्मासिकमरिषटम्‌ ॥ ६१ ॥
आओष्ठारोनामवयवानां विक्त दन्चयन्राह- |
यस्याधरोषएः पतितः क्षिप्रश्ो्वं तथोत्तरः ॥
+ 9
उभों वा जाम्बवाभासौ दुरेभं तस्य जीवितम्‌ ॥ ३२ ॥
अधर्‌ ओष्टोऽपस्थित ओष्ठः पतितो म्बायमानः 1 उत्तर उपरितन ओष्ठ ऊर्व
व८ब्रयित इयर्थः । जाम्बवाभासौ जम्बूफठसदशो । ओष्ठारिष्टेन सानिपातिककारप्र-
माणेन प्रियते ॥ ६२ ॥ |

नाऽऽहरत्यन्नपास्यस्थं न धारयति यः शिरः ॥
न स्वाङ्काटत्रयं याति दन्ताः जुप्यन्ति यस्य वा॥ ३३॥
वखबान्दुबखों वाऽपि संमोहं योऽधिगच्छति ॥
उत्थाप्यमानो बहुशस्तं गतायुपमादिशत्‌ ॥ ३४ ॥।
नाऽऽहरति न गिरति । आस्यस्थं मुखस्थम्‌ । न स्वाङ्कुखित्रयं यातीति ।
अत्राऽऽप्य इति देषः ऊरध्वीङ्तविततप्तट्ं स्वाङ्कलित्रयं न मुखे समाति । प्रोषि
मिदम्‌ । सभं मृच्छीम्‌ । बहुशो वारवारम्‌। एतदरिष्ं सप्तरात्रं जीवितावापि ॥२६।६४॥
निवतेते महाव्याधिः सहसा यस्य देहिनः ॥
न चाऽऽहारफलं यस्य दयते स विनश्यति ॥ ३५ ॥
महागव्याधिरिति । बातम्याथिप्रमेहादिरषटविधः । अथवा शओोपादिः कायचिकि-
त्सापठितः । सहस्रा वेगेनेतयर्थः । आहारफटं बटम्‌ ॥ ३९ ॥
नासा भङ्गं गता यस्य सप्तरात्रं स जीवति ॥ ३६ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३६ ॥
इति श्रीवृन्दमणीतवृन्दमाधवापरनामकसिद्धयोगग्याख्यायां श्रीश्री
कण्ठदत्तरृतायां व्याख्याकुसुमावल्याख्यायामशीतितमोऽ-
रिष्टाधिकारः समाप्तः ॥ ८० ॥

हि 9 7३ 17 110

६१४ ` व्याख्या्कुसुमावल्यास्यटीकासमेतो- [८ १एकाशीतितमः-
अथयैकारीतितमः स्वस्थाधिकारः। `

पर्वनिर्दिष्टचिकित्साकडमगे(पमन र्ट प्रकृत्य प्रयुक्तन यह्ठन्य स्वास्थ्य तस्यानु
पाडनार्थमयथ स्वस्थरक्षविपिः । स्वास्थ्यरक्षणस्योपादेयतामाह-
पर्माथकाममोक्षाणामारोग्यं मृटमुत्तमम्‌ ॥
रोगास्तस्यापहतोरः श्रेयसो जीवितस्य च ॥ १ ॥
आसेगयं पातुसाम्यम्‌ । मखमुत्तममिति। प्रधानं कारणम्‌। आरोग्ये सति धमायनुष्ठा-
नप्ाधम्यीत्‌ । तस्येति । आरोम्यस्य । आरोग्यापहारश्च रोगाणामुत्णाद एव । उत्पन्ना
रोमा अपगता आरोग्यम्‌ । श्रेयसो जीवितस्य चेति । श्रेयो यजौवितं सुखहेतुतया
हिततेन तस्य जीवितस्यापहतीरः। अश्रेयो यज्जीवितं पृनर्हुःखहेतुतयाऽहितत्वेन चानुपा-
देयमतस्तदपहारो नोक्तः । किंवा श्रेयपनोऽभ्युदयस्य जीवितस्य वाऽपहन्तार इति
व्याख्ययम्‌ ॥ १ ॥

तस्मादात्मवता निलमाहाराचारभेषनम्‌ ॥
धीमता तदतुषटेयं स्वास्थ्यं येनानुबतेते ॥ २॥

पगमम्‌ ॥ २ ॥
स्वस्थ एवं कर्थं ज्ञय इत्याह्‌-

समदोषः समाभिश्च सपधातुमरखक्रियः ॥

भ्रसनास्मेन्धियमनाः स्वस्थ इत्यभिधीयते | ३ ॥

समा अक्षीणव्रद्धा दोषा यस्य सर प्तमदोषः। समदोषत्वं यद्यपि तत्वहोरा्ाहारा-
` वस्थाकरतं तदोषवेषम्यस्य निल्यानुगतत्वान्न संभवति तथाऽप्यस्पत्वेनाव्यपदेशादिह
व्यपदेर्यदोषवेषम्य विरहेण समदो षत्वं ग्राह्यम्‌ | अत एव स्वस्य इत्यभिधीयत इत्यु-
क्तम्‌ । इत्थैभूतो भ्यपदेशश्च दोषवैषम्यवान्प्वस्थो गृह्यत इत्यथः । भवा, ऋत्वा-
दिजं दोषवेषम्यमनागतानाधप्रतिषेधः । खस्थवृत्तं च यथा वा प्रयुज्ञानस्य न भवत्येव ।
अन्यथा तस्य वैयर्थ्यं स्यात्‌ । ख आत्मनि प्रकृतो खभवे च तिष्ठतीति स्वस्थः । सम-
दोषत्वमेव दतो ज्ञायत इयाह-समाभिश् समधातुमखक्रिय इति । धातुः
चेहोपधातूनामपि ग्रहणम्‌ । क्रियाग्रहणमिह समक्रिययेव धातुमानां परोक्षाणां प्रायः
साम्यं गम्यत इति सूचनार्थम्‌ 1 अग्यादिप्तमतयेव दोषाः समा रक्ष्यन्ते । समाथित्वाद्य-
प्यन्तदिताथत्वेन दुनिन्ञानं कथं ज्ञेयभित्याह--प्रसन्नात्मेन्दरियमना इति। अचाऽऽत्मा
सप्तारीं आह्य इति परमात्मनो निर्विकारत्वात्पम॒दायोऽन्यपदाथः । आत्मादि
परपन्नता च दुःखख्पाग्यादिवेषम्यविरहे सति भवति । आतमादिप्रसन्नता स्वात्पति
व्यक्तेव परात्मनि पश्चादवगन्त्या ।'आत्मादिवितयाभिधानं च चिभिरेव भिसि

स्वस्थाभिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६१५ ¦

दुःखताज्ञानखूपं प्रसादयते । यदुक्तम्‌--आत्मन्ञः करणेर्योगी ज्ञानं तस्य प्रवतत इति

अत्र करणेरिति ज्ञातमनःसहितेरिन्धियार्थेः । अनेन च व्यास्याक्रमेण यदुच्यते सम
दोषत्वेनेव छन्धमग्न्यादिपाम्यं तक्ति पुनरुच्यत इति वाक्यं तच्नावतरति । एतेन प्रस-
त्रात्मेन्द्रियमनस्त्वमेव स्वस्थलक्षणं समदोषत्वादि वे्यकसिद्धान्ते यदुक्तत्वेन तत्परिक-

क क कि

रतयाऽमिहितमिति प्रयुज्यते। अन्ये त्वाहुः समदोषत्वमेव स्वस्थलक्षणं समदोषत्वेनेव
समा्चित्वादिविरैषणानां छन्धानां यत्पुनरभिधानं तद्िधातुमलात्ममनइच्दियाणां प्रति-
पत्यपक्षनिकित्ताविदेषसूचनाथम्‌ । तेनाग्न्यपेक्षया मात्रावह्ष्वन्नोपयोगो गुवेतिमा्-
परिल्यागश्च प्राचितः । तथा रसादिदुष्टयपेश्षया द्रभ्यप्रमावनियतरसमादिवुद्धिविधिरात्म-
दितपुष्पाभिधानं मनस्करक्षीरघ्रतादिप्रयोगस्तथेन्द्रियहितचकषुप्यादिविधिश्च सूचितो भव-
तीति । एतत्त नातिमनोहरं रक्षणावसरानुपयुक्तत्वात्‌ । श्रे च बहधा प्रति-
पादितत्वारिति । अथ सोमरिप्पणव्याख्या--दोषादिसाम्यकायैभूरतं खास्थ्यमाह--
समदोष इत्यादि । ननु द्विविधेऽपि काटे निद्यरोषचया्नुबन्धात्कथं समदोषत्वं
नित्यमेवाऽऽहिके प्रातः कणठः प्रकुप्यति मध्यहि पित्तमित्यादि 1 आतिवेऽपि हेमन्ते
कफश्चीयते वसन्ते च कुप्यतीत्याि । आवस्थिकं च कारे बास्ये विवधते शेष्मेत्याद्युक्त-
त्वात्‌ सत्यम्‌ । दोषचयादेरस्पत्वादतव्यपदेश एकतण्डुलाम्यवहारेऽनरनव्यपदेरावत्‌ ।
दोपप्ताम्यमेवागन्यादिपाम्थं कन्ध तक्ति परथगभिधानेनेति चत्‌ । अबोच्यते । न दोषैरेव
समाम्न्यादयो मवन्ति पृथकरिचकरित्सितत्वात्‌ । तथा हि सर्पिरजाप्रयश्च पित्तहरमप्यभे
वधयति । श्रीमान्माधवः प्राह--

#टन्धाश्चे समदोषत्वे स्माधित्वादयस्तदा ॥
पृथगुक्ताः किमर्थं ते तत्किमेततिरथकम्‌” ॥ `
समाधत्ते च-

“द्‌ पेम्यस्ते यतो भिनाः पुथगुक्ता अतस्तु ते ॥

अनेन प्रल्यक्षेण लिङ्गन दोषादिपाम्यमनुमीयते । समधातुमलक्रिय इति । समा
धातूनां मलानां क्रिया च यस्य । क्रिया वायोः प्रस्मन्द्नादिकमं । पित्तस्य परक्लयादिं ।
कफस्य संछछेषणादि । रसादीनां प्रीणनादि । पुरी षादीनामुपस्तम्भादि । यावदौनप्तः
ध्थिरोपचयारि । अथवा मा धातवः समा मलाः सतमाः क्रियाश्च 1 तन्न क्रिया काय-
वाञ्मानप्ती चेष्टा प्रसन्नान्यात्मेन्धियमनांपि यस्य सर तथा । आत्मशब्देन देहोऽभिप्रत
केवटस्याऽऽत्मनो निर्विकारत्वात्‌ । कर्मद्ियाणा बुद्धीद्धियाणां च संप्रति सख विषयग्रहणम्‌।
मनस्त्विद्ियानुम्राहकद् । ननु समदोषवचनेनेव समाेत्वं रम्यते दोषदुष्टिनान्तरीय-

कत्वात्‌ । अथचिदुष्ेन समघातुमरुक्रियाक्चनमप्यनथैकम्‌ । धातूनां दोषा एव दुष्टा दृष-

ॐ ठन्धे च, इति भाति ।.

६१६ व्याख्याङसुमावस्यांख्यटीकासमेतो-- [< {एकाशीतितमः-

पितारः | महानामपि सज्ञोत्सर्मौ यथाकारं दोषप्ताम्यवचनेनेव । एवमात्मादिप्रसनन-
वचनेनाप्यद्म्‌ । आत्माऽत्रामि मते देहः । अन्ये कमात्मा बद्धः पुरुष इत्याहुः । तस्य
नि्िकारस्यापि शरीरगणदोषाम्यां पटत्वापटत्वमाचार्येषहुधोक्तम्‌ । स च दोषधातुम-
ठपघातः । न च तद्यतिरकेणाम्यानीद्धियाणि । अथ व्यतिरिक्तानि । तथाऽप्याश्रय-
दुष्टिनास्तरीयकत्वात्तद्िकारस्य कुड्यविकारे तदाध्रितचिच्रविकारवत्‌ । मनोग्रहणमपि
न कर्तव्यं तस्यापीन्ियत्वात्‌ । अथवा मनःग्रसच्येवेद्धियप्रप्ादो विपयये तत्प्रसा-
दामावात्‌ । तक्मादसांप्रतमेव तहछक्षणं समदोषवचनमेवास्तु । अथवा तदपि न वक्तव्य
वैषम्यहेतुपंतानस्याऽऽहोरात्निकस्याऽऽतेवस्य च नित्यानुषक्तत्वात्‌ ! अत्र समाधीयते ।
यथा हि वेषम्यहेतुसतानस्य प्दाऽनुषक्तिस्तथा साम्यहेतुं यततू(तुविध्यु)पर्याप्तोऽपि ।
आहोरात्रिकस्याऽऽतेवस्य चानागतावाधप्रतिषेधनीय ऋतुचयीध्याये च पाम्पहे-
तुविषेरुक्तत्वात्‌ ! य(त)चोक्तं समदोपवचनेनेव समाधिं म्यते तत्न पित्तस्य व्यति-
रिक्तं एवा्चिः, तीक्ष्णः पित्तेनेति वचनात्‌ 1 एतच्च तरणपरक्षे व्याख्यास्यामः । रन्धेऽपिं
हि दोषसाम्यवचनेन समा्ित्वे पनथचनममयोरथिदोपयोरन्योन्यानविधानख्यालभैम्‌
तथाच-शमप्रकेष दोषाणां स्वैषामयिप्तश्चितो । अपि च । विषमो वत्तिन तीक्ष्णः
पित्तेन मन्दः छेप्मणा ॥

“भिषमो वातजान्रोगांस्तीक्ष्णः पित्तप्तमुद्धवान्‌ ।
मन्दस्तु दटुरुते बहिविकारन्कफपंमवान्‌ः ॥

एवमश्चिदोषयोरन्योन्यानुविधायित्वम्‌ । न चत्रेतरेतराश्रयो दोषः, तयोहि परस्प-
रोपकारकोपकायत्वात्‌ । यच्चोक्तं समधातुमहक्रियावचनमप्यनथेकं तदप्यसमीक्षयोक्तम्‌।
यतोऽतापि पूवं एव परीहारः । यथा दोषाग्न्योः परस्परानुविधायित्वं तथा दोषाणां
धातुमखानां च परस्परानुविधायित्वमेव । अपि च । न केवरं दोषद्ष्धेत्र घातमरानां
क्षयवृद्धी, अपि तु क्रियातो द्रभ्यतोऽपि मवत इति हेत्वन्तरमाहारविहारौ 1 यदप्यु-
्तमात्मादिप्रपसादवचनेनाप्यछम्‌ । मेवं वादीः । आसमेद्धियमनपतामपरसत्तिवोतारिि
कृतमन्तरेणापि मवति । करणानामप्रपत्तिनिभित्तं हि शारीरा मान्ताश्च दोषाः | तथा
स्वविषयाणां शब्दादीनापयोगातियोगमिथ्यायोगाश्च |

तद्क्तम्‌--“काटबुद्धीन्धियार्थानां योगो मिथ्या न वाऽति च।
क (> अ, क

द्वयाश्रयाणां व्याधाना .त्रैविधां हतुप्त्रहः' ॥
अपि च--.काटाथकमणां योगा हीनमिथ्यातिमाच्रकाः ।

प्षम्यग्योगश्च विज्ञेयो रोगारोग्येककारणम्‌'' ॥
तथा मनस्तोऽपीन्द्रियाणां च परथग्युगपच्च विकाराश्रयत्वम्‌ |

भ ७,

` तदुक्तम्‌--"'धीधयात्मादिविन्ञानं सनादोषोषधं परम्‌" |

स्वस्थाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६१७

चरकेऽपि च-देेन्दियमनप्तापीति । एतदुक्तं भवति दोषवैषम्यमप्यग्न्यादीनां
वैषम्यहेतुरात्ेन्द्रियमनसां वाऽग्रस्त्तिहेतुः । तथा परेभ्योऽपि कारणेभ्यो मवति । यथा

हि कुड्यविकारेऽपि चिजविकारः । तथा दुड्यविकाराभवेऽपि वृष्टितुषारषमादिकार- `

णेम्योऽपि तद्धिकारोत्पत्तिरिति सर्वं सूक्तं समदोष इत्यादिकम्‌ । अथवा कमप्रतिपा-

दकमिदं वाक्यम्‌ । तत्रायमर्थः नामी दोषादयो युगपत्पाम्येऽवस्थापायितमद्ष्य

कमं शक्यन्ते । तत्रायं क्रमः । प्राग्दोषाः हामनेन रोधनेन वा समाः कार्याः । समश्च
तैरभचिरपि समः शक्यो विधातुम्‌ । समेऽग्ो च रसादीनां मदानां क्रियाणां च समत्वं
सुखसाध्यमेवेति साम्ये सर्वेषां दोषादीनामापादिते प्रस्रासेन्दरियमनस्त्वं फं स्वास्थ्यं
च संपद्यत इति ॥ ३ ॥

आरोग्यव्याधी कावुच्येते इदयाह--

दोषाणां साम्यमारोग्यं वेषम्यं व्याधिरुच्यते
दोषाणां वातादीनां साम्यं स्वरूपादप्रच्युतिः सममाव आरोग्यं स्वास्थ्यमिति यावत्‌।

दोषाणां सखप्रमाणादेकस्य दयोखयाणां वा वृद्धिः क्षयो वा व्याधिरूच्यते । वैषम्यं विष-
मता । वैषम्यं व्यापिरिति । दोषाणां ठेषम्येण हेतुना जातत्वद्रैषम्यं व्याधिरुच्यते ।
वेषम्यमेव वा व्याधिः । अजनितव्यायेरपि वैषम्यस्य बाधितत्वात्‌ । वेषम्यजातिप्वपि
रपतादिषु वेषम्यरूपताऽस्तयेव । तथा स्वमानक्षीणश्च दोषो न विकारं जनयति । श्चीणल-
क्षणं तु वेषम्यमेव ननयतीति ॥

कैश्चिदवद्धिः समनैरित्यादिञ्चमनं च यथाक्रममि्यन्तो अन्थः कैथिदयन्थमध्ये
पठ्यते तस्मान्मयाऽपि व्याख्यायते-

द्धिः समानैः स्वेषां भशमस्तु विपर्ययैः । 9 ॥
सर्वेषां दोपधातुमलानां समानस्तुल्यप्तद्धवितद्धिः स्वप्रमाणाधिक्यं विप्ेयैः प्रशमः ।
तथा चाऽऽहुः--सत्वैषां सवेदा वृद्धिस्तल्यद्रव्यगुणक्रियेः ।
भवेभवति मावानां विपरीतेरविपर्ययः" ॥

द्रव्यतो यथोक्तम्‌ । रक्तमाप्याय्यते रक्तेन माप मांसेन मेदो मेदपता, अस्थि,
अस्था मञ्जा मज्ज्ञा रत्र शुक्रेण तथा गभं आमगर्भेण । तत्र रक्तेन रक्तमित्युभयम-
प्योदकमांसं मापिनेति पाथिवम्‌ । तथा सरिात्मकं पयस्तदात्मकमेव -छेप्माणममिव-
धयति तद्रत्धीराजातं श्रतं शुक्रम्‌ } तभा जोवन्तिकाकोल्यादयः सोमात्मानो दव्यवि-
दोषाः सौम्यधालेककारणानि स्रेहवस्पुस्त्वौना पि मरिचक्रोटमह्छतकादयो बुद्धिमेधा-
ग्यादीन्पवधरयनिति । गुणतश्चोचमोचखमूराणि पाथिवामि द्रव्यतो निर्दिष्टान्यपि छेप्मा-
णमुदकात्मकमभिवर्भयनिति क्लिग्धगरुशीतादिगुणस्मान्यात्‌ । कमपि अिविधं कायवा-
खनोग्यापारात्मकम्‌ । तत्र कायिकं धावनट्ड्घनष्टवनादीनि चरत्व्तामान्याद्रायोनबद्धये।

५४८

६१८ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [< !एकादीतितमः-

#

वाचिकानि माप्याध्ययनगेयादि 1 मानसं मनोन्यापारशिन्ताकामज्ञोकमयानि । तान्यपि
मनतः स्षोमणरेतुतवद्वायेर्वदधिकराणि 1 तथा सेतापकत्वप्तामान्यात्कोषेष्योदि पित्तस्य ।
खघ्नाटस्यक्य्यायुखादीनि स्थर्यसामान्यात्कफस्येति । विशेषस्तु क्षयाय । यथाऽऽह-
्रव्यतो गवेधुकाः कश्चनीयानाम्‌ । तत्र॒ वाय्वालिकया गवेधुकया पापथिवानां मसिा-
दीनां कशिमा क्रियते । तथा तैजसेन क्षारेण छेप्मणः । गुणतो यथा । आरनारमो-
दकं छेष्माणं तद्विपरीतेधुरूसोष्णतीक्णविशद गुणैः क्षपयति । कर्मतो निदरारस्यसौोम-
नस्यानि सपरिसन्दं वातमपरिखन्दस्वमावतयाऽपचिन्वन्ति । तथा परिस्पन्द्रूपा-
थिन्ताग्यवायव्यायामा मन्दपरिस्पन्दवेपरीलयात्कफमिति ॥ ४ ॥
प्रति साममटशिज्गमाह-- . |
घलोतोरोधबटभंरगोरवानिटमूढताः ॥
आरस्यापक्तिनिष्टवमटसङ्गारुचिष्ठमाः ॥
लिङ्गं मानां सामानां निरामाणां विपयेयः ॥ ५ |
स्लोतसो रोधः । बस्य अशो हानिर्रभरंशः । गौरवं गुरुत्वम्‌ । वायोमदता सम्य-
गप॑चारः । आल्स्य॑तन्द्रा । अपक्तिराहारस्यापाकः । निष्ठेवो मुखस्रावः । मलस्य
पुरीषादेः सङ्क: । अरुचिरननानमिरखाषः । छमो गछानिः । इत्येतत्मामानां महानां खङ्ग
लक्षणम्‌ । निरामाणां विपयैयोऽस्पद्विपरीचयं स्रोतःशुदध्यादिरूपम्‌ ॥ ९ ॥
आमलक्षणमाह--
उरष्पणोऽल्पवरुत्वेन धातुमान्यपपाचितम्‌ ॥
दुष्टमामारयगतं रसमामं परचक्षते ॥ ६ ॥ `
उष्मणो रपामनेः । अस्पबर्त्ेन दोर्वस्येन । धातुं न दोषं मलं वा । आद्यं न रक्ता-
दिकम्‌ । रपं न रपतत्वात्मच्युतं रक्तत्वमप्राप्तमपाचितमामं प्रचक्षते वदन्त्याचार्याः ।
किंमूतं रत्तम्‌, आमाशयगते तथा दष्टं वातायनुदूषितम्‌ ॥ ६ ॥
सामत्वं व्याचष्टे--
आमेन तेन संपृक्ता दोषा दुष्याश्र दूषिताः ॥
सामा इत्युपदिशयन्ते ये च रोगास्तदुद्धवाः ॥ ७ ॥
तेन पूर्वोक्तरक्षणेनाऽऽमेन सक्ताः संयुक्ता दोषा दृष्याश्च रसादयः । कीटशा
॑ दूषितास्तेवोतादिमि : । पतह, आमेन सामा इत्युपदिर्यन्ते तत्र॒ तत्न प्रदेशे भण्यन्ते ।
ये च रोगा ज्वरादयः सामेदषिधोतुमिश्च मडेश्च जनिताः सामा उच्यन्ते | यथा समे
तीत्ररुनि उ्वरे, इल्यारि ॥ ७ ॥
वायुः सामो पिबन्धाभरिसादस्तम्भान्वकरूननेः 1॥ `
१ वेदनाशोथनिस्तोदेः क्रमशोऽङ्गानि पीडयन्‌ || ८ |
सि

~

धापिकारः] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६१९

विचरेदुगपचापि गृह्णाति कुपितो भृशम्‌ ॥
सेदहायेद्धिमायाति सूर्यमेधोदये निरि ॥ ९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ८ ॥ ९ ॥
निरामो विशदो रूक्षो निषिबन्धोऽल्पवेदनः ॥
विपरीतगुणैः शान्ति सिग्पैयीति विशेषतः ॥ १०॥ `
पुगमम्‌ ॥ १० ॥
दुगेन्धि हरितं श्यावं पित्तमम्रं स्थिरं गुरु ॥
अग्लिकाकण्ठहुदाहकरं सामं विनिर्दिशेत्‌ ॥ ११॥
आतास्रपीतमत्युष्णं रसे कटुकमस्थिरम्‌ ॥
पङ्‌ विगन्धि विज्ञेयं रुचिपक्तिवरपरदम्‌ ॥ १२ ॥
आविरस्तन्तुलः स्त्यानः कण्ठदेदोऽवतिष्ते ॥
सामो बलासो दुगेन्धः श्ुदुदधारविघातछत्‌ ॥ १३ ॥
फेनवान्पिण्डितः पाण्डुनिःसारोऽगन्ध एव च ॥
पकः स एव्‌ विङ्गेयर्छेदवान्वक्तरुद्धिङ़ृत्‌ ॥ १४ ॥
पटुतिक्तककटूम्टखादुतिक्तकमृष्टकाः ॥
कषाय कषाय क्रमात्तेषां जयस्यः ॥ १५ ॥
आमेषु पच्यमानेषु पङ्कष्वप्यनिटादिषु ॥
पाचनं पाकसमङृच्छमनं च यथाक्रमम्‌ ॥ १६ ॥
पगमम्‌ ॥ ११॥ १२॥ १३॥ !४॥ १९ ॥१६९॥
वातादीनां सराम्यमारोग्यं वेषम्यं च रोगं प्रतिपाय तेषां रक्षणं च सेक्षेपदाह--
रसः शीतो लघुः सृक्ष्म्खोऽय विशदः खरः ॥
विपरीतगणेदरव्ये मरुतः संपरश्चाम्यति ॥ १७ ॥ [ि
वायोरमरेऽमिधानं प्राधान्यात्‌ । प्राधान्यं चाऽऽद् भूरिदारणविकारकारित्वात्‌ ।
नु पितत प्रधानं देहमृरमूताभिहेतुत्वात्‌ । वैरोषिके ऽतुष्णाज्ञीतो वायुरक्तः । वैयफे
तिन वृद्धेरुष्णेन प्रशमाच हीतोऽङ्गीकृतः । पृष्मः सृष्ष्ममागीनुपारी । विशदोऽ-
छट: । विपरीतयुगेरिति । गुणशबन्दोऽत्र धर्मैवाची तेन रसवीयैविपाकप्रभावा
विपरीता गृह्यन्ते । एवं पित्ते छेष्माणि च व्याख्येयम्‌ । रसंप्रशाम्यति सम्य-
प्रं दाम्यति । अयेशानदेवव्याख्या--इदानीं वातादीनां प्रथक्तवज्ञापकं रक्षणमु-
--रुक्षः शीतो ठपुरित्यादि । छुक्नादीनमस्मांसकरणादनुक्ता अपि वात-
दारुणादयो लभ्यन्ते । दारुणादीनां च साक्षदपाठादरू्षादीनां राघान्यं दशेयति ।

१ घ, ^नृष्णह्ी* ।

६२० व्याख्याकुयुमाबस्याख्यदीकासमेतो-- [८ !एकाशीतितमः-

स ए्वगुणो वायुः प्रकुपितो वि परीतुण्व्यैः प्रदाम्यति । विपरीता गुणा येषां तानि
तरिपरीतगुणानि ज्िगधोष्णगुरष्यूटस्थिरपिच्छिमृदूनि तेर्विपरीतगुणैः । कैदग्येः सम्य-
नषध च शाम्यति प्रशाम्यति । जनेन च पंमरशब्दप्रयोगेण विपरीतगुणमूयिष्ठेरपि
वये: दाम्यति न तु तयेति ज्ञापयति । अत्र चोदयन्ति । वायोः शीतो गुणो नोप-
प्यते योगवाहित्वात्‌ । ` |

वष्यति--“योगवाहः परं वायुः पयोगाटुमयारथक्ृत्‌ ॥
दाहङरत्तेनपा युक्तः शीतकृत्सोमसंश्रयात्‌! ॥
यस्य च कफप्योगाच्छैत्यं पित्तप्त॑योगाचौष्ण्यं जायते स॒त्वयमनुष्णासीत उक्तो
मवति यो हि शीतः स॒ खत एव शीतं करोति न संयोगमपेक्षते केफवत्‌ । पित्तसं-
योगाच्च न दाहं करोति कफवदेव । उत मन्यते स्वभावेन शीतो वायुः । तस्य कफपंस्पशो-
दधिकं शेलयमुदकस्येव दिमसंपकीत्‌ । ततश्चापिकशीतं करोतीलयप्रदशेना्थं शीतङ््‌-
त्मोमसंश्रयादित्युक्तम्‌ । एं सति कफस्यापि योगवाहतव प्राप्नेति तस्मात्तस्यापि वायु-
संसर्गादयिकं शत्यं मवति रैलया्याधिकं £) शीतं करोति । अवं मन्यत यः स्वं
स्वभावं त्यकत्वा येन युज्यते तत्स्वभावं भजते स योगवाह उच्यते यथा पिप्पटी मध्वादि ।
एवं सति यत्र पिप्पट्यादीनां प्रयोग उक्तः स निष्प्रयोजनः । यस्मापििप्पल्यायन्तरे-
णेव तदौषधं श्यका्यैकरणे शाक्तं पिप्यल्यादीनि तत्र किमधिकं करिष्यन्ति ! अत्रीच्य-
ते । स्वमविनैव शीतो वायुः केवरुस्यापि कुपितस्य रीतकरणच्छरष्मवत्‌ । यत्पुनः री-
तङृत्सोमसंश्रयादित्यत् शीतत्वं वायावाम्नातं तदेवमर्थं॑वातचछष्मम्यां शीते शीतवेष-
व्याधौ कथं नाम ेष्मण एव चिकित्पितं स्यान्न वायोरिति । अथवा छेष्मसंयोगा-
द्रायुः स्वक शल्यं मुक्त्वा शछेष्मणो यच्छैलयं॑तद्धनते योगवाहित्वापिपित्तप्षयोगात्स्व-
शीतत्यागादादकरणवत्‌ । तस्माच -शछभ्मिकमेव चिकित्सितमुत वाऽनुष्णाशषीत एव
वायुः । तस्य तु शीतो गुणः कायीथमुक्तः । कथं नामोष्णेनास्योपशमः स्यात्‌ । यदेवं
तत्केवछो वायुः कुपितः कथं रीतं जनयति । त्रम, प्रभावत्िक्वदिति ॥ १७ ॥
पित्तरक्षणमाह-- ~
सललेदयुष्णं तीष्णं च द्रवमम्छं सरं कटु ॥
विपरीतगुणेः पितं द्रव्यैराद्ु शाम्यति ॥ १८ ॥
परस्ेहमितीषत्स्नेहम्‌ । सस्नेहमम्डरसत्वं च पित्तस्य तेनम्ुबाहुल्यादुचितमेव ।
सुश्रतस्त॒ अविदग्बस्य कटुरसत्वमेव सामतया विद्धस्य त्वम्डत्वमेवेच्छति 1 सप्ने-
हत्व द्रवत्वे सृश्रुतेऽपि रम्यते 1 तथा च सृश्चतः--

> द्विकार्येति भाति ।

स्वस्याधिकारः ] ठेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ` ६२१.

“पित्तं तीक्ष्णं द्रवं पूति नीलं पीतं तथैव च ॥
उष्णं कटु सरं चैव विदग्धं चाम्मव चः' इति ॥

अस्याथेः 1 तीक्ष्णं राजिकामरिचादिवत्‌ । पूति विखगन्धि । नीरं सामावस्थायां पीतं
निरामावस्थायाम्‌ । कटुरसं प्रकृतिस्थम्‌ । विदग्धं चाम्ड्विरुद्धपाकोपपन्नं पुनरम्रपं
स्यात्‌ । विदग्पाजीणेपंखष्टमम्डरपमं भवतीलन्ये । विदग्धं पित्तमम्टपित्तं रोगविशेष
इति केचित्‌ । द्रवस्याने परमिति पाठान्तरम्‌ । नन्वाभ्रेयत्वासित्तस्यामूर्त्वा्च वायो
पाकजनननत्वामावात्का विदद्यमानता 1 प्यम्‌, परमा्भतो न वातादीनां पाकः पाक.
ग्यपदेशश्रैषामामापगमात्तदनितत्वादामा इति तदपगमात्पक्ता इत्युच्यन्ते 1 यद्वा विद -
ग्ाजीण्छेषासित्तमिदमम्छं संपद्यते ) इति सोमरिपणात्‌ । अयेक्ानदेवन्यास्या-
ससनेदयुष्णपित्यादि । तत्र ससेहमोपषत्स्नेदमिलय्थः । यथा--सतिक्ता यासदकैरेति ।
सर पित्यधः प्रवतते न स्थिरमास्ते । यद्येवं तत्कथ स्रणेन पिनत्तस्योपशमो भवति । सर-
विपरीतेन स्थिरेण तु पित्तोपरमो युक्तः । विपरीतगुणः पित्तं द्रव्यैराद प्रशाम्यतीति
वचनात्‌ । व्रूमः } न विरेचनं पित्तमम्यन्तर एव॒ पाचनवतक्षपायित्वा जयति कंतु
` बहिरेव निप्कातय्येवमथंय(ई)ति । अथवा सरेण विरेचनेन सामान्यापित्तमतिपतरः
(र) क्रियते ततः प्रे सरत स्वयं देहाननिगंच्छति । यदा पुनरतीसारादिष्वतिप्रत्वं
पित्तस्य जायते यदा वा स्वस्थानमस्थितं शमनीयावस्थि(?) पित्तं भवति तदाऽस्य सर
विपरीतेन स्थिरेणेवोपश्षमो मवतीलयाह 1 यथा कट्म्डं पित्तं विपरीतगुणत्वान्मधुरतिक्त-
कषयः शाम्यति, एवं ङ्वणेनापि कस्मान्न शाम्यति । तदप्यस्य विपरीतं पित्तख्वण-
स्याभावात्‌ । व्रूमः । न, ओप्ण्यात्त्तु्यत्वात्‌ । पिं्तमुष्णं छवणमप्युष्णम्‌ । अतः `
सत्यपि रप्तविपरीतत्वे तुल्येनोप्णगुणेन छवणं पित्तमभिवधेयति । तद्यथा । प्र्हादय
सत्यपि माधूर्थे पित्तं वधेयन्त्युप्णवीर्यत्वात्‌। यत्तु खवणत्वेऽपि नोष्णं भवति तच्छमयति ।
यथा सैन्धवम्‌ । तद्धि त्रिदोषं प्यत इति 1 एवं शछेप्माऽप्यम्ढ्वणाम्यां कटति
्तकषायवद्धिपरीताम्यां ल्िग्धतुल्यत्वान्न शाम्यति । यत्तवम्हत्वेऽपि न क्निग्ं तच्छ-
मयत्येव छेप्माणं यथाऽऽमलकमिति ॥ १८ ॥

गुरुशीतमृदुसिग्धपध्ररस्थिरपिच्छिटाः ॥ |
छेष्पणः मकम यान्ति विपरीतगुणेगैणाः ॥ १९ ॥

विपरीतगुणेः छेप्मा प्रशाम्यतीति वक्तव्ये यतः ष्मणो गुणानां ^.“ ˆ." "" "प्रति
पादनायम्‌ । अथेश्चानव्याख्या--गुरुशीतेयादि । आह ष्मणो गुणा विपरी
तगुणैः प्रहामं यान्तीति कस्मादधीतं न तु पूवैवद्विपरीतगुणेद्गयेः छेप्मा शाम्यतीति ।
उच्यते | विदरोषोपटृन्ध्यथं गरणवद्रध्या गुणिनो बृद्धिगणोपरमाच् शाम इति ॥ १९॥

६२२ व्याख्याङुसुमावस्यास्यटीकासमेतो-- [८ १एकज्ञीतितमः-

्षत्स॑मवति जीर्णेषु रसदोषमेषु च ॥
उचितोऽन॒चितो वाऽपि सोऽ्रकारः भरशषस्यते ॥ २० ॥
उचितोऽनुचितो वेति । यावंति काले प्रद्यहं ङ्के स उचितः ॥ २० ॥
अर्परात्रेऽपि यञ्ञानः परमार्थं बुभुितः ॥
नि धी वैद्यपरिदयागी स्याधिभिनोभिभरयते ॥ २२ ॥
सुगमम्‌ ॥ २१॥
। अहिताश्चनसंपकौस्सवरोगोद्धवो यतः ॥
अतस्तदहिते त्याज्यं न्याय्यं पथ्यनिषवणम्‌ ॥ २२॥
पुगमम्‌ ॥ २२ ॥
कटमाः शाख्यो रक्ता नीवारः षष्टिकाङ्कुकाः ॥ २३ ॥
श्यामाफकोद्रबोदहारसतीनयवपुद्रकाः ॥
मसूरादकिगो धूमा हरिणेणङुरङ्काः ॥ २४५॥
तित्तिरिः क्रकरा खावाः शष्ठ वतीरव्तिकाः ॥
सुनिषण्णकवास्तूकचिद्टीमण्डूकपणिकाः ॥ २५ ॥
तण्डुलीयकजीवन्त्यो दाडिमामलकं मधु ॥
सेन्धवं गव्यमाज्यं च पथ्यवर्गोऽययुत्तमः ॥ २६ ॥
कलमः कटिचिरिति कोके प्रसिद्धः । रक्तः खनास्ना ख्यातः । नीवारः प्रातिका
धान्यमध्ये रक्तशुको भवति तुरनीषान्यमिति रोके प्रपिद्धः । ष्टिको गौरष्िकः !
काङ्कको गौरछृप्णषिकः । उद्‌ालोऽरण्यकोद्रवः । सतीनो वफलकः । आढकी तुवरी !
हरिणस्ताप्रो मृगः । एणः कृष्णः । कुरङ्गः कृप्णताम्रः ।

` तहुक्तम्‌-““एणः ङृष्णोऽय हरिणस्ताम्रवर्णोऽभिधीयते ।
यो न कृष्णो न ता्नः स्यात्स कुरङ्ग उदाहतः ।

तित्तिरिः कृप्णतित्तिरिः । विरो धर इति खोक 1 वर्तिकस्तद्धेदः । सुनिषण्णकः
सिरिवाटिक्रा चतुष्प्णीत्यपरे । चिह्ठी केतरवास्तुकः । मण्डुकप्णीं ब्राह्मी । जीवन्ती
दोडिका । एते करमादयः शुक्धान्येषु। र्यामाकादयः कुधान्येषु । सतीनमद्रादयो भैद्‌
हषूपषु । हरिणादयो जाज्गलमृगेषु । तितिर्यादयो नाङ्गटाः पक्षिषु । सुनिषण्णका-
दीनि शाकेषु । दाडिमामटके फटेषु । तन्धवं रुवणेषु । गव्यमाज्यं मृतेषु । नीवार-
के दरवादारकादीनामसवातकरत्वाददोषकरग्यपदेश्चः ॥ २३ । । २४ ॥ २९ ॥२९१॥

१.या। कृ. पि अन्नकाठस्तु स स्मृतः । उ'।

वस्थाधिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६२३

न्यायापथ निश्ञास्वापो निवातोष्णजलं तथा ॥
आयुष्यं भोजनं जीणे वेगानामविधारणम्‌ ॥
बह्मचयमहिसा च साहसानां च वनम्‌ ॥ २७॥
सुगमम्‌ ॥ २७ ॥
अन्नादष्टगुणं पिष्टं पिष्टादष्टगुणं पयः ॥ २८ ॥
पयसोऽष्टगुणं मांसं मांसादष्टगुणं ध्रतम्‌ ॥
घरतादष्टगुणं तें मदने न तु भोनने ॥ २९ ॥
॥ २८ ॥ २९ ॥
संयोगविरुद्धानि द्दायनाह--
बटीएलेरम्टकुलत्थज्ञाकैमेत्स्येः सुरामांसतिैः करीरः ॥
पिण्याकनम्बूलवणेथ् दधा व्यस्तैः समस्तैश्च पयो विरोधि ॥ ३० ॥
वह्ठीफटं कूप्माण्डादिवह्णीनम्‌ । अन्ये शिम्ब्यादिमाहुः । करीरं वंशाङ्कररम्‌ ।
भम्लमाम्रातकादि । जम्बूजंम्बुफटम्‌ । एतानि वह्टीफङादीनि व्यसप्तमस्तान्यपि
यसा सह नाभीयादिति ।॥ ३० ॥
कर्मविरद्धान्याह--
कपिञ्जरो छावकतित्तिरी तु गोधामय॒रौ स्वुतेखकष्ठैः ॥ `
सिद्धा विरुद्धाश्च तथा कपोतास्तेरेषु शष्ट अपि सपेपाक्ताः ॥ ३१॥
सुगमम्‌ ॥ ३१ ॥
उष्णेन दिव्यसटिरेन वराहगोधा-
मांसेन याति विकृतिं मधु मृखकेन ॥
तक्रेण चोष्णपापि तुर्यघ्तं धतं च
कांस्ये दश्ञाहयुपितं च तथा घृतं च ॥ ३२ ॥
उष्णेन उष्णस्यश्द्रभ्येण । उष्णस्परशत्वं चाग््यादिजनिदं ज्ञेयम्‌ । दश्ाहमुषितं
दकशनिश्षावापितम्‌ ॥ ३२ ॥
घृतं धानाश्च तक्रेण दध्ना मथ्रं च कुक्टेः ॥
बलाका न दिता मयैः सुराटृशरपायसेः ॥ ३३ ॥
कुकुटसताम्रचूडः । राका बकमेद्‌ः । सुरा मदयमेदः । कृशरा तिकतण्डुटमापैः हृता
धवागूः । पायं क्षीरपिद्धास्तण्डुदयः । एतानि द्विशल्िशो वा विरुद्धानि । सुराङृश-
पायपतातरैकध्यमशीयात्‌, इति सुश्रुतः ॥ ६६ ॥

शच ाातककाकाकाकवाकककाकान 1

१क. रा मिशिः २ क. १ । श्ष्धाः ।

६२४ व्याख्याकुस॒मावस्याख्यटीकासमेतो- [< १एकाशीतितमः-

मत्स्या उपोदकां चैव विकाररकषवैसतथा ॥
सौवीरैसितटशष्डुल्यः काकमाची गुडेन च ॥
सोवीरं काल्चिकविरोषः । शेषं पुगमम्‌ ॥
अतिल्लिग्धातिरक्नादीन्वभयेदात्मवानरः ॥ ३४ ॥
सुगमम्‌ ॥ ३४ ॥
विरुद्धं यत्करोति तदाह-
व्याधिमिन्दियदौैस्यं मरणं चाधिगच्छति ॥
विरुद्धरसवीयाणि य॒ज्ञानाऽनात्मवान्नरः ॥ ३५ ॥
यकिचिदोषपुत्क्ेश्य युक्तं कायान निररेत्‌ ॥
रसादिषु यथाथ वा त्िकाराय कर्पते ॥ ३६ ॥
व्याधिमिति । शोफविपषदकोदरविस्फोरकारिकमपिगच्छति प्रामोति । निरुद्ध
रसवीर्याणि भञ्ञान इति । रपग्रणं द्रव्यवी्परिहारार्थम्‌ । तेनोप्णस्यापि दुग्धस्य
प्रयोगो भवति । क्षीरद्रभ्यस्य द्युष्णत्वं तद्धतमधुररसरैलेन विरोधिनाऽपि न दुष्यति ।
एवमष्णपानीयस्याषीति । अनात्मवानब्ुदधिमान्‌ । अन्ये रस्वीयोदीनिति पठन्ति तेषां
मानपाक्योरपि गुरुटरुसंज्ञयोविरोधो वजनीय इति ॥ ६५ ॥ ६६ ॥
विरद्धाशनादुत्पन्नानां रोगाणां चिकित्पापूत्रमुदिशन्राह--

विरुद्धाशनजान्रोगान्भतिहन्ति विरेचनम्‌ ॥
वमनं शमनं चापि पत्रं वा हितभोजनम्‌ ।॥ ३७ ॥
प्रतिहन्ति पिरेचनपिति। विरुद्धाशनजव्यापिप्र्यनीके विरेचनं प्रतिद्घाब्देनोच्यते |
तेन कुष्टव्याधिप्र्यनीकं विरेचनं विरद्धाशरनजं कुष्ठं हनि ॥ ३७ ॥
विरुद्धाशनं कुवतोऽपि कस्यचिद्धिरुद्धाशनजा दोषा न मवन्तीदाह--
सात्म्यतोऽल्पतया वाऽपि दीप्ताेस्तरुणस्य च ॥
| सग्धव्यायामवबलिनां विरूद्धं वितथं भवेत्‌ ॥ ३८ ॥
सात्म्यादिमिविरुद्धं वितथं निष्फटं मवतीत्यथेः । पिण्डः । ज्िग्यव्यायामवखिनामपि
(मिति) ल्िग्धम्यायामाभ्यां बहिनामिति संबध्यते । तेनायमर्थः । सिग्धद्रव्याम्यवहारब-
िनां ब्वदञ्चित्वाद्रिरुद्धं निष्फरं मवति । केचिद लिनामिति पदं भिन्नं मन्यन्ते ।
तेनायमथेः--स्िग्धानां व्यायामिनां बछिनां च विरुद्धं वितथं भवेदिति ॥ ६८ ॥
शष्कं मांसं सियो इद्धा बाकाक॑स्तरुणं दधि ॥

प्रभाते मथन निद्रा सद्यः प्राणहराणि षट्‌ ॥ ३९ ॥
पुगमम्‌ ॥ ३९ ॥

१ क..“काष्येन विः ।

स्वस्थाधिकारः) देन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६१५

सच्योमांसं नवं चान्नं वाला स्री क्षीरभोजनम्‌ ॥
घृतमुष्णोदकं चेव सद्यः भाणकराणिं षट्‌ ॥ ४० ॥ .
सुगमम्‌ ॥ ४० ॥
हेमन्तस्यामे तत्सात्म्यमाह-- ॥ ।
दिते शीतानिरस्पशेसंरुद्धो बटिनां बी ॥
पक्ता भवति हेमन्ते माजाद्रग्यगुरुक्षमः ॥ ५१.॥
` ` हीत इति हेमन्तविरेषणम्‌ । शीत इत्यस्मित्ननु"""* ""“" तत्पुनरुच्यते । सत्येवं
शीतप्रकर्षे बरी मवति वद्विः । आरम्भमावप्रतिपादनथम्‌। शीतानिलस्पश्ेसंरुद्ध इति।
हिमसेबन्धे “` षम्‌ । शीतोऽनिलः रीतानिटसतस्य स्पशः संबन्धसतेन संरुद्धः `प्रती-
पीक्रतोप्मा । बछिनामुपचयवतां प्राणिनां हेमन्तस्वमावात्‌ । अतः प्रागिबछादप्यम्नेष
भवति माजाद्रव्यगुरुक्षम इति । माचागुर्‌, अतिमात्रं द्रव्यस्वभावतश्च यर
नवधान्यादि तत्सेन्यम्‌ । #
अथ बाष्पचन्द्रव्याख्या--ऋतवो यथा दोषाञ्जनयमिि तद्श्ाचच यस्मि
चरतो सेव्यं परिहार्यं वा तव्यह्ुव्ाह-- शीते शीतानिरस्पकषेलयादि ।
आह । किमर्थमपास्य प्रावृषं हेमन्तमयमम्रेऽभिषातुं प्रवृत्तः । तथा चान्यत्र शवषीदि-
नवोचितात्‌, चयप्रकोपद्ामा स्त्यादिना । अथवा विपर्भस्याऽऽदिर्मषः प्रागमिधीयतामिति।
उच्यते । न । प्राणिनामण्वयबराधानात्यक्तबरसंप्रदानाच हेमन्तः श्रेष्ठः । तस्मात्तस्यैव
प्रागमिधानम्‌ । चयप्रकोपरमा हइत्यारिनाऽत्र पित्तारिकरमो दितः । इह च छेष्मा-
दिके तेनेवोत्तर् क्रमेण वक्ष्यति हैमन्तिक दोषचयं वसन्त इल्यादि । ननु हेमन्तस्य
द्योतत्वं टोकदाख्रयोः प्रभिद्धमेव । तत्र खोक तवद्धेमन्तः हीत इलयविगानेन संमत; ।
ज्ालेऽपि ह्नीतोप्णवर्षलक्षणाः पुनर्हेमन्तग्रीप्मवषाः संवत्सरः पर कार इति । अतो
ङोकदाखपरसिद्धत्वाच्छीत इति किमथं विरोषणमनुच्यमानेऽपि ङप्स्यत एव रदीतमुणो
हेमन्त इति । व्रूमः । सम्यग्यदनुचिह्वं भवति तदा बी पक्ता संपद्यते नान्यदत्येतस्या-
्स्योपरन्धौ शीतग्रहणसुपघेति कथमुपपेयमन्यथा हेमन्ते, कऋतुभ्यापत्तावपि प्रा्ुयात्‌ ।
ननु शीतानिरस्य्शं इत्युक्तं स्वमावशीतत्वादयोगवाहत्वाज्च पवनस्य । यथोक्तम्‌-रूक्षः
दतो खपरु: पूष्ष्म इति । तथा छघुरुसशीतदारुणखरकैशदाः षडिभे वातगुणा इति ।
अतः खमावङ्गीतत्वाद्वायोः शीतविदोषणमनर्थकम्‌ । इीतप्तपकात्कोष्ठगतं प्रापयतीति
चेत्तद सम्यक्‌, योगवारित्वादस्य । तथा चोक्तम्‌--योगवाहः परं वायुरिति । उपलभ्यते
वा द्रव्यसनिकर्षद्प्णः ! तुषारादिसपकौच शीतः तस्मायोगवाहवचनेन छन्धे शीतत्वे
शी तनिर्देशो नातिक्षमः । उच्यते । हेमन्तविदोषणं दीतं व्यापनिवारणाभैमिदं त्वनिरवि-

1 1 11 11111

> व्रादीनत्रोचदितिष्भाति ।
$ ७९

६२६ ठ्याख्याकसमावस्याख्यदीकासमेतो-[८शएकाङ्ञीतितमः-

रोषणं संपर्णटिज्ञोपरन्ध्यर्थं सम्ग्योगयुक्तेऽपि हेमन्ते प्रद्त्तमात्रेऽस्पेन हेमन्तसनन्ध-
कृतेन शीतानिरलर्शोन . संनिरोद्धं नैव संम्यक्शक्यत इति । निगच्छत्येव हि बहि
शरीरछोमकपायनैहप्मेत्यतो न बडी पक्ता भवति । यदा तु प्रतिदिनं विवधमानशीत-
वरिरोषो मध्यावस्थायां पंपर्णटिन्ञो हेमन्तो भवति तदा तत्संबन्धेन श्ीतानिरस्पर्शेन
संनिरुद्धो ऽथिषेरी भवति । अथवा शीतरीतानिरस्पशे इति पाठोऽयमपि पुरातन एव ।
आचार्यभीमद ्ेनाप्यटेसि--शीतरीतानिटस्पर्चपाठोऽन्यः सुप्तसुप्वत्‌ । अस्यायमथैः।
यथा स्तब्धानि स॒प्तघुपान्यस्वेदनकण्डछानि कृषानीति सुष्पुप्तशब्देन भशं सुप्तत्व
कुष्ठानामुच्यते तथेहापि शीतशीतवेन प्रधानाथप्रतिपादनादलयथंशीतत्वमुच्यते \ .
अस्मिश्च परदे काटातियोगोऽनिष्टः प्रप्न्यते। स व्याधहैतुतवेन गृहीतत्वान्न गृह्यत इति
चेत्‌ । ततिवारकाभावे तप्याप्यञ्चिवरृहेतुत्वं प्रतीयते, अहितस्यापि कालवन पथ्य- `
त्वाद्धेमन्ते मत्स्योपयोगवत्‌ । आह । रशीतानिटसंरुद्ध इत्यस्तु किं स्पशेगरहणेन 1 `
उच्यते । नायं समासः शीतञासावनिरश्वेति । फं तार, अनिलश्च स्पशेश्चानिरसपर्शो
रीतो च तावनिरुस्पर्रौ च । रीतानिखेन रीतस्पर्शेन च सेरुद्ध इति गम्यते । शीत-

शब्देन हिमद्रव्यमुच्यते । ननु सैरोधानुपपतिविक्षेपणक्रियत्वाद्रायोः । तत्र, यतः

सर्पतो निर्गच्छन्चप्मा वायुना संनिरुष्यमानेषु स्लोतस्पु पुनरन्तरेव प्रक्षिप्यते । अतो
विक्षेपणान्न भियते । उदाहरणं हि--बादयैश्च रीतैः सेकाचैरूष्माऽन्तर्याति पीडितः ।

(> अ

स चान्तः प्रविष्टोऽनिगेच्छनुप्माख्य आग्नेयो धातुरुपचीयमानः पर्ुबेखमादधाति ।

तस्मात्पवनसंरोघेन हेमन्ते नाठराथिव॑टीयाञ्चायते । आह । हीतानिरस्पर्शोनभबद्धि-
रयुक्ता, अप्तमानगुणत्वात्‌ । समानगुणो हि धातूनां वृद्धिकारणमिष्यते । उच्यते। `
यथा कमेकरीऽभिमन्तः संरोद्धुमिच्छतीति सिरपरिषेकमङ्गाराणामाधत्ते सोऽभिबहिः `
शीतेन स्प्शोन प्रतिवध्यमानोऽन्तःसंचितस्तीक्ष्णो मवति तद्रद्रंपीति । रीतानिरस्परी
निमित्त वण्यते । आह । बहिनाभिल्सत्‌, हेमन्तामिधानेन प्राप्तत्वात्‌। बड त्वन्ते श्रेषठ-
मग्रश्च नेदेशेदिलयनेन चोक्तम्‌ । हेमन्ते बलिनः प्राणिनो मवन्तीति । अचर त्रमः] ब~ `
शब्देनात्रोपचयलक्षणं बट्ममिप्रेतम्‌ | बछिनामुपचितानां न कङानां मन्दा्यीनामिदर्थः ।
यतो यदुचितानां पथ्यं न तत्कृशानाम्‌ । अन्यथा हैमन्तिक बं स्थुटमध्यकृशानां समान-
मित्युपचितानामिति न छम्यते । ततश्च निमित्तान्तरदर्बंखानामपि बडी प्राप्मयादतो बि.
नामिवयाह । आह । उक्तं वायुः शतिः शीते प्रशुप्यति । वायुना चाभियेषम्यमभिहितं
वाताभिमूतेऽग्यपिष्ठाने विषमा मवन्तयञ्नय इति । तस्मात्कथं बरी पक्ता भवतीति ।

उच्यते । अधिकेनापि वायुनाऽऽभ्यन्तरणानतितीत्रबटेन यदाऽगनेः सधुक्षणमाच्रं कियते

तदा बुद्धि यायात्‌ । | 7

उक्तं च--भेदप्ाऽऽवृतमागेतवाद्रायुः कोष्ठे विरोषतः |
चरन्तधुक्षयत्याधेम्‌ः* इति ।

स्वस्थाभिकारः] छन्दमाधवापरनामा सिद्धोगः ¦ ` ६२७

` यत्पुनरूदितं वाताभिमूतेऽम्याविष्ठान इति । तच्ामिमृतमित्यक्तं न॒ वायु-
वृद्धेति । कतटानां प्रकोपे केोष्ठमुपेत्य वायुराङ्यादनटं हारीरे परिक्षिप्य
तदाशयमधिष्ठाया्चिमान्यमावहति न प्रकोपमात्रेण ! हेमन्तम्रहणं च इीतवचनात्प्ा्ं
नः कतेन्यमिति केचित्‌ ! तत्न । अन्यत्रापि शीतोपदेशात्‌ । वातवर्षा्ुलेऽहनि विरोष-
इति ! तथा व्न्तादिष्वपि वषावायुनिमित्तं शीतमुपलम्यते । अतस्तन्निवारणार्थं हेम-
न्तम्रहणम्‌ ! ननु माच्ाद्रव्यगुरक्षम एव बही मण्यते ¦ अतस्तद्चनेनेव छन्धत्वाक्कि
मात्राद्रव्यगुरक्षमामिषानेन । उच्यते । अन्यसिन्नपि काटे बलिनां बही पक्ता मवति
यो माचाद्रन्यगुरुक्षम इति युक्तम्‌ । अन्ये त्व्चिप्रतिषधार्भ मन्यन्ते । मात्रा च द्रव्यं
च मात्राद्रव्ये ताम्यां गुरु मात्राद्रव्यगुरु। तुतीया तत्कृतारथनेति समाप: । तं क्षमत
इति माचद्रग्यगुरुक्षमः } राटिषष्टिकादेराहारस्य मात्रातिरेककरतं गुरुत्वम्‌ । पिष्टकगु-
डविकरूतिपायप्तमाषपमाहिषदरूकरपिशितादीनां द्रव्यत गौरवम्‌ । एवं मा्रातिरेकद्रव्या-
म्यामुभयमपि गौरवम्‌ 1 तदेतत्िप्रकारमाहारं क्षमते । अतो मात्राद्रभ्यगरुक्षमः । एष
पिण्डाथः--सम्यक्श्ीतरक्षणहेमन्ते बरीयपतां शीतवातस्पशचपरुदधोऽचि्ेडी माचाद्रन्य-
गुरक्षमो मवतीति ॥ ४१ ॥

स यद्‌ नेन्धनं युक्तं रभते देहजं तदा ॥
रसं हिनस्त्यतो वायुः शीतः शीते प्रकुप्यति ॥ ४२ ॥

देहार्थं देहनम्‌ । अतो रसपातुक्षयात्‌ । शीतः शीत इतिं ! शौतगुणो वायुः
रोस्यादपि काट्नातात्कप्यति । अत्र चानतिवृद्धतवेन वायुरभदस्िन हवायिवृद्धि करोति
न तु वैषम्यमिति ज्ञेयम्‌ ।

अथ बाष्पचन्द्रव्यास्या-प यदि यथाप्राप्तमिन्धनं न प्राभि तदा
पातुक्षयमावहतीलयाह--स यदा नेन्पनमिलयादि । कीदक्पुनरि्धनमस्य“
त्रूमः ज्िगधाम्डख्वणात्रप्तानित्येवमादिकरम्‌ । इन्धनशब्दनात्रारितपीतादिराहरोऽ-
भिप्रेतः । सोऽन्तरभ्चिवरी यदाऽऽहारे प्राप्तं स्वस्याः परचनशक्तेरनुष्पं न
टभते तदा देहजं रसं॑दिनात्ति देदसंभवे रसधातुमिन्धनीकृलय क्षपयतीत्यथः । ननु
देहनग्रहणं कस्मात्‌ । अदेदनरपनिवृत्य्थं चेत्‌ तदयुक्तं बाद्याहाररसस्य जारटरा-
भिना दृषणासंमवात्‌ । तस्मादन्तरेणाफि देहनग्रहणेः देहान्तगतस्येत्र रमस्य ग्रहणं
विज्ञास्यते । नैतदेवम्‌ । यया देहान्ताह्यवदद्विविषो रसः आहारस्सो धातुरसश्च । `
तश्राऽऽहाररसो यश्चतर्बिघादारात्सम्यक्परिणतादुपजायते ( अप्तत्याहारे ख्यने क्रिय-
माणे न सेमवति } द्वितीयश्च सक्तानां धातूनामाच्े द््दयद्थाखी सह देहेन जतं
अहारधरपादाद्रपात्पुनरन्येन पकरिन पःच्यमानात्पुप्यतिं ।. तस्य हितार्थं देहजग्रहणम्‌ ।
एतच्च रप्र्रहणे सोपपत्तिकं स्वप्रस्त्रे मतिपादयिप्यामः । यद्यप्याहारभ्रपतादरपक्षय-

६२८ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [८ १ एकाश्षीतितमः-

पूर्वको धातुरपक्षयस्तथाऽपि नाऽऽहारजरसक्षयाद्वायुप्रकोपः । किं तदि धातुरसक्षया-
दिति सुस्थं देहजग्रहणम्‌ । आहाररसं हिनस््यतो वायुः ढुप्यतीव्यस्तु । शीतः शीत
इति किम्‌ 1 वायोधतुक्षयात्कोपः प्रतिफादयितुमारन्ः } स च विनाऽपि शीतरीत
इत्यनेन गम्यत एव । तस्मात्‌.शीतः शीत इति विश्राम्यतु | क्रियमाणे चायं दोषः । यस्माच्छ-
दास्य विषाणे न स्तस्तस्मात्प्रावृषि बखाहका धीरतरं नदन्ति । तदुपमेयमेतत्‌ । यस्मा-
त्तीश्णाथिर्हिनस्ति रसम्‌ 1 अतः शीतः शीते प्रटुष्यति । अत्रोच्यते । चराब्दीऽत
टो वर्णोपजनननहेतुः समुच्चयार्थ व्या्यातव्यः । शीत इति । निमित्तसक्षमीयम्‌ ।
ततश्वायमथंः । रसं हिनस्ति, अतो वायुः प्रकुप्यति शीतः शीते च कुप्यति । यस्मा-
च्छीतो वायुः । अतः शीतेन च निमित्तेन कूप्यतीत्यर्थः । तथा च सुश्ुताचार्यः--

“हेमन्तः शीतो खक्ष मन्दादित्यो निखकूुटः ।
ततः स्वयोनिमास्ा्य वायुस्तत्र प्रकुप्यति इति #

अतश्ेतदेवं प्रफोपकारणद्वयपंनिधानान्महान्वायुप्कोपः } येन तुषारप्तमये चीयमानः
बलासवर्धनानि ज्िग्वाम्टख्वणोदकानूपमांसादीनि मोक्तु शाति । भट्रारकदाषरिधन्द्र-
सत्वाह--विद्चेषात्त॒ पक्त्य्थ शीतग्रहणं क्रियते । ययन्यसिन्नप्युत शीतेऽथिथुक्तमन्न-
पानं न रमते प्मीरणस्तसिमिन्नपि प्रकोपमेति । कस्मात्‌ । यस्मात्सोऽफि शीतो
मातरिश्वा ॥ ४२॥

बाह्यविधिमभ्यवहायेवि्धिं चाऽऽह--

अभ्यङ्गोत्सादनं सेदः स्िग्पोण्णुरूभोजनम्‌ ॥ ४३ ॥
हते सुसंहतं सेव्यं यानं शयनमासनम्‌ ॥
9९ गीं र
आिङ्ग्यागुरुदिग्धाङ्गीं स्वप्याव्रावनश्राखिनीम्‌ ॥ ४८४ ॥
अम्यज्गशब्दो गाऋम्यज्गवचनः । उत्सादयति व्याधातुत्सादनम्‌ । पादाम्यामृद्तै-
नम्‌ । तथा च तत्रान्तरीया; पठन्ति--
“व्यायामक्षुण्णगाचस्य पच्यामूद्रतितस्य च ¦
व्यापयोः नाभिप्तप॑नि वैनतेयमिवोरगाः” ॥

शीते सुसंटतामित्यादि । प॒वत प्तम्यगावृतम्‌ । आह । सुसंवृतं पेम्यमित्येतावदयिषी
यतां शीताब्दोपदेदे न न्याय्यो हेमन्ताधिकारात्‌ । ब्रूमहे । अन्यस्िन्नप्युतावहनि शीते
सुसंवृतं सेन्यमित्यापङ्धनायेमदोषः । पुत्रतमविस्तीर्णम्‌ । अथवा सुपरावृतमित्यर्थः । किं
तत्‌ । यानं शयनमापननम्‌ । गम्यतेऽनेनेति यानं यान८प्य)यानादि \ शयनं खट्वादि ।
आपनं स्रेहाप्नादि । जटिङ्यागुरुद्ाङ्गीम्‌ । आलिङ्गनमुपगृहनम्‌ । हेमन्तानन्तरं
रिरिरः॥ ४३॥ ४४॥

स्वस्थाधिकारः] इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६२९
हेमन्तविधि हिशिरेऽतिदिशन्नार--
शिशिरे सवेमप्येवं निवातोष्णग्हे श्रयेत्‌ ॥ ४५ ॥*
॥ ४९ ॥
वसन्ते निचितः शछष्णा दिनङृद्धाभिरीरितः ॥
कायाम बाधते रोगांस्ततः भङ्रते बहून्‌ ॥ `
तस्माद्वसन्ते कमोणि वमनादीनि कारयेत्‌ ।॥ ४६ ॥ |
निचितः संचितो हेमन्ते दिनकरभामिरीरितो विखापितो व्तन्ते कायाच बाधते)
काया जरराभेम्‌ । वमनादीनीति । वमनप्रधानानि । तेनाऽऽदानमध्यत्वेन वाति
तयोरनुचरुत्वाद्विरेचनाद्यपि कायम्‌ । शिरोविरेकश्च कफजयार्थं क्रियत एव । एतच्च वम-
नादि कमं चेतरे कार्यम्‌ । यदाह कपफिरः-
“मधौ सहसि नभसि मासि दोषान्प्रवाहयेत्‌ ।
वमनेश्च विरेकैश्च निरुैः सानुवासनैः" इति ॥
अथ वाष्पचन्दरन्याख्या--कमग्र्नि वतन्ते दोषानपेक्षया सेव्यासेव्यविधाना-
याऽऽट- वसन्ते निचितः शछेप्मेत्यादि । व्तनते छेष्मप्रचयस्याऽऽवैवस्यासेभवाच्छ्‌-
छेप्मा वसन्ते निचित इति नेवमभिप्तचध्यते 1 तस्मदेवं व्याख्यायते निचितः शछेष्मा क
हेमन्ते काया्चि बाधत इति । तत्र हेमन्तेऽपि शशेप्मसंचयो न संगच्छते । यतस्तत्र
लिग्धाम्ल्वणाचपयोगो वातापनयाय मयभेुनसेवनं च कफक्षयाय विहितमिति । ¦
जथ तत्र युक्तः ज्िग्धाम््ल्वणादिकरत एव सेचयो न काट्कृत इति टदबलाचार्येण `
द्द्वितमि

मेति चैत्‌ । तन्न । अथीपरिज्ञानात्‌ । मयमेथुनसेवाराहेतस्य सिग्धाम्डाद्यपयो-
गतः कफमचयस्तत्राभिमतः । अन्यथा यद्वि कफप्रत्यनीकेऽपि सेव्यमाने चीयते तदा
सर्वकारं चीयेत । इदं च वचनं विरुध्येत । “अद्धिश्चौषधिमिश्चैव मघ्रामिधित
कफः । हेमन्ते इयेतच्च सप्रपञ्चं तत्रेव प्रतिपादयिप्यामः । तस्मात्कथं हेमन्ते बला-
सप्तचयः । क्षि च । व्यायामत्ेवनाच्च ! हेमन्ते व्यायामसेवनं विहितमेव | ओीप्मवषै-
[मिपषाच्छरीरनेषटायाः । चेष्टा स्थर्यत्यादिना सामान्येन विहितस्य ओष्मवषायां च
निपें दूर्वता व्यायामस्यान्येष्वनुन्ञां ज्ञापयति । तथा च तच्रान्तरीयं वचः--
““अधद्क्त्या निपेव्यस्तु बहिमिः स्निग्धमोनिभिः ।
प च हीति वन्ते च मन्दमेव ततोऽन्यदा" ॥
अतो व्यायामस्य कफक्षयकररत्वम्‌ दोपक्षयोऽयिन्रद्धि व्यायामादिति वचनात्‌|
कफस्चय। हेमन्ते न सिध्यति । अतश्चैकक्रारीनयोः क्रियानिष्टयोविरोधात्‌ । प्रत्यहार
नटासः प्रत्युपपि चीयते पूर्वाह्न कुप्यति मध्यह्वि शव्यति । तथा च तत्रान्तरम्‌--पूवराह
अपराहं प्रावृषः प्र्षे वार्षिकं शारदमधरात्रे प्रत्युषपि

. ६३० ग्याख्याकुसुमावल्यारूयरीक्रासमेतो - [८१एकाशीतितमः-

हेमन्तमुपटक्षयेत्‌ । एवमहोरा्मपि वर्षमिव रीतोष्णवर्षदोषोपचयप्रकोपोपश्चमेजनिी-
यात्‌ । अतः कर्थं सेचीयते । अथैवमुच्यते } अतेवश्चयोऽनुवतेत एव । आहोरानरिकस्तु
चयः कुप्यति शाम्यति च । एतच्चायुक्तम्‌ । अहोरात्रव्यतिरेकेण कोऽन्यतनीम
तथा च । षष्ाऽहोरानैकतुरूच्यते । मवतु वा मेदः । तथाऽप्येकस्यैव छेप्मण एक-
काठीने जन्ममरणे कथं स्याताम्‌ । यदैव चीयते तदैव चीयमान एव शाम्यतीति
विरुद्धमेतत्‌ ! तस्मात्पमुच्छप्कवाटकामुष्टिरिव हेमन्ते कफानिचयो किशीणे इति । अत्र
` दद्धर्व्याख्यातं प्रत्यवस्थानमूुच्यते । स्वे स्व ऋतो यथास्वहेतुमिर्दोषश्चीयन्ते ॥ यथो
्तम्‌--अद्धिश्चेवोषपीमिश्च मधुराभिभधितः कफः । हेमन्त इति । तया--वषांस्वम्ल-
विपाकाभिरद्धियेषयिभिस्तथा । संचितं पित्तमिति । अस्य चायमथेः । कार्परिणामा-
द्धेमन्त आप आओषधयच्च मधुरं विपच्यमानाः कफसंचयमावहान्ति । कार्पारेणामादेव
वर्षस्वम्ढं व्रिपच्यमानाः पित्तसचयमातन्वन्ति । रुक्षं ओीष्मे च रक्षाः; कटु विपच्य-
माना वायुप्रचयमापादयन्ति ! ते च विहितव्यत्ययाचाराणामा चीयन्ते न स्वस्थवृत्तपरा-
यणानां यतः प्रतीकाराथेत्वात्स्स्थवृत्तानष्ठानस्य ।

तथा च पक्ष्यति---“विषमस्वस्थवृत्तानामेते रोगास्तथा पएरे |

जायन्ते नाऽऽतुरसस्मात्खस्थवृत्तपरो भवेत्‌ ” ॥

यश्च वसन्ते लिग्धाम्डल्वणादीनेवोपयुङ्के न मदमेधुनव्यायामानाचरति स बिषम-
` स्वस्थवृत्त एव भवति । तथा च । तच्च निघ प्रयुञ्ीत स्वास्थ्यं येनानुवतेत इलयत्रऽ&
हाराचारौ स्वास्थ्यवृत्तकौ खास्थ्यानुवर्तनाय व्याख्यातो । संशोधनस्य जातानां विका-
राणामनत्पत्तिकरं चेतनेन संगरहीतत्वात्‌ । तस्माद्विहितव्यत्ययाचाराणां कफसचयो
हेमन्ते सिद्धः । यच्चानुक्रान्तमेकस्य -शछेप्मण एकस्मिन्नेव के निष्ठा प्रमरूपा नः
युज्यते विरोधादित्यत्राप्यनुनयः श्रुयते युज्यते स्रपिव॑त्‌ । यथा हेमन्ते चीयमानस्य
महतः सर्षिषिण्डस्याल्पोप्णपंपकदिकदेशविटयनेन स्रवियनमुप्णापगमे च तत्््या-
नमेव स्यात्तथा बलासस्याप्यातत्रेन महता चग्रेन चीयमानस्य या काचिद्धिक्रिया पूवा
` हमध्याहयोः काटप्रमावात्माऽपराह्ने राम्यत्यवातः प्रदक्षिणमतुवदाचीयत एव । न च
परमाथेतोऽहोरात्रावयवेषु दोषणां चयप्रकोपप्रशमाः सैमपन्ति । फं तर्हिं गृदरिङ्क-
व्याध्यवगमाथं क्रियाकाटावधारणा्थं च दोषाणां बख्वत्वानरुत्वे व्याख्याते । यश्चो
पदिष्टमहोरात्रव्यतिरेकेण कोऽन्य ऋतुरिति । अत्र न्मः । अन्योऽहोराजादतः सेन्ता-
रक्षणकायेभेदात्‌ । नक्तंडिनस्याहोरा् इति संज्ञा । द्विमासरमिरबर्वस्य रेमन्तादे तु
रिति चेत्‌#। अयं सज्ञामिदः । छक्षणमेदश्च--मादित्यप्रकाश्स्थिततिव्यवच्छिनः कारो
दिवप्त उच्यते । प॒यंधरङाश्ाभवि ज्योत्स्नान्धकारस्थितिपरिच्छिन्ो रतरिरभिधीयते ।

% 'चेत्णद्‌ विरृद्धम्‌ +

स्वस्थाधिकारः] - एन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । . - - ६३१.

ताभ्यामहोरा्रः 1 ऋतुस्तु शीतोष्णवस्थितिक्रियावच्छिन्नो द्विमाभिकः काठमाग
उच्यते । अयं च छक्षणमदः | का्यमेदश्च--

“च्त्वहोरात्रदोषाणां मनप्तश्च बलबछात्‌ । `
काटमथवशाच्ैव उवरस्तं तं प्रप्ते", |

इत्यनेन कथितः। वप्तन्तादावृत्पन्नः छष्मिकः सततकस्तस्मिन्नेवाहोरात्राणि बडीयांपि
प्राप्य सेततो जायते वप्तन्ततुविदोषेऽपि । तथा वपनन्तमध्याहोरा्ोतपन्नः सततोऽन्वा- `
होरातेषु सततकस्तृतीयको वा जायते दुर्बरुत्वादन््याहोरात्राणि. ऋतुबराबटत्‌ । `
शिशिर उत्प्नः ैम्मिकश्वतुथंको वसन्तं प्राप्य संततो जायते । तथा च संततः प्राकृ- `
तस्ततो भरप्मे प्राप्य सततकतृतीयकचतुथानामन्यतमो जायते । यदि पुनक्रत्वहोरा्र-
योरभेदः स्यादेष विषो न भवेत्‌ । ये चैवं मन्यन्ते --आर्तवोऽन्यः छेष्मणश्चयोऽन्य- `
श्वाऽऽहोरात्निक इति। तद्तम्यक्‌, एकस्थानेप्वातेवश्वयस्तष्वेवाहोरात्रावयवनोऽपि । यतः `
स्वेष्वेव स्थानेषु दोषाश्चीयन्ते । यदि पुनः परस्थानेष्वपि चीयेयुः स्रोतोमिर्विसृता दोषा
इत्यादिनाऽस्थानात्तु मरणं न कथये्यत्रैव विकारास्तत्रैव चितः कुपितशवेति कृत्वा । `
तस्मात्स्वस्थाने संचयः । तथा च तच्रान्तरम्‌--एतानि दोषस्थानान्येषु संचीयन्ते देषा .
इति । तस्मादेकपंचयस्थानत्वान्न प्रथगहोरात्रावयवनः संचय इति । तथा च वतिनो- `
दूयमानाः सक्तवो जनकेन स्थिरीकृता इव हैमन्तिकिः छेष्मणश्चयो न विशीयत
इति 1 अयमेवाऽऽक्षेपः सोत्तरो ग्रीप्मवषौजयोवातपित्तपचयप्रकोपयोरूदाहायैः । इदानीं

थो व्याख्यायते । निचितः छेप्मा दिनक्ृद्धामिरीरितो विखापितः कायाग्नि बाधते मन्दी
करोति बाह्योऽग्निरूदकेनेव । कदा वतन्ते । स विषण्णः छेष्माऽप्निमान्यमापाय सोतोमिः |
दारीरमनसरंस्ततो विकारान्बहुन्करोति सामान्यजाञज्वरादीनानात्वजांश्च तृप्यादोन्‌।
ननु यस्मिभेव स्थाने वचैतस्तस्मिन्ेव स्थाने विरीनस्तत्कथं देश्ान्तरस्थि-
तस्य वदहूर्मान्यमावहति । उच्यते । कायां बाधत इत्यनेनैव स्थानान्तरसंचरणमाचष्े
ईर प्रेरण इत्ययं धातुर्विखायनं स्वारायात्परिकषेषं च प्रतिपादयति । तेन प्रसरोऽप्युपदिष्टो
मवति । तथा च तच्रान्तरमेभिरातङ्कविरेषैः प्रकुपितानां किण्वोदकपिष्टसमवाय इवो-
द्रि्तानां प्ररो भवतीति । आतङ्कबिरोषैरेतुविशेषरिचयर्थः । रिनङ्द्धामिस्तेनोभिः `
नन्‌ श्।तरस्य छेप्मणो नोपपन्नः प्रकोपो विपर्थयादधाप्त इति श्ाखप्रवत्तेः । उच्यते । `
अतिमहानौ दीधैकाटपमृतो दोषः संहतो नैव शक्यते वैपरीत्ये सत्यपि भास्करदीधे- `
तिभिरप्रचण्डत्वाद्धास्यितुं हिमवटघृतवच 1 यथा हिमान्या रविमरीचयौ विलयनं केतं
राक्ता न परिक्षयम्‌ । सा च विखीना समविषपाण्याप्छाव्य विस्यन्दमाना च स्थावराणां
क्ेदादीनि करोति । तद्वदर्कगभस्तिभिः संतापितैशरीराणि ' विटयमापन्नः -छप्मा' |
स्पाटीस्थस्योदकस्य वदहिनोध्वप्मीरणक्रियेव स्वाश्यात्समृत्छज्यमानः सोतांपि व्याप्नु- `

६२२ व्याख्याकुसुमावस्याख्यदीकासमेतो- [८१ एकाशीतितमः-

बन्कुरुते गदान्‌ । अयमेव संचयप्रकोपयोर्भेदः । सहतिखरूपा वृद्धिश्चयो विर्यनल-
क्षणा वृद्धिः प्रकोपः । तेन यद्यपि रविमयुखेने वधते तथाऽपि बद्धः प्रसतच्विरीन इति
प्रकुपित उच्यते| तथा च वक््यति-
'“अद्धिश्ैवोषधीमिश्च मधुराभिधितः कफः ।
हेमन्ते सूये संतो, वसन्ते च प्रकुप्यति? ॥

आह । कायािमिति कायम्रहणं न कार्य बाह्यस्या्ेः शछेष्मणाऽऽवाधास्तमवात्‌ ।
धात्वभिव्युदापतार्थं कायम्रहणे घातुगता अपि सपाञ्मयो विद्यन्ते । वचने हि-यथा
स्वेनोष्मणा पाकं शारीरा यान्ति धातव इति । अस्थेवोदर्यस्य वहेरेतननिभित्तः प्रबाधः।
यद्यपि तेषामप्यावाधः कायाभिवाघाद्वारेण । तथा चौक्तम्‌--तन्मूखस्ते हि तदरद्धि-
क्षयवृद्धिक्षयात्मकरा इति । तथाऽपि कायाच बाधत इत्यदोषः । यस्माद्वपन्ते ्ुपितः
छेष्मा विकारान्करुरूते तस्मात्रगेव रो गोत्पत्तेव॑सन्ते कर्माणि वमनादीनि कारयेत्‌ ।
वमनं श्युप्तनादयवस्थपिक्षया 1 अथवा महतः शछेष्मप्घातस्य मत्तं नान्तरेण वमनमन्य-
त््रधानतममार्षे हि । बहुदो षाणां पुनरदोषावसेचनमेव कार्यम्‌ । न ह्यभिन्ने केदारसेती

पल्वलप्रसेको ऽसीति न्याय्यं वमनम्‌ । आदानमध्ये तस्यापि वातपित्तं भवेद्न्विति विरे-
चनस्योपपत्तिः । कृतवमन्य वेष्यते रिरोविरेचनम्‌ । वमनाचपनितदारीराणामादानरौ-
श्याच्चाप्रतिवाया मातरिश्वनो दु्टिस्तदपेक्षयाऽऽस्थापनानुवासने अपि युक्ते आरब्धुम्‌ ।
ननु पुव एवाधिकारोऽनुवलयेते वसन्ते निचित इति पूनर्व्न्तग्रहणं कस्मात्तस्माद्रसन्ते
कमाणीति । उच्यते । यतः शछेष्मा स्वयं कुपितोऽनुबरत्वेन च वातपित्ते तदेव सवैरो-
षानिध्याद्रस्नन्ते यत्नमास्थायास्पमपि दोषं न परिहापयेदन्यतमोऽपि द्येषामनुपचय-
माणो जनयेदेवाऽऽमयमियेतद्रमन्तम्रहणेन द्योतयति ॥ ४६ ॥
गुवेम्टल्लिग्धमधुरं दिवास्वभं च वजयेत्‌ ॥ ४७ ॥

ेष्मपित्तहेतुत्वात्‌ । ननु गुवैम्छादयः कं विहितम्यत्ययाचारेण चितप्रकुपित-छेप्म-
वजञ्यो आहोखिद्धिहितस्वस्थाचारेणाप्रचितदोषेणापि । तथा य एते वक्ष्यमाणा व्याया-
मोद्वतेनादयो यवगोधूमभोननादयश्च ते किं प्रक्पितदोभैरकपितदोषै्रा सेव्याः । किं
त उभयथाऽपि न धरते चितप्रकरुपितद्ोषाणां तावद्धमनादिविधानात्कृतवमनाङिपर्वोपक्र-
माणां ज्िगधादिभिरेव प्रकृतिगमनो क्तेः-स्निग्प्रस्वाइदधयानि ततोऽम्ड्टवणो रसौ ।
स्वादुतिक्तौ ततो मूय इत्यादि यावत्मकृति गमयेत्पुनरिति 1 प्रकृतिं गतस्य च मात्रा-
शितीयेऽमिहितं भोजनमिति नार्थो यवमुद्रादिमोननोपदेश्चेन । अप्रनितदोषोऽपि
स्वस्थोऽपि यथेष्टचेष्टाहारो मातराशितीयोक्तमाहारः(र) सर्वरं चोपभङ्क ! सपैरपाम्यव-
-हारो बरकराणामिति वचनात्‌ । टस्माद्गुर्वम्डादिवच(ज)नं व्यायामोद्रनादि्यवगोधम-

॥) क म १०२५०११० 11 नकम ४६२. १७५२।९७।१५. तौ

१.केषुचितपुस्तकेषु "व्याः । न प्क । दाति पाठः.। २ ड. जिधाम्टस्वा' ।

स्वस्थाधिकारः ] हृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः ६३३

माजनापदङ्श्च न न्यास्य इति । सचक्ष्पह्‌ । उभयोरपि य॒ल्यते गुवम्छादयोऽपथ्यद्रव्या- |

क, क)

श्रितां न दाडिमामख्काश्चिता(?) स्वस्थातुरयोहितत्वात्‌ । तत्रति च) न कृपितंदे- `

षेण सेव्या अमिवृद्धिहेतुत्वात्‌। नापि तव [कृतः]ंज्ञोधनेन मृयो दोपामिवद्धिहेतुत्वात्‌ । |

उयायामारीनां च सेवनं यवगोधमारिभोजने च वमनादिभिरनिद्धतदोषरेषद्मनाथमप्रायि-
तदोषेणापि गुवैम्खदयो वन्या दोषकोषभयात्‌ । नन्वप्रचितस्य कथं दोष इति वेदस्तये-

वेति ब्रूमः । विटयनरक्षणा वृद्धिः प्रकोपः । सा च मु्ैम्टादिभिः छेष्मणोऽधीयत

एव । अप्रचितस्येव काटस्वामाव्याव्यकूपितछेष्मणः प्रतिकारार्थम्‌-- `
“<न्यायामोद्रतेने धूमः कवल्ग्रहमज्ञनम्‌"? 1 ` `

यवगोधूमादिमो जनं च | तथाऽऽचायंभगदत्नाप्यते चि(प्युच्यते)- ४ ध: ह ४

(त्यागः श्चरद्धेषेः स्थानं कृथं कोपो हि कामतः ।

नोचितस्याचितस्यापि द्वेधा सिद्धो हि प्रकोपः ॥ ` `

अस्यायमथेः । प्रवृत्तिहेतुं विना पित्तसंचयो नासि । तदमावे यस्मान्न प्रकोपोऽतः
शारद्विधेस्तयागः । कथं तर्हि स्थातम्यमुच्यते स्थानं कामत इच्छयेयैः । सिद्धं त(द-
स्ति प्रचितस्यापि प्रकोपः । प्रकोपकाणां दध्यादीनां दिवास्वप्नादीनां च सेवनात्‌ ।
अत एव संश्ोधनपुङ्ामनटक्षण आतव द्विविधो द्विप्रकारः. प्रकोपप्रतिकाराय विधिर-
दिष्टः । तत्र सश्चोधनटक्षणः
““तिक्तस्य सपिषः पानं विरेको रक्तमोक्षणम्‌? ।
पदामनटक्षणश्च- त
भ्तत्राज्नपानं मधर रण्रु श्षीतं सतिक्तकम्‌"” इति ।
एतमेवार्थं द्रदयस्तच्रान्तरमुदाहरति- ४
“त्रिधा दोपचयः पथ्यापथ्यामन्तुनिमित्तजः |
तत्रापथ्यनिमित्तो यः सर संश्लोषनमहति। ` `
पथ्यजः हामनायस्तु प्राय ञागन्तुजश्च यः! ॥
अस्यायमर्थः । दोषनिचयो दोपप्रकोपः । स विषमस्वस्थव्रत्तानामपथ्यजः । विहि
तस्वस्थाचाराणां पथ्यनिमित्तो यतः पथ्य उपयुज्यमाने काटप्रमावाद्धवत्युदारमं हिं ।
श्यरत्काटे स्वभावाचेत्यतो रक्षणया पथ्यज इति । तस्मादचयपूवैकोऽपि प्रकापोऽस्ि।
तान्निकः । प्परराधरचरास्त खड वातपित्तछेप्माणः पवोिन्हि शरीरे कुपिताक्कुपिता
शुमाङामानि कुवेनि । सव्मिन्हि शरीरे कुपिता इति वचनात्प्रकोपो जायते परस्थाने
संचयान॒पपत्तेः । संचयेन हि बहीयान्दोषो भवति । स यदि परस्थाने. स्यात्तदा बडी-

यस्त्वं मन्यते दोर्बव्योपदेशात्स्वस्थाने हि वटी पच्य(व्य)ते | अथैवमुच्यते 1 संचितः. .
प्रस्थानेऽपि बरी, अप्र॑नितप्य दोवस्यं न तु प्रकृतिस्थस्य बहीयस्त्वानेखूषणेन । अथ

८ ०

६२४ व्याख्याकुसुमावस्यारुयदीकासमेतो-- [८ १एकाशीतितमः-

यदा ऽप्रचितः कुप्यति. तदा परस्थाने दबः । एतच्च न युज्यते स्वत्तचयामभ्युपगमात्‌।
तस्येदं प्रयोजनमचितस्य कोपो मा मत्‌ । स चदभ्युपगतः सिद्धः खाये संचयः । इृद-
बटखाचार्यणापि द्विविधः प्रकोपोऽभिहितः- , - . |
“कादिन्यादूनमावाद्वा दोषोऽन्तः कुपितो महान्‌ ।
पथ्येमृद्ररपतां नीतो मृदुदोपकरो मवेत्‌" ॥

-कादिन्यानिचयारिल्थेः । ऊनमावादसंचित इत्यमिसंधिः । तस्मादचयः प्रकोपः
तिद्धः । तत्परिजिदीषया गुरवादिव्जनं व्यायामेोद्वरवनादितेवनं चेति । स्थितमेतत्‌ 1
ननु यदा संचितप्रकुपितदोपेणाप्यातैव आहारः सेग्यस्तदा मा्ाशितीयोक्तस्वस्थवरत््य-
थीहारोषदेशस्य वेय्थ्यमधिकारिणोऽमावात्‌ । यतो यः कथित्स्वस्थः स संचितदोषो
वा स्यादसरंचितो दापो वा । अच ब्रूमः । स्वस्थोऽप्रचितदोषोऽधिकारी । तस्य च काद्र
यमाहारोऽभिहित उत्तरतत्र--
| "श्मघातोस्तथाऽऽहाये द्रौ काङावपि शस्यते" ।

अहणीदोषिके च पल्यते- `

` भप्रातराश्चे त्वजीर्भेऽपि पायमा्नो न दुष्यति |
तस्मात््मधातृनां प्रातः पायं च विहितं भोजनम्‌ स चाऽऽहारो द्विविधः पठितः--
“वृत्त्यथं पुनराहारः स्वस्थायाभिमतो हितः |
यथतुविदितो निलमाहारो दोषनाशनः” ॥

तत्र वृद्धा हेमन्तशिश्चेरयो रात्रो बख्वताऽभिना शीतामिवृद्ध्या च सिन्ररी-
राय संभाव्यमानवातप्रकोपाय प्रातर्दोषिपरशमनमाहारं ददति । ता्मिस्तु जीर्गे वृत्यर्थ
रात्रो ग्रीप्मवषयोस्तु प्रातवर्यथं मुक्तवते चिरकाटमुष्णामिसं तापवषैखिन्शरीराया-
पराह्णे दोषप्ररमन आहारो देयः 1 रारद्वपन्तयोः स्ाधारणत्वात्पुवे पश्चाद्वा दोष-
प्रशमनोपयोग इष्ट इति । तथा चाऽऽह सुश्रुताचार्य

“अतीवाऽऽयतयामास्तु क्षपा यष्वृतुषु स्मताः |
तेषु तत्प्रत्यनीकाख्य मुञ्जीत प्रातरेवतु 1
येषु चापि भवेयुश्च दिवसा श्मायताः ॥
तेषु तत्काङविहितमपराह् प्रशस्यते |
रजन्यो दिवसश्चिव येषु चपि समाः स्मता: ॥

कृत्वा सममहोरात्र तेषु मृज्ञात माननम्‌"! |

अन्ये तु पयायेणेच्छन्ति । तथा चोक्तं प्राजापत्ये । तत्र लपुतिक्तकच्छेदनीयं
िरशिरपूवाहे भोजनं प्रपिद्धम्‌ । मधुराम्टरसपंसष्ट सुप्तं वाऽपरि दिवसाह्पत्वा-

स्व्थाषिकारः ] हृन्दमाधर्वापरनामा सिद्धयोगः । ` ६३९

च्छेदनीयं रातरेमहत्वाद्ग्रहणीयं नानाविधं प्रमृतं पुरस ग्रीष्मे पौवीहिक़ मात्राहीनं लघरु-
प्रायं द्रव्यं चापरह्वि नातिपेखवं सुल्लिग्धं वषीखनवरतं कायाभनेः समत्वात्‌ । तत्र हेम

बख्वानभि्रीष्मे दिवावषास्वहोरात्र इति । एतच्च नोपपन्म्‌ । यती न शिरिरे
वृत्य्थमाहारः कटातिक्तच्छेदनीयो माचारितीयेऽनमिधानात्‌ । न च वषीखमेः सम-
त्वम्‌ । वरषसिभिवछे हीन इति वचनात्‌ । तेन यद्यपि साक्षात्प्रतिषेषो नास्ति तथाऽबि `
स्वपिद्धान्ते निरुणद्धीति नाऽऽश्रीयते प्राजापलयवचनं द्धेः । तस्मात्परवैव कल्पनां
श्रेयपीति ॥ ४७ ॥

व्यायामोद्रतेनं धूमं कषलग्रदमञ्चनम्‌ ॥
सुखाम्बुना राचविधं शीलयेत्कसुमागमे ॥
चन्द्नागुरुदिग्धाङ्ञ यवगोधृमभोजनः ॥ ४८ ॥ `
चन्द्नागरुूदिग्धाङ्ग इति । चन्दनेन शीतिनागुरुणा चेोष्गेन मिरित्वा प्रदेहो ऽन-
तिशीतोष्णत्वाद्रसन्तस्य । यवगोध्ूमभोजन इति । ननु गोधूमो गुरुमधुरललिग्धश्षीतो
द्रव्यगुणेन । गुवेम्डक्ञिग्वमधुरं दिवाखप्रं च वर्जयेदिल्नेभम गुरुमधुरन्निरथोपयोगो
निषिद्धः । तत्कथं गोधूमस्य भोजनविषिरिति । उच्यते । गोधूमः पुराणोऽत्पिक्ित
पुराणश्च न छेष्मकरः । सवं मधुरं शछेष्मङमन्यत्न पृराणयवगोधमादिति । किं च|
यवगोधूमरंयुक्त एवोपयोगः
अथ बाष्पचन्दरव्याख्या--आह । कुसुमागम इति रिं यतो वसन्ताधिकारान्वय
प्राक्रीर्तितः । उच्यते } इह कृसुमागमग्रहणेन वप्न्तस्याव्यापन्नत्वं दशेति । तथा च
सश्चतेऽग्यापन्नरक्षणमेवेदं पठितम्‌-- ` |
“दिशो वसन्ते विमदाः का्ननैरूपश्ञोभिताः ।
किंशुकाम्भोजवक्रुखचताशोकेः प्रपृष्पितेः" ॥ `

श्ट च निजखमावस्थिते वसन्ते व्यायामेद्र्तनादयः कायीः । अन्ये तु वर्णयन्ति 1
न वप्न्तावतार्‌ एव कुमुमानि मवन्ति । अतो यदा वपन्ते कुसुमानि प्रादुभेवन्ति तदा
व्यायमेद्धतेनादयः कतव्याः । एतच न । यतो हेमन्ताशेशिरयोरपि भ्यायामोद्रतेना-
द्यः क्रियन्ते तस्मात्पूैव व्याख्या । येन समयेगरक्षण ऋतोः व्यायामेद्र्तेनादि सेव्यते
व्यापन्ने तु जनपददोद्ध्वंप्तनीयविहितमिति । व्यायामः शरीरचेष्टारक्षणः । अज्ञनमत्र
तीक्ष्णाज्ञनं कफचयशान्लर्थ सुखाम्बुना शोचरविधि रीच्येत्‌ । ईषद्ष्णमम्बु सुखाम्बु 1
चन्दनागुरुदिग्धाङ्ग इति साधारणा८ण्या)दुष्णश्लीतयोर्र के चन्दनागुरुक्रैयोरपि `
प्रयोगमाह । यवगोधूमयोरुपपेवनं च ॥ ४८ ॥ `

दिवा शीतष्रे निद्रां निशि चन्द्रं्शीतटे ॥
व्यजने; पाणिसंस्प्ेधन्दनोदकशीतटेः ॥ ४९ ॥

६३६ व्याख्याङ्कघुपावर्याख्यदीकासमेतो- [< {एकाशीतितमः-

काननानि च शीतानि नानि कसमानि च ॥

ग्रीष्मकाटरे निषेवेत मेथुनाद्धिरती नरः ॥ ५० ॥
दिवा शीतगृहे निद्वां निषेवेत । निरि चन्दराद्यशीतटे गृहे हम्यग्रहमस्तके । तश्रा

न्तरदृ्टत्वात्‌ । गृहग्रहणमुपलक्षणं प्ाङ्गणेऽपि चन्द्रंशुशीतर इति ॥ स्यजने-
रिति । वीज्यते येन तच्यजनं तज्नन्यो वायुरपि व्यजनम्‌ । का्यकारणोपचारात्‌ ।
तस्य चन्दनोदकरीतटत्वमाश्चयरैत्यात्‌ । उत वा, एतदेव व्यजनानां सेवनं यत्त्व
जनमिति । काननानीतयादि । भ्रीष्मकारे निषेवेतेति ओप्मवचनपिदं द्योतयति मीप्मे
शिरिराणि जच्कूपुमकाननान्यविच्छेदेन सेव्यानि । रारदवपन्तयोरप्येषां सेवनमनुम-
तम्‌ । नन्वविच्छेदेन, निदनं च प्रदोषे चेन्दुरदमयः स्यानिमित्तं न सातव्येनेन्दुर-
रमयः सेव्यन्ते । उच्यते । तस्य॒चानुवछः कफ इत्यध्येष्यते । तस्य चावस्याय#
क्ताता मूयान्प्रकोषः स्यात्‌ । अपरे तु मन्यन्ते मेथुनाद्िरतो नर॒ इत्यनेन गरीप्मकाटोऽ-
भिप्ंवध्यते । सकल्गरीष्मप्रतिषादना्थं कृत्स मरीप्मे मेथुनाद्विरमेदिति यावत्‌ ॥४९॥९०॥
आदानडूबेखे देहे पक्ता भवति दुबेः ॥
स वषांस्वनिखादीना दूषणेबाध्यते पनः ॥ ५१ ॥

देहस्य दौबल्याक्ताऽपि दब; । हबलानुविधायित्वादमेः। पक्ताऽिः) म इति
दुवेरो वद्वि: । अनिखादीनामिति । अनिरप्रधानानाम्‌ ।

अथ बाष्पचन्द्रः्याल्या--अआदानदुष इत्यादि । कं पुनरत्र कारणम्‌ । तुमः
आदान पातुपरेक्षयात्‌ । ऊष्मणोऽपि धातुत्वात्परिक्षयः । तथाहि । उपचीयमा-
नतूना यूना तक्ष्णा वह्वदद्यते । अपचीयमानधातूनां च वृद्धानां मन्दता स्थूटानां
दागः पठ्यते । यद्यपि स्थूरस्य दौवल्यमुक्तम्‌--दौर्बव्यं दौर्मन््यं स्वेदनोधः क्षुद्‌-
तिमात्रामति । सति च तस्मस्तीकष्णथिता तथाऽप्यदोषः । यतः रारीरोपचयमाचमन
चख्माभपरतम्‌ । तच स्थूेऽपि वियत एव । स वषांस्विति । दुष्टदूषणमादानदुरबङस्य
पक्तु भूया वेषु, वातादिदुष्िनिदानं मान्यं जायते ॥ ९१ ॥
वषाखनिखादयः कुतः कुप्यन्तील्याह--

भूवाष्पान्मघनष्यन्दात्पाकादम्खानलस्य च ॥
वषास्वग्रिब हाने कुप्यन्ति पवनादयः ॥ |
तस्मात्साधारणः सों विधिवैर्षासु चेष्यते ।॥ ५२ ॥

१ नर्त्यम्िकाकता च पित्त्ेप्माणो कोपयतः । मेषनिष्यन्दो वात छेप्मकारकः।
नलस्य चति । चकार जाहारस्याम्डपाकतासमुदायार्थः। र्बटत्वादयेराहषएस्या पि विदा-
रप्भवात्‌। उक्त ।ह--दुबेरो विदहत्यज्मिति । अञ्चि, हीने, इत्यनेनाभ्िमान्ादपि
दाषकोपं दशयति । साधारण इति । चिदोषघ्नोऽमिदीपकश्च |

# .यता भूयान्‌ इति क्नाति ।

वस्थाधिकारः ] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६३७

अथ वाष्पचन्द्रन्याख्या--वातादीनां पुनवरषापु किं दुष्टिनिमित्तमिलयत
आह--भूवाप्पादित्यादि । अन्ये तु व्याचक्षते दुष्यन्ते यैस्तानि दूषणानि ।
तानि च मूतराप्पादीन्येव । वचनं हि-मृबाप्पान्मेषनिस्प(्य)न्दादिलादि
तत्र भूवाप्पातित्तप्रकापः । मेघनिप्यन्दाद्रातच्छेष्मप्रकोपः पाकादम्डासिित्तश्ेष्मणो
प्रकोप इति । आह । भूवप्पादिभिवातप्रकोपो नोपपद्यते वैभम्यीत्‌ ।
मूनाप्पासावद्वातकफाम्यां व्रिधमां मेधाभिस्प(घ्य)न्दः पित्तस्य । -अपां . चाम्डो
विपाको वायो रत एषां मूत्राप्पादिभिरूपशमः प्राप्तः.कथं प्रकोपः 1 चरमः । न
प्रभाव॑वरोनान्यत्र दृष्टत्वात्‌ । टष्टमेतदेवं प्रभविन वान्मन्द्कफाणितमृटकादिषु 1
यतस्तद्रर्विनः क्िग्धोप्णादेयो गुणाः समानानां प्रकोपाय न तु विपरीतानां हन्ये | न
चाचिन्त्यत्वात्मभावस्य शक्योऽत्र हेतुरुतेतुम्‌ । अन्यथा सवषामेव द्रभ्याणां यथोक्त-
क्मामावः प्रतज्येत । कस्मादेवम्‌ । न मधुराम्यां रसपाकाभ्यां शछेप्माणं हक्षशषी
ताम्यां चायु कोपयन्तीत्यारि सरवमुदाहाय॑म्‌ तस्मान्मन्दकादिवदूलाप्पादयो दोषकोषना
न शमना इति स्थितम्‌ } द्वितीये तु व्यास्याने दुष्यन्त एभिरिति दूषणानीत्यस्मिन्नयं
परिहारः । भृवाप्पादिभिरप्रुपघातः पताक्नाद्धवति न वातादिपरकोपः । अग्नावुपहते
वातादिपरक्रोपो भवति । तथा चै । मूबाप्यान्मेनिस्प८प्य)न्दाञ्जल्पाकाचाम्डादभिक्छे
हीने पवनादयः कुप्यन्तीत्युक्तं न तु मूत्राप्पादिभिः कुप्यन्तीत्युक्तम्‌ । इामप्रकोपौ दो-
पाणां सैषामभिपंश्रयौ । ननु कथं तार्ह, अनिादीनां दूषणानि । पारपर्यणेति ब्रुमः ।
ननु गुरुङीतादीन्यभिमान्यक्रमेणापि दूषणानि स्युस्तत्र काटनिमित्ताधिकारात्‌ । अत एव
मन्दकादीनामनिलादिदृपणत्वेनोपादानात्‌ । आये पक्षे भूवाप्पादयोऽतिमन्वं कस्मा-
वन्तीति चेन । अपर्थैनयोञ्यो हि वस्तुस्वमावोऽभिमान्यदद्ोनाल्यतिपत्तव्यः' । यश्च
व्यभिचारः केषं चिद्रप।ंम नाऽऽदानदन॑ख दरेहत्वम्‌ | न चािमान्यं द्यते । तत्रा.
पुर्बनिमित्त बोद्धव्यम्‌ । तस्माद्चिमान्यनिमित्ता पवनादीनां दुटिरिति चोच्यानवकाश
एव ] नन्वभिमान्ये मारुलक्रो पोऽनुपपन्नस्तीक्ष्णा्ेः शासनात्‌ । वचनं हि-- बी पक्ता
भवति हेमन्ते याक्रदतो वायुः प्रकुप्यति । तस्मात्स्थुटस्याचितक्ष्यात्यवनवृद्धिरिति
श्रम्‌ । उच्यते । न मन्दाितवे समीरणं कोपयति किं तार भूबाष्पादयः । द्वितीये
नेऽिमान्यादाहारस्यापतम्यकपक्त्या प्रायः किडामिनिवृत्तिनं तथा रपतस्य .।
नारिनःम । शिद्टद्रातमप्रीपपित्तछेप्माण इति वचनात्‌ । ` रपा सर्वेषां

मातरिश्वा पूर्॑चिते इति पाध्रतम्‌
३ च वृद्धिश्च दोपाणां तरितरिघा गतिरिति । न चात्र काप उरह्छः | तत्कि. चतु-
नेपगतिः । यरि दि चतुर्था त ततरैवोपसंदपरैव्धा । उच्यते । नावस्थाविशेषादिह

'ऽभिव्यञ्के कारणं नोप्टम्थते तदय वा दाोषधित इृल्याख्यायते ।

दरे व्याख्याङमुमावरयाख्यदीकासमेतो- [८ १ एकाज्ञीतितमः-

यदा त्वीरकं हेतुमासाय् ग्यापिजननामिमुखः पूर्वरूपाणि ददीयति तदा कुपित इव्येता-
मस्यां विन्दति । आह । वृद्धो दोषश्वयावस्थायां रोगान्न जनयति कुतो हेतोः । उच्यत ।
पामथ्यीदविसर्पतो दोषस्य चात्र हेतुमृत्तरकाटम्‌(४) ।
(तत्रस्थाश्च विम्बन्ते कदाचित्नाप्तमीरिताः ।
नादेशकाटे कुप्यन्ति भयो हेतुप्रतीक्षिणः ॥
आहं । कुप्यन्ति पवनादय इत्ययुक्तम्‌ । यस्मात्‌-
` ` (्यप्रकोपप्ररमाः पित्तादीनां यथाक्रमम्‌ ।
मवन्त्येकैकडः षटसु कारेष्वभ्रागमादिषु" ॥
इति वायोरेव केवछ्स्य वष केप उक्तो न सर्वषां वातादीनाम्‌ । नमो वाताये
स्येतस्मादमिधानादिदमविदयति । वायुरेव खतः प्रकर्षण कुप्यति तत्परेरितो पित्ते
प्माणौ । दृष्ट ॒चेतदटवान्छतन््रो दोषो दुबेटमस्वतन्त्रं दोषमादाय व्यार्धि जनयतीति
` . श्रह्ृतिस्थं यदा पित्तं मारतः छेष्मणः क्षयः"! एवमादि।
. तथा-““वायुरेव स्वतन्नत्वाद्रयोसत्राप्युदीरकः ।
| कुपितस्तो समुद्धृय ततर तत्र क्षिपन्गदान्‌' ॥
करोत्याब्रृतमागेत्वात्‌' इत्यादि ।
एवं वमन्ते बङाप्रः स्वतन्त्रः कुप्यति शरदि च पित्तम्‌ । वक्ष्यति चेतरयोरनत
टत्वम्‌ ।
यथा--“आदानमध्ये तस्यापि वातपित्तं भवेदनु" ।
तस्य चानुबठः केफ़ इति । कियन्तः शिरीये च पल्यते८-
. श््रहृतिस्थं कफः पित्तं यदा वातपरिक्षये|
संनिरुध्यात्तदा कुयात्तन्द्रागौरवं ज्वरम्‌ ॥
तथा---“श्रकृतिस्थं यदा वातं पित्तं कफपरिक्षये ।
| रुणद्धि तदा दाहः शुं चास्योपजायते" ॥
तस्माचयप्रकपप्रशमा इयत्राप्राधान्यापिित्तादीनां अहणमतोऽविरोधः । आह ।
पाकद्म्डाजटस्येव्यनुपपन्नमपां मधुरपाकित्वात्‌ । न केवर्मेतदन्यच वध्यते--
` वषास्वम्क्रिपाकाभिरद्धिरोषधिमिस्तथा ।
संचितं पित्तम्‌"! इति ।
तथा--अद्धिरोषधिमिश्रैव मधुरामिश्चितः कफः ।
मन्त इत्येतच्च न युज्यते । प्रतिनिगरतपाकत्वादोषधीनाम्‌ । तथा च वकष्पति--

॥

".' प्ध भ्यन्तमवक्षी । `

स्वस्याधिकारः ]. .. दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ।. भ

“कटुतिक्तकषायाणां विपाकः प्रायशः कटः ।
` अम्डोऽम्छं पच्यते स्वादुमेधुरं लवणस्तथा? ॥

आह } मधुरादिरस आहार उपयुक्तः प्रावृषि काट्खामाव्यादम्डं विपच्यते ।
हेमन्ते चाम्रक्षणादिमेधुरं प्राप्तस्तं काटायत्तो रसानां पाक इत्येवं सल्नवस्थितस्व-
भावानि द्रव्याणि स्युः । कैवं सति दोष इति | शीता रसे विपाके च मधराः खस्प-
मारुताः? । तथा । मधुरा मधुराः पाके तिदाषश्नमना इत्यन्नपाननिर्देशः प्ट्वेत 1 अनं
केचिदाचक्षते । अमर्बखाबखाधीनो विपाकः । तथा दुबेडिनाऽधिना सम्यक्पक्तमसंमर्थैन
विद्यत आहारः 1 ततो द्रव्याणां खामाविकः पाको न मवति। `

यथोक्तम्‌--“दटुवखो विदहत्यननं तययात्युध्व॑मधोऽपि वा । `
अधस्तु पक्रमामं वा प्रवृत्तः ्रहणीगदः ॥ `
उच्यते सवेमेवान्नं प्रायो ह्यस्य विदह्यते, ॥

पुनश्वाक्तम्‌--" तस्यान्नं पच्यते दुःखं शक्तपाकं खराङ्गता' ।

तदैवं समेस्येवाऽऽहारस्य कटुकविपाकस्य मधुरविपाकस्य च दुर्बलोऽभ्निः स्वामा-
विकं पाकं बाधित्वाऽम्हविपाकं करोतीति तचत निरूपितं . स्पष्टम्‌ । वषोप दुबखोऽभि
मवति । तत्कृतश्चाम्ः पाकः पानौषधीनां च । हेमन्ते त्वतिबडुत्वादसनेद्ैवयस्वमावविपः
रीतो मधुरः पाको भवति सर्वेषामेव द्रव्याणां यतस्तत्रोषध्या(ध्यो) मधुराः परिणतवीया
भवन्ति । तच वर्षास्वोषधयस्तरुण्योऽस्पवीया आपश्वाप्रशान्ताः क्षितिमख्प्राया उपयु-
उ्यमाना नमपि मेघावतते नर्प्रक्चिननायां ममो शचिन्रदेहानां शीतवातव्षविष्टब्धाभ्रीनां
विदद्यन्ते विदाहापित्तसंचयमापादयान्ति । ता एवौषधयः कार्परिणामात्पारेणतवीयां
बरुवत्यो हेमन्ते मवन्तयापश्च प्रशान्ताः ज्िग्वा अल्यर्थ रु्य॑स्ता उपयुन्यमाना मन्दक्रि
रणत्वाद्धानोः सतुषारोपस्तव्धदेहानामविदग्धाः सनेहाद्रोरवादुपछेपित्वाच्च कफपचय-
मापादयन्तीति । भद्रारकदरिशवन्द्रस्त्ववादीत्‌ । तत्कां खल्वोषधीनामुत्पद्यमानानां
मधुरङवणकग्रादीनामनुरपतः काट्वमावादम्ड उपजायते । तथा विपाकस्य मधुरस्याभि
निवर्मानस्यानुरमरोऽम्डोऽमिनिवपैयति । ततः खकारणादत्र पित्तपंचयः प्रावृषिक
मवति । तं चातु श्ष्मणः । वक्ष्यति च-तस्य चानुचरः कफः ।
न चाचितस्य प्रकोपो न्याय्यः 1 किं चाम्हविपाकानामोषधीनामुपजनकस्तत्काछ
मयिष्ठं नेष्टयवक्रमो मधुरविपाक्य व्याकरणीयः । अथवाऽऽदावस्मिन्काख्द्रयेऽन्यथा
्रन्यमन्यत्र यथैव विहिता म्यवस्था तयैवेति । क्यं तु मन्यामहे, अयमेवात्तरपरिहारः 1
कि स्वसमिन्काखद्रयेऽप्यन्यथा ब्रषटव्ये किंचिदेव द्रव्यं न प्तम्‌. । तथा हि। रक्तः
श्ाल्यादीनां खास्थ्यानुवतेनाय .विहितानां न॑ काड्वाध उत्करृष्टवीथत्वात्‌ । स्यात्न

६9०: ` व्यार्याकुसुमावल्याख्यदीकासमेतो- [८ १एकाशीतितमः-

स्वास्थ्यमनुरव्तेत । न तु वर्तयन्ति च । तस्मादितरेषां सम्य्॑टक्षणेन कष्टेन
वाधः । अत॒ एवोक्तम्‌ू--विहितान्यथाचारिणां -.धातुवैषम्यम्‌ । विषमस्थ
वृत्तानामेते रोगास्तथा परे । आह्‌. ! सकृननियोक्तव्ये वषासंशब्दने किमर्थं
बहूनि वषीमंराब्दनानि करियन्ते । उच्यते । प्रथमं तावद्र्षासिद्यव्दनण्त्वधिका-
रार्थं तदन्तरेण प्रीप्माधिक्रारस्य प्रवृत्तत्वात्‌ । ग्रैष्मिक एवायं विधिरापतेत्‌ । वषीस्व-
भिबले हीने, इत्येतच्च निमित्ततां दरयति. । वषीनिमित्तेवभ्नेभैन्दता वातादिकोपश्च |
यदि. हि वषौतापस्तदरूवाष्पादीनामसंमवात्न स्यात्रिदोषकोपोऽभिमान्दं च । तृतीयं तु
वषीग्रहणं तस्मात्साधारणः सर्वो विधिषेषीमु वक्ष्यत इयेतदवधारणार्थम्‌ । अपि चयाणां
दोषाणां कोपे पावकमन्दत्वे च साधारणः सर्वो वषौखेव वक्ष्यते नान्यत्र । तेन वसन्ते
म्रयाणां दोषाणां वषसिव कोपपंम्वेऽपि न पसाधारणो विधिः क्रियते 1 भिषगीश्वरसे
नस्तु व्याचष्टे--वषस्वेवः प्ताधारणो विधियस्मादत्र ` ्रयाणामपि प्रकोपोऽस्तीति ।
जन्येष्वृतुषु सलयप्यन्यदौषपरकोपे. न साधारण उपक्रमः । यतः शरदि तावत्रलयपि
कफप्रकोपे तस्य चानुबलः. कफ इति वचनादुपशान्ते पित्तप्रकोपेऽनबटः -कंफो भवति
अनु बं यस्य सत॒ भवत्यनुबरः श्षीणपित्ते यदाऽऽत्मरामं॑ठमतेऽतस्तदा कफस्थैव
क्रिया न वातपित्तयोरिति नासि साधारणत्वम्‌ । तथां वपन्ते क्चीणें छेष्मणि पश्चदा-
दानमध्येः तस्यापि वातपित्तं मवेदनु, अतस्तयोरव तदा विधिर्भवति न कफस्येति साधा- `
रणो न भवति ॥ ९२1 ।

तमेव साधारणं विर्धिं निर्दिदिश्षराद-

आग्ं सरक्षता सव्या यवगाधरसश्ाखयः ॥
पुराणा जाङ्गेर्मासेरभोज्या यृपेश्च संस्कृतैः ॥ ५३ ॥
ननु च यथा शरद्वसन्तयोः संशोषनमभिहितमेवं किमिति वातप्रकोपकारे वषु
संशोधनं ' नाभिहितम्‌ । यथा तच्रान्तरे- ० 4 ¢ ~ 1.4
भवप्तन्ते वमनं कायं शार्यपि विरेचनम्‌ 1 ` `
वषौसु ब्तिरुमयं स्वस्थवृत्तमवेक्ष्य च ॥ ` `
अत्र तनुमः 1 मृबाष्पादिभिरभिदोषाद्वा प्रचयपूवैकं प्रकोपमनिरादीनामास्थाय साधा-
रणो विधिर्पदिष्टः । यस्तु विदहितन्यल्याचारकरतो निचयपूवेकः प्रकोपस्तत्र विधा-
स्यति-
` व्हेमन्तिकं दोषचयं वन्ते प्रवाहयेद्भीष्मनमभ्रकाडे' इति ॥
` उत वा यस्मात्सराधारणः सर्वो विधिरित्यनेनोमो संशोधनपंशमनरक्षणो विधी उम-
योदेषिप्रकोषयोश्चयाचयपूवैयोः शास्तीति न दोषः । बस्तेश्च पाधारणत्वम्‌-- ` `

स्वत्थाधिकारः] शन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` &४१
` “जसतिवीते च पित्ते च कफे रक्ते च पृज्यते |
संसर्गे संनिपाते च” इति तच्रान्तरात्‌ ।
स्वतत्रेऽपि-
“विट्‌ शेष्मपित्तानिम्‌च्कर्षी दाढ्यावहः रुक्रवरप्रदश्च'' इति ॥ ९३ ॥
भूबाष्पपरिहारार्थं शयीत च विहायसि ॥ ५४ ॥
विदायसीति । खदटरादो ॥ ९४ ॥
क्षिमत्र वज्यमिल्ाह--
उदमन्थं दि बास्वस्रमवरयायं नदीजलम्‌ ॥
व्यायाममातपं चेव व्यवायं चात्र वजेयेत्‌ ॥ ५५ ॥
उदमन्थमिति । उदकाप्टुतान्पक्ून्‌ । सर च तक्राम्डादिमिरपि सेमवति तद्र.
दापायोदमन्थमित्याह । उदकेन मन्थ उदमन्थः । ननु पित्तम॑चयकाङे पित्त शछेष्मह-
रस्य मन्थस्य केस्माद्रननम्‌ । सक्तनां वात्त्वाद्वातकोपपेक्षया प्रतिषेष इति चेन्न
सपिःसंस्कारेण तदपगमात्‌ । |
“सक्तवः पपिषाऽभ्यक्ताः शीतवारिपरिष्टताः ।
नालच्छा नातिपतान्द्राः स्युमेन्थ इत्यभिधीयते" ॥
उच्यते । काल्वरात्ताद्रयस्य शक्तिरुदेति यया तदा विदितं स्यात्‌ । सेमिलयक-
रणाद्वा--"“ ओीप्मवर्ज्थेषु करेषु दिवास्वयत्परङ्कप्यतः 1 शशछेष्मपित्ते '› अतोऽस्य निषेधः ।
अवदयायस्य तु पुरोवातादीज्ञ्यादिति लागे वक्ष्यत इत्याह । पुनर्विशोषार्थवचनम्‌ ।
नदीजटस्य तु वजंनम्‌--वषोजङ्वहा नद्यः प्वदोषप्तमीरणाः । इति कृत्वा व्यायामात-
पच्यवायानां च वातकोपकत्वात्‌ ॥ ९4 ॥
इदानी दारदतुमभिप्रेय हेतुमत्पेव्यासेव्यं निर्दिदिश्चराह--
बषांसु संचितं पित्तं भायः श्षरादि ष्यति ॥'
प्राय इल्यनेन वासु पित्तचयप्रयनीकं विधिं सषम्यगाचरतो न मवत्यपि चयः।
अय बाष्पचन््रन्याख्या-- प्रायशब्दो विरोषार्थो विरोषेण शरदि रप्ति पूर्वौ
संचितत्वात्‌ । न चाचितो न द्ुप्यति । किं च विदेषेण प्रनितत्वात्‌ । अथवा प्रायो
बाहुल्येन शरदि कुप्यति । अन्यदाऽपि प्रकोपात्‌ । श्ररदरहणमिहाऽऽपिकारिकम्‌ । इतः
प्रति यद्वक्ष्यते विधाने तत्सवं शरदि वेदितम्यम्‌ । आह । चितं पित्तमित्ययुक्तं चय-
हेत्वभावात्‌ । ति
“तस्मात्साधारणः सर्वो विधिवेषासु शस्यते" इति। `

< १

६४२ व्यास्याङसमावद्याख्यटीकासमेतो-- [८१ एकाश्चीतितमः-

यदा रोषदोषप्रदामनो विधिरुपदिष्टस्तदा चायकरेत्वते मवादाचितं पित्तमितययुक्तम्‌।
अन्न प्चक्ष्महे । सममेवेतन्निणीतं विहितान्यथाचारिणाम्‌--

“वुर्षूखिम्टविपाकामिरद्धिरोषधिमिस्तथा ।
संचितं पित्तम्‌" इति ॥ `

तत्र यथोक्तविधिचारिणां काट्प्वमावादचितक्ुपितपित्तपंशमनमाह--

तत्रान्नपानं मधुरं रघु शीतं च तिक्तकम्‌ ॥
पित्तमकषमनं सेव्यं रेचनं रक्तमोक्षणम्‌ । ५६ ॥

आभितं पित्तं रारदि . कुप्यति यत्तनिरेरणाथेमाह--रेचनं रक्तमोक्षणमिति ।
पित्तरोगेष प्रधान उपक्रमो निरेक: । आचार्यकं(2 हि विरेचनं तु खट सर्वेपिक्रमेम्थ
पितते प्रधानतमं मन्यते विरेचनं पित्तहरणानामिति । ततः प्रागुक्ताद्रक्तमाक्षात्‌ । अघ-
जस्त॒ यदा सरषिष्पानविरेकादिमिरतिमात्परदष्टत्वान्न पायते शान्तिः(न्ति) कतुं तदाऽ-
न्योपक्रमामाध्यत्वादन्ते रक्तमोक्षण कायम्‌ । अतश्वान्ते तच्छवणं वक्ति । अन्यथा

रक्तं रक्रौजनस्षी गदमिति तस्य प्राणायतनत्वाजींवरक्त तदादानाज्जी वादान स्यात्‌ ।
प्रपानधातुक्षये च महादोषः ॥ ५६ ॥

इक्षवः शाख्यो मद्वा; सरोम्भः कथितं पयः ॥

शरयेतानि पथ्यानि प्रदोषे चेन्दुरःमयः ॥ ५७ ॥
निशाप्रदोष एव परं चन्द्रा्सेवा नोपरि । वसां तेटमवद्यायमिति निषेधात्‌ ९७)
सेम्यममिधायाप्नेव्यमाह--
वसां तेटमवश्यायमादकातुपपामिषम्‌ ॥
क्षारं दधि दिवासमरं भाग्वाते चात्र वजेयेत्‌ ॥ ५८ ॥
वक्तायाः पित्तछेष्मजननाद्रजनं तैरस्य च पित्तरुत्वात्‌ । वसा तु प्राणिनामुप्णवी
योणां न तु पृषतादीनाम्‌ । तें च प्रधानकल्पनया तैल्मतिं च तैखमेव कृत्वा
निषिध्यते । तेन सषपतेडादीनां निषेधः । प्रावातप्यामिष्यन्दित्वाद्धिशेषेण वर्जनार्थ
वचनम्‌ । , पुरोवातातपावदयायातिप्रवाताञ्जह्यादिति वजनस्य सिद्धत्वात्‌ । जओदकानू-
` ` पामिषस्य ` .कफपित्तकतृत्वात्‌ । क्षारदधोश्च । अवयायो दिवास्वम्रश्च व्याख्यातो
` वषस्यनि ॥ ९८ ॥ ॑
` पृथक्पाने पनहनं सामिषं पयसा निरि ।॥
न्तच्छेदनमोष्ण्यं च सप्र सक्तुषु वजंयेत्‌ ॥ ५९ ॥
पृथक्पानमिति } सक्तुमेव जलेनाऽऽष्टाव्य पििदिति ! प्रथकेवटनटपानमि-

स्वस्थाभिकारः] हन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६४१

त्थः । पुनदौनमुतपृष्टस्य दानम्‌ । निशि, अरुक्ष्मीभयात्‌ । दन्तच्छदं इन्तच्छेदक-
ठिनमिति क्तुात्म्यमृक्तम्‌ । तथा च च्रकः-
(्तस्यारितीयाद्याहारादलं वण॑श्च वधते ।
यस्यतैसात्म्यं विदिते चेष्टाहारग्यपाश्चयम्‌? इति ॥
चरफे, ऋतुपात्मयप्रसङ्गेनेकः सात्म्यदेशसात्म्यम्याधिपास्यान्युक्तानि तान्यत्न
प्रददथैन्ते । ननु किमतुप्तात्म्यमेवेकमुतान्यदप्यस्तीलयत आद--
“उपरते यदो चित्यादोकःपात्म्यं तदुच्यते ॥

उपरते यत्पुखमादधातीलथः । उपरायः सुखानुबन्ध उक्तः । तत्त॒ पथ्यमपथ्यं
वा| किं पुनरत्र कारणं यद्पथ्यमप्यानाधां न जनयतीत्युच्यतेऽचिन्दात्तात्म्याभावादि
त्यथः । उत वाऽचिन्त्यात्ातल्यप्रयोगात्‌ । नित्यानगतं तच्छरीरस्य सहजमिव विष-
माक्रीविषस्य नोत्पादयति पीडां- तदेव क्षणं सरात्म्यमोकःसात्म्यमच्यते । सात्म्यं नाम
तद्यदात्मन उपरते सात्म्यार्थो ह्परायाथः । अथ देशशव्याधिपराप्म्ये कथयितुमाह--

“द्ङ्ानामामयानां च विपरीतगुणं गुणैः |
सात्म्यमिच्छस्ति सात्म्यत्ञा्चाषटत चाऽऽयमव चः इतिं ॥

तत्र देशो मरुरनपश्च । नन साधारणोऽप्यस्ि देराः |
तथा च तत्रान्तरीय वचः-

“अस्पोद्कट्ुमो यस्तु प्रवातः प्रचुरातपः ।
जेयः स जाङ्गले देश आरोग्यवहुरस्तु सः ॥
मरचुरोदकवृक्षो यो निवातो हूबखातपः ।
अनूपो बहुरोगोऽप्तो समः साधारणो मतः" इति ॥

अच्र भटरारकहरिथनद्रेणोच्यते-मसुमृमिररोग्यदेश्ानामिति । जाङ्गल्प्याऽऽरोग्यं `

कार्यम्‌ । अनुपोऽहितदेशानामिति। तस्याप्यनासेग्यं कार्यम्‌ । साधारणस्य तु न किचित्का-
येमतोऽनुमिनुयामो नोक्तोऽपि साक्षाद्वियत इति । अपरे त्वेवं मन्यन्ते । देशानां विपरी-
तगुणं सार्म्यमिष्टम्‌ 1 न च स्ताधारणस्यास्ति विपर्यय इति सतोऽपि तप्येहावचनम्‌ ।
साधारणस्य तु जाङ्गटानुपविपयेये पठितत्वात्‌ । तदेव द्विविधस्य देशस्य विपरीतगुणं
परतिरोमम्‌ । कैगणेः । तत मरोर्देशस्य गुणा छक्षछपरष्णादयः । तद्विपरीतगुणं जिगध-
दीतादिगुणम्‌ । किं तत्सात्म्यम्‌। तथाऽनूपस्य गुणाः लिग्धगुरुशीतादयस्तेषां विपरीत-
गुणम्‌ 1 क तत्ास्म्यमामयो ग्याविस्द्विपरीतगुणं प॑तषणोत्थेऽपतपेणमपृतपेणेोत्ये च
संतर्षणं शीतसमुत्ये चोष्णमुष्णसमूत्थे शीतम्‌ । आह । हेतुविपरीतमेतद्धतुव्यतिरिक्ताच
ग्यतिरिक्तं म्याधिविपरीतं निर्दिष्टम्‌ । उपशयः पुरर्हतुव्याधिविपरीतानां विपरीतारथ-

,

1.

तथा रुस्मे-- `

६४४ व्याख्याकुयुमावस्यार्यटीकासमेतो-- [८ !एकाशीतितमः-

कारिणां चौषधाहारविहाराणां सुखानुबन्ध इति । उच्यते । सत्यमस््येतयोर्भेदो न ह्यत्र
हेतविपरीतं तद्थकारि वा मेषनं प्रस्तुतं किं ति पतात्म्यभदोऽत्र व्याख्यायते । तच्च
हेतविपरीतं वा मवतु व्याधिविपरीतं वा समेवेदं व्याधिपरात्म्यान्न मिद्यत इत्यथः ।
व्याधिविपरीता ज्वरे यवागूः सर्पिश्च ।

तथा--श्रतिमागं च हरणे रक्तपित्तेऽभिधीयते? ।

धविमार्गानपदाददँयथाछामं प्रपीडयेत्‌" ॥
ननु विपरीतार्थकार्यविमेषनजं व्याधि्ात्म्यपिच्छति । यतो हेतुम्याधिविपरीतयोरौष-
योरर्थ व्याधिङमनलक्षणं तदपि करोति । यथा छर्या वमनमतिप्तारे विरेचनं मदालयये
म्यपानमतो विपरीतगुणं गुणेरिल्ययुक्तं क्षणम्‌ । तस्यानवरोधानेरं ग्याधिगुणर्विपरीतगु
णमर्थं तु विपरीतगुणं संपादयति । त्रेमः। न सवैस्मिन्योगे तद्थकारि सरात्म्यमपपादितं तस्मा-
हाहल्यं परिगृ्योक्तम्‌ । ननु कि तद्विपरीतगुणं देशानामामयानां च यत्सात्म्यम्‌ उच्य-
ते। चेष्टितं चाऽऽद्यमेव च । तत्र प्ात्म्यमुपशयः सात्म्यार्थो ह्युपशचयाथे इति वचनात्‌ ।
चेष्टितं धावनरड्घनस्वम्रास्याह्षनागरादि । आद्यमदनीयमाहार उरष्णसिग्धमात्रावदा-
दियुक्तः । एवमेतदतुमात्म्यमोकःसात्म्यं देशसात्म्यं व्याधिप्तात्म्यं चेति चतुष्प्रकारं
पात्म्यमक्तम्‌ । नन्वन्यान्यपि सात्म्याति सन्ति } यथा षष्टिकादीनां प्रकृत्येव हिततमानां
सषकारप्तात्म्यम्‌ 1 तथा सात्म्यार्थो द्युपरायाथस्य सुखानुबन्धः। षष्टिकादिमिश्च परवेदा
पृखानुजन्धो नित्यप्रयोगवचनात्‌ । तथा दोषविपरीतमपि दोषप्तात्म्यमुक्तम्‌ -
“समपित्तानिरकफाः केचिद्रमीदिमानवाः 1
दइदयन्ते वातखाः केचिसित्तखछाः छेष्मखास्तथा ॥
विपरीतगुणस््वेषां स्वस्थवृत्तविषिर्हितः ।
समस्वैरसं सात्म्यं प्रमधातोः प्रशस्यते” ॥ `

तथा तत्र स्वैरसं समधातुप्रवरावरमध्यस्थम्‌ । तचावरमध्यमाम्यां सरात्म्याभ्यां
कमेण. प्रवरमुपपादयेत्सात्म्यमिति । तदेतानि सवेषात्म्यदोषसात्म्यरसपात्म्यानि कमस्मा-
दन्न नोदाहतानि । किं चेषां बहूनां सात्म्यानां युगपदुपनिपतितानां गं प्रयोक्तव्यमिति
संदेहः । तयथा । हेमन्ते गोरपैश्वसतिादीनि केषांचित्पुरुषाणां जन्मप्रभत्येव तान्य-
नुचितानि } अन्येषां शछेष्मप्रकृतित्वादोकःपात्म्यं न॒ मवति । कटुतिक्तकषायास्तु रसा
ऋत्वोकःसातम्यं तथा यदि हेमन्तश्च काटो मवति । अनुपदेशश्च सिन्धुदेशो वा ।
तत्र तावत्कि देशसात्म्यं करियतामुत हेमन्ततेसात्म्यम्‌ । एवं व्याधिप्रास्म्येनापि भाम्य
मिति । अत्र रूमः। यत्तावदुक्तमन्यान्युपि सात्म्यानि सन्तीति । तत्र८न) चतुष्षैवान्तमी
वात्‌ । तत्न .व्याधिविपरीतेनेव देोषप्रकृतिविपरीतैग्रहादोषसात्म्थम्‌ । प्रङृतिप्रातम्य

सवस्थाधिकारः]. हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६४५

ग्याधिस्ताल्म्यनेवोक्तं प्रतिपत्तम्यम्‌ । रसप्ात्म्योपदेरोऽपि ऋत्वोकःसात्म्योपदेश एवा-
न्तगेतो ज्ञयः । प्षकारपातम्यमृतुपताल््ेऽम्तर्मवतीति यतत्ततः टखप्यतुषुपदिश्यत
इति । यचक्तम्‌ । बहूनां युगपन्निपतितानां किं प्रयोक्तव्यमिति । अच्राप्युच्यते ।
किंचिदेव कस्यांचिदवस्थायां बख्वत््वात्मरानम्‌ । तस्थेव प्रयोगो नेतरस्य ततर्तु्ात्मया-
देशपतात्म्यं बख्वद्यहतुसात्म्यं सवेदेशस्ामान्यं देशपात्म्यं चैकदेरात्वाद्विरोषः । देश-
सात्म्यमपि तत्र देशे सवपुरषप्तातम्यकस्तु प्राल्यात्मिकत्वाद्विशेषः । चडत्वोकःसातम्याद्पि
प्याधिपरात्मयं ब्वद्भ्यापेः पीडाकरत्वात्कादाचित्कत्वा्च । सात्म्याविदोषमावाचौत्सगै-
स्यापवादेन बाधो भवति । वचनादपि बलवत्त्वं गम्यते |
यथोक्तम्‌--“श्रीप्मवर्ग्येषु कालेषु दिवास्वम्ात्मकुप्यतः ।
चछेष्मपित्ते दिवास्वप्नसस्मादन्येषु नेष्यते" ॥
एवमृतुप्तात्म्यमुक्त्वा पुनरवोचत्‌- ्
शग्रीताध्ययनमयस्मीकममाराध्वकर्षिताः।
अर्जनः क्षताः क्षीणा बाढ वृद्धासतथा बः ॥ `
सवे एते दिवास्वप्न ेवेरन्ावेकाडिकिम्‌” इति ।
अतो विज्ञायते, ऋतुपात्म्याद्याधिपतात्म्यं बख्वत्‌ 1 तथा भ्रीप्मे स्वम्म॒तुमात्म्य-
मुक्त्वा पुनरवदत्‌- | `
“भेदसिनः सरहनिल्याः छेष्मडाः शछेष्मरोगिणः । `
दूषीविषातश्च दिवा न शयीरन्कदाचनः' इति॥
मरीप्मकाठेऽप्येषां प्रतिषेषादतुपतात्म्ाद्याधिप्तात्म्यस्य बटवत्त्वमुक्तम्‌ । नवज्वरे
दिवास्व्प्रतिषेधादीष्मे च विधानादतुसात्म्या्यापिपरात्म्यं बङवद्यथा देशसात्म्यौकः-
सात्म्याचचोमयस्मादपि व्याधिप्रात्म्यं ब्वत्‌ । . यथोक्तम्‌ 1 येऽप्यातिखवणसात्म्याः पुर-
षासतेषां खलतीन्दरलूप्तपाडि्यानि वद्यश्चाकाले मवन्तील्यनागतव्याध्यवे (पेक्षया देश-
दारीरमरात्म्ययोः प्रतिषेधमाह । वि
तथा--“अगन्तूनामनुत्पत्तवेष मार्गो निदरदीतः"' इति ॥ .
पाखण्डिका अप्याहु--
“त्ोकःपात्म्यं सामान्यं सवेदेशेषु संमवात्‌ ।
ऋतोर्दशविरेषो हि सामान्याद्ल्वान्यतः ॥
देशोकःपरात्म्ययोरोकःसात्म्यं तु बख्वन्मतम्‌?' ।
त्वेक ःसात्म्यादपिं व्याधिपनात्म्यं बख्वदुच्यत्‌-- .
“तद्यथा कण्ठरोगे तु प्रापतगर्रोधिनि ।
ष्मो सिनधुदरेे च पुति क्षीराज्यशाठिनि ॥

६४६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यरीकासमेतो-- [८१एकाश्ीतितमः-

मक्त्वा सात्म्यत्रथं व्याधिप्नात्म्यमेव प्रयोजयेत्‌ ।
कटतिक्तकषायारि रुक्षं यच्चापतपणम्‌ ॥
न द्यस्यां व्याध्यवस्थायां मेष्मिके विधिरिष्यते ।
न सैन्धवो विधिस्तच मत्स्यानूपामिषादिकः ॥
नापि तत्र च.शाल्यतरक्षीरज्यादिहितं तदा ।
अनया तु दिशा सवमृह्यं सात्म्यवाबरम्‌ ॥
मिथःत्तात्म्यापिरोषी स्यादनुरोधे तु योजयेत्‌ ।
सर्वाण्येव हि सात्म्यानि तयथा पत्तिक गदे ॥
रारदतो मरो देशे नरे मधुरशाशिनि ।
तत्रतुदोषपुरुषरोग सात्म्ये प्रयोनयेत्‌ ॥
अयमेव विधिर्ज्यायान्यत्सात्म्यानां चतुष्टयम्‌ |
प्रयुज्यते विरोधेन विरोधे ज्ञापितो विधिः ॥
सात्म्यस्य नियमो ह्येष आत्मना सह्‌ यल्ष्थितम्‌ ।
आत्मा ह्यनुमतो देहो यदा द्रव्योपयोगतः ॥
विकारं नैव भजते तस्मात्सात्म्यं निरुच्यते" |
ययोस्तु विरोधः दाक्यते कुम्‌ । यथा--
(क्षीरप्तास्म्यास्तथा प्राच्या मत्स्यसात्म्याश्च सेन्धवाः'' ॥
श्षीरमत्स्ययोर्दशस।त्म्यमतुसात्म्यं चेत्यविरुद्ध एव प्रयोगस्तयोस्तस्मास्सर्व
युक्तम्‌ | ९९. ॥
धातूनाइ-- `
रसारुखासमेदास्थिमनलश्काणि धातवः]
पानाह--
वातपित्तकफा दोषा पिष्पत्राद्या मला मताः ।॥ ६० ॥
वायुश्वात्र प्रधानत्वादगर निर्दिष्टः । प्रधानो हि दूेम्यो वायुः शीघ्रकारितवाच्छरु
भारुभाथेकरणं प्रति समथतरल्ाद्राजवदुपचाराहहुतरविक्ृतविकारकवैत्वा्च । तं चातु
पित्तं मध्यकारित्वानमित्रवदुपचारात्ततोऽल्पतरविकारकतैत्वाच्च 1 तदनु च -छेष्मा चिर्‌-
कारीत्वादृ्यवदुपचारादल्पतमरोगकतैत्वाचचेति । इदं तत्र विचार्यं कस्माद्वातादय एव
दाषा उच्यन्ते न तु धातवः । यावता धातुनामपि रपादीनां वातादिभिः समानः सम
-प्रथ्नेदानाडिनिरदशः कृतः । ततर निदानं ताव्यथा वातादीनां प्रथगुक्तं तथा रसादी -
नामपि-- (न
शुरुशीतमतिन्निधमतिमात्रनिषेविणाम्‌ः इत्यादि ॥

स्स्थाधिकारः]) दृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ६४७

तथा प्रदष्टबहुतीक्ष्णोष्णेमेचेरिल्ेवमादि । स्थानमपि रसवहानां सरोत्तां हद
मूम्‌ 1 दशविधमन्यः । शोणितवहानां स्रोतसां यज्कनमूढं छीहा चेदेवमादिकम्‌ 1
विकारा अप्यश्रद्धा चारुचिश्वास्य वेरस्यमिदयायाः । उपक्रमोऽपि--

रसजाना वेकाराणा सवे ठङ्नमाषधम्‌' ॥ |
इत्येवमादि । दोषपेन्ञा पित्तता यस्मातिित्तं शोणितमेव वा 1 यदि कुप्यतीत्युक्त्वा

यथोल्बणस्य दोपषस्येत्युक्तम्‌ । तथा दौ गेन््य मेदोदोषादिति स्यान्न च प्रथङ्निदाना-
दिनिदरादोषा इति च्रूमः किं तिं इष्यन्ति यस्मात्‌ । यदेवं तत्सिद्धं धातूनामपि
दोषत्वं यस्मात्तेऽपि दुष्यन्ति । आगमो हि । तेषां प्रकोपात्स्थानस्थाश्च विमार्मगाश्च
दारीरधातवः प्रकोपमापद्यते ।
तथा--श्ारत्काटप्रभावाच्च शोणितं संप्रहुप्यतिः' |
नेतदेवं धातवो हि दौपेषटप्यन्ते न स्वयं दुष्यन्ति । यथोक्तं तेषां सर्वेषामेव वातषि-
तचछेप्माणो दुष्टा द्षयितारे भवन्ति दोषास्तु स्वतच्रा एव दुष्यन्ति न दोषान्तरेण
दुष्यन्ते । तस्माद्रातादय एव दोषा न धातवः । एवमादि न युज्यते । यस्माद्भाताद-
योऽपि निदनिषरष्यन्ते खतना दुप्यन्ति च । तथा दोषेणापि दोषो दृप्यते । यथा प्रकृ
तिस्य पित्तं वायुना ्ुपितेन तद्धि दूपितं दाहादीञ्जनयति ।
उक्तं च--“्रकृतिस्थं यदा पिततं मारुतः शछेप्मणः क्षयः? इत्यादि ।
न चैतावता वातादीनामदोषत्वं तद्भद्धातूनामपि मविप्यति तथा धातवोऽपि दुष्यन्त
स्वतच्रा दुप्यन्ति च येन धातुना व्याधयः सहनाशरिक्त्रावादयो दोषकोपः पश्चा

टुक्तः जन्मप्रश्रत्येव हि गुदे(द)नेरावरृतो मागं इदयादिना मन्थेन । रक्तस्लवश्च विरे
चनन्यापत्तिनिमित्तो दोषानन्तरेण जायते--
“दोपान्हत्वा विनिमथ्य जीवं हरति शोणितम्‌" ॥

इत्यदिवचनादिति 1 ताह दषगादोषा इति दृष्याणां रप्तादीनां धातूनां
वातादयो यस्माद्दृषयन्ति तस्मादोपा इति । एवमपि सिध्यति धातुनां दोषत्वं यस्मा-
दूधातवोऽपि घानृन्टरूषयन्त्यतो धातुप्वपि दोषत्वं प्राप्रोति । उक्तं च । धातवश्च षा-
तनमदूषयन्ति प्रदष्टाः । धातूनां दप्यत्वाच्न दोषप्रातिभविप्यतीति चेदेवं सति
वातादिप्वपि न देषत्वप्रातिर्विप्यति । यस्मात्तेऽपि संनिकृष्टनिदानेदृष्यन्ते । एवं
तहि द्रषणस्वभावादोषा इति व्या्यानं करिष्यामः । दाषाः स्व्रभावाद्ध वातादयः ।
यथोक्तं वातपित्तछप्माणो दुष्टा दुषपितारो भवन्ति दोषस्वभाव्रात्‌ । इषो
दुष्टत्वं प॒ स्वमावो येषां ते दोषस्वमावाः | तस्मादोषश्वमावात्तदोषा इति ।
एवमपि न युज्यते यस्मादैतरमिप्यमाणे समावस्थानामदोषत्वे प्राोत्यदाषवचनं

#॥।

६४८ व्याख्याकुमुमावरयाख्यदीकासमेतो- [८ १एकाश्चीतितमः-

च इष्टत्वामावत्‌ । न हि समावस्थानां वातादीनां दुष्ट्भावत्वमुपपध्ते ।
दोषवचनं शरीरयोगक्षेमकतैत्वात्‌ । तदुक्तं ते प्रकृतिभूताः शरीरयोगक्षेमकराः । उत
मन्यते ते दृष्टख्लमावाः शरीरदूषणात्मकासदा ते दोषा न समावस्या इति । एवं सति
दोषस्वभावानुपपत्तिरव्यवस्थितत्वात्‌ । यदि दोषाणां दोषत्वं कदाचिद्भवति कदाचित
भवत्येवं पति खमावो न मवति यस्माद्यवस्थितः खमभावो नाव्यवस्थित इति । तस्म-
द्धातनामपि दोषत्वं सिद्धमिति । अत्र रुम: । यद्यपि धातूनां वातादिभिः सवं समानं
निर्दिष्टं एरथङ्निदानलक्षणस्थानरोगचिकित्पितदोषरन्ञाद्षणत्वादि तथाऽप्ययमच्र विशेषो
येन वातादयो दोषा न धातवः । तथा हि । वातादयो धातृन्दूषयन्ति नैव
कदाविद्धातुभिषीतादयो दृष्यन्ते । परस्परं वा न दूषयन्त्यतो वातादय एव
दोषा न धातवः । तहिं द्ष्याणां दृषपितम्यत्वात्‌ । अतश्च यो रप्तरक्तादीनां धातूनां
गुरूशाततीकष्णोष्णदिर्निदानात्प्रकोपः । प॒ दोषप्रकोपणद्वारेणेवोत्प्ते । दोषा एव हि
तेत्तरमिदनिदैष्टा रक्तादीन्ययिष्ठाय दृषयनिि न तु वातादिदोपषप्रोपनियेक्षा धातव
कुप्यन्तीति । वाद्रय॑(९)येऽपि रसर्तना व्याधय इत्युक्तास्ते तत्रध्थेदषिदूषितेषु रसा-
दिषु जन्यन्ते । उपचारमत्रेण तु रप्तना रक्तजा इति व्यपदिरयन्ते घृतदगधवत्‌ । यथा
घरताधिष्ठानिनाभ्निना दग्धो चूतेन दग्ध इति तद्वदप्रक्ताधिष्ठानैरवातादिमिर्दषि्जनितेषु
व्याधिषु रसजा प्याधयो रक्तजा व्याधय इति भ्यपदिदयन्ते । तथा चास्यैवाथैस्य
सािमतमिदमाचायं उक्तवान्‌। तत्र रपरादिषु स्थानेषु युगपत्छुपितानां दोषाणां यसि-
. न्स्थाने ये ये व्याधयः संभवन्ति तांसान्यथावदनुग्याख्यास्याम इति । तथा तदुपक्रम-
निर्देशोऽप्युपचारमात्रम्‌ । रप्रक्तमांसस्थितानां दोषाणां स्थानपेक्षया दोषोपक्रम
क्रियमाण उपचारमात्रमेतद्रप्तस्योपक्रमो रक्तस्योपक्रम इति । योऽप्युपक्रमविरोषो रक्त-
जानां श्ोणितक्लावो मांसमेदोजानां अन्थ्यवुदादीनां शाख्मेदादिने दोषोपक्रमविलोपनः ।
सोऽपि वातादिदूषितानां रक्तमांपादीनामपेक्षणा्यदाऽतिमहती वुद्धिभवति तदा तत्रस्थो
दोषः दीतादिभिरषोपक्रमेः प्रशमयथितमरक्योऽतिवृद्धत्वात्‌ 1 रक्तमांसादिनानामनेनो-
पायेन तत्नोपदामो भवति । उक्तं च । बहदोषाणां पनर्दोषावेचनमेव कार्यम्‌ । न
ह्यमिनने पेतो प्वलप्रसेकोऽस्तीति । तस्मादत्पत्य निपल्य वा चय एव वातादयो दोष।
न धातवो दोषा इति। एतेन तन्रान्तरीयाभीष्टसय चतुर्थस्य रक्तस्य दोषस्य दो षत्वनिषेधः
कृतो बोद्धम्यः । यदुक्तं सुश्वुतेन--यथा हि महान॒दकपतेचयो विरुद्धत्वात्सेतुमवदीया
प रोदकैमीवेर््यामिश्रः स्तः प्रधावयेवं दोषाः कदाचिदेकैकदो द्वद्रशः समस्ता
शोणितचतुथो वा प्र्रन्ति । तत्र वातः परततं शछेष्मा ोणितमिलेवमादि ॥ ६० ॥

कफपित्तानिखाः पषेमध्यान्तेष व्यवस्थिताः ॥
भृक्ताहारात्रवयसां संधिष्वपि कफानिरो ॥ ६१ |

स्वस्थाधकारः। दहेन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ६५९

सुगमम्‌ ॥ ६१॥
कृशो रुक्रोऽल्पकेशश्च चरुचित्तोऽनवस्थितः ॥
वहुवार्व्योमगः खम्र वातप्रकृतिको नरः ॥ ६२ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६२ ॥
अकालपलितो गोरः पस्वेदी कोपनो ुधः ॥
स्वभष दी्िपसक्नी पित्तपरङ्नतिको नरः ॥ ६३ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६६॥
स्थिरचित्तः सुबदाङ्गः सुपनः ल्िग्धमूधजः ॥

क,

स्वम्े जटाक्याखेक श्ेष्पपरकृतिको नरः ॥ `
संमिभ्रटक्षणेजञंया दिनि) दोषान्वया नराः ॥ ६४ ॥

सुगमम्‌ ॥ ९४॥
बहद्कनगाऽनूपः कफमारुतरागवान्‌ ॥
जाङ्खोऽल्पाम्बुश्ाखीं च वातपित्तगदात्तरः ॥ ६५ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६९ ॥ |
संखषटरक्षणोपेतो देशः साधारणः स्मरतः । ६६ ॥
ननु साधारणस्योभयडक्षणत्वमयुक्तं प्रस्परपरिहारस्थितिधर्मकत्वात्‌ । न ॒ह्यानृष-
जाङ्गल्योटक्षणानि मिथोलन्तविरक्षणानि शीतोष्णवदेकत्र समवन्ति । अवयवन्ुत्ि-
त्वास्सिद्धिभविष्यति । साधारणो हि कचिदन्‌पलक्षणः कचिन्ाङ्गख्लक्षणशित्रपरव-
दिति चेत्‌ । नैवम्‌ । यो हि साधारणस्यावयवोऽनषकक्षणः सोऽन्‌प एव यो नाङ्गरल-
क्षणः स॒ जाङ्गढ एवातह्टक्षणत्वात्तत्कायत्वाच्च । तस्मदितदेवं प्रतिपत्तव्यं य एतैञन्‌-
पनाङ्गलयोर्हुनिमनोत्ततादयो व्यज्ञनविरोषासौरेवानतिशयपहितेः साम्यावध्ितेः स्ाधा-
रणो मन्तभ्य इति ॥ ६६ ॥ ु
अमुमेवाभिप्रायमाह-
समाः साधारणे यस्माच्छीतवर्षोष्णमारताः ॥
समता चैव दोषाणां तस्मास्साधारणो वरः ॥ ६७ ॥
तस्मादनपजाङ्गख्वेदनानामपि साम्यमेव वेदितव्यम्‌ ॥ ६७ ॥
क्षीरितिक्तकषायाणां द्रादश्चाङ्टमांयतम्‌ ॥
दन्तका निषेषेत मुखरोगभ्रणाश्नम्‌ ।॥ ६८ ॥

१. घ. जलसित्ताडो' । २ क. घ. अशान्तप्रे ॥ ति ।

६५० व्याख्याकुमुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [८१ एकाशीतितमः-

तिक्तकषायादि दन्तकाष्ठं प्रत्युषपि कफ़प्रकोपनिवारणाय । दन्तधावनस्य द्वादशा-
ङ्खत्वं सुखग्रहणपंचारणाथेम्‌ ॥ ६८ ॥
नवञ्वरास्यशोषादौ न सेव्यं दन्तरोगिणा ॥
प्रतिपदं षटठीषु नवम्यां चेव भारत ॥ ६९ ॥
सुगमम्‌ ॥ ६९॥ `
दन्तानां काष्ठसंयोगो दहत्यासप्तमं ुटम्‌ ॥ ७० ॥
सुगमम्‌ 1 ७० ॥. |
पत्रैः स्याद्वकुखादीनां तत्र दन्तमधषणम्‌ ॥
मुगमम्‌॥ |
. जिहानिर्टेखनाद्रोगास्तद्वता न भवन्ति हि ॥ ७१ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७१ ॥
बहिखप्र्षालनमाह--
पित्तरक्तदरेता रोगा न स्युव्येङ्गादया पृखे ॥
भिट्धोटककषायेण धाजीकाथेन धावनात्‌ ॥ ७२ ॥
आदिशब्दान्नीटिकामुखशोषपियिकिा गृह्यन्ते । भिद्धोटकेति । भिद्छोरको दिमवद्र-
नान्ते केदारम्‌मो प्रधिद्धः । गयी तु भिद्धौटककषायम्‌ ॥ ७२ ॥
नमुखप्रक्नाखनमाह-- = ` |
आमर्कस्य कषायेण नेत्रे भरक्षाटयेत्‌। उभयं शीतोदकेन वा ॥ ७३ ॥
दृष्टिपरिमानंनार्थं मुखस्य कान्त्ये. नरिदोषशमनाय ॥
सौवीराञ्जनमुक्तं खोचनयो रञ्जनं मुनिना ॥ ७४ ॥
सममम्‌ ॥ ७३ ॥ ७४॥
सामान्याञ्चनगुणमाह-- `
शोभाथमञ्ञनं कृष्णं शखाकाभिययेप्सितम्‌ ॥
प्म विशदं कान्तंमररोज्ज्वटमण्डलम्‌ ॥
नेत्रमञ्जनसंयोगाद्वेचामर्तारकम्‌ ॥ ७५ ॥
पकषमङं घनरोमानितम्‌ । कान्तं कमनीयम्‌ । अञ्जनसंयोगादिति । अञ्जनं सवी
ज्जनाद्‌ं ॥ ७५ ॥
श्रान्ते प्ररुदिते चेव मदययपीते नवज्वरे ॥
उष्णवेरमनि दाहे च अञ्जनं नेव शस्यते ॥ ७६ ॥

स्वस्थाविकारः] दृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः। - ` ६५१
पुगमम्‌ ॥ ७६ ॥ |
निगेदं निर्मलं चक्षुर्भवयज्जनयोगतः ॥
परतिमशस्ततो देय उध्यजञ्जुगदापहः ॥ ७७ ॥
सुगमम्‌ ॥ ७७ ॥ `
गुखुद्धिथ पगादिकपुरसुमनःफेः ॥ ७८ ॥
छेष्महननाय कल्पत इति कूरः ॥ ७८॥
अभ्यङ्गोतसादनस्ानगन्धमास्यादिभूषितः ॥
पादत्रच्छतदण्डेश्च विचरेच यथासुखम्‌ ॥ ७९ ॥
अभ्यङ्गस्तु विदोषेण कार्यो विपरैतगुण्वातं जित्वा वीर्यादिकरत्वात्‌ । `
उक्तं च-““स्ेहेन रोक्ष्यत्वमपास्य वायोर्यदरौरवाह्छाघवमाद्यु तस्य
उप्णन लयं विदधाति तैटं वीर्यं सुवर्णं सुबह सुपुष्टिम्‌ इति ॥
सहस्य रिरामुलादिमिः शरीरस्य सतपणकाठं केचिर पटन्ति--
“"रोमान्तेष्वनुदेहस्य स्थित्वा मातराक्चतत्रयम्‌ ।
ततः प्रविशति जेरश्वतुभिगच्छति त्वचम्‌ ॥
रक्तं ब्रजति मात्राणां रतैः पञ्चभिरेव च |
षड्भि प्रपद्येत मेदः सप्तभिरेव च ॥
दातैरष्टामिरस्थीनि मजानं नवमित्रजेत्‌ ।
= ततघ्रस्थाञ्दामयेद्रोगान्वातपित्तकफात्मकान्‌"' ॥
उत्पादनं पसेहकल्केनोद्धषणंम्‌ ।
““ल्रानाछेपनमास्यानि मनोहषं वितन्वते ॥
हभणान्मनसो वृष्यं प्रमावादुपजायते'ः ।
पादत्रच्छत्रदण्टैरिति। पादघ्रगुणाः सुश्रुत उक्ताः--
“'पाद्रोगहरं वृष्यमायुष्यं चक्षुषे हितम्‌ ॥
` पुखप्रचारमोजस्यं सदा पादच्रधारणम्‌' इति ॥
वप्यत्वे कारणमाचायेः प्राह--
““रेतोवहाः पादतदेषु नाञ्यः स्थिता उपानद्रहितस्य घु ।
पित्तानिटाम्याममिधातक्रच्यामृत्तप्यते बीयैमवृष्यताऽतः ॥
पादत्रयुक्तस्य तु कारणैः खेवृद्धं न नाडीषु विशोषमेति । .
` हृतेऽपि काम्यादिह वृष्यतक्रदिष्टः परथोगो मुनिमिः प्रदिष्टः” इति ॥ ७९ ॥
श्रोवघाणरिरःपादतेलनिलयोऽथ धमप ॥ ८० ॥

६५२ व्याख्याङुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [८!एकाञ्चीतितमः-

कर्णप्रणकाटस्य संख्यां वागभटः प्राह--
“्ारयेत्पूरणं कर्णे कणमृषं विमदेयेत्‌ ।
रजः स्यान्मादवं यावन्मात्रारतमवेदने” इति ॥
पादाम्यज्गगुणाः सश्चत उक्ताः-
“निद्राकरं दहमुखश्चक्षुष्यः पवनापहः ।
दत्वद्मदुकारी च पादाम्यङ्कः सदा हितः" इति ॥
पाद्चक्षषोग्येवहितावपि पादाम्यङ्गश्रकषुष्यः । उक्त च--
“चश्ुषी प्रतिबद्ध द्वे शिरे पादसमाध्रिते ।
तस्माचकषुष्प्रादाथं पादाभ्यङ्गं समाचरेत्‌" इति ॥
वाम्भटेऽपि-
द्र पादमृटे प्रथुसंनिवेरे दिर गते ते बहुधा च नेत्रे |
ता म्रक्षणोद्धपनेपनादीन्पादप्रय॒क्तान्नयनं नयन्ति" ॥ ८० ॥
पषटतोऽफै निपेवेत जठरेण हुताशनम्‌ ॥!
स्वामिनं सवेभावेन प्ररटोकममायया ॥ ८१ ॥
पुगमम्‌ ॥ ८१ ॥
राजन्हरीतकीं भक्ष तक्रं सखवणं पिव ॥
भुङश््व वास्तुकशाकेन नश्यन्तु तव तेन ते ॥ ८२ ॥
तेन त इति । ते गुदजाः ॥ <२॥
न वेगान्धारयेनि्रावातविष्पूतररेतसाम्‌ ॥
न॒म्भावाष्पक्षवोद्वारश्वासतष्णावमिश्चुधाम्‌ ॥ ८३ ॥
पुगमम्‌ ॥ ८३ ॥
धारितेषु भजायन्ते तन्मागेस्थानजा गदाः ॥ ८४ ॥
तन्मागेस्थानजा गदा इति । तेषां मर्गल्ेतति स्थनि वाऽऽश्रये गदा जायन्त
त्यथः ॥ ८४ ॥
धाया बेगास्त्वश्चस्तानां मनोवाकायकमेणाम्‌ ॥
सुगमम्‌ ॥
न पीटयेदिद्ियाणि न चेतान्यतिखाखयेत्‌ ॥ ८५ ॥

इन्द्रियाणि रप्ननादीनि कदन्नाशनूदिना न पीडयेन्न निगृह्णीयात्‌ । न चैतानीन्धि
याण्यतिरार्येदतिश्येन विरासयेत्‌ ॥ ८५ ॥

सवस्थाधकारः] हृन्दमापवापरनामा सिद्धयोगः। ६५३

अनुयायासखतिपदं सवधर्मेषु मध्यमाम्‌ ॥
सेवेत विषयान्कारे लक्त्वा तत्परतां वशी ॥ ८६ ॥
नातिजागरणं निद्रां स्ेभूतहितेषिताम्‌ ॥
द्‌वगाव्राह्मणाचायंगुरषद्धान्सदाऽचयेत्‌ ॥ ८७ ॥
सवेधमेषु मध्यमां प्रतिपदं प्रतिपत्तिमनुयायात्‌ । सरवेप्वाचरेषु मध्यमं मार्ममन्वतेत
नैकत्राऽ ऽपि कुरयादित्यः ॥ ८६ ॥ «८७ ॥

चतुष्पथे नमस्कतां दाता यश भिय॑वद्‌ः ॥
कुद्धानामनुनेता च दीनानामनसूयकः ॥ ८८ ॥ `
आन्वासकथ भीतानां बन्धुवत्सवेदेहिनाम्‌ ॥
रागरेषनिदानानां हन्ता धमपरायणः ॥ ८९ ॥

दीनानामनसूयक़ इति । अनसूयकोऽम्यद्धारकः । बन्धुवदिति । करुणार््रमन-
स्कत्वेन बन्धुसि । रागद्वेषनिदानानां इन्ता । अहंकारममकारमिथ्यब्ुद्धयो रागद्वेष
हेतवः । रागद्धेषमूट्माड्मकमेप्रप्तरः प्राणिनाम्‌ । ततो विप्रहसंप्ारनिगडन्धः । तं
छेदयेत्परं प्रयत्नमाधाय ॥ << ॥ “९ ॥

निदं हिताहारविहारसेवी समीक्ष्यकारी विषयेष्वसक्तः ॥
दाता समः, सल्यपरः ्षमावानाप्नोपसेवी च भवव्यरोगः ॥
रिरश पादा च सदाऽचयेद्यः सिं भियं नाभिरषेत्परस्य ॥ ९० ॥

नित्यं सदैव हिताहारविहारौ सेवेत । तच्छीटखो यः स एवंभूतो नरः । तथा दाता
ल्यामी त्यागवान्‌ 1 तथा समः सर्वेषु मतेषु समचित्तः । तथा सत्यपरोऽगरितथवाङ्‌ ।
तथा क्षमावान्यः शक्तोऽपि कृतापराधदण्डनानुरूपण न योजयति } तथाऽऽप्तानुपर्तवते
तच्छीडो यः स आघ्रोपमेवी चारोग भवति । न केवरं प्राक्तनविध्यनुष्टाननारागः प्तप
दयते । यावदाप्तोपमेगी चेति चराब्दाथैः |

भ्येषां चिकारमचट ज्ञानमव्याहतं सदा ।
आप्ताः रिष्ठा विबद्धास्ते तेषां वाक्यमस्दहायम्‌ः ॥

(^

इ्याप्तटक्षणा्मति ॥ ९० ॥

कुयांचश्वरं चतां न कारुमतिपातयेत्‌ ॥ ९२ ॥
प्रणयेनापि नो वाच्यं वचनं परतापि च ॥
अहता सततं काया धाया चित्तस्य निता ॥ ९२ ॥ `

[1

7

न~~ इ

१, यदा]

६५४ ` व्याख्याकस॒मावस्याख्यदीकासमेतो-- [<रव्यशीतितमो-

॥ ९१॥ ९२॥
इति श्रीदन्दभणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्ध योगव्याख्यायां श्रीश्री-
कण्टदतत्कतायां व्याख्याकुयुपावस्याख्यायामेकाश्चीतितमः
स्वसथाधिकारः समाप्तः ॥ ८१॥

अथ द्य्षीतितमो भिश्रकाधिकारः।

चिकितपाज्गमृतप्रशस्तवै्ादि निशः परिशेप्यात्‌ । अतो वैचयादिपादचतु्टयं चिकि-
त्ाप्ताधनं निदिरन्नाह-
वेद्यो व्याध्युपसष्ट्च भेषजं परिचारकः ॥
एते पादाधिकित्सायाः कमेसाधनरेतवः ।॥ १ ॥
व्याघ्युपसुष्टो रोगी । परिचारकः शुश्रूषकः पुरुषः । कपेसाधनदहेतच इति ।
आरोग्यहेतव इत्यः । वैदोऽमिदित अद्रौ प्राधान्यात्‌ । ततश्च रोगी मेषनस्याधिक्र-
रणत्वात्‌ । ततो मेषनं रोगनिवृत्तौ प्रधानकारणत्वात्‌ । शेषात्परिचारकोऽन्ते । पादा
इति । चत्वारोऽशाः । पादपकौतैनेन च वैयदीनामन्यतमवैकस्येऽपि चिकित्ायाः
धिद्धि दशेयति ॥ १ ॥
वेयादीनां गुणानाह--

तचाधिगतशाखारथो दृषटफमी - सखयंकृती ॥
टघुदस्तः शुचिः शूरः सजोपस्करभेषनः ॥ २ ॥
परत्युत्पन्नमतिधींमान्ग्यवसायी विशारदः ॥
सलयधमेपरो यश्च स भिषक्पाद उच्यते ॥ ३॥
चाधिगतशाच्ा्थं इति । यपावदथिगतदाखरो यथावच्ज्ञाततद्रथश्ैल््भ॑इति
इष्टणः । सत्सदिति गृह्यमाणं यथाभूतमविपरीतं तत्य भवति । अप्तच्चाप्त-
दिति गृह्यमाणे यथामूतमविपरीतं तत्त्वं मत्रति । तत्वेन यथावस्थितोऽधिगतः
दाखर्थो येनेति सोमः । दृष्टकर्मेति । केदो लेहदो च कुराल इत्यथः । `
स्वयंकृती खग्रज्ञया चिकित्सायां प्रवृत्तः । ठघुहस्त इति । छेचादिक्रियापसु वेपना-
दिदोषरदितः । शुचिरिति । बाह्याभ्यन्तरशोचयुकः । ररः, अविषादी । सज्जो-
„ पस्करभेषज इति । सञ्जानि प्रगुणान्युपस्छराणि यन््रहाखरादीनि भेषजानि च यस्य
स॒ तथा । प्रत्युत्पन्नपतिरिति । यथाकाडोचित्तकायामिन्नः । धीमान्‌, उक्तदुरुक्तो -
हापोहक्षमः । व्यवसायी, उचमपरो गहगेऽपि क्म कर्त व्यवस्यतीय्ैः । विशारदः

िश्रकाधिकारः। दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ` ६५९ `

पण्डितः छृच्छपदम्रषु न महयति । सत्यधर्मपर इति । सव्यं मिथ्यामाषणनिदत्तः ।
धमः अनेकप्नाधनप्ताध्यः ॥२॥६९॥ ` ॥
आयुष्मान्सखवान्साध्याो द्रव्यवानात्मवानपि ॥
उच्यते व्याधितः पादो वै्यवाक्यषदा सिकः ॥ ॥

आयुष्मानिति । प्रधानगुणदोषचिकित्पायाः प्रवृत्तेः । उ्टणस्तु--आयुष्मा-
न्द्रीर्घायुः । तच शारीरणक्षणेरिष्टामविन चाभ्युह्यमिति। सत्वान्छशसरिष्ण॒ः । साध्यः
साध्यन्याधियुक्त इत्यथः । आत्मवानछोदुपः । वै्यवाक्यज्ृत्‌ , वैद्यवचनकरः ।
आस्तिक इति । दत्तमसि हुतमसि परोकोऽस्ि, एवं मतिर्यस्य स॒ आस्तिकः ॥४॥

मरस्तदेशसंभूतं भररस्तेऽहनि चोद्धतम्‌ ॥

अरपमात्रं महावीर्यं गन्धवणेरसान्वितम्‌ ॥ ५ ॥

दोषघ्रमग्छानिकरमविकारि विपयये ॥

समीक्ष्य कारे दन्तं च भेषजं पाद्‌ उच्यते ॥ ६ ॥।

अरपमाराभित्यत्र युक्तमाचं मनस्कान्तमिति पाठः । युक्तमात्रं युक्तग्रमाणं मन-

स्कान्तं मनःप्रियम्‌. । दोषध्रमिति । दोषदब्देन वातादय उच्यन्ते तदूषिता धातुम-
टटाश्च | अथवा दोषघ्नं दुष्ट हन्ति, अदुष्ट च कोपयति । अग्हानिकरं हषैक्षयं न
करोतीत्यर्थः! अविकारि पिपरयंय इति । विपयैयेऽयोगादावप्यनतिषिकारि ।

समीक्ष्येति । दोषप्रदेशबटकाटविकारसच्वप्तात्मयोषधानख्वयःप्रकृलादिकान्परीक्ष्य

उत्तमुपयुक्तं कार आवस्थिके वा ॥ ९ ॥ ६ ॥
सिग्धोऽज्ञगप्स॒वंखवान्युक्तो व्याधितरक्षणे ॥
वेद्यवाक्यकृदभ्रान्तः पादः परिचरः स्मृतः ॥ ७ ॥
सिग्धः प्रीतियुक्तः । अजुगरप्पुरातुरव्याधेरगोपको विकारेऽनिन्दकश्च । कष्टवी भत्स-
उ्याधिमत्खपि न गर्हा विमति । बटवानिति । बटवत्तवात्सक्ठेशप्तदः । युक्तो
च्याधितरक्षण इति । युक्त उद्युक्तः । युक्तो निपुण इति उष्णः । एतेन व्याधि-
तस्य रक्षणे तत्पर इत्यथैः । वैयवाक्यक्रृत्‌, वेदवाक्य अविकल्प करोतीत्यथेः ॥
अश्रान्त इति । खेदरदितः ॥ ७ ॥ |
स्वदेशे निचिता दोषा अन्यस्मिन्कोपमागताः ॥
बरबन्तस्तथा न स्यजरजा वा स्थखहूताः ॥ ८ ॥
उचिते वतेमानस्य नासि देशकरतं भयम्‌ ॥
आहारसमचेष्टादौ तदेशस्य गुणे सति ॥ ९ ॥
स्वदेशे समानगुणदेशे । यथाऽनूये निचितः कफ़ो जाङ्गल्देशे कुपितो न तथा बछ-
वान्भवति जाङ्गकेशगुणेनानृषावरोधात्‌ । जलजा धा स्थखाहता इति । टना

॥

1 शि

६५६ व्याख्याकुसुमावल्याख्यटीकासमेतो-- [८२ ्श्षीतितमो-

जन्तव इव स्थं नीयमाना अबद्वन्तः । वादाब्दोऽत्रेवार्थे । एतच्च हृन्दटिलितक्र-
मानरोधाद्यास्यातम्‌ । सधरते त-न तथा बल्वन्तः स्युरिलयादिः -छोकस्याऽऽदौ
पाटः । अत्र क्रमे ठीकाकाराणां व्याख्या । जना अनृपना रोगाः -छीपदादयो
जाङ्ग्देशं नीता न बलवन्तः । वाशब्दाज्जाङ्गना अपि रोगा अनूपं नीता न॒ बल-
वन्तः । स्वदेशे निचिता इत्यादिनाऽनुचिते वतेमानस्येत्यादि -हेतोधितक्ुपित-
दोषस्य विसदृशगणे देश उचिते न्याय्ये वर्तमानस्या"““"जाज्गट्देशे यदि "“"“स्वभ्रादौ
पति तदेशे मवत्येव मयम्‌ । एवमनुपेऽपि व्याख्येयमिति इद्णः । सुभ्रुतपाटक्रमं
परित्वा; एवं ग्यास्याति-- `
८५ तथा बदवन्तः स्यजघछ्ना वा स्थदाङताः ।

सदो निचिता दोषा अन्यस्मिन्कोपमागताः ॥

उचिते वर्तमानस्य नासि देशक्ृतं मयम्‌ ।

आहारस्वमचेष्टादौ तदेशस्य गणे सति" इति ॥

५ ५, ५

तस्यगणनात्य रोगस्य विपरीतगुणदोषयिकरिस्पितं दशयच्राह-न तथेति ।
जलजा अनूपदेशजाः छीपदादयः । स्थलाहता इति । जाङ्गरूेशं नीता इत्यथः ।
उक्तन्याधिकारणं दोषचयारि विदददेश्चाश्रयं प्रथमं दशेयनाह-- स्वदेश इति
यथाऽनूषदेशे संचितः कफो जाज्गल्देशे कुपितः । उचित इति । न्याय्य इ्यथं
यदि पुनराहारादावनुचिते वतेते न वा भवल्येव भयं यथाऽनूपदशे संचिते कफ जाङ्क-
द्देोऽपि दिवाख्मादि कुवेतः पुरुषस्य भयं मवलयेव । आहारस्वम्रेलयादि । तदेशस्य
गुणे सति जाङ्गव्देशस्य रौक्षयौप्ण्यादौ गुणे सल्यप्युचिते वतेते । एतदुक्तं भवति ।
यदप्याहारस्वमचेष्टादयस्तदेशगुणा अपि सनिति तथाऽप्युचिते वतेते कफविषरीतगुणे
वैत इत्यथः । सश्रुतपाटक्रमे सोम एवं व्यास्याति । अन्यदेशानातस्य व्याधे्देशान्त-
रगमनं प्रशमे हेतुमाह--स्वदेशे निचिता इत्यादि । खदेरे यथाऽनपे संचित
कफो जाङ्गख्देरापरङ्गपित उचिते न्याय्ये यदि पुनराहारादावनुचिते वतते तदा भवत्येवं
मयम्‌ । आहारस्वभचेष्टादौ तदेशस्य जाङ्गव्देशस्य रूकषोप्णादो गुणे सल्यप्युचित एव
वते । उचिते व्याध्यारम्भकदोषम्र्यनीक एव वतेते ॥ ८ ॥ ९॥
विकारेऽस्पे महत्कमे क्रिया रुध्वी महागदे ॥
द्रयमेतदकोश्चस्यं कौश्यं युक्तकमेता ॥ १० ॥
सुगमम्‌ ॥ १०॥
क्रियायास्तु गुणाराभे क्रियापमन्यां भरयोनयेत्‌ ॥
पृवेस्यां शान्तवेगायां न क्रियासकरा मतः ॥ १२ ॥

५ १ क, 0 हतः ।

१

क *

मिन्रकाधिकारः] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६५७

दोषावस्थाया इरुक्षत्वात्‌“"“ "“"परमाणक्रियायोग तदानीं विश्राम्य तद्धि
परीतगुणाऽन्या क्रिया काया । विश्रामो हि पवेक्रियाया अशान्तः“-उभयोरपि निष्फ-
रुत्वं स्यात्‌ । अश्निमान्यविरोधमोषधपरिमाणेन तथाऽऽहरिणापि पच्यमनिन । `
अथ इद्टणव्याख्या--करियाफटं यदा न इर्ये तदाऽन्या क्रिया कर्तव्या । साऽपि
विश्रमय्य कालान्तरिता सती कतेव्येति दरेयच्राह-- क्रियाया स्तिति। पञ्चरा्ान्तरिता
जान्तरिता वाऽन्या क्रिया प्रयाक्तव्या । सकय युगपट्द्रयोः प्रयोगः ॥ ११॥

गुणाङाभेऽपि कतेव्या विभ्रामान्तरितक्रिया ॥
सेव सेवान्यथा तस्याः पवेवत्संकराद्धयम्‌ ॥ १२ ॥
सेव सेवेति वीप्पाया इृष्टफत्वात्‌ । तस्या एवाम्यासवृत्ति दशैयति विश्रामः ।
““गुणाङाभेऽपि सपदि सैव सेव क्रिया हिता ।
कतेग्यैव तदा व्याधिः कृच्छप्ाध्यतमो यदिः" ॥
इति सुध्चतपाठक्रमः } तत्र यस्या अपि फं न दद्यते साऽपि सप्तरात्राद्धिश्रमय्य
ऊते> इति । स्रपदि शीतम्‌ । यदा पनः कृच्छरप्ताध्यो व्यापि
स्तदा गणस्य क्रियाफटरस्यारामेऽपि हिता या क्रिया सैव प्रयोक्तव्या ! इति इद्टण
व्याख्या ॥ १२ ॥
षड्भिः केचिदहोरातेः केचित्सप्रभिरेव च ॥
इच्छन्ति मुनयः प्रायो रसस्य परिवतनम्‌ ॥ १३॥ .
सुगमम्‌ ॥ १३ ॥
| परिषा रसस्येव शन्तवेया क्रिया मता ॥ १४ ॥
सुगमम्‌ ॥ १४ ॥
चण्डः साहसिको भीरुः कृतघ्ने व्यग्र एव च ॥
सदैयवरपतिद्रे्ठा तद्विष; शोकपीडितः ॥
याटच्छिको सम्रषश्च विरीनः करणेश्च यः ॥ १५ ॥
बेरी वेद्य विदग्धशच श्रद्धादीनः सुशड़ितः ॥
भिषजामविषेयथ्र नोपक्रम्या भिषग्वरैः ॥ १६ ॥
सुगमम्‌ ॥ १९ ॥ १६॥
एतानपाचरदेयो बहुन्दोषानवाष्यात्‌ ॥
एभ्योऽन्ये समुपक्रम्या नराः सर्वैरुपक्रमेः ॥ १७ ॥

ण न त मे प भा) ११) ह 1) 0 क च च मयकय

१ क. च. भवत्‌ 1 `

[1 0 11
[|

८२

६९८ व्याख्याङसुमावस्याख्यदीकासमेतो-- [८रदकशषीतितमो-

सगमम्‌ ॥ १५७ ॥
चिकित्सितं शरीरं यो न निष्क्रीणाति दुम॑तिः ॥

| ¢ (+

ख यत्करोति युद्तं तत्सवं भिषगश्चुते ॥ १८ ॥
मुममम्‌ ॥ १८ ॥

नैव कुवीत छोभेन चिकित्सापण्याविक्रयम्‌ ॥

$्वराणां वसुमतां छिप्तेताय तु त्ते ॥ १९ ॥

प॒गमम्‌ ॥ १९ ॥
अधना मान्तस्याया यथासत्तासंज्ञिविधानाथमाह--
गञ्जाभिः सप्नमिमाषः ज्ञाण माषचतुष्टयम्‌ ।।

द्रौ शाण वटकः कोरस्तो द्र कषे उदुम्बर; ।॥ २० ॥
अक्ष पाणितरं ज्ञेयं सुवणं कवलग्रहः ॥
पिचुबिडार्पद्कं शुक्तिः पाणितट्द्रयम्‌ ॥ २१ ॥
तद्रयेन पटं गुष्टिः प्रकुश्चो बिरवपुच्यते ॥

दर परे प्रतं विद्यात्तद्रयं कुडवोंऽञ्जलिः ॥ २२ ॥
मानिकाऽष्रपटं ते द्रे भस्थस्तस्माचतुगोणम्‌ ॥

आढकं कंसपातरे च चतुभिरद्रोण उच्यते ॥ २३ ॥
तत्पर्याया पयोन्पाननस्वणामेणसूषकाः ॥

तुला पटशरतं ताभिवश्चया भार उच्यते ॥। २४ ॥

मरै शाणाविति । दवौ शाण वरकः कोर इति संज्ञाद्वयम्‌ । वदरं द्रङ्क्षणश्वेति
स्ञाद्रयं बागभगान्तेयम्‌ । अत्र शब्दान्यत्वं न तु तत्वतो भेदः । तौ द्वौ कोटो कष
उदुम्बरोऽक्षं पाणितलं सुवर्णं कवलग्रहः पिचुर्विडारषदकभिति कोष्द्रयस्य कषोद-
योऽष्टौ । तथा तिन्टुको बागभटाज्जेयः । पणितल्द्रयं कर्षो शुक्तिः। तथा पिच अष्ट-
मिका च वाग्भगन्तेया। तद्येन शुक्तिद्रयेन पं मुष्टिः प्रकुञ्चो विल्वमिति संज्ञाचतु-
्टयम्‌ । आम्रं चतुधिकेति संज्ञाद्वयं वाग्भटात्‌ । द्वे पठे प्रखतिः 1 तद्वयं कुडवोऽज्ञ-
` दश्च | अष्टपटं कुडवद्वयं मानिका । ते द्व मानिके प्रस्थः । तस्मात्पस्याचतुगुणमादकं
कंसः पात्रं संज्ञाच्रयम्‌ । चतुभिरावकैरद्रोण उच्यते । तस्य प्याया घट उन्मानं नल्व-
णोऽभेणः सृपकश्च । इति संज्ञाः षडट्द्रोणादीनां शब्दानां स्वरूपतो भिन्नानां नार्थतो
भेदः । पशतं तुहा गद्यते । तानि पर्डशतानि विंरातिमार उच्यते ॥ २० ॥ २१॥
॥ २२॥ २३॥२४॥ `

ॐ

क

शमि १ त्‌, घ्‌, तरप |

। मिध्रकाधिकारः] दृन्द्माधवापरनामा सिद्धयोगः। ६९९
द्रवाद्रैयोविरोषमाद--
शुष्कद्रग्येष्विदं मानं द्विगुणं तु द्रवाद्रेयोः ॥
ज्ञातव्यं कुडवादूर्ध्व परस्थादिश्चतमानतः ॥ २५ ॥
वाग्भटेन तु, एवमुक्तम्‌--
“द्विगुणं योजयेदाद्रं करुडवादि तथा द्रवम्‌" ॥
अस्य व्यास्याऽरुणदत्तहेमाद्विभ्यां सुस्पष्टं कत्वोक्ता । आर्द्रं तोषधं द्विगुणं
योजयेत्‌ । परुमित्युक्ते पटद्यम्‌ । यथा हष्कद्वेयोरेकष्मिन्योगे तुस्यपरिमाणेन
निदिष्टयोः श्यष्कद्रन्यादा्रं दभ्यं द्विगुणं दत्वा योजयेत्‌ । श्चप्काद्वेयोवां द्रव्ययो-
स्तुल्यपरिमाणनिर्दिष्टयोः शष्कद्रम्यामावे सति, आपद्रद्र्यं द्विगुणं कृत्वा योजयेत्‌ ।
कुडवादि तथा द्रवमिति । कुडवादि द्रवं च कुडवं इत्युक्तं कुडवद्वयम्‌ । यथा
रुप्कद्रन्ययोरेकस्मिन्योगे तुल्यपरिमाणेन निर्दिष्टयोः इष्कद्रव्यादद्रवद्रव्यं कुडवादिप-
रिमाणसंज्ञया निर्दिष्टं द्विगुणं कृत्वा योजयेदिति । अनुक्तज्ञानार्थं परिभाषाप््र
वागभयोक्तं यथा--
“भेषणालोडने वारि खेहपाके तु निद्रेवे । ९
कस्पयेत्पद्श्ान्मागान्प्रमाणं यत्र नोदितम्‌ ॥
कल्की कुर्याच भेषज्यमनिरूपितकल्पनम्‌' इति ॥ .
अस्यार्थः । पेषणाछोडने वारि स्नेहपकेष्वनुक्तद्रवेषु वारि योज्यम्‌ । प्रमाणानुक्तौ
सममागत्वम्‌ 1 कल्पनानुक्तौ कल्कः । अङ्गानुक्तौ मूढम्‌ । प्रसिद्धेषु तदेव । यथा
हरीतकील्युकते फम्‌ । अनिर्दिष्ट प्रसिद्धेषु मूटं ग्राह्यं त्वगादिष्विति संग्रहवच-
नात्‌ ॥ २९ ॥
दवगुण्यं न तुखामान इति मानविदो विदुः ॥ २६ ॥
सुगमम्‌ ॥ २६ ॥
मानमेदानाह--
गोणी द्रोणाठकपस्थाः कुडवश्च परं पिचुः ॥
शाणको माषकथैव यथापूर्व चतुगणाः ॥ २७ ॥
तथा च वागभटः-
“ज्लाणं पणित मुष्टि कुडवं प्रस्थमाढकम्‌ ।
द्रोणं वहं च ऋमदरो विनानीयाचतुगणम्‌" इति ॥
जाणमानं च संग्रदोक्तम्‌ | षदुङ्यो मरिचः | ताः षटूपषेप ¦; । तेऽष्टौ तण्ड: । ४
तौ धान्यमाषः | तौ यवः ] अतः परं चतु्गुणैवृ्याऽण्डिकामाषकंशाणा इति । वशी

भ ।

न

[भ

(भरे

+

६६० व्याख्याकुसमावल्याख्यदीकासमेतो-- [८रव्यद्रीतितमो-

व॑दारन्भे भ्रविष्टरदिमस्थं रजः । संग्रहे धरण तु परस्य दरमां भागः | माषकस्य
पर्यायो हेमधानकश्च । कर्षस्य षोडशिका परुद्यस्याष्टमानं द्रोणद्भयस्य सूपं इति }
वाग्भधव्कसनामाह--
| “कषाययोनयः पञ्च रपरा खणवानताः ।

रमः कस्कः रतः शातः फाण्टश्चातं प्रकरपनाः)

पञ्च चेव कषायाणां पव प्रवं बायका; इति ॥

अस्यार्थः { द्रम्यादढतः ` सारमागः कषायः 1 छ्वणस्य तदमावादयोनित्वमिति
देमाद्रिः। `

उयेन्नानेस्य व्यास्या--कषायस्य योनय आकरा खवणवनिता मघुरादयः पञ्च
रसाः । तेभ्यो ये कषायाः स्वरादयः पञ्च सम॑वन्ति | आह । क्माह्धवणस्य
कृषायत्वं नेष्यते । यावताऽपावपि स्वविषयेष्‌ व्याधिषु च युज्यते । यथा तत्र॒ साध्य-
मामं प्रदुषएटमट्ीमतमदधेखयेत्पाथयित्वा छवणमुष्णं वारि तथा क्षोद्राम्बुना रसेनेक्षोर-
थवा छवणम्बनेति । उच्यते } कल्पनासमवात्पयोगापहिष्ण॒त्वाच्च । या हीमाः कल्पना
स्वरपा्यास्तापरामन्यतमाऽपि ख्वणे न पमवतिं । छक्णस्य त्‌ स्वरप्तकस्पनाया योगो न
समवति । सदैव हइाष्करूपत्वात्‌ । कर्ककल्यनाऽपि न सभवति । यतो यद्रव्यं द्रवेण
सिक्तं पिण्डी भवतिं न तु विदीयते तत्कस्कसन्ञामासादयति । न चैवं खवणे सभ-
वति | तथा क्राथकस्पनाऽपिं न भवति । यस्मादयहूग्यं क्राथयित्वा जटादुदाध्रेयते }
द्रव्यावयवास्तु केचिदमिषवरिथिखा विना प्रच्याव्यमाना ज्मन्‌ ` प्रविहामिि । केचि-
द्रभ्यसक्ता वनि तत्र शतकस्पना भवति | न चैवं वणे संमवतिं । उद्कप्रविष्टस्य
सवात्मना विख्यनात्‌, इति शतकस्पनाया अप्यप्तंभवः । शीतकस्पनाऽपि न संम-
वति । शीतकषायस्य शीतीरैरोषधेः पित्तरामा्थे प्रयोगाहवणस्य चोप्णवीर्यत्वात्‌ |
फाण्टकल्पनाऽपि न संभवति । यस्मात्सद्योऽभिषुतपृतं यत्तत्फाण्टममिधीयते । ततर च
कतिपये द्रम्यावयवा जङ्मनु प्रविशन्ति । मृमानस्तु द्रव्यभानो मवन्ि } ख्वणं तु
सवमेव विीयते, इयेवं कल्पनासमवाह्छणस्य कषायत्वं नेष्यते । तथा प्रयोगाप्रहि
ष्णुत्वाच् न च छवणस्य केवरस्य प्रयोगः सातत्येन मधुरादीनामिवाऽऽतरेः शक्येत

दुम्‌ 1 अतोऽप्यस्य नेवेष्यते कषायत्वमिति ! इत्यक्तं खवणवना रस्ता; कषाययो
नय इति । म॒निनाऽप्युक्तम्‌--कस्पनावशतः पञ्चानां र्नानां कषायंज्ञा ग्यवह्रति ।
न छवणस्य क्पनायागाभांवात्‌ । मधुरकषायोऽम्ड्कषायलिक्तकषायः कटकषाय
कषायकषायश्चेति तच््रसज्ञेति । पुनः पुनः कपायग्रह्णं चात्र मधुरादिषु द्वित्निचतुप्पञ्च-
भदयुक्तष्वपि कषायसज्ञासंनिवेशाथंम्‌ । वक्ष्यति--खाद्रम्डादिमिर्योगमित्यादि । मघ
राम्डो मधुरटवण इदयेवंप्रकाराः सवे कषायपज्ञा; । अन्यथा पञ्चेति व्पवस्थाकरणात्फेवटे-

1

-मिश्वकाधिकारः] हृन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः। ६६१
प्वेव मधुरादिषु कषायज्ञा स्यात्पंयुकतेषु न स्यादिति । रसानां स्वरसादिकलद्पनया योगो न
संमवति। युक्तं चेतत्‌। तस्माद णगणिनोरमेदोपचारांदिह रसमरहणेन तदाश्रयाणां द्रव्याणां
ग्रहणं मन्तव्यम्‌ । ननु च मधुराम्लकंटुतिक्तकेषायाणामपि क्षीरद्क्तमूत्रगृगुटुमधृनां
स्वरसा(दिकल्पना न संभवति । ग्रद्ररिकाञ्चनारीनां च मधरादिगणयक्तानामपि कषाया-
मावप्रसङ्गा न केवरं टवणस्येति । नैतदेवम्‌ । मधुरादीनां हि प्श्चानामेकदेशकस्पना-
समवः प्रयोगाप्तहिष्णुत्वं च येषां चासंमवस्ते न अ्रदीष्यन्ते । उ्वणानां तु सर्वेषामेव
कस्पना न संमवतिं । न च प्रयोगः सोद शक्यते । न चैकदेशकल्पनासंभवे कृत्ल्रस्य
मधुरादेः कषायगणपरयन्तस्य प्रतिषेधो नोच्यत इति । रसः कल्कः गुतः दइीतः फाण्ट-

श्चेति प्रकस्पनाः । पञ्चधैव कषायाणां स्वरप्ादीनाम्‌ ।

“्यनरप्रपीडनाद्रव्याद्रसः स्वरस उच्यते |
यः पिण्डः साद्ेपिष्टानां स कर्कः परिकीर्तितः ॥
वह तु कथितं द्रव्यं शातमाहश्चिकित्सकाः 1
आपोधथितं निशाध्यष्ठं तोयस्थं शीतमच्यते ॥ क

= क ७

चूणमुष्णन सयुक्त तत्फाण्टममिधायते" इति |

तत्र स्वो रपरः चरमः । य आद्रदरव्यस्य क्षण्णनिष्पीडितस्य नियाप्रः स स्वरसः। `
कटयतीति कस्को द्रग्यमन्ते नयती त्यथः । क गताविति पाठत्‌ । क्रियत इतिवा -
कर्कः । श्रपणाच्छरृतः | श्रपणं पाकगुणाधानम्‌। शृतं पाके, इति छक्षणात्‌ । सटिटामिष-
वणेः श्ीतस्परात्वाच्च रीतः । अनायाप्ननिप्पन्रत्वात्फाण्टः । कषायग्रहणं चात्र खरसा-
दिकर्पनानामपि केषौयत्वोपचाराथेम्‌ । रसेप्वेव मधुरादिषु ्वणवर्ज्येषु कषायज्ब्दो निय-
मेनावस्थितः स्वरसाघास्वपि कल्पनासु कषायशन्द्‌ उपचयते मधररादिस्वमावानतिक्रमात्‌।
यथा चरक उक्तम्‌। अन्येषां च श्ीतवीयोणां यथाङाममोषधीनां कषायं कारयेत्‌ । अत्र
दाताख्या कस्पना कषायजब्देनोपचयेते । एषं दरभ्येष्वपि जीवकादिषु पुननेवान्तेषु कषायो-
पचारो मधुरादि्तमवरेशादिति। “निशि स्थिता वा परिमर्दिता वा कल्कीक्रताश्चृणेमथ दुता
वा इति वर्णोपदेशाच्ूणं इस्पनानुक्तिः कस्मादग्रेति चेन । चरणस्य कल्करेऽन्तमीवापरयग-
भणनम्‌ । ननु चृणीदनन्तरं कल्कः क्रियते न तु कस्कादनन्तरं चरणं तस्मासश्चानां
कल्पनानां मध्ये चणेकल्पनेव निर्देष्टं यक्ता न तु कल्ककस्पना । युक्तमाह भवान्‌ ।
केतु छ्वणस्य कषायसंज्ञायां समवेदशो मा भदिति कल्पनानां मध्ये कल्क इति निदेश
करतो न चृ्णं इति । तस्माह्ववणे न भवति कपषायसन्नुविश इति । पूव बरावहा इति ~
कर्पनाप्तामान्यात्छरसादीनां तुस्यवल्त्वं प्राप्त .ृदमारम्यते । स्ता च कल्पना पं
पर्वं यथापरं बवदा बद्यधिका । एवं प्राण्यख्या (कल्पना सवरा 1 ततोऽप्यधिक-

, ॥॥ ।

६६२ व्याख्याङुघुमावल्याख्यदीकासमेतो-- [<रेद्यशीतितमो- `

हाक्तिः शीताख्या । ततोऽप्यधिकवीया श॒ताख्या ! ततोऽप्यधिकशक्तिः कल्काख्या ।
कृस्कास्यायाश्च कसपनायाः खरसाख्याऽपिकरक्तिः । तत्र स्वरप्तस्य॒तावत्सर्वभ्यो
बहीयत्त्वमोषधमारत्वादद्ाक्षे्षरसवच्छेषस्य किडटरस्याकेचित्करत्वात्‌ । कर्कस्य तु
काटपरिणामेनाऽऽतपानिादिमिश्चोपदतरप्वीय॑तया खरस्तो न्यूनववच््म्‌ । शृतस्य
त्वसकठोषपोपयोगादग्न्यमिभवात्कारपरिणामातपादिम्यश्च कस्काहखावरत्वम्‌ । रीतस्य
त रिरिरजटस्पर्शस्तब्धावयवतया खल्पौषधायक्ृष्टेः श॒तादरपबद्वत्वम्‌ । फाण्टस्य
पुनरदपकाटावस्यायित्वादू रम्यस्य शीतादू नबरच्वमेवेतीशानात्‌ । स्वरसादीनां रक्षणं
वाग्बदाद्ह-
(सद्यःपमुदतक्षण्णायः स्वेत्परपीडितात्‌ ।
स्वरसः स समदिष्ठः कर्कः पिष्टो द्रवाप्टतः ॥
चर्णोऽप्टुतः शृतः काथः शीतो रात्रो द्रवे स्थितः |
सद्योमिषुतपृतस्तु फाण्टस्तन्मानकस्पने ॥
युञ्ज्याद्याध्यादिबरूतस्तथा च वचनं मुनेः |
मा्राया न व्यवस्थाऽस्ि ग्याधिं कोष्ठं बटे वयः ॥
आोच्य देशकारौ च योञ्या तद्वच कस्पना ।
मध्यं तु मानं निर्दिष्ठं स्वरसस्य चतुष्पलम्‌ ॥
पेष्यस्य कषमारोञ्यं तद्‌ द्रवस्य पलत्नये ।
काथ्यं द्रव्यपटे कुर्यात्प्रस्थार्थं पादरोषितम्‌ ॥
शीतं पठे पठेः षरडमिश्चतुर्भिश्च ततोऽपरम्‌"! ।

अप्याथ; । खरसलक्षणमाह-स॒द्य इत्यादि । यस्मिन्दिने समुद्धतं तप्िननेव
प्रक्षाल्य क्षुण्णं पटपीडितं च यद्द्रव्यं तस्य रपः। कल्कखक्षणमाह-करक इत्यादि।
शरष्कं द्रवेणाऽऽग्ल पिष्टं कल्कः । अनाष्तं चणैः । संग्रहे तु--उपट्दशनादरिपिष्टस्तु
कर्कः । मृषकष्मतान्तवच्युतश्चुणैः । तस्य समस्तद्रभ्यापरित्यागादाप्डुतोपयोगाच कल्का-
दभेदः । दशनपेषणाखोडनेनैव द्रवः | कल्कस्य पेषणे पाने चाऽऽप्रतत्वं
चूणप्य पान एव समस्तग्रहणेऽप्यशक्यपेषणस्य त्यागान्न कषायलक्षणाभावः । रुतल-
क्षणमाह--द्यूत इत्यादि । कथनोद्धतः दाष्कद्रग्यरसः दतः । संग्रहे त-
प तु भेदयान्योषधान्यणुशो भेदयित्वा डेयानि च च्छेदयित्वा प्रक्षाल्योदकेन शुचो
छक्षायामधघःप्रतिषप्तायां ताम्रायोमन्मयान्यतमस्यास्यां समावाप्य बहुलपपानीयमराहिता-
~ मे।षधानामाकरय्य यावता मुक्तरस॒ता स्यात्तावदुदकमासेचयेच्छोषयेचच । अथ वहाव-
षिदयुल्य महत्याप्तने सुखोपविष्टः सवैतुः सततमवटलोकयन्दन्यां च विषद्यन्मदना पारत
समुपगच्छताऽनखन साधयेत्‌ । यवतायं च सुपरिखतं यथाह्पर च प्रयज्जीत । क्षीरा-

। [+
कै

„ मिश्चकाधिकारः] दन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः । ददै र

दिस्रहितं च द्रभ्यं न प्भ्यङ्मृक्तरपं भवतीति वारिक्राथपुवंकं क्षीरायैस्तदुपदेरोऽनुप-
द्ग्धं काथयेदिति । तदुषदेशे क्षीरादिक्राथोपदेशो वारिकाथं कृत्वा तं काथं क्षीराचयैः
सह समं क्षीरावशेषं काथयेत्‌ । एवं द्यनुपदण्धं द्रम्यम्‌ । केवलक्षीरादिपाके तुषद्ग्धं
स्यात्‌ । रीतलक्षणमाह-शीत इत्यादि । कथनं विना क्राथवत्सरकल्रातरिस्थापनो-
दूतः शीतः । फाण्ट्टक्षणमाह-- सथ्य इत्यादि । आरोडनस्रमनन्तरमेव पृतः
फाण्टः | अभिषुत आदोडितः । आखोडनं चोप्णोदकेन । उक्तं डि
संग्रहे--उप्णाम्मसि ध्ुण्णामिषुतं पृतं फाण्ट इति । उक्तानां कल्पनानां वक्ष्यमा-
णानां च मानानां विषयमेदमाह--तन्पानेत्यादि । न्याधिबखानुप्तारेण या कल्पना
यया मात्रया यस्योचिता तां तया तस्य युञ्ज्यात्‌ । आदिदाब्दादातुरबरानप्षारेण या

कल्पना यच्रोचिता भवतति सा तत्र देया । तेन महति व्याधौ बख्वति चाऽऽतरे खर- `

सप्रयोगः । मध्ये कल्कशतयोः । अल्पे फाण्टशीतयोः । तथा स्वोणि स्वरप्रादीनि
स्वैसिन्व्याधावातुरे च नैव योगीनि । यथा ज्वराणां स्वरसो न युज्यते गुरुतमत्वा-

नि कन.

ज्ज्वरस्याऽऽमारायसमुत्थत्वाचच । ग्रहणीरोगिणि रीतफाण्टकषायो न युज्येते अ्चे-

मान्यभयात्‌ । न च स्वेस्मन्पुरुे स्वेषां स्वरप्ादीनां योगिकत्वं कस्यचित्कचिन्मनः- ५

प्रतीघातात्‌ । किंच न चापि सवस्य द्रव्यस्य प्रवा; कल्पनाः संभवन्ति विडङ्गमध-
कादीनां स्वरस्स्याप्तभवात्‌ । किच, एकस्मिन्द्रव्ये सवेकस्पनाप्तभवेऽपि केनचिदपि
पनाविरेषेण संस्कृतं दरव्यमीप्िताथेसंपादनसमथं जायते ।

यथा--““मण्डूकपण्योः खरः प्रयोज्यः क्षीरेण यष्टीमधुकस्य तूणम्‌ ।
रसो गुद्च्यास्तु समूढपुष्प्या एषोऽनुकल्पः खट शङ्खपुष्प्याः" ॥

अत एव कानि च द्रव्याणि विशिष्टकस्पनापरिरहेणोक्तानि तथा तेषां कमणि
सामर्थ्यात्‌ । अन्यथा तच द्रव्यमात्नमेव कल्पनाविरहितमवक्ष्यदिति । मन्दबुद्यर्थं॑त॒
मध्यमं मानमुपदिदयते । तत्र रस्तस्याऽऽह-मध्यापित्यादि । पेप्यस्याऽऽह--पेष्य-
स्येत्यादि । कल्कनूर्णयोः कर्षं तदाोडनद्रवस्य पठच्रयम्‌ । शुतस्याऽऽह--काथ-
मित्यादि । श॒ते क्ाथ्यस्य पटं द्रवस्य षोड पठानि चत्वायवरेप्याणि । रीत-
स्याऽऽह--शीतमित्यादि । शीते द्रव्यस्य प द्रवस्य षट्ूपखानि । फाण्टस्याऽऽह--
चतभिरित्यादि । फाण्ट द्रव्यस्य पलं द्रवस्य चत्वारि पानि । अनयोरनवशेष्यत्वं
कथनामावात्‌ । यावत्पृतं तावत्पयामेति |

““पाद्रोषः स्नेहविधौ काथस्तोये चतुगृणः ' इति ।

“्ेहपाके त्वमानोक्तो चतुरणविव्रितम्‌ ।
कल्कसखेहद्रवं योज्यमधीते शोनकः पुनः ॥

# हैः

६६४ व्याख्याङ्कस॒माव्ररयाख्यरीकासमेतो-- [<रद्यश्ीतितमे-
सेहे पिष्यति द्धाम्बुनिप्काथ्ठरसैः कमात्‌ ।
. कस्कस्य. योजयेदंश्ं चतुथं षष्ठमष्टमम्‌ ॥

, प्रथक्लेहसमं दद्यात्पञ्चप्रश्रति तु द्रवम्‌ ।
नाङ्शिग्राहिता कल्के न ख्रहेऽप्रो सराब्दता ॥
. . वणीदिसंपन्च यदा तदेनं रीघ्रमाहरेत्‌ ।
घृतस्य फेनोपरम्तेटस्य तु तटुद्धवः ॥
छेदस्य तन्तुमत्ताऽप्पु मजनं शरणं न च |
पकस्तु अरिविधो मन्दश्चिक्णः खरचिक्रणः ॥
, मन्दः कल्कसमे किट चिकणो मदनोपमे ।
` किंचित्सीदति कृष्णे च व्य॑माने च पश्चिमः ॥
दग्पोऽत उर्व निप्कायेः स्यादामस्त्वयिपादक्घत्‌ ।
. मृदुनस्ये खरोऽभ्यङ्धे पाने वस्तौ च पिक्णः ॥

अस्यार्थः । सेहपाके मानमाह--सेहपाक इत्यादि । कल्काचतुर्मुणः सेहः सेदाचतु-
„> णं द्रवम्‌ | श्लोनकमानमाद--अधीत इद्यादि । निष्काये द्रवे कच्कात्पड्गुणः स्रेह
` खरमेऽष्टगृणः । अत्र चतु्गृणः क्षीरादिषु शुद्धाम्बुपरश्ेपस्यावकराशत्वात्‌ । रसक्राथयो
.. परस्परमन्येवी संकरे प्ामान्यपरिभाषाविषयत्वास्पंकीर्णं रि द्रवोत्तरम्‌ ।

“णस्य कोविदारस्य वृषस्य ककुभस्य च ।
कस्काढ्यत्वातपर श प्तनि पुष्पकस्कं चतुथेकम्‌” ॥

विरोषान्तरमाह--पृथगित्यादि । यत चतु्योऽधिकानि द्रवाभि तत्र पएरथक्लेह-
समानि न तु परस्पमरसराम्धेन मिहितानि खेहाचतुगुणानि । संग्रहेऽप्युक्तम्‌--पमुदित-
द्रवस्य पादेन लेहो योस्य इति । सवेद्रवाणां युगपत्प्र्षेपः । तभेकध्यं प्रति संसृ
ज्याधिशु् च निर्यूहवत्साघयेरिति संग्रहवचनात्‌ । अनिरूपितकस्पनं च
भेषजं कस्की कयात्‌ । कल्कानक्तौ निरूपितकसपनमपि । यतः क्ाथस्ततः कर्कर
इति परिभाषितवचनात्‌ । पकसेहरक्षणमाद--नाडगखीत्यादि । घरततेखयोः फेनोप-
रशमोद्धवो विशेषो । पक्टेदलक्षणमाद--कञेदस्येत्यादि । तन्तमच्त्वमुद्‌कमनज्नम-
विशीणत्वं च | सेहटेहौ काथमेदौ । तयोमानमुत्तमस्य पठं मत्रेल्यादिनोक्तं काध्योष-
धरान्देन टेहस्यापि म्रहणात्‌ । सहपाकमेदानाह--पाकस्तित्यादि । तत्र कल्क
समे किट मन्दः । पाकेन सेहात्प्रथगमूतकल्कः किटः ! वैवण्यांद्यमावात्कर्कपमत्वम्‌ ।
~ मदनोपमे चिक्णः } मदनं मधृ्छिष्टम्‌ । पश्चिमः खराचिकणः 1 सीदति म्डायति |

जेननििककनिि

„ १ स्थाऽभब्रदयकत्वादिति पा

मिश्रकाधिकारः ] हन्दमाधवापरनापा सिद्धयोगः । ६६५

अत ऊर्ध्वं पश्चिमादूध्वं दग्धः स च निष्फलः । मन्दादर्वागामः । सर चािमान्यङ्त्‌ !
त्रयाणां विषयमेदानाह--मृद्रित्यादि ॥ २७ ॥
सम्यक्मयोगं सर्वेषां सिद्धिराख्याति कर्मणाम्‌ ॥
सिद्धिराख्याति सर्वैश्च गुणेयुक्तं भिषक्तमम्‌ ॥ २८ ॥
कः पुनरहतुर्ेनावदयं ज्ञायतेऽनेन भेषजेनेदं कृतमिति । ब्रूमः । सरवैषां कममणां यः
सम्यक्प्रयोगसतं सिद्धिराख्याति प्रथयति । दरयन्ते च छोके वक्तारो नूनमनेनेदं सम्यग-
नुष्टितं यदगुनाऽप्य सिद्धिजीतेति । न च केवह सिद्धिः कर्मणां सम्यक्प्रयोगमास्याति
कि तरि स्वैगुणेयुक्तं भिषक्तममपि सिद्धिरेवाऽऽख्याति ॥ २८ ॥
इति विविधगुनीनां वाक्यमाटोक्य यत्ना-
त्स्वमतिपरिमितेविख्यातिमद्धिः पयोगैः ॥
ग्रथित इह मयाऽयं संग्रहो हन्दनान्ना
सपदि स हि छिखितरा सिद्धयोगः खमाप्रः ॥ २९ ॥
सुगमम्‌ ॥ २९ ॥

इति श्रीहन्दपणीतदन्दमाधवापरनामकसिद्धयगव्याख्यायां
श्रीश्रीकण्ठदत्तविरचितायां व्याख्याकुसुमावस्या-
यायां व्श्ीतितमो मिश्रका-
धिकारः ॥ ८२ ॥
श्रीकण्ठदत्तमिषजा मन्थविस्तरमीरूणा ॥
टीकायां कृप्ुमावल्यां व्याख्या मुक्ता कचित्कचित्‌ ॥ १ ॥
रतनं नागरवंशस्य भिषग्मामहछनन्दनः ॥ =
नारायणो द्विजवरो मिषनां हितकाम्यया ॥ २ ॥
भाष्याणि उद्णादीनि बहुशो वीक्ष्य यत्नतः ॥
धेकापूर्वि व्यधात्सम्यक्तेन नन्दन्तु साधवः ॥ ३ ॥

समाप्रोऽयं इन्दमाधवापरनामा सिद्धयोगः ।

रा० रा० पणशीकरोपाहैवासदेवशाश्िभेः संश्ोधिता । तस्या आद्यखण्ड नरि तयात्मक |
` म्रथमो भागस्तस्य मत्यम्‌ ... „4 = चन ~ "न "~ ~ ३ ८३ > `

[३] -

२०० आण पै ० ^

२५-२. स्कन्दपुराणान्तगता सूतसंहिता श्रीमाधवाचाय॑कृतटीकेपिता ॥ तस्या

अन्तिमखण्डपूवभागरूपो द्वितीयो विम्स्तस्य मूल्यम्‌ .. न “न च ४ ०

२५-३. सृतसंदितान्तिमखण्डोत्तरभागरूपस्तृतीयो विभागस्तसूय मूल्यम्‌ ... ३ १२९ ३ ६.
२६. पालकाप्यमनिविरवितों दस्व्याय॒र्वेदग्रन्थः, जयपुर्मदाराजाभितेन संस्क-

पाट्शचालाध्यापकेन वे° शा० दाधीचपण्डितरिवदत्तेन संक्नोधितःः ,- `~ ७ ६६ °

२७. कुसुमाषल्याख्यरीकासंवकितो वृन्दमाधवः = 4 "4. 4.0
धन्वन्तरीयनिषण्टर राजनिषण्टुसदितो भाषाषट्‌कगतप्यायङ्न्दसमेतद्रन्यावलिवणोनुक्रमको
श्सदहितः सपरिशिष्टश्च, वे° सा रा० रा० वैयोपनामकैनारष्यणशाल्रिभिः सशोधित

सामतं मुद्रणावस्थायां वतेमानानि पुस्तकानि ।
अ्टाददपुराणान्तगतं ब्रह्मपुराणम्‌ 1
निल्यागन्दक्रत्ता वृहदारण्यको पनिषन्मिताक्षरा 1
तेथा नानाविधा नारायणदकरानन्दविरचितदीपिकासमेताः शतसंखयामिता उपनिषदश्च ।

एतेस्थृखवणेपङ्केरथो यानि पुस्तकानि क्रमशः प्रदत्तानि सन्ति, तान्य:

- स्माभिः सांप्रतं संशोध्यन्ते । अतस्तानि पुस्तकान्येष्वन्यतमं घा यस्य कस्यापि

सकाशे स्याच्‌, तरि तेनावश्यमस्मत्सकाङ्ं प्रेषणीयम्‌ । तेनास्पदुपरि तस्यः
पहत्युपकृतिः स्यात्‌ । वयमपि तस्य तत्पुस्तकं शोधनमुद्रणानन्तरं मुद्धितपुस्तक- `
समेतं मेषयिष्यामः ।

श्रीशाङ्गदेवकृतः संगीतरत्नाकरश्वतुरकष्टिनाथ विर चितरीकासमेतः ।
वदमिदिरविरचिता बहत्संहिता भघ्रेवलकृतदीकासमेता ।
अपरार्ककृतरटीकासमेता याज्ञवल्क्यस्परतिः ।
तैत्तिरीयश्ाखीयानां संहिताब्राह्मणारण्यकानि श्रीमत्सायणाचार्यकृतभाष्यसमेतामि ।
एेतेरयव्राह्मणं ्रीमत्सायणाचार्यकृतभाष्योपेतम्‌ !
विदारण्यङृता छान्दोग्यो पनिषदीषिका वृददारण्यक्रोपनिषदीमिक्ा च 1
( ५ (५ . [, कै ध्य न्ते
( इत्यंतानि पुस्तकानि सांप्रतं सशोध्यन्ते-)
इयं प्रन्थावकिन प्रत्तिमसिकी 1 अस्यां बहुभिः पुस्तकरमरन्थस्य परिशोधनं भवति । यदा च
द्रिप्रमाि््न्थः परिपूर्णो भवति तदैव सर्वेभ्यो प्रादकेभ्यो दीयते । नियतम्राहकेभ्य आनन्दाश्रमस्थ-

मुद्रितशतप्रष्रानां मृल्यं द्वादशा ऽऽणका गह्यन्ते । तेषां पुस्तकप्रेषणादयर्थ धनन्ययो नैव भवति । अनि
यतग्राहकेभ्यस्तु शतप्रष्रानां मल्यमको रूपकः । पस्तकेप्रषणादययथ घनं च गह्यते \ परस्तकमव्यग्रहणं

पवटपोष्टमार्गण प्रेष्यन्ते । ्
~.

केवलददोपनिषदां पुस्तकान्यपि सदैवास्माभिर्दीयन्ते, तेषां मुल्यं सार्धकधिदःतिरूपकाः सन्ति

तथा दशोपनिपरदः, अधिक्ररणमालरसमेतशारीरशांकरवाच्च चेति प्रस्थानद्रयमपि सहैव दीयते तस्य

मातत);
# |

[५] .

भव्य श्रय्चिश्चद्रूपकाः 1 पस्तकप्रेषणा्थ धनं तु प्रादकसकाशादेव ग्यते । पुस्तकानि व्ह्याल्मेवलप्र
टमर्गिण प्रेष्यन्ते । तस्य धनव्ययोऽपि ग्राहकेसकाडयादेव गह्यते ।
एतद्रन्थावलीगतपुस्तकग्रदणेच्छुमिः पुण्यपत्तनस्थानन्दाश्रममुद्रणालये, अथवा मुबापुर्यौ श्री
रा० रा० (महदेव चिमणाजी आपटे” इ्येतेषां गृहे, तथा तत्रैव युंबापुर्या “ ज्येष्टाराम मुकुंदजी
इदयेतेषां रामवाडीसंज्ञकचतुष्पथस्थितपुस्तकविक्रयणाल्ये प्रं प्रेषणीयम्‌ । परं च केवरददोपनिए
त्पुस्तकग्रहणेच्छुभिः ्रस्थानद्रयम्रहणेच्छुमिश्च, आनन्दाश्रममुद्रणार्ये वाऽस्मदगृह एवे पत्रं प्रेषणी
यम्‌ \ प्राहकाणां परत्रश्राप्रणसमय एवातिलम्बेन पुस्तकक्रयणनियुक्त जनेभ्यः पुस्तकम्रेषणं भविष्यति

पद्मपुराणम्‌

१'अष्टादरापुराणान्तरीतं श्रीमलश्नपुराणं कै° श्री राधसेव मण्र्छकित्युपना
मधारिभिः विश्वनाथ नारायणः इत्येतैर्महता परिश्रमेण वःरनराणि पुम्तक्रारि
मेराथित्वा सपागान्तर निर्देशं सशषोधितम्‌ ! एतदानन्दाधमसंस्कृ तग्नन्थावखीगतं नव रुन्भाोन्षन्भाः
फि तु स्वत्रमेवास्माभियुदापितं तस्य मूल्यम्‌. “ल = "~ "~ २४ ० १

महादेव चिमणानी आपटे,
बी. ए. एद्‌. ए
सब युनि्टर्षिरीचे फेलो, व मुवद दायको्ंचे वकील

कितनी) ५) 1